قاراسۇڭقار كوپىرى
(پوۆەست)
ول ەكىنشى بۇيىرىنە قاراي اۋدارىلىپ جاتتى، — سول يىعى ۇيىپ قالعان ەكەن. ۇيقىسى شايداي اشىلسا دا تۇرعىسى كەلمەدى. ءالى تىم ەرتە بولاتىن، تاڭعى بوزعىل جارىق كيىز ۇيگە ەندى-ەندى عاپا سىعالاي باستاعان، ماي ايىنىڭ اياعى بولسا دا تاۋلى ولكەنىڭ سىزدى سالقىنى تۇلا بويىن توڭازىتىپ، يىعىن سىرقىراتىپ جىبەردى. جەيدەسى تىم جۇقا ەدى. ول كورپەسىنىڭ شەتىن سيپالاپ تاۋىپ، يىعىن قىمتاي ءتۇستى. كوزىن جۇمىپ تاعى دا ءبىراز مىزعىپ العىسى كەلگەن.
تىنىشتىق. تاڭعى الاكەۋىم شاقتىڭ تۇڭعيىق تىنىشتىعىن تىرس ەتىپ بۇزار ەشتەڭە جوق ءتارىزدى. كوگىلدىر شىڭدارى كوكتى تىرەگەن اسقار تاۋلار دا، ونان بىلايعى كوسىلە ءتۇسىپ ءبىر شەتى سوناۋ شەكسىز كوكجيەكپەن ۇلاسىپ جاتقان شالقار دالا دا ءالى مۇلگىگەن ۇيقى قۇشاعىندا. باسى الگى مۇزدى شىنداردان سانسىز بۇلاق بوپ باستالىپ كەپ ءبىر ارناعا توعىسقان تاۋ وزەنى سول شالقار دالانى قۋالاپ كەتەدى. ول بۇلاقتاردىڭ توعىسار تۇسى وسى ءۇيدىڭ شىعىسىندا ون بەس شاقىرىمداي جەردە، سول تۇستا توڭىرەگىن جاقپار تاستار قورشاعان تەرەڭ قۇزار اڭعار بار. شىڭجاڭ مەن قازاقستان جەرىن ەكىگە ءبولىپ تۇرادى. الگى تاۋ وزەنى سول ارادان باستالىپ اۋەلى باتىسقا قاراي زاڭعار شىڭداردى جاعالاي اعادى دا، كەنەت بەتىن تەرىستىككە قاراي كىلت بۇرىپ، الگى، جازدا قاتالاعان ىستىق، قىستا ۇسكىرىك جايلاعان شالقار دالانى بويلايدى.
جول-جونەكەي ەكى جاعى بىردەي شىلىك تال مەن ارشا، ۇيەڭكى سىيىسقان بيىك جارقاباق. تار قىسپاققا كونگىسى كەلمەي بۇلقىنعان تاۋ وزەنى ەكى جاق جارقاباقتى كەزەك تەپكىلەپ، اعاشتاردى تۇپ-تامىرىمەن قوپارىپ تۋلاپ اعادى. كەيدە جەل مۇجىگەن ءزىل جارتاستاردى دا قاعىپ اكەتىپ، دومالاتىپ، يلەكتەپ جىبەرەدى. وزەننىڭ ساعاسىنان باستاپ سوناۋ جازىققا شىعىپ جۋاسىپ، موماقان اعاتىن ۇزىنا بويىنا وتكەل بەرەتىن ءبىر عانا تۇسى بار. ول قاراسۇڭقار كوپىرىنىن تۇسى.
جازىقتان كەلگەن بارلىق سۇرلەۋ، سوقپاق اتاۋلى وسى كوپىرگە جەتىپ تۇيىنشەكتەلەدى دە، ونان ءارى ەتكەن سوڭ، قايتادان، تارقاتىلعان ورىمدەي تارام-تارام بولىپ تاۋعا، جايلاۋعا قاراي كەتەدى.
سۇرلەۋ جولدار جىلىنا ءۇش اي عانا جاندانادى. ءقازىر قۇلازىپ بوس جاتىر، ەرتەڭ، ياكي ءبىر اپتادان سوڭ قىرىقتىقتان شىعىپ توعىتۋدان وتكەن، ءدارى ساسىعان وتارلار وسى ارادان قاپتاي جايىلىپ كوشەدى.
ال ازىرگە توڭىرەك تەگىس مۇلگىگەن تىم-تىرىس كۇيىندە، ەگەر تۋلاپ اققان تاۋ وزەننىڭ سارىنى بولماسا، ءشوپتىڭ قالاي ءوسىپ، جۋىندىق قالاي گۇل اشقانىنا دەيىن ەستۋگە بولار ەدى.
قىزىل گۇل بۇرلەرىنىڭ بىرتىندەپ وراۋى جازىلىپ، قالاي گۇل اشاتىنىن قارت ويشا دولبارلاعان. سونىسىنا ءوزى ءسال كۇلە ءتۇسىپ، وزەننىڭ ءبىرقالىپتى سارىلىنا قۇلاق توستى.
«تۇنگە قاراي ەتەككە تۇسەتىن سىز تۇمان جۋساندى دالانى شىققا بوكتىرىپ، ەندى جىلجىپ تاۋعا ورمەلەپ بارا جاتىر-اۋ، ءقازىر»، — دەگەن وي كەلدى قارتقا.
ول كوزىن اشىپ جاتقان. تاڭ راۋانى اپپاق بولىپ، تۇڭدىكتەن بۇكىل كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن جاپ-جارىق ەتىپ تۇر.
تۇرىپ وت جاقسا دا بولار ەدى. تەك كارىلىكتىڭ مەن دەيىن دەگەنى مە، الدە جالقاۋلىق پا كەجەگەسىنەن تارتقام، ايتەۋىر قيمىلداعىسى كەلمەيدى. سوڭعى كەزدە وسىنداي ءبىر جامان ادەت يەكتەپ ءجۇر. وسى كۇنى قىلاڭ بەرگەن تاڭمەن قاتار جارىسا تۇرىپ، شىنداردىڭ تاساسىنان جارقىراي كوتەرىلگەن كۇن ساۋلەسىمەن جۇلدىزداردىڭ بىرتىندەپ قالاي سونەتىنىن كەرۋدى دە قويعان. ادەتتەگىدەي ويانۋىن ەرتە وياناتىن دا جىلى توسەكتەن تۇرعىسى كەلمەي، وتكەن-كەتكەندى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءومىر جايلى وزىمەن-وزى سويلەسىپ جاتقاندى ۇناتاتىن. كەي كۇنى ەرتەڭگىسىن وعان ءوزىن-وزى كۇنادان اقتالدىم، جاستىقتىڭ سالدارىنان اڭعىرتتىقپەن جىبەرگەن ءبىر كەزدەگى قاتەمدى تۇزەتتىم دەگەن وي ورالاتىن...
ءبىر وقيعادان ەكىنشى وقيعا تۋىنداپ، جورا-جولداستارىنىڭ ءبىرىن ەسىنە السا وعان ىلەسە باسقالارى دا ەسىنە ءتۇسىپ، وسىلايشا وتكەن ءومىرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى كوز الدىنان تىزبەكتەلىپ وتە بەرەدى، سوندايدا انداۋسىز ىستىق جاس ءاجىمدى بەتىنەن جول سىزىپ جاستىعىنا تامىپ جاتادى. كوزىنىڭ جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ، باس جاق تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان ورامالعا قينالا قول سوزاتىن. كەيدە كۇلكىلى ءبىر جايلار ەسىنە تۇسكەندە قارت ءۇنسىز عانا كۇلىمسىرەپ قوياتىن.
وسى تاڭەرتەڭگى ءتاتتى قيالعا شومعان شاعىن ىلعي دا سىرتتاعى اتى بۇزادى. كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەپ پىسقىرىنىپ، جەر تارتىپ تۇرىپ الادى. قارت وعان كۇندە ءبىر ۋىس س ۇلى الىپ شىعىپ توگەدى. بۇگىم قاشىقتاۋ جايىلىپ كەتۋ كەرەك، اتىنىڭ دا ءدۇبىرى ەستىلمەيدى.
قارت بۇگىن تۇڭدىكتەن كۇننىڭ وتكىر ساۋلەسى ءتۇسىپ، كوپىردىڭ كۇزەتشىسى دەپ كولحوز بەرگەن ەسكى قوساۋىز مىلتىعىنا سول كۇننىڭ ساۋلەسى شاعىلىسقانعا دەيىن قوزعالعان جوق.
اقىرى ول جايلاپ تۇرىپ، اسىقپاي كيىندى دە، ورتاداعى وشاققا كەشە كەشتەن دايىنداپ قويعان قۋ بۇتالار تۇتاتتى. ءتۇتىن تۇڭدىكتەن شىعىپ تىكە كوتەرىلدى، بۇگىنگى كۇننىڭ جەلسىز، اشىق بولاتىنىنىڭ بەلگىسى ەدى.
موسىعا كەشكىسىن سۋ تولى، ىس باسقان قارا شاۋگىمدى ءىلدى. ادەتىنشە وتقا الاقانىن قاقتاپ جىلىتپاق بولسام دا، ونىسىن قويىپ، كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە ويلانا كوز جىبەردى، اسىقپاي راديوقابىلداعىشقا كەلدى. بۇل ايگۇلدىڭ سىيلاعان سىيى ەدى. ال مۇنى جوندەپ، باتارەيالارىن وزگەرتىپ بەرگەن اۋىلداعى پوچتانىڭ باستىعى. ءوزى كەپ تە سويلەگەن جوق بۋ قابىلداعىش. تەز بۇزىلىپ قالعان.
وزەننىڭ جاعاسىندا جايىلىپ جۇرگەن اتى باسىن جەردەي كوتەرىپ الدى دا يەسىن كورىپ، تەز قارسى ءجۇردى. قارت ۋىسىنداعى سۇلىنى تاقتايداي تەگىس تاستىڭ ۇستىنە اكەپ توكتى. سۇلىعا قاراي جەلىپ كەلگەن اتىنىڭ جالىنان سيپاپ قويدى. ونان سوڭ شاپانىن تاستاپ، جەڭدەرىن قايىرىپ، جەيدەسىنىڭ جاعاسىن الشيتا اشىپ، تاۋ وزەنىنىڭ مۇزداي سۋىنا جۋىنۋعا بەت الدى.
كۇن ساۋلەسى وزەن اعىپ جاتقان اڭعارعا ءالى تۇسە قويماعان. كيىز ۇيدەن بەرى اسا قويعان جوق، بەلەڭ - بەلەڭ بوپ جاتقان كەي تۇستارىندا ۇيىسقان الما اعاشتار وسكەن، كوكتەمنىڭ ەڭ جومارت گ ۇلى قىزىل-كۇرەڭ جۋىندىق تۇتاسقان بوكتەردەن كۇن ساۋلەسى ءالى دە الىس ەدى. شىققا شىلقىعان تاۋ شالعىنى قارتتىڭ ەتىگىن جۋىپ بەردى، بەتىنە سالقىن لەپ كەلىپ، كوكىرەگى تۇنىق اۋاعا تولدى، تابيعاتتىڭ، سۇلۋلىعىن، ءومىردىڭ اسەمدىگىن پاش ەتەر سەزىمگە بولەدى.
قارت شىق باسقام ءشوپ ۇستىندە تەڭبىل ءىز قالدىرىپ كەلە جاتتى. اسىقپاي، ەتىگىنىڭ تۇمسىعىمەن ءبىرلى-جارىم كەزدەسىپ قالعان قىزىل بۇلدىرگەننىڭ جاپىراقتارىن ابايلاپ اشىپ قويىپ كەلەدى. مىنە، بىرنەشە بۇلدىرگەن تاۋىپ، مۇيىزدەنگەن الاقانىنا سالدى. ۋىلجىعان بۇلدىرگەندەر ساپ-سالقىن ەدى. سولارعا قاراي تۇرىپ قارت الدە بايالىشتىڭ، الدە قاراعاننىڭ اڭقىعان ءيىسىن سەزگەندەي بولدى. ءبىراق بۇل وڭىردە بايالىش تا، قاراعان دا وسپەيتىن. «جاقپار تاستاردى جارىپ ەسكەن ارشانىڭ شىرىن ءيىسى بولار» دەپ ءتۇيدى قارت، تاۋ اراسىنداعى اڭعارعا كوز تىگە تۇرىپ.
وزەننىڭ ارعى بەتىنە تاياۋ اڭعاردىڭ باستالار تۇسىندا قاۋ باسقان ەسكى قورعاندار تۇر. ۇستىڭگى جاقتارىندا توت باسقان تاجگە ۇساپ مازارلارى كورىنەدى. كيىز ۇيدەن الگى مازارلارعا قاراي كوپىر ارقىلى جالعىز اياق سۇرلەۋ بارادى.
قارت كوپىرگە تاياپ كەپ تىك جاردان قاشان جاسالعان باسپالداقپەن سۋعا ءتۇستى. اياعىنا ورالا بەرگەن توبەتتى يتەرىپ تاستاپ، ۋىسىنداعى بۇلدىرگەندى تاۋ جاپىراقتىڭ بەتىنە توكتى دە الاقانىمەن سۋدان ءىلىپ الدى. مۇزداي سۋ ۇيقى اتاۋلىنىڭ ءىز-تۇزىن دە قالدىرعان جوق. بەتى-قولىن جۋىندى. كەڭ شالبارىنىڭ قالتاسىنان كولدەي بەت ورامالىن الىپ اسىقپاي ءسۇرتىندى... جاينامازىن شىق باسقان ءشوپتىڭ ۇستىنە جايىپ جىبەردى دە، بەتىن مەكە جاققا بەرىپ ازانعى نامازىن وقىدى. تەك وسىدان كەيىن عانا:
ءبىسسىمىللا!.. — دەپ بۇلدىرگەننەن اۋزىنا سالدى. ماڭدايىنا ساپ، ءدامىن الىپ سورا تۇرىپ، كوپىردىڭ تىرەۋلەرىنە ۇزاق قارادى. تەمىر تىرەۋلەر مىزعىماستاي مىقتى ەدى، اعىندى سۋ پىشاقپەن تىلىنگەندەي قاق ايرىلا كوبىك شاشادى. كوپىردىڭ ءۇستى دە مىقتى. كۇنى كەشە عانا قارت ەسكى سىرعاۋىلدارىن الىپ تاستاپ ورنىنا جاڭالاپ كوكىرەكتەن قيىپ سالعان، ۇستىنە تال جاۋىپ، توپىراق تاستاپ، تۇيمەشتەپ قويعان. جازاتايىم سەل ءجۇرىپ، تاسقىن اكەتپەسە ۇزاق -اق تۇراتىن سىقىلدى. بۇل كوپىردەن وتار - وتار قوي، كوش ارتقان تۇيەلەر ەتەدى. ارينە، ماشينە ەتپەيدى. ويتكەنى مۇنان ءارى ءبارىبىر ۇلكەن جول جوق، تارام-تارام بوپ تاۋعا ورمەلەپ كەتەتىن سوقپاقتار عانا.
«تەك تاسقىن بولماسا ەكەن... شوپاندارعا كورىم بولار ەدى دە. كوپىردەن وتىسىمەن مالدارىن كوك جايلاۋعا ورگىزىپ جىبەرەر ەدى. ءاي، ءبىراق وسى كۇنى جايلاۋ دا بۇرىنعىداي ەمەس-اۋ. قيىن...» — دەگەن وي ورالدى قارتقا، اۋىر كۇرسىنىپ، كيىز ۇيگە قاراي اياڭدادى.
كيىز ۇيگە ول كىرگەن كەزدە بۇرقىلداي قايناعان شاۋگىمنىڭ قاقپاعى شىلدىرلاپ، لاۋلاعان وتقا اسىپ توگىلۋدە ەكەن. وت شىجىلداپ، تۇتىندەپ، قوقىرسىپ جاتىر.
قارت شاۋگىمىن موسىدان الىپ قويدى. كەبەجەدەن ءۇندى ءشايى تولى تەمىر قالبىردى الدى، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان تابا نان، قۇرت، قانت سالىنعان قورجىندى ءتۇسىردى...
ەرتەڭگى شايىن اسىقپاي وتىرىپ باپپەن ءىشتى. قايىرۋلى ەسىكتىڭ كوزىندە موليە قاراپ توبەتى جاتتى.
— ءاي، ءيتتىڭ بالاسىنىڭ دەگەن ەمەس پە... ادامنان قايىرىم كۇتۋمەن - اق وتەرسىڭ. ءبىراق سول ادامنان قايىرىم بولا قويار ما ەكەن؟ —دەپ كۇڭكىلدەدى قارت. ءوزى ءيتتىڭ الدىنا ءبىر قۇرت پەن ءبىر جاپىراق نان لاقتىرىپ تاستادى. ماعان نەمەنەسىن موليەسىڭ! قايىرىمدى دەپ ويلايسىڭ - اۋ مەنى؟ ءاي، قايدام. ءومىر بويى جۇرتقا جاقسىلىق ىستەيمىن دەپ تىراشتانعانىمدى قايتەيىن، سويتسەم سونىمنىڭ ءبارى زالال عانا بوپ وتىرىپتى عوي، — دەدى ول داستارقانىن جيناستىرىپ. — ەندى مىنە، مەن اقىماق سونىڭ ءبارىن قارتايعاندا عانا ۇقتىم ەمەس پە، جۇرتتىڭ ءبارى ءوز اقىلدارىمەن ەمەس، مەنىڭ عانا اقىلىممەن ءومىر ءسۇرسىن دەپ يت اۋرە بولدىم - اۋ. جەرۇيىق ىزدەپ اۋلەكىلەنگەندەرگە قوسىلىپ، مىناۋ كوگىلدىر تاۋدان اسىپ، ارعى بەتكە كەتتىم... ءسويتىپ الجاستىم عوي.
يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە دەگەن ناقىل ساناما كەلسە، سوندا. جارىقتىق، بابالارىمىز جات ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىندە ۇلتان بول دەپ، بەكەرگە ايتپاعان - اۋ. سەن ەكەۋمىز نە كورىپ، نە كەشپەدى. ارعى بەتتە دە تۇرىپ كوردىك، ەندى بەرگى بەتتە دە تۇرىل جاتىرمىز. ونداعى دا باعى زاماننان بەرى نايماندارعا قونىس بولعان ءوز اۋىلىمىز ەدى، بۇل جاقتا دا... قوي، تۋرالىق ەندى. — قارت ءۇي ىرگەسىنە سۇيەۋلى كەتپەندى الىپ، ءجۇزىن بايقاپ كوردى دە، كوپىرگە قاراي كەتتى.
توبەت يەسىن ءبىراز جەر شىعارىپ سالدى دا، ونان كەيىن ۇيگە قايتا ورالىپ، بوساعا الدىنا كەپ، تۇمسىعىن الدىڭعى ەكى اياعىنا سۇيەپ جاتىپ قالدى.
قارت ءيتتىڭ كەيىن قاپ قويعانىن اڭداعان جوق، كوپىر ۇستىندە ءسال ايالداپ، جاقتاۋ اعاشتارىن ىرعاپ كوردى دە، ونان ءارى قورعاندارعا قاراي بەت الدى، توبەلەرىندە قيسىق قىلىشتار مەن ايشىقتارى شوشايعان اتامزامانعى ەسكى رۋ تاڭبالارى مەن بەلگىسىز ويۋ-ورنەكتەر سالىنعان، ارابشا جازۋلارعا تاياپ كەلەدى.
قورعاندار سانى جەتەۋ ەدى، جازىق جوننىڭ باستالار تۇسى تاۋ وزەنىنىڭ بيىك قاباعىندا ەشبىر تاسقىن - سەلگە الدىرمايتىن قىراندا تۇر. شەتكى قورعاننىڭ ۇستىندە ەڭ ۇلكەن عيماراتتىڭ قالدىقتارى جاتىر.
قارت قىرقانىڭ توبەسىنە كوتەرىلدى. قۇلپى تاستاردىڭ اراسىمەن ۇزاق ءجۇردى. ءبىرى ءبىر جاعىنا قاراي جانتايا قيسايىپ قاۋ باسسا، كەيبىرى كەزىندە تاۋدان اكەپ، باتىردىڭ باسىنا ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ەتىپ تىك ورناتقان كۇيىندە مىزعىماستان تۇر. قارت جازۋلارعا ۇڭىلە قاراي ءجۇرىپ، مازارلاردان ۋاقىت سالماعىمەن شەتىنەپ تۇسكەن ءتورت بۇرىشتى ءتۇزۋ كەسەكتەردى ءبىر جەرگە جيناستىرىن قويدى.
— ءبىسمىللا... —دەپ كەتپەنمەن ەپتەپ قانا تۇبىنە ءبىر توپ كەسەك ءۇيىلىپ قالعان قورا سورانى شاۋىپ تاستادى...
ۋاقىت جىلجىپ ەتىپ جاتتى: ءبىر ساعات ءوتتى، ەكى ساعات ءوتتى. ارقاسىن كۇن كۇيدىرىپ شارشاعانداي بولعان سوڭ ول بەل جازىپ، ىشىنە قاراي قۇلاپ تەرەڭ اپانعا اينالعان، ءىشىن شىرىگەن ءشوپ باسقان ءقابىردىڭ ىرگەسىندەگى، اراسىنا قالىڭ قالاقاي وسكەن، ءۇيىندى تاستىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. شىرىك استىنان قالاقاي قاۋلاپ ءوسىپتى. قارت تەرىپ سۇرتە وتىرىپ كوزىمەن تەبەتىن ىزدەي باستادى.
— ابدەن قارتايعان. كوپىردەن بەرى وتۋگە دە ەرىنەدى. كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جەتە بەرە تاعى دا ۇيقىعا باس قويعان شىعار، — دەپ كۇبىرلەدى.
وزەننىڭ ارعى بەتىنە كوز سالعان. اتى سۋعا ءتۇسىپ بارىپ شۇلعىپ شىبىنداپ تۇر ەكەن. توبەتى كيىز ۇيگە سۇيكەي باستادى.
قارتايعان سوڭ جىلدان جىلعا بوزاڭ تارتىپ باردى، — دەدى قارت تاعى دا، ونان سوڭ ءوز ارەكەتىنە قايتادان كىرىستى.
كۇن ساسكەگە كوتەرىلگەن. جىلى شۋاق شىقتاردى ۇشىرىپ، ەندى ءشوپ باعاناعىداي ەتىكتى جۋۋىن قويعان. كۇن ىسي باستادى دەدى. زياراتتىڭ ءبىر قۋىسىنا سالعان ۇياسىن قورعاپ ارالار ىزىڭدايدى. كۇنسىگەن قىزعالداقتىڭ ۇستىندە جالپ-جۇلپ ەتكەن كوبەلەكتەر ءجۇر، الدە قايدان شىرقاۋ بيىكتەن بوزتورعاي شىرىلدايدى.
ءشوپتىڭ اراسىن اشىپ، جانتايىپ جاتقان قۇلپىتاسقا ۇڭىلە بەرگەن قارتتىڭ قولىن قالاقاي شاعىپ العان.
— وپىراي، اشتىسىن قاراي كور. سەنىڭ ءجونىڭدى وندا قالاي تابايىن، — دەپ قارت كەتپەنىن الىپ، قالاقايدى شاۋىپ تاستادى.
اشىق قالعان جەردەن قاپ-قارا بوپ شىرىگەن اعاشتىڭ ءتۇبىرى كورىندى.
— استاپىراللا! — دەدى قارت كەتپەنىن تاستاي بەرىپ.
— - باسە، زياراتتىڭ باسىنا اعاش وتىرعىزباعاندا قالاي ەكەن دەپ ەم - اۋ... و، اللا، وسىندا ەسكەن اعاشتى دا شاپقاندارى ما، سوندا؟ ءولى ارۋاققا اعاشتىڭ ساياسى كوپتىك قىلادى دەدى مە ەكەن؟.. ءاي، ادامنان جاماندىق ارتىلماس...
قارت كوپىرگە، ودان ارعى جاعاعا كوز تاستادى. وسىندا مۇنى جىبەرەرىندە كولحوز باستىعى كوپىردى جىلدا سۋ الىپ كەتەدى دەپ ەدى. سۋ قاتتى تاسيدى. بەرگى بەتتە اعاش جوق. ال جابايى الما مەن كوكتەرەك وسەتىن ارعى جاعاعا كوپىرسىز ءوتۋ قيىن.
ءيا، وسىنىڭ ءبارى مىنا سۋدىڭ كەسىرىنەن دە. اتىپ بەكەرگە تەنتەك دەپ قويماعان عوي. مىنا كوپىردى دە الىپ كەتپەي تۇرعاندا، شوپاندار كەشى جەتسە كورىم بولار ەدى.
ول مال كەلەتىن جول جاققا تەسىلە ۇزاق قارادى. كوكجيەكتە شالقار دالانىڭ اسپانمەن استاسار شەگىندە مۇنارتقان تاۋ سىلەمى كورىنەدى. ال ودان بەرىدە قۇلازىعان ەلسىز جازىق. گۇل كورپەسىن قىمتانا جامىلىپ، ءبىر قالىپتى باياۋ تىنىستاپ، ءتاتتى ۇيقىدا ماناۋراپ جاتقان ءتارىزدى. كەي تۇسى كوگىلدىر ماقپالعا ورانسا، كەي تۇستار كوز تۇندىرعان قىزعالداقتاردان الاۋلاپ جاتقانداي بولادى. سول سياقتى ماقپالدىڭ دا، الاۋلاعان القىزىل دا ارا -اراسىنان كۇمىس ايدىن كۇندىز قالعان ساۋلەسى بوپ دالانىڭ بوز جۋسانى كورىنەدى.
بيىل وي مەن قىردىڭ بارىندە دە جۋسان بىتىك وسكەن. ءقازىر ماي ايىنىڭ اياعىندا بوز كىلەمشە تۇرلەنىپ، ايىرىقشا قۇلپىرىپ جاتىر. كەرمەك ءيىسى تىنىستى قىتىقتاپ بۇرقىراپ، ەت -جۇرەكتى ەزەردەي كۇيگە ءتۇسىرىپ تۇر...
كەتپەنىن يىعىنا سالىپ، ەڭىسكە تۇسكەن قارت ەكى ءتۇپ جۋساندى جۇلىپ الدى، —جەر جۇمساق ەكەن. ساباعىنان قىسا ۇستاپ بۇرلەرىن بەتىنە باسقان، جۇپ-جۇمساق بوپ بەتىن قىتىقتادى، سۇيكىمدى ءبىر دىمقىلدىق سەزىلەدى، قارت بويدى سەرگىتەر كەرمەك ءيىستى كەۋدەسىن كەرە قۇشىرلانا جۇتتى.
قارت مازارلارعا قايتا كوتەرىلدى. ءبىر ۋىس جۋساندى قىسىپ ۇستاعان كۇيدە تىپىر ەتپەي ۇزاق وتىردى. مىناۋ ويۋ-ورنەكتى قۇلپىتاستار مەن قۇلاعان مازارلاردىڭ ورتاسىندا ءوزى دە سولارمەن بىرىگە ءبىتىسىپ ورىن تەپكەن سياقتى كۇيدە ەدى...
ونىڭ ءبىرقالىپتى سامارقاۋ ويىن بۇل وڭىرگە بەيتانىس ءبىر گۋىل ءبولىپ جىبەردى. قارت تاڭىرقاي جان-جاعىنا كوز تاستاعان، ءبىراق ەشتەڭە كورە المادى. گۋىل كۇشەيە ءتۇسىپ، موتوردىڭ دۇرىلىنە ۇقساي باستادى. قاراسۇڭقار باسىن كوتەرگەن، ەندى عانا بايقادى، اسپاندا ۆەرتولەت قالىقتاپ كەلەدى ەكەن.
ۇلكەن تەمىر ينەلىك كۇشتى داۋىل ۇشىرعانداي تاۋ جاعالاپ قالىقتاپ كەلەدى. انە، كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە دە جەتتى. توبەت ءۇيدى اينالا اسپانعا قارعىپ، ارپىلداپ ءۇرىپ دىزالاقتاپ ءجۇر. موتور ءۇنى تومەن تۇسەدى. شىبىنداپ تۇرعان ات تا باسىن ارعىماق كەيكيتىپ، پىسقىرىنىپ، وزەندى جاعالاي ۇركىپ بارادى.
ۆەرتولەت بولسا ءدال كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە كەپ سازدى جەردىڭ ينەلىكتەي ءبىر ورنىندا قالىقتاپ تۇرىپ الدى. ەسىگىن دە اشقان، قارتقا بىرەۋ باسىن شىعارعانداي بوپ كورىندى. الگىنىڭ قولىنان بىردەدە جارق ەتكەندەي بولدى. ماشينا كۇرت تومەندەي باستادى. قارتتىڭ قولىنداعى كەتپەن ءتۇسىپ كەتكەن. ۆەرتولەت ءبىر ساتكە ءجۇرىسىن باياۋلاتتى دا ونان سوڭ قايتادان اسپانداپ كەتتى.
قارت كيىز ۇيگە قاراي اسىققان. ۆەرتولەت جوعارى كوتەرىلىپ، ەندى بەرى قاراي ۇشتى. قورعانداردىڭ ۇستىنە كەپ اينالا باستادى. ەندى قاراسۇڭقار كابينادان بىرەۋدىڭ باسىن قىلتيتقانىن، قولىنداعى زاتىنىڭ جارق-جۇرق ەتكەنىن انىق كوردى. ۆەرتولەتتىڭ بيىكتىگى قورعانداعى ءاربىر قۇلپىتاستى انىق كورەتىندەي دەڭگەيدە ەدى. ۇستىندەگى ادام بۇعان قول بۇلعاعانداي بولدى دا مۇنان ءارى ۆەرتولەت قايتا اسپانداپ ۇزاپ كەتە باردى.
شەكاراشىلار بولدى ما ەكەن؟ — دەپ ويلادى قارت. ءبىراق ولار ءبۇيتىپ ءبىر ورىندا اينالسوقتاپ ۇشپاۋشى ەدى. جانە كوبىنە اتپەن جۇرەتىن. وزدەرىنە باياعىدان بەلگىلى ەسكى مازاردى قاراپ نەسى بار ولاردىڭ. الگى باسىن قىلتيتىپ كورىنگەن ادام دا شەكاراشى سياقتى ەمەس-اۋ...»
وسىلايشا وي ۇشىنا جەتە الماي دال بولعان كۇيدە ول كيىز ۇيگە بەتتەدى. شاۋگىمدەگى قايناعان سۋعا ءبىراز كۇرت ەزىپ ءىشتى دە سۋسىنىن قاندىرىپ، كۇننىڭ اپتابى قايتقانشا، ءبىر مەزگىل مىزعىپ الۋ ءۇشىن جاستىققا جانتايدى. ءبىراق ۇيىقتاي المادى.
الگىندەگى ۆەرتولەتتىڭ سونشا شۇيلىگىپ كەپ، وسى وڭىردەن شۇقشيا ۇشىپ ءوتۋى، ءقوڭىلىن ويران-اسىر عىپ قايداعى - جايداعىنى ەسىنە ءتۇسىرىپ كەتكەن سياقتى. اناۋ جىلدارى، بۇل ارعى بەتتە مۇقاننىڭ ساربازدارىنىڭ قاتارىندا سارى اياقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندە، بىردە كۇتپەگەن جەردەن بۇلاردىڭ تاۋداعى بەكىنىستەرىنىڭ ۇستىمەن ءوستىپ اينالسوقتاپ قالىقتاپ ۇشىپ وتكەن بولاتىن، سونىڭ ارتىنشا بۇلاردىڭ لاگەرىنە سارى اياقتار ۇرىمتال شابۋىل جاساپ، تۇگەلدەي قىرا جازداپ ەدى. اتتارى بوپ ازەر جان ساۋعالاپ قۇتىلعان. سوندا الگى سامولەت اسپاننان بۇلاردى شۇيلىگە قۋىپ، پۋلەمەتتەن اق بوراتقان بولاتىن. شىنىن ايتقاندا مۇنداي «قۇستان» جاقسىلىق كۇتەر جايى جوق ەدى مۇنىڭ.
* * *
كابينادا ەكەۋ وتىرعان. ۇشقىش پەن قولىندا فوتواپپاراتى بار جولاۋشى. جولاۋشى جىگىت ەسىكتىڭ كوزىندەگى ىلمەككە بەلبەۋمەن بايلانىپ، وڭ قولىمەن ورىندىقتان مىقتاپ ۇستاعان كۇيدە، سول قولىنداعى اپپاراتپەن تومەندە جاتقان جونداردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ كەلەدى.
— باتىروۆ جولداس، اناڭ قاراڭىز، ءبىر ادام كورىنەدى. ءسىرا، كيىز ءۇيدىڭ يەسى بولار، —دەدى ۇشقىش جىگىت.
الايدا جولاۋشى جىگىت جاۋاپ قاتقان جوق. ونىڭ ەكى كوزى تومەندەگى بىر-بىرىنە ىرگەلەس ورىن تەۋىپ جارتى شەڭبەر جاساپ جاتقان قورعانداردا ەدى. ەڭ ۇلكەن، جەتىنشى قورعان ءدال ورتادا دەننىڭ توبەسىنە سالىنىپتى. سول بۇيىردەگى ءۇش توبەشىك پەن وڭ بۇيىردەگى ءۇش توبەشىك كەن جازىققا قاراي القا قوتان جالعاسقاندا، الگى ورتاداعى قورعان تاۋ جاققا قاراي سۇيىرلەنە ورنالاسقان. تابيعات ءوز تاراپىنان توبەشىكتەردى ءبۇيتىپ قولمەن قويعانداي ەتىپ ورنالاستىرۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس ەدى. جانە ول توبەشىكتەردىڭ مولالار مەن مازارلار ءۇشىن ادەيىلەپ قولدان جاسالماعانى انىق. مولالاردان الدەقايدا بۇرىن پايدا بولعان.
توبەشىكتەردىڭ ورتاسى تەپ-تەگىس جازىق الاڭ. قالىڭ قولدى وسى الاڭعا ورنالاستىرىپ، توي-دۋمان جاساۋعا بولاتىنداي كەڭ ەدى.
— عاجاپ! وسىنشا قورعاندى قولدان تۇرعىزۋ ءۇشىن قانشاما ادام كەرەك بولدى ەكەن دەسەڭشى؟ جانە ول ءۇشىن تۇرعىزدى ەكەن؟ — دەگەن ۇشقىش جىگىت. — ال، باتىروۆ جولداس، ەندى قايتۋىم كەرەك. ءسىزدى مىنا كيىز ۇيدە قالدىرايىن با؟
— جوق، — دەدى باتىروۆ. — ءسىرا، مەن تىم اسىعىس شىققان بولۋىم كەرەك... ەكسپەديسيا بۇل توڭىرەكتە كورىنبەيدى. ءالى اۋىلدان شىعا قويماعان بولار، ولار.
ۆەرتولەت شايقالاقتاپ كەتكەندە، باتىروۆ ەسىكتەن ۇشىپ تۇسە جازدادى.
— ابايلا! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ۇشقىش. ونان سوم ماشيناسىن قالىپتى ءتۇزۋ كۇيگە ءتۇسىرىپ. — جەتەر، ەندى ەسىكتى جابىڭىز! — دەدى قايتادان «سىزگە» كوشىپ.
— مەنى قارلىعاشتىڭ ماڭايىنا، تاس جولعا ءتۇسىرىپ كەت. ال اناشقا سالەم ايتارسىڭ. كومەكتەسكەنى ءۇشىن راحمەت. جومارت اۋىلدا قالدى دەرسىڭ.
— ءسىزدىڭ اتىڭىز جومارت پا؟ مەن ءسىز تۋرالى ەستىگەم، اناش اقانوۆيچ ايتقان بولاتىن. ول كىسى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە ەكى جىلدام بەرى سەكرەتار بوپ ىستەيدى ەمەس پە. وتكەم قىستا تالاي رەت قىسقى مال جايىلىمىنداعى شوپاندارعا بىرگە باردىم. قىس دەگەن كەرەمەت قاتتى بولدى عوي، اسىرەسە شوپاندارعا اۋىر ءتيدى - اۋ. ءۇش ادام اپات بولدى.
تۋرا ءبىر اپتا بويى تۇتەگەن قارلى بوران سوقتى عوي، سوندا ۇشىپ ءولدى ۇشەۋى دە. ءبىر قارت شوپان مالىن تاس قۇزار ىقتاسىنعا اكەپ ءيىرىپ، قىرىلۋدان امان الىپ قالىپتى، ءبىراق ءوزى ابدەن تيتىقتاپ السىرەسە كەرەك، جاتقان جەرىندە جان تاپسىرعان. اشتىق پەن سۋىق جەڭگەن. قالتاسىندا ەڭ بولماعاندا سىرىڭكەسى دە جوق ەكەن... ءيا، اناش اقانوۆيچ ەكەۋمىز دە سول جولى وڭبادىق - اۋ...
ۆەرتولەت بىردە جازىق دالا ۇستىمەن، ەندى بىردە بالا كەزدەن جاقسى تانىس تاۋ جوتالارىن اسىپ قالىقتاپ كەلەدى. جومارت ۇشقىش جىگىتتىڭ اڭگىمەسىنە ونشا قۇلاق سالعان جوق. تومەنگە قاراي تۇرىپ، ءبىر كەزدە بالالىق شاعىندا ۇلكەن ومىرگە جول بولعان — لەنينسكىگە قاراي اسۋدان اسىپ تۇسەر سۇرلەۋدى كوردى.
بۇل وڭىردە جومارت كوپتەن بەرى بولماعان ەدى، سوندىقتان دا ءقازىر كوزىنە وتتاي باسىلىپ ىستىق تارتىپ كورىنەدى. انە، اناۋ جايپاق تۇعىلدا بۇرىن قازىرگىدەي توعاي بولمايتىن، پىشەن شابىلاتىن. ءالى كۇنگە انىق ەسىندە: سوعىس اياقتالعان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن اقشولاق سوقىر اۋىلداعى شالدارعا باس بوپ جيىپ اكەپ، ءوزى سيپالانىپ ءجۇرىپ بەتكەيدىڭ قالىڭ شالعىنىن ءبىرىنشى بوپ ورىن جول سالعان ەدى.
كەيىننەن پىشەنشىلەر ويعا ءتۇسىپ، اۋىلدىڭ ماڭايىنداعى جوڭىشقا مەن شابىندىقتاردى دا قولمەن شاپقان. شابىلعان پىشەندى جينايتىن ادام جوق ەدى. اۋىلداعى بالا-شاعا، قاتىن-قالاش تەگىس ەگىن مەن كارتوپتى سۋعارۋ جۇمىسىندا بولاتىن. وسى ەكى ارادا ارپا ءپىستى. ەڭبەك دەگەن بالاعا دەيىن ەرتەڭدى-كەش دالادا. ءبىراق ادام قولى سوندا دا جەتپەيتىن. جومارت پەن اسقار ول كەزدە تاۋداعى ءجۇمىسشىلارعا سۋ جانە ءسۇت تاسيتىن.
بىردە ابدەن تيتىقتاعان شال-كەمپىر، بالالار مەن ايەلدەر تۇسكى تاماققا قوس باسىنا كەپ، اتالا كوجەنى وتىرعاندا، كۇتپەگەن جەردەن تاۋعا تاعى دا اقشولاق كەلگەن ەدى. ول قولىن العا سوزعان كۇيدە شابىندىقتى جاعالاپ جالعىز اياق جولمەن جەتكەن ەدى. شەبى شابىلعان جەرگە جەتىپ ءبىراز جۇرە تۇسكەن. قۋراعان ءشوپ اتتاعان سايىن تابانىنىڭ استىندا كۇتىرلەپ ۇگىلىپ جاتتى. سوندا اقشولاق سوقىر ەكى قولىن كوككە كوتەرىپ:
— وۋ، جاراڭدار - اۋ! بۇ نە بولعان! ءشوپ مۇلدە قۇرام بوپ قۋراپ كەتىپتى عوي! 0، جاراتقان ءتاڭىرىم! ەر-ازاماتىمىزدان ايىرارداي نەدەن جازىپ ەك ساعان؟! قالعان ازىن-اۋلاق مالدان دا ايىرىلامىز با، ەندى! ءاي، اعايىن! ءاي، قاريالار، تۇرىڭدار، تۇرىڭدار! ەندى شوپتەن ايىرىلساق اللانىڭ ءوزى قارعىس ايتادى بىزگە.
ول قولىن كوككە سوزعان كۇيدە داۋىسى كۇڭىرەنە شىعىپ ەڭىسكە قاراي جۇرگەن. اتتاي ءتۇسىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى دە ەتپەتتەي قۇلادى. ىلدي ەڭىسكە قاراي جىلتىر بەتەگەنىڭ ۇستىمەن دومالاپ جونەلدى.
جۇرت شۋ ەتە ءتۇسىپ، ورە تۇرەگەلىپ، تۇعىلدىڭ قارسى بەتىنەن دومالاعان اقشولاققا قاراي جۇگىردى.
اقشولاقتى قالىڭ تىكەنەكتى بورگەزدىڭ اراسىنان تاپقان. اق شەل باسقان كوزى باجىرايعان كۇيدە شالقاسىنان جاتىر ەكەن. تىكەن جىرتقان بەت-اۋزى قان-قان.
— ءجا، قوزعاماڭدار مەنى، — دەدى اقىرىن عانا. — ومىرتقام زاقىم بولعان سياقتى...
اقشولاق سوقىر سول جىلى جازدا ءولدى. ونىڭ سونداعى تاۋ كۇڭىرەنتكەن داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعى اۋىلداستارىنىڭ ەسىندە ماڭگى قالعان ەدى.
مىنە، ءقازىر دە تاۋ ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ، تۋعان اۋىلىنا جاقىنداعان سايىن جومارت سول ءبىر كوپتەن ۇمىت بولعان ۇرەيلى داۋىستى قايتا ەستىگەندەي بولدى...
سونان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى، جومارت تالاي ەلدى ارالاپ، جەردى كوردى، الايدا بالالىق شاقتىڭ وشپەس سۋرەتتەرى ونى ىلعي دا ەستىپ بىردە ۇرەيلى، بىردە ەگىلتىپ ەلجىرەتەر سۋرەتتەرىمەن قاتتى قۋسىرىپ الاتىن.
شىنىن ايتسا، وسى جولى ونىڭ وسىناۋ بالالىق شاعى وتكەن ولكەگە كەلۋىنە دە وسىنداي ءبىر ءجاي سەبەپ بولعان ەدى. انەۋ كۇنى كەلە ساپ ءبىر اپتادان كەيىن الماتىعا قايتا قايتام دەۋى تىپتەن ورىنسىز ەكەن. سو ءبىر اپتانىڭ ىشىندە ەستە قالارلىقتاي نە كوردىم دەپ قايتار ەدى. ۇيدەن ۇيگە قوناق بولۋدان قولى ءتيدى مە. شاراپ ىشۋدەن قولى تيمەدى عوي.
اناشقا راحمەت. مۇنى قايتپاق بولعان جولىنان توقتاتىپ، جازعى دەمالىس كەزىندە وقۋشى بالالارىمەن جۇمباق قورعانداردى قازباق بولعان اسقارعا كومەكتەس دەگەندى ايتقان: بالكىم، بيىل جازدا تۋعان اۋىلىنا كەپ، جازسام دەپ جۇرگەن كىتابىنىڭ باستالۋىنا وسى قازبالار سەبەپ بولار.
جومارت ءوز ويىنا ءوزى مىرس ەتىپ كۇلدى. وسى ءبىر كىتاپ جازۋ دەگەن وي ونى تاعى دا يەكتەي جونەلگەن. الماتىدا جۇرگەندە ابدەن قاجاعان وي، بۇل جەردە دە مازاسىن كەتىرىپ، وكشەلەپ قويار ەمەس.
«نەدەن باستاۋ كەرەك؟» — دەگەن سۇراق تالاي تۇنگى ۇيقىسىن بۇزعان ەدى. بۇرىن ول جازۋ دەگەننىڭ وسىنشا قيىن، ازاپ ەكەنىن مۇلدە بىلمەپتى. ارينە، ەگەر ۋاقىتىڭ بولماي، ەرتەدەن كەشكە دەيىن شارۋادان قولىڭ تيمەي جۇرسە، جازۋعا ەش قۇلقىڭنىڭ بولمايتىنى انىق. ال ءقازىر عوي، — ۋاقىت دەگەنىڭ ۇشان تەڭىز، جازۋعا دەگەن قۇشتارلىق تا بار، الايدا باستاي الماي دال بوپ جۇرگەن ءجايى بار.
حيكايانى باستاپ بەرەتىن العاشقى جول، العاشقى سويلەم بولماي تۇر. ەڭ باستىسى ول — نەدەن باستاپ، نە جايلى جازارىن بىلمەي قينالۋدا. الدە اراۆي تەڭىزىندەگى ەلوفونت ارالىنىڭ جەر استى حرامدارى تۋرالى، الدە سەيلونداعى ادام اتا شىڭى مەن ارىستاندى تاۋ تۋرالى وچەرك، نەمەسە ءبىر كەزدەرى جەڭىس قالاسى اتانعان فاتەحپۋردى، اگرا مەن لاحورداعى عاجايىپ سارايلاردى سالدىرعان اكبار پاديشاحتىڭ بالاسى جيھانگەر عاشىق بولعان قۇلدىقتاعى ايەل — انارحالي تۋرالى جازسا ما ەكەن؟..
ول فاتەحپۋردى احاباردىڭ سالعىزعانى تۋرالى جازعان بولاتىن. بالكىم، سول ەڭبەگى باسىلىپ جارىققا شىققانىن كورگەننەن كەيىنگى جەردە، وسى ۋاقىتقا دەيىنگى كورگەن -بىلگەندەرى جايلى تاعى دا جازسام دەگەن قۇشتارلىق وياندى.
ءۇندى جەرىنە ءبىر رەت بارىپ قايتقان سوڭ، قايىرا تاعى دا ەكى دۇركىن باردى. پاكيستانعا، سەيلونعا، كورەياعا، افريكا مەن ەۆروپانىڭ ءبىرتالاي ەلدەرىنە، جەرورتا تەڭىزى مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە ساپار شەكتى.
جول ءجۇرۋ دەگەن دە اۋرۋعا اينالادى ەكەن. توقتاۋسىز جۇرە بەرسەم، كورە بەرسەم دەيدى ەكەن ادام. جومارت ءوزىنىڭ وتىراردى قازۋ جۇمىسىن باياعىدا تاستاعان، قازاقستاننىڭ كونە قالالارىنىڭ تاريحى جايلى مونوگرافيا جازباق ويىن دا ۇمىتقان. ساپار شەگىپ جول جۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىق ادەتكە اينالىپ، ونىڭ ءاۋ باستاعى جوسپارىن عانا وزگەرتىپ قويماي، ونىڭ ماماندىعىن دا وزگەرتكەن. قىسقاسى، ول ينستيتۋتتاعى دوستارىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «كوشپەلى» لەكتور اتاندى.
شەت ەلدەرگە ول ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ مادەني مۇرالارى تۋرالى لەكسيالار وقيتىن تاريحشى، ارحەولوگ رەتىندە شىعاتىن. ال شىندىعىندا ول تاريح پەن ارحەولوگيانى باياعىدا-اق تاستاپ كەتكەن. ەندىگى جەردە ول تاريح پەن ارحەولوگيانىڭ جانا جەتىستىكتەرى جايلى كىتاپتاردى تەك لەكسيالارىن قىزعىلىقتى، اسەرلى ەتىپ قۇرۋ ءۇشىن عانا وقيتىن.
ەندى، مىنە لەكسيالاردى دا قويدى. تەك كورگەندەرىن جازسام دەگەن قۇشتارلىق قانا بيلەپ العان. الايدا جازۋ ستولىنا وتىرىپ، الدىنا اق قاعازدى جانە جازۋعا تولى قويىن داپتەرىن اشىپ تاستاپ، ءوزى ساپار شەككەن ەلدەردىڭ كارتالارىن اقتارىستىرىپ، ءوزىنىڭ ءار ءتۇرلى كەزدەسكەن، سويلەسكەن كەزدەرىن، سەيلوننىڭ نۋ جىنىستارىن كەزگەن شاعىن، افريكانىڭ، اراۆيانىڭ جولدارىن ەسىنە الا باستاعان ساتتە، ەڭ نەگىزگى نارسە جەتپەي تۇرعانداي كوڭىلىنە ءبىر دىق سەزىم قوسا ورالادى، — ءسىرا، ىشتەي شيرىعۋ، سەرپىن، ايقىندىلىق جەتپەي جاتقانداي بوپ كورىنەدى. ول نەگىزگى نارسە ءجايلى جازباسا دا بولار ەدى، تەك سول سەزىم شابىتتى جۇمىس ۇستىندە ىشتەي شيرىقتىرىپ وتىرار بولسا، ءبىراق امال قانشا، ونداي شيرىعۋدىڭ جەتپەيتىنى انىق.
ارينە، ول شابىتقا قانات بىتىرەر ىشتەي شيرىعۋ، سەرپىن، ايقىندىلىق دەگەننىڭ بارىنە ءبىر تۇكىرىپ، ءوزىنىڭ ءى'ءىر كەزدەگى تۇڭعىش اڭگىمەلەرى مەن وچەركتەرىن سىدىرتىپ جازاتىن ادەتىنشە: مىنە، سونىمەن ءبىز سامولەتكە نەمەسە پاروحودقا وتىرىپ، پالەندەي جاققا بەت تۇزەپ ۇشىپ كەلەمىز، ياكي ءجۇزىپ كەلەمىز، جول بويى انانى كوردىك، مىنانى كوردىك دەپ تىزبەكتەي جونەلسە عوي، ءبىراق امال قانشا، بۇل ءويتىپ، بۇرىنعىشا جازا الاتىن ەمەس.
ول ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە، شاعىن اۋىلىنا ءبىر سوعىپ قايتپاي، ەشبىر جازۋعا، باسقا ولكە جايلى ساپارناماعا وتىرا المايتىنىن انىق ۇقتى. تۋعان جەردىڭ تۇڭعيىق كوك اسپانىنا، بالالىق شاعى وتكەن كوگىلدىر تاۋلارعا ءبىر رەت كوز تاستاۋ، تۇنگى وت باسىندا سوزگە ساراڭ اڭشىمەن ياكي شوپانمەن ءبىر رەت سۇحباتتاسۋ، شەت ەلدەردى ارالاعان بۇكىل ساياحاتتارىنان دا مول اسەر بەرەتىن ءتارىزدى ەدى. مازداعان وتتىڭ ءتۇتىن ءيىسى، تاۋدىڭ قوڭىر سالقىن سامالى، اۋىلدىڭ كونە قارتتارىنىڭ تىرشىلىك - تۇرمىس جايىنداعى باياۋ سوزعان اڭگىمەسى كوڭىلگە نىق سەنىم ۇيالاتىپ، جۇمىسقا قۇلشىندىرار شابىتقا كەنەلتەردەي كورىنگەن-دى. جانە دە تۋعان اۋىلى قارلىعاش پەن اقتۇمانى، بالالىق شاعىنىڭ قۇپيا سىرلارىن ساقتاعان تۋعان جەرىن تاعى دا ءبىر كورسەم دەگەن وي جومارتتى كوپتەن مازالاعان.
الايدا ويعا العاندى ىسكە اسىرۋ وڭاي ەمەس ەكەن. دارىگەردىڭ ىرقى بولدى. اتتاي ءبىر اي بوس ءجۇردى، ونان سوڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى: بىرەسە بارىپ قايتقان ساپارلارى بويىنشا ەسەپ جازۋعا، بىرەسە كونفەرەنسيالاردا سويلەۋگە، ەندى بىردە بىرەۋلەردىڭ ديسسەرتاسيالارىن رەسەنزيالاۋعا تۋرا كەلدى. اقىرى شىدامى تاۋسىلعان ول ءۇش ايعا تۆورچەستۆولىق تەگىن دەمالىس سۇراپ ينستيتۋتقا ارىز بەردى.
جومارتتىڭ قارلىعاشتا بولماعانىنا ون ءۇش جىل بولىپتى، بالالىق شاقتاعى دوستارى — اسقار، زاۋرەش، اناشتارمەن دە ەتە سيرەك كەزدەسەتىن بوپ كەتتى. ال حات جازۋعا بۇلاردىڭ ءبارى دە قۇنتسىز ەدى. جومارتتىڭ بىلەتىنى، اسقار سول بۇرىنعىسىنشا مەكتەپتە ىستەيدى، اناش اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتار بولعان، ال زاۋرەش بولسا — كولحوزارالىق اۋرۋحانادا دارىگەر.
— وسى جولى اۋىلعا . بارام، — دەگەن جومارت ايەلىنە.
ءسويتىپ قارلىعاشقا كەلگەن بەتى ەدى. اسقار شىن ساعىنعان ىستىق قۋانىشپەن قارسى الدى ونى. زاۋرەشپەن كەزدەسۋ ونى قاتتى تولقىتتى. ونىڭ بايقاعانى ۋاقىت دەگەن قاتىگەز سىنشى زاۋرەشتىڭ تۇر-تۇلعاسىن عانا ەمەس، مىنەز-قۇلقىن دا وزگەرتىپتى. ءسال تولىسىپ، ايەلگە ءتان سايابىر سالقىندىق پايدا بوپتى. ىسكەر، شارۋاعا مىعىم ۇستامدىلىق بار بويىندا. ەكى بالاسى — ۇلى مەن قىزى تاپ-تۇيناقتاي تازا، جىپ-جيناقى ەكەن. اسقاردىڭ دا ساماي شاشىن اق قىراۋ شالعان، ءوزى شارۋاقور، كوپ سويلەمەيدى.
اۋىلدىڭ بۇكىل كارى-جاسى ەرتەلى-كەش شارۋادان تىنىم تاپپايدى. اركىمنىڭ ءوز مىندەتى بار، ەڭ اياعى ۇساق بالالارعا دەيىن ەرتەڭگىسىن مالدى ايداپ اپارىپ تابىنعا قوسسا، كەشكىسىن ورىستەن قايتار كەزدەرىندە الدارىنان شىعىپ، قارسى الادى، ال كۇندىز قوزى-لاق، بۇزاۋدى قارايدى. تەك جومارتتىڭ عانا ەشتەڭەمەن ءىسى جوق، بوس.
جازعى قاۋىرت شاق، ەل ۇيلەرىن، قورا-قوپسىلارىن جوندەپ، ءشوپ شاۋىپ، استىق سۋعارىپ، كومبايندى جوندەۋدەن وتكىزىپ، بالا وقىتىپ، باۋ-باقشالارىن شوپتەپ قىم-قۋىت تىرشىلىكتىڭ ارەكەتىندە، ال بۇل بولسا كوزگە شىققان سۇيەلدەي سەندەلۋمەن ءجۇر. تەك كەشكىلىكتە عانا ور ءۇي قۇرمەتتى قوناق ەتىپ كۇتىپ، قاسىنا اۋىل مۇعالىمدەرى مەن جاستار جينالادى.
ءبىر اپتادان كەيىن ءىشى پىسقان جومارت اۋدان ورتالىعىنا ءجۇرىپ كەتتى دە، مۇندا اناشقا جولىقتى.
— قايتۋعا بەكىندىم. اسا قولايسىز كەزدە كەلسەم كەرەك. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىستا.
— سونشا نەگە اسىقتىڭ؟ الدە تىعىز شارۋاڭ بار ما ەدى؟ —دەپ سۇراعان اناش.
— نە قىلعان شارۋا بولۋشى ەدى. ءىش قۇسا بوپ ءجۇرمىن دە.
— ەڭ بولماسا اسقارعا دا كومەكتەسپەگەنىڭ بە؟ —دەگەن اناش، جومارت وعان تاڭىرقاي قارادى. — تاريح پانىنەن ۇيىمداستىرعان ۇيىرمەسى بار. كىل ءبىر تالاپتى بالالاردى جيناپ العان. ءۇش جىلدان بەرى قورعان قازۋعا جينالىپ جۇرگەن جايلارى بار ەدى. شىنىن ايتقاندا بەلگىلى تاريحشى، ارحەولوگ دەپ سەنىڭ كەلۋىڭدى كۇتىپ جۇرەتىن. اسقار دا وزىنە قولقا ساپ ايتقان بولار.
— ايتۋىن ايتتى عوي، —دەدى جومارت ءجۇزى دۋىلداي قىزارىپ.
اسقار وعان ەكسپەديسيا تۋرالى بىرنەشە رەت ايتقان بولاتىن، ءبىراق بۇل وعان پالەندەي ەش ءمان بەرمەي سول ساتىندە - اق ۇمىتا بەرىپ ەدى. ەندى ءقازىر ءوز قىلىعىنىڭ وعاشتىعىن سەزگەن ول، اياق استى بۇلتارا سويلەدى.
— ساعان كەلگەن شارۋام دا سوعان بايلانىستى ەدى، — دەدى مۇدىرمەستەن. —الگى قازبا جۇمىسىن باستايتىن جەردى كورسەم دەپ ەدىم.
— بۇل ءسوزىڭنىڭ ءجونى باسقا وندا. ءجۇر، ۇيگە بارالىق. ال ەرتەڭ وزىڭە ۆەرتولەت بەرەم، تەز ۇشىپ بارىپ كورىپ قايتاسىڭ ول جەرىدى...
— بالكىم، تىكە اۋىلدىڭ وزىنە قونارمىز؟ — دەگەن ۇشقىش، موتور شۋىلىن باسا ايقايلاپ.
جومارت سەلت ەتىپ، ويى ءبولىنىپ كەتتى.
— جوق، جوق! مەنى، اناۋ اراعا، جول شەتىنە ءتۇسىرىپ كەتىڭىز. ونان ءارى اۋىلعا دەيىن ءبىر-اق شاقىرىم عوي.
— كەشە ءبىز اناش اقانوۆيچ ەكەۋمىز زاستاۆا باستىعىندا بولعانبىز. ول ءسىزدىڭ قازبا جۇرگىزۋىڭىزگە رۇقسات بەردى. ويتكەنى ول جەر شەكارانىڭ ءۇستى عوي. كيىز ۇيدەن نەبارى ءۇش-تورت شاقىرىمدا جايلاۋ بار، جايلاۋدىڭ ەنى ون شاقتى شاقىرىمداي بولار، ونان ءارى دوزورلار ورنالاسقان، — دەدى ۇشقىش قوشتاسار ساتتە. — ال مەن كەتتىم، — دەپ شىلىمىن ءسوندىرىپ، شەتكە تاستادى دا ءوزى ۆەرتولەتىنە قاراي ءجۇردى.
پيدجاگىن يىعىنا جەلبەگەي جامىلىپ، فوتواپپاراتىن اسىنعان جومارت اۋىلعا قاراي جاياۋ كەتتى.
موتورىنان ەسكەن جەل شوپتەردى جاپىرا قۇلاتىپ، جوعارى قاراي باياۋ كوتەرىلگەن ۆەرتولەت، اۋدان ورتالىعىن بەتكە الىپ قالىقتاي جونەلدى.
جومارت جول بويى، پىشەننەن قايتىپ كەلە جاتقان ەكى بالامەن كەزدەستى.
— اسقار اعا ءسىزدى كۇتىپ - كۇتىپ، اقىرىندا بۇگىن تۇستەن كەيىن الگى ءبىز قازبا جۇرگىزەتىن قورعانداردى كەرىپ كەلۋگە كەتتى، — دەدى بالالاردىڭ ءبىرى. — ەڭ اۋەلى ول كىسى لەنينسكىگە سوعادى، ال قورعاندار تۇرعان قاراسۇڭقار كوپىرىنە ەرتەڭ بارامىن دەگەن...
قاراسۇڭقار ءوزى جاساعان كوپىردىڭ مىقتىلىعىن تاعى دا بايقاستاپ ءوتتى دە، ونان سوڭ مازارلاردى جوندەۋگە كىرىستى، وزەن جاعاسىنان كەتپەنمەن شىلىك تالدان قيىپ اكەپ، قورعاننىڭ قابىرعالارىمەن جىمداستىرىپ شەتەندەپ توقي باستادى.
تۇسكى شايدان كەيىن ازىق-تۇلىگىنىڭ قورىن: سۇرلەنگەن ەت، ءۇن، تۇز - قۇرتىن مولشەرلەپ قاراپ قويدى دا، اتىن سۋعا شومىلدىردى. كۇن ۇزىنعا جۇمىستان تەك ءبىر-اق رەت باس كوتەرىپ، الىستان بۇلدىراعان ساعىم دالادان كورىنگەن شاڭعا قارادى. تاۋدى بوكتەرلەپ وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي كەتەتىن ەسكى جولدىڭ ۇستىنەن كورىنگەن ەدى ول شاڭ. «ماشينە شىعار»، — دەپ ويلادى قارت. قاراسۇڭقار جاققا بۇرىلعان جوق، وراعىتىپ ءوتىپ كەتتى.
شاڭ سەيىلگەن، جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى.
تاس - قيىرشىق توسەلگەن، تاقتايداي ءتۇزۋ ۇلكەن جولمەن بۇل كۇندە ادام وتە از جۇرەدى. بۇل جول باعزى ءبىر زاماندا سالىنعان ەكەن. كەزىندە جولاۋشىلار تىنىمسىز اعىلعان دەسەدى. بۇل جول جايلى اڭگىمەنى قاراسۇڭقار بالا كەزىنەن بىلەتىن، بابالارى اڭگىمەلەپ وتىرۋشى ەدى. ءبىر زاماندا بۇل جولدى جىبەك جولى دەپ اتاعان ەكەن، ويتكەنى جىبەك پەن التىن ارتقان، ىرىكتەپ جيعان سايگۇلىكتەر مەن سەمىز مال ايداعان ساۋداگەرلەر وسى جولمەن ءجۇرىپتى. وسى ەسكى جولمەن ون ەكى جاسار كەزىندە قاراسۇڭقار العاش رەت جەتىسۋعا —نايماندار مەن ۇيسىندەردىڭ، جالايىر مەن دۋلاتتاردىڭ كونە قونىستارىنا كەلگەن بولاتىن.
جەتىسۋعا ول شەشەسىنىڭ سوڭىنان ىلەسىن كەلگەن ەدى. ول كەزدە اكەسى بوقو باتىردىڭ ساربازدارىنىڭ قاتارىندا ءجۇرىپ، جورتۋىل جورىقتىڭ بىرىندە مەرت بولعان-دى. ولەرىنىڭ الدىندا اكەسى: «بالام، ەرجەتكەنىڭدە مەنىڭ كەگىمدى الارسىڭ»، — دەگەن. جانە قىلىشىن بالاسىنا تابىس ەتىپ كەتكەن.
بۇلار قاراسۇڭقاردىڭ شەشەسىنىڭ باۋىرى —دونەنبايدى ىزدەپ كەلگەن ەدى. لەپسى، شىنجىلى، اقسۋ جانە تەنتەكتىڭ سالالارىنداعى اۋىلداردى تەگىس شارلاپ شىققان. ۇزاق ساپار شەكتى. جەتىسۋدا ون جەتىنشى جىلدىڭ الاساپىرانى بولاتىن. اقىرى دونەنبايدى زايسان جاقتان تاپتى بۋلار. دونەنباي ءجۇز قارا جىلقىسى مەن ءبىر وتار قويىن قالاي دا امان ساقتاپ قالۋدىڭ جولىندا جان ۇشىرىپ ءجۇر ەكەن. مىنا قوناقتار وعان پالەندەي قۋانىش اكەلمەدى. بۇلاردى سالقىن قارسى الدى. ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بۇلارعا ون شاقتى قوي، مىنىسكە ءبىر ات، جانە ءبىر بيە، كيىز ءۇي ءبولىپ قالدىردى دا، ءوزى بار بايلىعىمەن زايساندى تاستاپ كوشتى. اياگوزدەن دە، كوكشەتاۋدان دا ءارى ەتىپ كوشپەك ەدى. قارىنداسىنا ەندى قايتىپ ىزدەمە دە، سوڭىما ەرمە دە دەگەندى ايتقان.
قاراسۇڭقار اناسىمەن ەكەۋى عانا قالدى. قىسقا قاراي اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنان جەرتولە ساتىپ العان. شاڭىراقتىڭ ەندىگى نەسى دە، مال تابار ازاماتى دا قاراسۇڭقار ەدى. ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن الاس-قاپاس قيلى زامان تۋدى.
ون سەگىزىنشى جىلدىڭ جازىندا زايسان جاققا دا: پاتشا تاعىنان قۇلاپتى دەگەن حابار جەتكەن. اۋىلدا ەش وزگەرىس بولعان جوق. تەك بۇرىندار بىر-بىرىمەن ءوزارا قىرقىسىپ كەلگەن اۋقاتتى، باي اقساقالدار ەندى ىم - جىمدارى بىرىگىپ، تىزە قوسا باستادى.
ول كەزدە قاراسۇڭقار ءالى دە جاس بولاتىن، سوندىقتان دۇنيەدە نە بوپ جاتقانى جايلى، دونەنباي كەتكەلى بۇلاردىڭ ۇيلەرىنە ءجيى كەلگىشتەي بەرەتىن مولدانىڭ اڭگىمەلەرىنەن بايقايتىن.
— دونەكەڭ ابدەن دۇرىس ىستەدى. ءاي، اقىلدى، كورەگەن جان - اۋ، ءوزى! بۇل جەردەي اۋلاق كەتكەنى ءجون بولدى. بالشەبەكتەردەن قاشتى عوي. و، اللا دەسەڭشى، اقىر زاماننىڭ دا تايانعانى عوي. ءداستۇر سالتىمىزدى ماسقارالاپ، قۇراندى اياقتارىمەن تاپتاعان كاپىرلەر كوپ ۇزاماي وسىندا دا كەلەتىن كورىنەدى... — دەگەن مولدا باسىن شايقاي وتىرىپ. — كوزىنە تۇسكەننىڭ ءبارىن جالماپ - جايپاپ الادى دەيدى. مۇسىلمان بالاسىنىڭ دا بالشەبەك بوپ كەتكەندەرى بار ەكەن. ءاي، اللانىڭ قارعىسى جىبەرمەس، اتار ولاردى! — دەپ ساۋەگەيلەندى، ەندىگى جەردە بۇل ۇيگە قامقورشى بولا باستاعان مولدا. ونىڭ ايتۋىنشا قاراسۇڭقاردىڭ اكەسى وعان تۋىس بوپ كەلەدى ەكەن، سوندىقتان شاريعاتتىڭ زاڭى بويىنشا ول ەندىگى جەردە قاراسۇڭقاردىڭ شەشەسىن امەڭگەرلىك جولمەن وزىنە ايەل ۇستىنە ايەل ەتىپ الۋى كەرەك دەگەندى ءبىلدىردى.
شەشەسى ەش قارسىلىق ايتقان جوق.
— سەن بولساڭ ءالى جاسسىڭ، قولىمىزداعى بارىمىزدى تارتىپ اكەتەدى دە، مولدەكەڭنىڭ كومەگىنسىز اشتان ولەمىز عوي، — دەگەندى ايتتى اناسى بۇعان.
ايلار، ونان سوڭ جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. اۋىلداعى وكىمەت تە الماسۋمەن بولدى. بىرەسە قىزىلدار، بىرەسە اقتار كەلەدى. قاراسۇڭقاردىڭ بار قويى مەن از جىلقىسى ەندى مولدانىڭ مەنشىگىنە كوشكەن. ءبىراق قاراسۇڭقار وعان نازالانا قويعان جوق. تەك، ايتەۋىر، شەشەسى بايعۇس قيىندىق كەرمەسە ەكەن دەپ تىلەدى.
كوللەكتيۆيزاسيا جايلى ءسوز ەتە باستاعاندا، بۇل ەداۋىر جىگىت بوپ قالعان-دى. اۋىلدى اشتىق جايلاي باستادى، اشتىق بۇكىل ەلگە كەلگەن ەدى. اشتىققا ۇشىراعان قالالارعا جىبەرۋ ءۇشىن جۇرتتىڭ مالىن الا باستادى. بىرنەشە ۇساق مال مەن سيىردى عانا قالدىرعان. ارينە، شەشەسىنە وسى قالعان مالى دا جەتەدى. تەك مولدا عانا تىپ-تيپىل بوپ قالدى. مولدانىڭ بۇل كۇيىنە قاراسۇڭقار ءماز بولدى. جانە ءبىر جاقسىسى مۇنىڭ استىنداعى جالعىز اتىنا دا ەشكىم قول سوزعان جوق. ەندىگى جەردە مولدانىڭ العاشقى ايەلىنە كەتكەنى دە ءجون بولار. ءبىراق، مولدا كەتە قويمادى.
— جۇرت بۇزىلايىن دەدى. ازەزىلگە جاندارىن ساتتى، — دەپ وزەۋرەدى مولدا. — دۇنيەنىڭ ءبارىن ورتاق ەتپەك. توقتاي تۇر، ءالى، سەنىڭ جالعىز اتىڭا دا اۋىز سالادى بۇلار، ءبىر كۇنى.
— اتىمدى بەرمەيمىن! —دەپ شارت سىنعان قاراسۇڭقار.
سول جىلى ول جيىرمانىڭ ەكەۋىنە شىققان ەدى. بارىنشا شارۋاقور، ءارى ەرجۇرەك بولاتىن. بىرەۋدىڭ وزىنە قوجالىق ەتكەنىن استە كوتەرە المايتىن. سوندىقتان دا ول مولدانى قانداي جەك كورسە، اۋىلدىڭ قوقاڭداعان شولاق بەلسەندىلەرىن دە سونداي جەك كوردى.
— سوزىڭە بولايىن! بەرمەيمىن دەيدى. ءاي، سەنى تىڭدايتىن كىم بار؟ ءوزىڭ دونەنبايدىڭ تۋىسىسىڭ، ال ول بولسا سوۆەتتىڭ جاۋى بوپ وتىر. دەمەك سەنى دە جاۋ دەپ ۇستايدى ءالى. ولاردىڭ ءسوزى — ءسوز. قيقاڭداپ كور، سوندا. استىڭدا سايگۇلىك جانە ءوزىڭ ولارعا قوسىلماي، شالقاقتاپ ساق جۇرسەڭ، موينىڭدى بۇراپ الار. ولار ءۇشىم قاسيەتتى ەشتەڭە جوق. حالىقتى اشتىققا ۇشىراتتى. ەندى، انە، مەشىتتەر مەن مازارلاردى بۇزىپ، كەسەكتەرىن تاسىپ اكەتپەك. ەشتەڭەلەرى جوق تىر جالاڭاش نەمەلەر، ەندى ءبارىن وزدەرى يەمدەنىپ جاتىر. قۇراندى عوي اياققا باستى. ولار ەندى قىزداردىڭ دا ابرويىن ايرانداي توگىپ، بارىنە ورتاق ەتىپ توسەككە سالماق.
— ساندىراق، بوس ءسوز! — دەگەن قاراسۇڭقار.
ول مولدانى ءيتتىڭ ەتىنەن دە جەك كورەدى. ءبىراق ايتقاندارىنا سەنبەسىنە لاجى جانە جوق. ويتكەنى، سول وتىزىنشى اشتىق جىلدارىندا بىرەۋلەر كىشكەنتاي مەشىتتى بۇزىپ، ەندى بىرەۋلەر مازاردىڭ كىرپىشىن كەڭسە سالۋعا تاسىعان بولاتىن...
— كور دە تۇر، ولار ءالى ويعا العاندارىن تەگىس ىستەپ تىنادى، — دەگەن مولدا ءسوزىن شەگەلەي ءتۇسىپ. — بۇلاردان تەك ارعى بەت اسىپ كەتكەندەر عانا قۇتىلادى. ال سەن اقىماقتار سول جاقتان بەرى قاشتىڭدار - اۋ. شەشەڭدى ال دا، كەت جونىڭە. ەندىگى جەردە سەندەردىڭ ماعان كەرەكتەرىڭ جوق. مەن قاسيەتتى جولدى قورعاۋعا كەتەم.
ءسويتىپ مولدا ءىز-تۇزسىز جوعالدى. ونان سوڭ قاراسۇڭقار مەن اناسى ەكەۋى، ءتۇن جامىلىپ كوگىلدىر تاۋلاردى اسىپ قاشقان كوشكە ىلەسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىڭ ءبارى دە قاراسۇڭقاردىڭ مولدانىڭ ايتقاندارىنا يمانداي سەنگەنىنىڭ سالدارى ەدى.
اتتەڭ دۇنيە، ەگەر قاراسۇڭقار سول مولدانىڭ قاي جەردە ولگەنىن بىلسە، مولاسىن تاۋىپ اپ، استان-كەستەڭ ەتەر ەدى-اۋ... «قانداي اقىماق بولعام سوندا»، — دەپ ويلادى قارت. ءجۇزى جوعارى قاراعان بالتاسىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا قىسا وتىرىپ.
— مىنە، بالتانىڭ دا ءدۇزى قايتىپتى، — دەدى قاسىنداعى مۇلگىپ جاتقان توبەتكە، اۋىر ويدان سەرگىگىسى كەلگەندەي قايراعىن الىپ، بالتاسىن جاني باستادى. — قۋ وتىندى مولىراق جيناپ قويعان ءجون. شوپاندار كوشىپ كەلە قالسا وتىن-سۋىمىز بەن ءشايىمىز دايىن تۇرسىن. قانشا ايتقانمەن ءبىز بۇل جەردە بۇرىنىراق تۇرىپ كەلەمىز عوي، كىم بىلەدى، بالكىم ولار ءبىزدى ءبىر كەزدە قاشقىن ەدى، سول قاشقىن كۇيى ەل-جۇرتتان جىراق قالىپتى، دەپ شايىمىزدەن ىشپەي جۇرەر، سەن بۇعان نە دەيسىڭ، ءيتتىڭ بالاسى،ا؟.. ۇندەمەيسىڭ عوي؟ ءجا، وندا مەن دە ۇندەمەدىم. باسقا ايتارىم دا جوق... ءجۇر، كەتتىك، كۇشىگىم. ول اتىن ەرتتەپ ءمىندى دە، شاتقالدى ەرلەپ ءجۇرىپ كەتتى. جوعارعى ۇستىرتتەن ول ءتۇبى ءشىرىپ، قۋراعان كوكتەرەكتى كەپتەن بەرى كەرەتىن.
تىكە كوتەرىلەتىن جول جوق ەدى. ول اتتىڭ ومىراۋىنان كەلگەن قالىڭ ءشوپتىڭ ۇستىمەن قيالاي تارتتى. توبەتى سوڭىنان زورعا ىلەسىپ كەلەدى.
كۇتپەگەن جەردەن ءبىر تۇلكى جىلتىن ەتىپ شىعا كەلدى دە، مازاق ەتكەندەي جولدارىن كەس-كەستەپ ەتە بەردى. توبەت قۋماق بوپ ۇمتىلىپ كورىپ ەدى، ەكى-ۇش رەت قارعىعان سوڭ جابايى قۇلماق پەن يتمۇرىنعا ورالىپ قالدى.
— ءجا، ەلەۋرەيتىن دانەڭە جوق... تۇلكى قۋعان ەكەۋمىزدىڭ نە تەڭىمىز. كەرمەيسىڭ بە، انە، مازاق قىپ وتىر ءبىزدى. ءسىرا، جاقىن ماڭدا ءىنى بار بولۋ كەرەك. كۇشىكتەرى دە بار شىعار. وسى ارانى يەلىك ەتىپ العان عوي. ونى قۋىپ نەسىنە الاوكپە بولاسىڭ. ەكەۋمىز ەندىگى قالعان از ومىرىمىزدە ەشكىمگە سۇيكىمىمىزدى كەتىرمەي، جايىمىزبەن عانا جۇرەلىك تە...
قارت جول بويى ەستىپ كۇڭكىلدەي سويلەپ كەپ قۋ وتىندى شاۋىپ، بۇتارلاپ قالىڭ شەبىن ءوزى جاپىرىپ، تاپتاعان جەرگە جيناعان كەزدە تاناۋىنىڭ استىنان ىڭىلداۋمەن بولدى. ونان سوڭ ۇزىن ەكى قاراعايدى قيىپ الدى دا، ءبىر جاق باستارىن كەرتىپ، ەردىڭ قاسىنا بايلادى دا ۇزىن سۇيرەتكى جاسادى. وتىندى سول سۇيرەتكىنىڭ ۇستىنە تيەپ، ارقانمەن مىقتاپ شاندىپ، ەكى قايتارا وراپ، بايلاپ تاستادى.
شارشاعان ول بەلىن جازىپ، قۋراعان الما اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرىپ دەمىن الدى.
سۋسىن ىشكىسى كەلگەن. قارت كەرەناۋ قوزعالىپ تۇرىپ، ءشوپ اراسىنان ساۋمالدىق تاۋىپ الدى. قابىعىن ارشىپ، سىندىرىپ اۋزىنا سالدى دا شايناپ، ءسولىن سورىپ، قىشقىل سوككە راحاتتانا تامساندى.
الما اعاشتىڭ بۇتاعىنا قونعان ساۋىسقاندى، ونان ارىدە تاعى ءبىر اعاشتا وتىرعان كوكەكتى كورگەن.
— بىرەۋى باسقا قۇستاردىڭ جۇمىرتقاسىن جارىپ ىشسە، بىرەۋى ءوز جۇمىرتقاسىن باسقانىڭ ۇياسىنا سالادى. اۋ، بۇل ەكەۋى نەعىپ قاتار كەپ سەلتيە قالعان؟ — دەپ كۇڭكىلدەدى قارت، ساۋ سورىلعان ءدىنىن تۇكىرە تۇرىپ، ءوزى ىشتەي ساۋىسقان مەن كوكەكتىڭ قاتار وتىرۋى جامان ىرىم -اۋ دەپ جورىدى.
ءبىراق ىرىم - جىرىمعا بۇل كوڭىل اۋدارىپ قايتپەك؟ ەندىگى جەردە ىرىمنان كەلەر-كەتەر نە بار بۇعان. بۇكىل جارىق دۇنيەدە قاڭقيعان جالعىز باسىنان باسقا يەسى بار. ادام اتاۋلىدان بەزىنىپ شىقتى ەمەس پە. ەندى عوي، مىناۋ قارعىس اتقان جەردەن وزگە، ونى ادامزات ومىرىمەن جالعاستىرار ەشتەڭە دە جوق. يت تىرشىلىكتەن اۋلاقتاپ كەگى توقتاعان جەرى وسى ارا. ال دوسىنىڭ قىزى ايگۇلدى الار بولسا، ول ولمەيتىن حالگە جەتتى. قاراسۇڭقار ول قىزعا ەمەس، قايتا قىز قاراسۇڭقارعا قامقورلىق جاساپ ءجۇر. ءوزى وقۋىن بىتىرۋگە جاقىن قالدى. توگىپ تاماق، تەگىن كيىم-كەشەك، تەگىن وقۋ. بۇل جاقتىڭ ۇكىمەتى عۇساپ تۋعان اناسى دا قامقورلىق جاساي الماس ەدى.
ءسىرا، مەرزىمى جەتىپ، ۋاقىتى كەلگەندە ور ادامنىڭ - اق ومىرىندە، ەشكىمگە قاجەتسىز كورىنەر ءبىر شاعى بولاتىن سياقتى، سوندايدا ول ءوزىنىڭ بار-جوعىن بايقاتپاۋ ءۇشىن الگى ورتادان جىراقتاپ شىعىپ، قاراسىن ءوشىرىپ ءبىر جاققا كەتۋى كەرەك.
قاراسۇڭقاردىڭ ءوزى ەمەس، مۇنى ۇلكەن ومىردەن ءۇزىپ اكەتىپ، بارلىق جولىن كەس-كەستەگەن ءومىردىڭ ءوزى ەدى، بەل ءبىر زور كۇش ەدى. ءبىراق ودان كۇيزەلىپ، ياكي جالعىزسىراعان بۇل جوق. ويتكەنى ۇزاق ءومىرىنىڭ ۇزىنا بويىمدا وسى جالعىزدىققا ازىرلەنگەندەي كورىنەتىن.
ول ءوزىن بىرەۋدىڭ الدىندا كىنالى سانامايتىن. الايدا كۇندىز-تۇنى جاتسا-تۇرسا جەگى قۇرتتاي كەمىرگەن ءوزىنىڭ تۇسىنىگىنە سىيماس كومەسكى ءبىر كۇي مازا بەرمەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ول، جاس كەزىندە نەلىكتەن ارعى بەتكە اسىپ كەتكەنىن وزىنە-وزى تۇسىندىرە الماي دال بولادى. قاران وشكەن مولدانىڭ ايتقاندارىنا نەگە سەندى؟ ءوزىنىڭ ومىرىندەگى العاشقى دا جالعىز ماحابباتىن اياققا تاپتادى؟ سۇيىسپەنشىلىك دەگەن ەشبىر كۇشكە باعىنبايدى ەكەن عوي...
قارت وسىناۋ، ىلعي دا ەستىپ جايلاپ كەپ، اڭداۋسىز عانا ونە بويىن اۋىر دەرتتەي جايلاپ الار ءتۇپسىز ويدان سەرپىلۋگە تىرىسقان. ءبىراق شاماسى كەلمەدى. ويتكەنى ول ويلار ونىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگىنىڭ دە وزەگى سياقتى ەدى، ونسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ دە ەشبىر ءمان-ماعىناسى قالماعان ەدى. ول ويلار بۇل ءۇشىن مىناۋ كەڭ دۇنيەدەي سىرلى دا سيقىرلى بولاتىن، قانىنا سىڭىسكەن تىرلىگى بولاتىن، تەك ءبىر عانا ەرەكشەلىگى، مۇنىڭ باستان كەشكەن ءامىرىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىندىگى. جانە بۇل ءوزى جايىندا ەش ۋاقىتتا ەشكىمگە ءتىس جارعان ەمەس. وتكەن ءومىر، جاستىق شاق تۋرالى ويلارى مۇنىڭ ەڭ ارداقتى، اسىل قۇپياسى ەدى، ادامعا ءومىر بويى باقىت، ياكي قاسىرەت اكەلەر العاشقى ماحاببات جايلى ەشقاشان سىر شاشپاس بولار. ول ماحاببات ادام ساناسىندا ماڭگى ورىن تەۋىپ، ونى ىلعي دا ادامگەرشىلىككە مەگزەپ وتىرادى.
ول ءوزىنىڭ ارعى بەتكە اسىپ كەتۋىن ءوزىنىن العاشقى ماحابباتىنا ساباقتاي المايدى. ول سونىڭ بارىنە تەك مولدانى عانا كىنالايدى. مۇمكىن ول شىڭجانعا، شولاق بەلسەندىلەردىڭ قوقىراڭداعاندارىنان، بىرەۋدىڭ وزىنە وكتەمدىك ەتكەنىنە مويىنسۇنعىسى كەلمەگەندىكتەن كەتكەن بولار. ول ءوزىنىن ەشكىمگە كىرىپتار ەمەس ازاتتىعىن سەزىنگەن سوڭ، ءوز بىلگەنىنشە ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرگىسى كەلگەن شىعار.
سول جىلدارى شىڭجانداعى اۋىلداردىڭ حالى دە زايسان مەن جەتىسۋداعى اشتىق جايلاعان اۋىر كۇيدە ەدى. جانە ول جاقتىڭ ءبىر قيىندىعى جول بويى قاڭعىرعان قايىرشىلار مەن ۇرىلار، مانچجۋردىڭ توپتاسقان قاراقشىلارى، بولشيەۆيكتەردەن قاشقان اق قازاقتاردىڭ باندىلارى بولاتىن. بۇل جەردىڭ ەركىن قوجاسى بوپ، سيراقتارىن سارى بالتىر وراعانىمەن وراعان، سونىسى ءۇشىن سارى سيراقتار اتانعان، گوميندان سولداتتارى باسا-كوكتەپ ءجۇردى. ولار قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ اۋىلدارىنا ءجيى شابۋىلدايتىن.
قاراسۇڭقار تەز ارادا دوستار تاۋىپ، مۇقاننىڭ ساربازدارىنا كەپ قوسىلدى. قازاق اۋىلدارىن قورعاۋعا ات سالىستى. ول ۇرىس ۇستىندە مەيىلىنشە قاھارلى، اياۋسىز ەدى. ول ءوز كەگىن قايتارۋمەن بولدى. زايسانداعى وزىنە ىستەلگەن قيانات ءۇشىن دە، وپىق جەگىزگەن ماحابباتى ءۇشىن دە جانە اكەسىنىڭ ءولىمى ءۇشىن دە وسى ۇرىستار ۇستىندە قان توگىپ، كەك قايتاردى.
ءوزىنىڭ اۋەلگى ىنتىق بوپ سۇيگەن قىزىن ۇمىتۋ ءۇشىن، ايتقانىنان شىقپايتىن، الدىنا كەلگەندە ۇرەيدەن قالتىراپ تۇراتىن ۇلبوسىنعا ۇيلەنىپ، ودان ۇل بالا ءسۇيدى.
ۇلىن كىشكەنتايىنان قىلىش پەن مىلتىقتى بەرىك ۇستاۋعا، قۇر اساۋلاردى ۇستاپ مىنۋگە ۇيرەتتى، جانە سول كەزدەردە جابايى تۇيەلەر كەزىگەتىن، ارقار مەن قابان اتۋعا بولاتىن جاقپار تاستى ءشول تاعى تاۋىنا وزىمەن بىرگە اڭ اۋلاۋعا ەرتىپ ءجۇردى... ءبىراق اڭ اۋلاۋ دەگەن از كۇنگى تىنىش ءومىردىڭ سەرۋەنى ەدى. بۇلاردىڭ ۋاقىتى كوبىنە سوعىسپەن وتەتىن. مۇقان قاشاندا ساربازدارىن ۇرىسقا ساقاداي ساي ۇستايتىن. شىڭجانداعى بۇكىل قازاق اۋىلدارى مەن ىشكى مونگوليا اۋىلدارى ونى ناعىز قاس باتىردىڭ ءوزى دەپ مويىندايتىن. مۇقامنىڭ ساربازدارىنىڭ قاتارىندا بالاسىن قاسىنا ەرتكەن قاراسۇڭقار كەيدە ۇرىسپەن، كەيدە ۇرىسسىز، كۇنىنە ەلۋ - ءجۇز شاقىرىمعا دەيىن جورتۋىلدايتىن. مۇنداي ومىرگە ۇلبوسىن توزە المادى. مۇلدەم شوگىپ كەتتى... ۇلكەن سوعىس بىتەردىڭ الدىندا، قىرىق بەسىنشى جىلى دۇنيە سالدى.
ولەرىنىڭ الدىندا قاراسۇڭقارعا ۇلىن امانات قىپ تاپسىرا وتىرىپ، ونى اتا-بابا قونىسى — جەتىسۋعا اكەتۋىن ءوتىندى. ايەلىنىڭ سول ءبىر تىلەگىن ورىندايمىن دەگەنشە تاعى دا ءبىراز جىلدار ەتكەن.
قارت اتقا تەڭدەپ قويعان وتىندى دا، بۇكىل دۇنيەنى دە ۇمىتقان كۇيدە وتىر. وتكەن ءومىرى ءۇشىن ءوزىن ويشا جازعىرۋمەن وتىر. ءوزىنىڭ ىستەگەندەرىنەن ءوزىنىڭ جانى شوشىپ، ءوزىن-وزى اقتايتىن دالەل ىزدەپ دال بولۋدا. دالەلدەر وڭاي تابىلادى دا، وڭاي پىشىراپ توز-توز بوپ كەتەدى... كەيدە ول وزىمەن-وزى سويلەسە باستايدى...
اياق جاقتا جاتقان توبەت باسىن كوتەرىپ، قارسى بەتكەيگە تەسىرەيە قالدى دا ىرىلداپ، قارتتىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى، ونان سوڭ كانىگى ادەتىنشە تاماعى كۇركىرەپ ارس ەتە ءتۇستى.
— ءجا، بۇل وڭىرگە ەكەۋمىزدىڭ ءامىرىمىز جۇرمەيدى دەدىم عوي، — دەپ كۇڭكىلدەگەن قارت توبەتتى جۇمساق بۇيىرىنەن تەۋىپ جىبەردى دە، ءوزى دە قارسى بەتكەيگە ۇڭىلە قارادى.
كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، الاقانىمەن كۇننەن كولەگەيلەگەن، ار جاقتان ەلىكتىڭ تەكەسى كورىندى. سوڭىنان ەرگەن ۇرعاشى ەلىك پەن لاعىنا جول سالىپ كەلەدى ەكەن. تومەندەگى سۋعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان بەتتەرى بولۋ كەرەك.
— قايتەسىڭ ولاردىڭ شىرقىن بۇزىپ. كورمەيسىڭ بە، انە، قورعانىشى بار. مىنا ەكەۋمىز عوي نە قورعارىمىز، نە قورعانىشىمىز جوق...
ول ۇلىنىڭ قالاي ولگەنىن ەسىنە الدى. ءتۇن ىشىندە سۇرلەۋ جولمەن وسى جاققا قاراي ءوتىپ كەلە جاتقان كەزدە سوڭدارىنان قۋعان سولداتتاردىڭ وعىنان قازا تاۋىپ ەدى. قاراسۇڭقار ولەر ساتىندەگى بالاسىن باسىنان دا سۇيەي المادى. بالاسىن باسقالار كوتەرىپ اكەتتى دە، ول جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان قالىپ، كوشكەم اۋىلدى قورعادى، ەڭ دۇرىسى — ۇلىنىڭ كەگىن قايىرىپ، ءوزى وققا ۇشۋعا بەكىنگەن.
سول ءبىر جازدىڭ تاس قاراڭعى تۇنىندە، سول ءبىر ساتتە بۇل شىنىمەن-اق ءولىمدى تىلەپ ەدى. ءبىراق اجال وقتارى مۇنى اينالىپ ءوتىپ، باسقالاردى جەر قاپتىرىپ جاتتى. مۇنىڭ بالاسىنىڭ سۇيەگىن كوتەرگەن شالدار قۇزعا قۇلاپ ءتۇستى. ال بۇل بولسا، و قارعىس اتقىر قۋ قۇداي دەسەڭشى، قۇزدان دا، جاقپار تاستاردان دا امان وتكەن ەدى ويتكەنى قولىنان تاس قىپ ۇستاپ العان ايگۇل بار بولاتىن. ەندى سونى امان الىپ قالۋ كەرەك بولدى جانە الداعى يىرىلگەن جۇرتتى شەكارادان وتكىزىپ قۇتقارۋ كەرەك ەدى. جانە دە اتا-باباسىنىڭ ۇلى مەكەنىن ەڭ سوڭعى رەت ءبىر كورىپ قالسام دەگەن ءۇمىت پەن ارمان جەتەلەگەن-دى...
وتىز جىل وتكەن سوڭ بەرگى جاققا قايتىپ ورالعان ول، اۋەلى زايسانعا بارماق بولدى دا، اقىرىندا ويلانا كەپ، ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناپ، بۇرىنعى تانىستارىنىڭ شىرقىن بۇزۋعا، العاشقى ماحابباتىن ىزدەۋگە ءوزىنىڭ ەشبىر قاقى جوعىن ۇقتى.
ول زايسان جاعالاۋىنا بارماستان، وسىندا جەتىسۋ جەرىندە قالا بەردى. وسى جەردە ولۋگە بەل بايلادى. ونىڭ ارمانى بالاسىنىن الدىندا ەلۋ ەدى. ول تىلەگىن قۇداي بەرمەدى. بالاسىنان قاپىدا ايرىلىپ قالدى. ەڭ بولماسا ونىڭ سۇيەگىن دە ارۋلاپ قولىنان قويا العان جوق. تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىندا كومۋسىز قالدى...
جۇرەگى سىزداپ، اۋىرىپ، كوزى جاساۋراي بەردى.
قارت مۇيىزدەنگەن كۇس-كۇس الاقانىمەن كوزىن قۇرعاتىپ ءسۇرتتى دە، ەرگە قونىپ، جازىقسىز اتىن قامشىمەن قاتتى ءبىر وسىپ جىبەردى. وتكەندى ەسىنە تۇسىرگەن مىناۋ ارادان تەزىرەك كەتۋگە اسىققان ەدى...
— ۋاعالەيكۇمسالەم! — قاراسۇڭقار اتىنان ءتۇسىپ، جىگىتتىڭ قولىن الدى.
جول بولسىن سۇراماستان، قارت اتىن كيىز ۇيگە جاقىنىراق جەتەلەپ كەپ، وتىندى تۇسىرە باستادى. جىگىت تە كومەكتەسىپ جىبەرگەن، سۇيرەتكىنى شەشىپ، اتتىڭ ەر توقىمىن الدى.
— تۇساپ جىبەرۋشى مە ەدىڭىز؟ —دەپ سۇراعان ول قارتتان.
توبەت بولسا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ قويىپ، كەلگەن قوناقتى يىسكەلەپ تۇر.
— جوق، بوس جۇرە بەرسىن. قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ ول ەكەۋمىز ءجىپسىز بايلاۋلى عوي، — دەگەن قارت.
ول قوناقتى ۇيگە كىر دەپ شاقىرعان جوق. جىگىتتى سىرتقا تاستاپ، ءوزى ىشكە كىرىپ كەتتى دە ۇلكەن شاۋگىم مەن موسىنى الىپ شىقتى.
— قىمىز بەن ايرانىم جوق. سۋ اكەلىپ، ءشاي قايناتىپ ىشەلىك.
بەيتانىس جىگىت قارتقا ىلەسە جۇرگەن.
— اۋىلدان كەلدىڭ بە؟ —دەپ سۇرادى وزەنگە بەتتەگەن قارت.
— قارلىعاشتان، — دەدى جىگىت.
— بۇرىن كورمەگەن جىگىتىم عوي.
— ءمۇعالىممىن. تۇرلىبەكتىڭ بالاسىمىن عوي. بالكىم، ەستۋىڭىز بار شىعار؟ اتىم اسقار بولادى.
— اكەڭ ءقازىر قايدا؟
— مەنىڭ ون جاسىمدا قايتىس بولعان.
— جاس كەتكەن ەكەن عوي، — دەدى قارت.
— اناۋ زيراتتاردى كورگەلى كەلىپ ەم، — دەگەن اسقار، قورعان جاققا بۇرىلىپ.
— كور، بارىپ كور. بابالارىڭنىڭ زيراتى عوي، — دەدى قاراسۇڭقار، ءسال بولماعاندا: ءتۇبى بارار جەرىڭدى كورگەلى كەلدىڭ بە، دەي جازداپ بارىپ قالدى، ءبىراق ونىڭ ورنىنا: — ارى-بەرى وتكەن ەل-جۇرت الىستان كورىپ، قۇران وقىسىن دەپ ادەيى بيىككە جەرلەگەن ولاردى.
قارت كيىز ۇيگە قايتىپ ورالىپ، شاۋگىمىم موسىعا ءىلىپ، استىنا وت تۇتاتتى. قالجىراعان توبەت ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە بارىپ جاتتى.
قارت بەتى-قولىن جۋىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە داستارحان ازىرلەدى، كەسەلەرىن شايقادى، ونان دوربا تۇبىندە قالعان ازعانتاي قاتىپ، قاتقام باۋىرساق، شەلپەكتەن، ماي، قۇرتتان، — ايتەۋىر وزىندە باردىڭ ءبارىن سالدى دا، تىسقا شىقتى.
...اسقار ەڭ ۇلكەن قورعاننىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. ەڭكەيىپ الدەنەنى قولىمەن قوزعاپ كورگەندەي بولدى ونان سوڭ ۇزاق تەسىلىپ باسقا قورعانداردى قارادى. ۇزاق ءجۇردى.
قاراسۇڭقار موسىداعى شاۋگىمىن باعانا ءتۇسىرىپ، داستارحانى باعانا ءازىر بولعان، ال اسقار بولسا زيراتتاردىڭ توڭىرەگىندە قويىن داپتەرىنە الدەنەلەردى جازعىشتاپ ۇزاق ءجۇرىپ الدى. بىرتىندەپ قارت كوڭىلى سەكەمدەنە باستادى. ونىڭ ەسىنە كەشەگى ۆەرتولەتتەن مىنا مازارلارعا شۇقشيا قاراعان ادام ءتۇستى.
— بۇلارعا نە كەرەك بولدى ەكەن؟ زيرات كادۋىلگى زيرات. مازارلار دا كادۋىلگى مازارلار. اتا-بابالارىمىزدىڭ سۇيەگى جاتىر. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ءپىر تۇتىپ، قاسيەتتى كورەتىن ورنى، — دەپ كۇبىرلەدى ول. — ەگەر الدەكىمدەر اسا قاجەت بولعان سوڭ باسىنا وسكەن قارا اعاشتارىن قيىپ السا، ونىڭ دا دالەلى بار، كەشىرىمدى. ال ودان وزگە تاس كەسەكتەرى بولماسا، ادامعا قاجەتكە جارار ەشتەڭە دە جوق، قوي... — الدەكىمدەردىڭ قۇلپىتاستاردى العىسى كەلگەن بولار، دەگەن وي كەلگەندە قارتتىڭ ونە - بويى تىتىركەنىپ كەتتى. — استاپىراللا! — دەپ قالدى.
اسقار كيىز ۇيگە قايتىپ ورالعان.
«بۇلاردىڭ ىسىندەگى شارۋام نە، — دەپ ءوزىن-وزى جۇباتا باستادى قارت، بەيتانىس جىگىتتىڭ كوپىردەن بەرى وتكەنىنە قاراي تۇرىپ. — مەنىڭ زامانىم ءوتتى ەمەس پە».
ءبىراق كوڭىلى ورنىنا سوندا دا تۇسپەدى. ءبىر قيتىعۋ جۇرەگىنىڭ تەرەڭىنە ۇيالاپ، كەز كەلگەن ساتتە، مىنا جىگىتتىڭ ءارۋاقتار جاتقان قورعاندى نەعىپ سونشا اينالدىرىپ كەتكەنىنە ورە قارسى تۇراتىن اشۋ مەن ىزا بوپ بۇرق ەتۋگە دايىن ەدى.
— شايعا وتىر، — دەدى اسقارعا، ونان وزگە ءبىر اۋىز ارتىق ءسوز ايتۋعا زاۋقى بولعان جوق.
— قالاي، اقساقال، ءىشىڭىز پىسپاي ما، بۇل جەردە؟ — دەگەن اسقار سىپايى عانا.
— ءىشىم پىسىپ مەن ەرىككەن ادام دەيسىڭ بە، — دەپ جاۋاپ قاتتى قاراسۇڭقار.
— جىراقتا جاتىپ جالعىزسىراماي ما دەگەنىم عوي، — دەدى قىسىلىپ قالعان اسقار.
— قالىڭ جۇرتتىڭ ورتاسىندا وتىرىپ تا جالعىزسىراۋعا بولادى، —دەدى قاراسۇڭقار.
ءسويتىپ سوزدەرى ۇيلەسپەدى. اۋىر تىنىشتىق جايلادى. وزەننىڭ سارقىراعان شۋىلى مەن اتتىڭ پىسقىرىنعانى عانا ەستىلەدى. شاي ءىشىپ بولعان سوڭ اسقار ءۇيدىڭ ءىشىن انىقتاپ قاراي باستادى. اق كيىز، ەسكى ءبىر كىلەم جاتىر توردە. ەكى-ۇش كورپە مەن بىر-ەكى جاستىق ءۇيدىڭ تۇكپىر جاعىندا كەبەجە ۇستىنە جينالعان. كەرەگەدە كۇمىستەلگەن جالپاق بەلدىك قىنعا سالىنعان قىلىشپەن قوسا ءىلۋلى تۇر. بەلدىكتىڭ قاتارىندا ەسكى قوساۋىز مىلتىق پەن جالعىز پاترونى بار وقشانتاي ىلىنگەن. ولاردان تومەن، قولدان جاسالعان تاقتاي ورىندىق تا، ۇستىندە شاڭ-شاڭ، ەسكى قابىلداعىش تۇر.
— مۇندا كوپتەن بەرى تۇراسىز با، اتا؟ — دەدى اسقار تاعى دا ءسوز باستاماق بوپ.
— رۇقسات ەتكەننەن بەرى.
— ەندى ءبىراز كۇندە شوپاندار كەلىپ، دۋمانداپ قالاسىز عوي.
— ادام تەك دۋمان ءۇشىن عانا ءومىر كەشپەس بولار، — دەپ جاۋاپ قاتتى قاراسۇڭقار.
داستارحانىن جيناپ شەتكە قويدى دا، قارت ۇيدەن شىقتى. اسقار دا سوڭىنان ىلەسە تۇرىپ، موتوسيكلىنە قاراي بەتتەگەن.
— ءجا، سالدىرلاق تەمىرىڭدى قويا تۇر. كۇنمەن تالاسىپ قايدا بارماقسىڭ. كورمەيسىڭ بە، انە، كەشتىڭ تاياعانىن. ەرتەڭگىسىن كەتەرسىڭ.
قارت ءبىرىنشى رەت ونىمەن جىلى پەيىل تانىتا سويلەدى. وعان وسىناۋ سىپايى مىنەزدى جىگىت ۇناي باستاعان ەدى. كوڭىلىندەگى كۇدىگى تارقايىن دەدى.
— ءيا، كۇن كەشكىرىپ قالىپتى، — دەدى اسقار دا.
— بالام، نەمەنە، سامايىڭا اق كىرەيىن دەگەن بە؟ دەمەك جيىرما بەستىڭ كۇنى ءوتىپ، كەيىندەيىن دەگەن - اۋ، ءا؟
— وتىزدان دا باياعىدا اسقانبىز. قىرقىڭىزدىڭ قىرقاسىنا دا كەپ قالدىق، —دەدى اسقار.
ول كۇننىڭ باتقان ساتىنە ەلىتە قارادى. الاۋلاعان القىزىل الىپ شار، ءوزىنىڭ بار ىستىعىنان ايرىلىپ، قىزىل جالقىن نۇرىن اسپاننىڭ بۇكىل قاق جارتىسىنا شاشىپ جىبەرىپ، ەندى جازىق دالانىڭ كوكجيەگىنە يەك ارتا باستادى. ەسكى قورعانداردىڭ كولەڭكەلەرى وزەندى باسىپ ءوتىپ الىسقا سوزىلا ءتۇستى. وزەن جاعاسىندا تۇرعان ات الاۋلاعان شارعا باسىن سالعانداي ءوزى قارا كۇرەڭدەنىپ كەتتى. ىمىرت شاپاعى باياۋ عانا سەنە بەردى. ەرتەڭگىسىن كۇن كوتەرىلگەن تۇس — شىعىستان جالعىز جۇلدىز جىمىڭ قاقتى.
— كۇن جارىقتىق، دۇنيەنى تەگىس ۇيىقتاڭدار دەپ كەتتى، — دەدى قارت.
كەيىن بۇرىلىپ قاراعان اسقار، قارتتىڭ وت جاعىپ، قازان كوتەرىپ، سۇر ەت سالىپ جاتقانىن كوردى.
— بەكەر اۋرە بولدىڭىز عوي، اتا. الگىندە عانا ءشاي ىشتىك ەمەس پە، — دەگەن اسقار.
— ە، قوناق كەلگەندە قوناقاسى بەرمەيتىن مەنىڭ قازانىم توڭكەرىلىپ وتىر ما ەكەن، — دەدى قارت قيتىعىپ.
— كەشىرىڭىز، اتا. ءسىزدى رەنجىتەيىن دەۋ ويىمدا جوق ەدى. شىنىندا دا تويىپ تۇرمىن، — دەگەن اسقار كىناسىن جۋىپ-شايىپ.
— جامان ءۇيدىڭ قوناعى بيلەي كەرى بولماسىن، شىراعىم. كەشىرىم سۇراماي-اق قوي، — دەپ كۇڭك ەتتى قاراسۇڭقار.
— ءيا، بۇل جاققا نەندەي شارۋامەن كەلدىڭ، ءمۇعالىم؟ — دەپ سۇرادى قارت كەشكى استان سوڭ، توسەگىنە جايعاسا جاتىپ.
اسقار دا ءتور جاقتا جىلى كورپەگە ورانا ءتۇسىپ، اشىق تۇندىكتەپ تۇنگى اسپانعا قاراپ جاتقان. ۇساق جۇلدىزدار جىپىرلاي جىلتىراعان اسپان تۇڭعيىق تەرەڭ، ءارى سالقىن ەدى.
— ءقازىر مىنە، جاز. بالالار وقۋىنان تاراپ، دەمالىسقا شىقتى. سولاردىڭ كەيبىرى تاريح عىلىمىن ۇناتىپ، سونىڭ سوڭىنا تۇسسەك دەيدى. وسى جازعى دەمالىستارىن پايدالانىپ، مىناۋ ەسكى قورعانداردى زەرتتەپ، بىلمەك ويلارى بار...
قاراسۇڭقار قانشا ۇققىسى، تۇسىنگىسى كەلسە دە، ولىلەردىڭ قورعانىن زەرتتەۋ دەگەن، استە كوكەيىنە قونبادى.
— ءولى ارۋاقتى مازالاپ قايتەسىڭدەر، تىنىش قالدىرساڭدار ەتتى.
— ءبىز وسىناۋ قورعانداردىڭ استىندا پە جاتقانىم، ەرتەدەگى اتالارىمىزدىڭ قالاي تۇرمىس قۇرىپ، ءومىر سۇرگەنىن بىلسەك دەيمىز. سوندىقتان قازبا جۇمىسىن جۇرگىزبەكپىز.
مۇنداي كۇتپەگەن، وقىس جاۋاپتان قارت ۇشىپ تۇردى. اسقار جاتقان جاققا تىكسىنە قادالىپ قاتتى دا قالدى. مۇنداي قوناقتى ۇيىنەن ايداپ شىققىسى كەلگەن. «قاسيەتتى ارۋاقتاردىڭ مەكەنىن قازدىرمايمىن!» — دەپ اقىرىپ جىبەرمەك ەدى. ءبىراق ۇستانىپ، سابىر ساقتادى. ءوزىنىڭ ەندىگى جەردە ەشكىمنىڭ جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرا المايتىنىن، بۇل اراعا يەلىك ەتۋگە ەشقانداي قاقىسى جوق ەكەنىن جانە ەسىنە الدى.
—" دەمەك، ءوزىڭ جۇرتتىڭ قازىرگى تۇرمىس، تىرشىلىگىن، تىرىلەردىڭ تاۋقىمەتىن تۇگەل ۇعىپ بوپ، جەر ۇستىندەگىنى تۇگەندەپ، ەندى ءولى ارۋاقتاردىڭ سۇيەكتەرىن اقتارايىن دەگەنىڭ بە؟ — قارت داۋىسى مەيىلىنشە سالماقتى، ىزبارلى ەدى، ءتىپتى وزىنە دە جات ەستىلدى.
سويدەدى دە جاۋاپ كۇتپەستەن، جاستىعىنا جاتا بەردى. — جوق اتا. مەن تىرىلەر جايلى دا ونشا كوپ بىلمەيمىن. مىنا ءسىز كورگەننىڭ جۇزدەن ءبىرىن دە كورگەنىم جوق. الايدا ءبىز بۇگىنگى ءوزىمىز جايلى دا، كەشەگى وتكەن تاريحىمىز، جەرىمىز جايلى دا مولىراق بىلسەك دەيمىز. بۇل ارالاردا قانشاما جويقىن سوعىستار ءوتىپ، قانشاما قىرعىن-سۇرگىن بولعانىمەن ناعىز تۇپكىلىكتى نەسى بوپ، مىڭداعان جىلدار وسى ولكەدە مال باعىپ، استىق ءوسىرىپ كۇن كەشكەن، ءۇرىم-بۇتاعىن وربىتكەن ەل قالدى عوي... — دەدى اسقار سابىرلى ۇنمەن. — ءبىز سول اتا-بابالارىمىز جايلى كوبىرەك بىلسەك دەيمىز.
— بابالارىن ءۇرىم-بۇتاعىنا قاراپ، اكەسىن — بالاسىنا قاراپ سىنار بولار، — دەدى قارت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. — ال بالالارى اكەلەرىنىڭ ارۋاعىن قاستەرلەر بولار، ولاردىڭ مولالارىن قوپارىستىرماس بولار...
— ولىلەر سوناۋ الىس جۇلدىزدار ءتارىزدى، ۇندەمەيدى. كيىز ۇيدە جاتىپ تۇندىكتەن قاراعاندا، تۇنگى اسپان سونشالىق بيىك، وي جەتپەس تۇڭعيىق كورىنەدى، ال جۇلدىزدار بولسا سول كۇيى سىرى شەشىلمەس جۇمباق ءتارىزدى. الايدا قازىرگى زاماندا ادامزات سول وي جەتپەس تۇڭعيىقتى دا، سول شەشىلمەس جۇمباقتى دا، قۇدىرەتتىڭ سىرىن دا بىلۋگە ۇمتىلۋدا. ولىلەر ءتىلسىز جاتادى. ال تىرىلەر شىندىقتى بۇركەمەلەۋ ءۇشىن سول ولىلەرگە سىلتەۋ ايتادى. ءبىز ولىلەردىڭ قۇپيا سىرلارىن اشىپ، شىندىقتى سولاردىڭ وزىنە ايتقىزساق دەيمىز، اتا. ويتكەنى تاريحتى جاساعان سول بابالارىمىز عوي، ال ءبىز بولساق سولاردىڭ ءىسىن العا جالعاستىرۋشى عانامىز...
قاراسۇڭقار ءۇنسىز قالدى. ۇيىقتاپ كەتتى مە، الدە ۇيىقتاعان بوپ جاتىر ما، ول جاعىن اسقار بىلە المادى. بار ۇققانى، قارتتىڭ مازاسى جوق ەدى، بۇلاردىڭ ىسىنە مۇلدە قارسى بولاتىن.
...ەرتەڭگىسىن قارت قوناعىن ءۇنسىز اتتاندىردى.
— راحمەت. ءبىز بىرەر كۇننەن كەيىپ كەلەمىز. پالاتكا تىگىپ، ىسكە كىرىسەمىز. اۋىلدان سىزگە نە الا كەلەيىن؟
— كەرەكتىڭ ءبارىن ماعان اپتا سايىن جەتكىزىپ بەرىپ تۇرادى، — دەدى قاراسۇڭقار سالقىن عانا.
موتوسيكل تىرىلداي جونەلدى. توبەت ارسىلداي ءۇرىپ قوناقتى كوپىرگە دەيىن شىعارىپ سالدى.
— قاسيەتتى مولانى اقتارىستىرام دەگەندى جاراتقاننىڭ ءوزى-اق جايراتار، —دەپ كۇبىرلەدى قاراسۇڭقار ۇزاپ كەتكەن اسقاردىڭ سوڭىنان قاراي تۇرىپ.
ەندى ول، انەۋ كۇنگى ۆەرتولەتتەگى ادامنىڭ دا، اسقاردىڭ دا نيەتتەرى — قاسيەتتى قورعانداردىڭ استى - ءۇستىن اقتارىستىرۋ ەكەنىن انىق ۇقتى. اسقاردىڭ دالەلى سەندىرە الماپ ەدى ونى.
بۇل ارا كىمنىڭ جەرى، كىمنىڭ اتا قونىسى؟ نايماندار مەن ۇيسىندەردەن وزگە كىمدەردىڭ اتا-بابالارىنىڭ مولالارى بولۋشى ەدى، مۇندا؟ بۇل جاعىن قاراسۇڭقار انىق بىلەدى عوي. ءدال وسىنداي ەسكى مولالار مەن قورعاندار قۇلجا ماڭىندا دا، تۇز تاۋدا دا بار... سوناۋ ەرتە زاماننان باستاپ، الگى حان اۋلەتتەرى عانا وزدەرىنىڭ كەسىكتى شەكاراسى دەپ قالىڭ تاس قابىرعانى ءبىلۋشى ەدى عوي... شىڭجاندا مىڭداعان جىلدار بويى: ۇيعىرلار، قالماقتار، دۇنگەندەر، قازاقتار تۇرىپ كەلدى ەمەس پە، ال ودان ءارى ماڭعۇل التايى باستالىپ، سوناۋ جۇڭگو قابىرعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر عوي.
تەككە سويلەيدى الگى ءمۇعالىم، اۋ، جەتىسۋ جەرىن قازاقتان باسقا كىم ەنشىلەمەك. ءولى ارۋاقتىڭ سۇيەگىن قورلاپ، ءولى قورعانداردى اقتارىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق. وسى قورعانداردىڭ ءار قايسىسى جايىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى جالعىز قاراسۇڭقار ەمەس، قارت شوپانداردىڭ ءبارى دە بىلەدى. ول اڭىزدار جۇزدەگەن جىلدار ەمەس، بالكىم مىڭداعان جىلداردان بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا ايتىلىپ كەلەدى ەمەس پە.
ەگەر الگى بالالاردان بۇرىن شوپاندار كەلىپ ۇلگىرسە، مولالاردى قورلاپ قازدىرماۋى دا مۇمكىن-اۋ.
تاس ۇستىندە تاعى دا بىرەر ساعاتتاي وتىرعان قارت، ەندى ورنىنان تۇرىپ، كوپىرگە قاراي ءجۇردى.
تاس قاراڭعى. ول ءبىر كەزدەرى مۇقاننىڭ بۇيرىعىمەن بارلاۋعا شىققانىنداي وتە اباي، ساق باسىپ كەلەدى.
كوپىردەن ءوتىپ، قورعانعا تايادى دا، مازارلاردىڭ جوعارعى جاعىنا كوتەرىلدى. قۇلپىتاستاردىڭ اراسىنا كەپ وتىردى.
پالاتكالار تومەندە، ون-ون بەس قادامداي عانا جەردە.
شەتكى پالاتكادان شىققان تۇسىنىكسىز كۇبىر سوزدەرگە قۇلاق تۇرگەن قاراسۇڭقار كوزىن جۇمىپ ۇزاق وتىردى. قاراڭعىلىققا ۇيرەنگەن كوزىن قايتا اشتى. ءالى جانارى سونە قويماعان قىراعى كوزى ءۇش پالاتكانى ايقىن كورىپ وتىر. بۇلتتان شىققان اي ءسۇت ساۋلەسىن توگىپ تۇر. تاڭ راۋانى بىلىنۋگە دە جاقىن قالعان.
ورتاڭعى پالاتكادان اقىرىن عانا ەكەۋ شىقتى.
— قورقىنىشتى ەكەن، — دەدى بىرەۋى.
قارت ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى. سامال جەل الگى داۋىستى انىق جەتكىزگەن — ايەل ادامنىڭ داۋىسى ەدى.
— تس-س-س. مىنالار ءالى ۇيىقتاعان جوق، — دەدى ەكىنشىسى.
قىزداردىڭ اقىرىن سىڭعىرلاي كۇلگەن كۇلكىلەرى ەستىلدى.
— استاپىراللا! — دەپ قىبىرلادى قاراسۇڭقاردىڭ ەرىندەرى. — ءتۇن ىشىندە مولا باسىنا ايەل زاتى كەلگەنى مە...
الگى ەكەۋى تەز-تەز ادىمداپ قورعانداردىڭ سىرتىنا قاراي كەتتى. «تۇزگە شىققالى جۇرگەندەر عوي»، — دەگەن وي كەلگەندە قارتتىڭ ونە بويى قالتىراپ قويا بەردى. و، سۇمدىق! مۇنان اسقان قورلاۋ بولماس. ارۋاقتى مۇنان اسىرىپ قورلاماس. قاراسۇڭقار ۇشىپ تۇرىپ، تىم-تىراقاي عىپ قۋماق ەدى. ءبىراق الگى ەكەۋدەن اداسىپ قالدى. اۋلاق كەتكەن ءتارىزدى. ءبىرازدان كەيىن قورعاننان ەداۋىر قاشىقتاعى كىشكەنە جىرا جاقتان قايتىپ كەلە جاتتى.
بۇگىنگىنىڭ ادامى مۇلدە تۇسىنىكسىز - اۋ. قاراسۇڭقار ءۇشىن مۇلدە تۇسىنىكسىز ءبىر زامان. مولانى اقتارىستىرامىز دەپ، باسىنا كەپ قونعان جانداردى تۋمىسىندا تۇڭعىش كورۋى وسى.
ول ءوز تاراپىنان سوڭعى دالباساسىن جاسادى. شاپانىن ايقارا اشىپ تاستادى. الگىندە توسەكتەن تۇرعاندا بەلىنە ورانعان اق ورامالدى شەشىپ الدى. نايمانداردىڭ تاڭباسى ويىلعان ەڭ ۇلكەن قۇلپىتاسقا ورامالدى ءبىر شەتىنەن تۋ ۇقساتىپ جەلبىرەتىپ بايلادى. ءسويتىپ، ەشكىم تيىسۋگە بولمايتىن قاسيەتتى، كيەلى مولانىڭ بەلگىسىن ىستەدى.
جۇلدىزدار سونە باستادى. تاڭ شاپاعى ءبىلىندى. قارت اۋىر ويعا باتقان كۇيى سو كەلگەن ىزىمەن ەشبىر تىسىرسىز كەيىن قايتتى.
* * *
كوك شالعىندا مولدىرەگەن مونشاق تامشىلارىن قالدىرىپ، وزەن ۇستىمەن، جىلعا-جىلعالاردى قۋالاپ تاڭعى بۋالدىر تۇمان سىرعىپ ءوتتى. الىستان قۇزار شىڭدار اراسىنان شۇباتىلىپ شىعىپ، ەندى تاڭ لەبىمەن ىعىستاپ، شالقار دالا ۇستىنە جەتە بەرە عايىپ بولۋدا. كۇن شىقتى. ۇزىن كىرپىك ساۋلەسى، قورعان تۇبىنە تۇندە كەپ تىگىلگەن پالاتكالاردىڭ ىشىنە سىعالادى. ءبىرىنشى بوپ اسقار ويانعان. قاسىندا جاتقان ادامنىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتتى.
— ءاي، ارحەولوگ، تۇر! كورسەتشى بىزگە ءبىر ونەرىڭدى! — اسقاردىڭ داۋىسى ادەتتەن تىس ساڭقىلداپ، كوڭىلدى ەدى.
— ءبارى دە ويداعىداي بولادى، قارتىم! —دەدى جومارت تا ۇستىندەگى كورپەنى سەرپىپ تاستاپ. — ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، قالاداعى ءسوز سالتىمىز بۇل اراعا جۇرمەيدى ەكەن عوي. اسىرەسە سەنىڭ شاكىرتتەرىڭنىڭ الدىندا ەرسى كورىنەر. ەندى، سەنى قالاي اتاسام ەكەن؟.. ءوز اتىڭ مەن اكەڭنىڭ اتى بويىنشا ما؟.. جوق، بولمايدى! ەڭ دۇرىسى «قارت» دەۋدىڭ ورنىنا «اسەكە» دەيىن دە. ءوزارا سىيلاستىققا دا، جۇرت الدىندا دا وتە ورىندى بولار دەيمىن، كەلىستىك قوي.
اسقار جومارت ءسوزىن اياعىنا دەيىن تىڭداعان جوق. سىرتقا شىعىپ كەتكەن.
— بوبەش، سەندەر دەرەۋ ەرتەڭگى استىڭ قامىنا كىرىسىڭدەر، — دەدى ول، سپورتشىلار كوستيۋمىن كيگەن قاراقات كوزدى قىزعا. — وتىن - سۋ ازىرلەۋدى بالالار موينىنا الادى.
— ال قورعانداردى قازۋ جۇمىسى شە؟ — دەگەن بوبەش، كوزىن تاڭىرقاي كەڭ اشىپ؛ ءوزى قالىڭ بۇرىمىن ورامال شىت استىنا جيناپ، مىقتاپ تارتىپ قويىپتى.
— قازۋ جۇمىسىن ءبارىمىز دە ىستەيمىز، —دەدى اسقار جىميىپ. — مەن سەندەرگە قوسالقى مىندەتتەرىڭدى ايتىپ تۇرمىن... بالالار، بوبەشكە كومەكتەسىپ جىبەرىڭدەر، جاقسىلاپ، ءدامدى پىسىرىڭدەر. قوناق شاقىرامىز.
— كىمدى؟ — دەدى بوبەش تاڭىرقاپ.
— انە، اناۋ ءۇيدى كوردىڭدەر مە؟ — دەپ اسقار كيىز ءۇي جاقتى مەڭزەپ قويدى.
ەرتەڭگى ءشايىن باعانا ءىشىپ العان قارت، ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە، بۇلار جاققا باقىلاي قاراپ وتىرعان.
جۋىنىپ، كيىنگەن اسقار مەن جومارت قارتقا سالەم بەرۋ ءۇشىن، كيىز ۇيگە قاراي اياڭداعان.
— اسسالاۋمالەيكۋم، اتا!
— اليكۇمسالەم، —دەدى قاراسۇڭقار سالقىن عانا.
— ءسىزدى شايعا شاقىرا كەلدىك.
— راحمەت، —دەدى قارت.
— ءسىزدى اناۋ كۇنى ۆەرتولەت ۇستىنەن كورىپ ەدىم، — دەگەن جومارت.
قارت ونىڭ سوزىنە جاۋاپ قاتقان جوق. تاۋ اراسىنداعى جازىق اڭعارعا كوز تىككەن كۇيى:
— اپىراي، بيىل مال تاۋعا شىعۋعا كەشىگىپ جاتىر-اۋ. استىق مىسىق مۇرتتانىپ، جاز ورتاسى دا كەلىپ قالدى ەمەس پە، — دەگەن كۇڭكىلدەي سويلەپ.
— كەشىگىپ جاتىر، — دەپ قوستاپ قويدى اسقار.
— ە، باسە، ونشا كەشىگە قويماسا كەرەك ەدى عوي... — دەدى جازىققا شانشىلا قاراعان قارتتىڭ ءجۇزى كەنەت وزگەرە ءتۇسىپ.
جومارت تا سولاي قاراعان. سوناۋ، استىقتى دالا مەن جۋساندى دالا ۇشتاسقان كوكجيەكتە جەرگە قوناقتاعان ءبىر شوكىم شۇيكە بۇلت سەكىلدەنىپ، بۋداق شاڭ كورىنەدى. كوپ ۇزاماي جايىلا جىلجىپ، كوشىپ كەلە جاتقان قويدىڭ قاراسى دا شالىندى. جومارت، قارت كوزىنىڭ وسىنشا قىراعىلىعىنا قايران قالدى.
مۇنان ءارى قاراسۇڭقار اسقار مەن جومارتقا مۇلدە كوڭىل اۋدارماستان، كيىز ۇيدەن ەر توقىمىن الىپ شىعىپ، اتىنا قاراي كەتتى.
ەكى جىگىت قارتتىڭ ىس-ارەكەتىنە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، اقىرى پالاتكالارىنا قايتتى.
— مىناۋ ءبىر جۇمباق شال ەكەن، — دەدى جومارت.
— بىزگە رەنجىگەن ءتۇرى. مىنا ارا وسى شالدىڭ يەلىگىندە عوي، — دەپ اسقار مازارلار جاقتى نۇسقاعان. — اۋ، اناۋ شۇبەرەكتى قارا. كيەلى مولا، جولاماڭدار دەگەنى - اۋ... مىنا شالدىڭ ءىسى عوي. بىزگە كورسەتكەن قىرى عوي.
— ە، وندا تۇرعان نە بار ەكەن، شۇبەرەكتى شەشىپ الىپ تاستايمىز، — دەدى جومارت قورعانعا قاراي بۇرىلىپ.
ەكى وقۋشى بالا ونىڭ سوڭىنان ەرگەن. ولار، ءدال قاراسۇڭقار پالاتكالاردىڭ تۇسىنان شوپاندار كوشىن قارسى الۋعا ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە، الگى اق ورامالدى قۇلپىتاستان شەشىپ الدى. كارى توبەت قارت سوڭىنان ەرىپ بارا جاتتى. قارت تا، ونىڭ توبەتى دە ۇلدار مەن قىزداردىڭ جامىراسا بەرگەن سالەمدەرىنە ءمىز باقپاعان كۇيدە ءوتىپ كەتتى.
— ورامالىن اپارىپ، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە ىلە سالىڭدار، —دەپ جومارت مۇرات دەگەن بالاعا بەردى.
— جومارت، مىنانى قارا. الگى شال مولالاردى جوندەسۋگە كىرىسكەن ەكەن، — دەدى اسقار، جاس شارباقپەن بەكىتىلگەن مولا قابىرعاسىن قاراي تۇرىپ. — جومارت، سەن ءسال اسىعىستىق، جاسادىڭ. مۇندا تۇرعان ەشقانداي دا قىر كورسەتۋ جوق قوي دەيمىن. قارا بۇل مولالار شىنىندا دا وتە قاسيەتتى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ورامالى تۇرا بەرسىن. ءوز بەتىنشە جوندەسە بەرسىن. توكتاي تۇر، مۇرات، ءبىز قۇلپىتاستاردى قوزعامايمىز عوي. ورامالدى ورنىنا بايلاپ قويىڭدار. جومارت، سەن ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، قازۋ جۇمىسىن مولانىڭ ۇستىڭگى جاعىنان ەمەس، استىنان باستاپ جۇرگىزەمىز دەپ...
— مەيلى، وندا ورامال تۇرا بەرسىن، — دەدى جومارت تا كەلىسىپ.
جومارت قازبا جۇمىسىن باستاۋدىڭ جوباسىن جۇرە ءتۇسىندىردى.
— مىنا ەڭ ۇلكەن، بيىك قورعاندى كورىپ تۇرسىڭدار ما. وسى اراداعى باسقا قورعانداردى سالۋ دا سول باستى قورعاننان كەيىن ىسكە اسىرىلعان. ءبىز دە قازۋدى سول قورعاننان باستاۋىمىز كەرەك. وزىمىزشە ول قورعاندى — پاتشا - قورعان دەپ اتايىق. ۇستىڭگى قۇلپىتاستار مەن ماۆزولەيلەرگە تيىسپەيمىز. سوندىقتان قازبا جۇمىسىن مىنا سولتۇستىك جاقتاعى ەتەكتەن باستاۋىمىز كەرەك. توپىراقتىڭ ۇستىڭگى قاباتتارىن ابايلاپ قانا اۋدارىپ تاستاعان ءجون. ول ءۇشىن بۋلدوزەر قاجەت. جۇمىسىمىزدى تەزدەتەر ەدى.
— ءبىزدىڭ «بەلارۋسىمىز» بولادى عوي، — دەگەن ارىستان.
— سونى ايتىپ تۇرمىز عوي، ەندى، —دەدى مۇرات وعان.
— قۇرال-سايماندار ءازىر مە؟ — دەپ سۇراعان اسقار.
— التى كۇرەك، جالپاق پىشاقتارىمىز، ششەتكالارىمىز، سىپىرعىشتارىمىز، سۇيمەن تەمىر جانە باسقا دا كەرەك-جاراقتار تەگىس بار، —دەپ جاۋاپ بەردى مۇرات.
بۇلار پاتشا - قورعاندى اسا مۇقيات قاراپ شىقتى. ونىڭ بيىكتىگىن، كولدەنەڭ ەنىن ولشەپ، اسقار مەن جومارت جاتقان پالاتكانىڭ ىرگەسىنە تاقتايدان اسىعىس جاسالعان ۇستەلدىڭ باسىنا جينالىپ كەڭەس وتكىزگەن.
— بوبەش، سەن بۇگىننەن باستاپ كۇندەلىك جازۋعا كىرىسەسىڭ. كۇنى بويى نە ىستەپ، نە قويعانىمىزدى قىسقاشا عانا جازىپ وتىر، — دەپ تاپسىردى اسقار. — ال، بالالار، ءقازىر ءبىز مىنا ۇستەلىمىزدىڭ ۇستىنە كولەڭكە بولاتىنداي ەتىپ لاپاس جاسايىق.
لاپاس دايىن بولعان كەزدە، الىستاعى كەش تە قورعانعا جاقىن قالعان ەدى.
قاراسۇڭقار ەڭ الدىدا كەلەدى ەكەن. ونان كەيىن قولدارىنا جۇك تەڭدەلگەن تۇيەلەردىڭ ۇستىندە شوپانداردىڭ بالا-شاعا، ايەلدەرى دە، ءسال كەيىنىرەكتە بىر-بىرىنەن تاياق تاستام جەردە دالا توسىندە جىپىرلاي جايىلىپ ىلگەرى جىلجىعان وتار - وتار قوي. قاراسۇڭقار كەشتى قورعاپ ىرگەسىندەگى پالاتكالارعا بۇرعىزباي، ءوزى جاساعان كوپىرگە تىكە باستادى.
جۇك تيەلگەن تۇيەلەر ىڭىرانا تەڭسەلىپ ارعى جاققا ءوتتى.
قاراسۇڭقار سول ارعى جاعاعا ەتىسىمەن اتىنىڭ باسىن تارتتى. ونىڭ ورنىنا كوشتى ىلگەرى قاراي سەمىز بيەگە مىنگەن بالا باستاپ اكەتتى. قاسقا قۇلىن كەيىندە قالىپ قويعان. كۇركىرەگەن وزەنگە وسقىرىنا قاراپ، ەكى تۇيەنىڭ اراسىنان شاۋىپ ءوتىپ، ارعى جاعاعا شىقتى. بالا قۇلىپتى قۇراۋلاپ بۇرىپ، باستاي بەردى.
وتىعا جىلجىعان قوي كاپىرگە جەتكەنشە، وڭ قاپتال مەن سول قاپتالدان دۇركىرەپ جىلقى دا كورىنگەن. لەزدە وتارلاردى باسىپ وزىپ، بىر-بىرىمەن جارىسقانداي جاقىن كەپ قالدى.
پاتشا - قورعاننىڭ ۇستىنەن ءبارى كورىنىپ تۇر: انە، تەنتەك ايعىرلار ۇيىرلەرىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، ورتاعا قاراي ويقاستاپ، بىرەسە اسپانعا قارعىپ، بىرەسە قۇلاعىن جىمىرىپ، باسىن تومەنگە سالىپ، ءوز ءۇيىرىن بوتەن ۇيىرگە قوسىلىپ كەتپەسىن دەگەندەي تىقسىرا تۇسەدى، وزىندەي باسقا ايعىرعا سەس كورسەتىپ، جاقىن كەلتىرگىسى جوق. اۋىر جالدارى جەل وتىندە تىكىرەيە جەلپىلدەيدى.
جىلقىشىلار اقىرا ايقايلاپ، ايعىرلاردى بىرىنە ءبىرىن جاقىنداتپاي قۋا تۇسەدى. ايعىرلاردىڭ شايناسقانىنان جامان الەك جوق.
ءقازىر ايعىرلاردىڭ ەسىرگەن كەزى. جاز ايى — جىلقىنىڭ كۇيى كەلەر شاعى عوي. ءبىرىنىڭ ءۇيىرىن بىرىنەن ولەردەي قىزعانادى. جىلقىشى ءسال كوز جازسا - اق ولەردەي شايناسادى، ال جاس بايتالدار بولسا ايعىرلاردىڭ توبەلەسىن قىزىقتاعانداي ءيىرىلىپ تۇرا قالادى.
جىلقىشى اتىن تەبىنە ءتۇسىپ، ەكى ايعىردىڭ ورتاسىنا جەتتى دە، ءبىر ءۇيىردى ىلگەرى جىبەرىپ، ەكىنشىسىن ءسال ىركە توقتاتتى.
پالاتكالاردىڭ ىرگەسىنەن جۇزدەگەن تۇياقتاردىڭ ءدۇبىرى جەردى سولقىلداتىپ ءوتتى. وزەنگە جەتىپ، بىر-بىرىنە ىركىس-تىركىس بوپ تاۋ سۋىنا باس قويدى. تەك كارى بيەلەر عانا كوپىردەن ءوتىپ بارىپ، سوڭىنا ىلەسكەن قۇلىندارىمەن شۇرقىراسىپ قويىپ، سۋ ىشۋگە ارعى جاعادان كەپ ءتۇستى.
سۋدان شىققان جىلقىنى ارعى جاعالاۋعا يىرگەن جىلقىشى، باس-اياعى جينالعان سوڭ تاۋعا قاراي ايداپ جونەلدى.
مۇنان كەيىن كوپىردەن قالعان جىلقى ءوتتى.
ەكى جىلقىشى دا جىلقىلارىن ارىرەك ايداپ تاستاپ، وزدەرى كەيىن ورالدى دا اتتارىن كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە اكەپ بايلاپ، ونان سوڭ كوپىردىڭ باسىندا تۇرعان قاراسۇڭقاردىڭ جانىنا كەلدى.
وتكەلگە قوي كەلگەن.
ءار وتاردىڭ الدىندا مۇيىزدەرى، ساقالدارى جەلكىلدەگەن ەسىرىك سەركەسى بار.
مۇنداي سەركەسىز وتاردىڭ ۇزاق جولدا ءبىر ىزگە ءتۇسىپ ءجۇرۋى دە، وتكەلدەردەن ءوتۋى دە قيىن. سيقىرى بارداي بۇكىل قويدى سوڭىنان شۇباتا ەرتىپ، نەبىر قيىن اسۋلاردا، قۇمايت پەن شولەيتتە باستاپ جۇرەدى، ەڭ اياعى قان ساسىعان قاساپقا دا قويدى باستاپ كىرەتىن وسىنداي سەركەلەر عوي.
ەت كومبيناتتارىندا ءدال وسىنداي قان - قۇيلى سەركە جۇزدەگەن قويدى تار قىلتامەن تايعاقتاپ پىشاققا ىلىگەر جەرگە اپارادى دا، ءوزى جالت بۇرىلىپ باسقا ەسىكپەن سىتىلىپ شىعا بەرەدى، ونان سوڭ ەتكە وتكىزۋگە كەزەكتە تۇرعان كەلەسى ءجۇز قويدى ولىمگە باستايدى. شوپاندار قاۋىمى مالدى ورىسكە باستايتىن بەرەكە، كۇت دەپ بىلەدى.
... مىنە، ءقازىر دە ساقالى جەلكىلدەگەن كوك سەركە كوپىرگە اياق سالدى. ارتىنشا توپىرلاعان قالىن قوي دا ءبىرىن-بىرى كيىپ-جارىپ العا ەنتەلەي جونەلدى. كوپىردىڭ جاقتاۋ اعاشتارى سىقىرلاپ، قوي وپىر-توپىر بوپ سىعىلىسا تۇسەدى. قاراسۇڭقار كەيىندە جاعالاۋدا تۇرعان قويشىعا الدە نە دەپ ايقايلاپ تۇر. ءبىراق داۋىسى ەستىلەر ەمەس. قاراسۇڭقاردىڭ ايقايى دا، وزەننىڭ سارىلى دا جۇزدەگەن قويدىڭ قۇلاقتى تۇندىرعان ماڭىراۋىنا كومىلىپ جاتىر. بۇكىل اۋا قويدىڭ ءتايىرى مەن كرەولين ساسىپ تۇر.
الگىندە ءوزىڭىز ايتتىڭىز، بوكە باتىردىڭ وسيەتى مۇقاندى ۇرىسقا جەتەلەدى دەپ. ادام شىركىن، شىندىقتى ءبىلىپ، سونى جۇرتقا ايتا بىلسە عانا ءادىل جولمەن جۇرەدى. مەنىڭ بىلۋىمدە، مىنا سىزگە كورشى بوپ كەپ جاتقان جىگىتتەر بابالارىمىزدىڭ سول ءبىر دانا ءسوزىن باعالاي بىلەتىندەر. سولاي ما، اسقارجان؟ — دەپ جىلقىشى، اڭگىمەنى شيرىقتىرماي، وتىرعانداردىڭ اراسىن جايما شۋاقتاپ، مۇعالىمگە قارادى.
— ايتىپ وتىرعانىڭىز شىندىق، باكە، — دەپ قوستادى اسقار دا سايابىر ۇنمەن. — اكە بالانى تانداپ المايتىنى سياقتى بالا دا اكەنى ءوزى تانداپ المايدى عوي. ەگەر قارەكەڭ ءبىزدىڭ ماقساتىمىزدى تۇسىنبەگەن بولسا، وندا مىنا جومارت ەكەۋمىزدىڭ كىنامىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، شاكىرتتەرىمىز ءوز اتا-بابالارىنىڭ الگىندە قارەكەڭ ايتقان تۋعان جەرىنىڭ وتكەن تاريحى جايلى كوبىرەك بىلسە ەكەن دەيمىز... وتكەندى بىلمەي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. بولاشاققا سەنەتىندەر ءۇشىن وتكەندى ءبىلۋ وتە قاجەت. مىناۋ قورعاندار ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ قۇپيا سىرلارىن. بۇگىپ جاتىر دەپ وزدەرىڭىز ايتتىڭىزدار. ءبىز سولاردى، تاريحىمىزدىڭ باستاۋىن بىلگىمىز كەلەدى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ جەرىمىزدى ءوز جەرىنە قوسىپ، مەنشىكتەگىسى كەلەتىندەرگە جاۋاپ بەرسەك دەيمىز...
— بۇلارعا قارعىس تيمەسىن، — دەدى ەڭ ۇلكەن قارت شوپان. — مىناۋ كۇن ۇياسىنا ەڭكەيگەن، نامازدىگەر شاقتاعى مەنىڭ تىلەگىم، بەرەر اق باتام وسى. مۇنى ايتقان مەن جانپەيىسپىن... ساعان دا راحمەت، قاراسۇڭقار! ال ەندى ءبىز جۇرەلىك. كۇن ۇياسىنا قونباي تۇرىپ وشاعىمىزدىڭ باسىنا جەتىپ، قويدى قورالاپ، اتىمىزدىڭ بەلىن سۋىتالىق. الگى كەمپىرى بار بولعان دا جولعا قاراپ، كۇتىپ وتىرعان شىعار، — دەپ ءسوزىنىڭ سونىڭ ازىلگە شاپتىرا اياقتادى جانپەيىس.
قارت شوپاننىڭ سوزىنەن كەيىن داستارحان جينالدى. شوپاندار مەن جىلقىشىلار قاراسۇڭقاردىڭ كۇتكەنىندەي ونى جاقتامادى، جاستاردىڭ ءىسىن ماقۇلدادى.
— مەن ونى مۇقاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن تولىعىراق ايتار دەپ كۇتىپ ەم...
— ءبىزدىڭ شالداردىڭ وزدەرىنىڭ باستارىنان وتكەرگەندەرى جايلى تاپتىشتەپ ايتقاندارىن قاشان كورىپ ەڭ؟ قاشاندا ولار وزدەرى تۋرالى اۋىز تۇششىتپايدى دا، ەتكەندى ايتۋعا كەلگەندە اتتاي جەلەدى ەمەس پە.
— مەنىڭ جالعىز عانا تىلەگىم — بالالار ءوز تۋعان ولكەسى جايلى ازدى-كوپتى ماعلۇمات بىلسە ەكەن دەيمىن....
— جۇمىستى ەرتەڭگى تاڭنان باستايمىز، ونان ارعىسىن كورە جاتارمىز... — دەدى جومارت ويلى كەيىپتە.
بۇلار پالاتكاعا تاياپ قالعان. مۇرات ترانزيستورىن بۇراپ وتىر ەكەن. ارىستان تراكتورىن شۇقىلاپ ءجۇر.
وزەننىڭ ارعى جاعىندا، كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ءوزارا الدەنەنى سويلەسىپ، ەكەۋدەن ەكەۋ قالعان قاراسۇڭقار مەن ايگۇل وتىر. اسقار سولارعا قاراعان كۇيدە جومارتتىڭ پالاتكادان پلانشەتكانى الىپ شىققانىن، ودان ەسكى كارتانى اشىپ ۇستەل ۇستىنە جازىپ سالعانىن بايقاعان دا جوق...
* * *
شوپانداردىڭ جايلاۋعا كەشىپ كەلگەندەرىنە ءۇش كۇن بولعان. كۇن كەشكىرگەن كەز. باعانا شايعا وتىرعان قارت، ءالى ءبىر شىنىنى تاۋىسا الار ەمەس، قايتا-قايتا ايگۇلگە.
— قىزىم، جاڭالاپ قۇيشى. تاعى سۋىپ قالدى، — دەپ قويادى.
شالدىڭ مازاسىن كەتىرگەن اناۋ ارحەولوگتاردىڭ تراكتورى ەكەنىن ايگۇل بىلەدى. موتور ءدۇرىلىن ەستىگەن ساتتە-اق وزگەرىپ سالا بەرەدى.
— اتا، ولار مازارلارعا تيىسپەيدى، تەك قازاتىن جەردىڭ توپىراعىن عانا تازالاپ الماق.
— توپىراقتى كۇرەكپەن، قولمەن تازالاۋعا بولادى عوي، قىزىم. ال مىناۋ الدىندا جالپاق تۇرەنى بار تراكتور... ونىمەن بۇكىل قورعانداردى مازارلارىمەن قوسا تىپ-تيپىل تەگىستەپ شىعۋعا بولادى. — كەسەسىن قويا بەرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— اتا، قايدا باراسىز؟ قويىڭىز، — دەدى ايگۇل جالبارىنا.
قارت تىڭداعان جوق ونى. قىز كيىز ۇيدە قالا بەردى. قارت كوپىرگە قاراي ءجۇردى. تابەتى سوڭىنان ەرىپ كەلەدى.
— سەنىن دە بۇرىنعى ىزبارىڭنان تۇك جوق. ەكەۋمىزدەن ەندى كىم سەسكەنسىن! — دەدى قارت توبەتىنە جەكىپ. — كەت ءارى! — دەپ تەۋىپ قالدى دا، ءوزى قورعانعا قاراي اسىعا ءجۇردى.
توبەگە كوتەرىلگەن. تراكتوردى كوردى، ۇستىندە مۋرات وتىر، جومارت قازىلعان جەردىڭ ۇستىنە شىعىپ، وعان قاي جەردى قازىپ، توپىراعىن قالاي قاراي يتەرۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ تۇر. باسقا بالالار مەن اسقار كورىنبەيدى. پالاتكالارىندا دەم الىپ جاتىر ما، الدە س.ۋعا تۇسۋگە كەتكەن بولار...
قارت مازارلاردىڭ قابىرعالارىن قاراعان. بىرەۋى قۇلاپ ءتۇسىپتى. توقىعان شارباعى تىرەك بولا الماسا كەرەك. قاراسۇڭقار تىزەرلەي وتىرىپ، قۇران وقىدى. قايتا تۇردى.
جومارت تاستاردى كۇرەكپەن لاقتىرىپ تۇر. تراكتور قازىلاتىن جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتىنىڭ توپىراعىن ىسىرىپ ءجۇر.
بىرەۋ ايقاي سالدى... جومارت باسىن كوتەرگەن. كولەڭكەسى ەربەڭدەپ توبەدەن شال ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. جومارت توڭىرەككە تاڭىرقاي قارادى. ايقايلاعان شال ەكەنىنە كوزى جەتتى.
قاراسۇڭقار تاياپ كەپ الدەنەنى ايتىپ تۇر. مۇرات قورقىپ كەتتى. موتوردى ءوشىردى.
— بالام، — دەدى قارت، — بۇل جەردى ەندى قازبا.
جومارت قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي توسىلىپ قالعان.
— جاماندىق شاقىرما، — دەدى قارت كۇبىرلەپ.
— اپىر-اي، سىزگە قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن... بۇل وتە قاجەت...
— بالام، ايتقانىمدى تىڭدا. — قارتتىڭ ءۇنى دىرىلدەي شىقتى. — مىنا ماشيناڭدى ال ەندى. جاماندىق شاقىرىپ قايتەسىڭ، ءاي، شىراعىم - اي. مىنا جەردىڭ استى زيرات قوي، قويساڭ ەتتى، سولاردىڭ تىنىشىن الماي. — قارت ءسال ءۇنسىز تۇرىپ قايتا سويلەدى: — شەكارانى مولامەن دالەلدەپ قايتەسىڭ، ادامزات بالاسىنىڭ قايسىسىنىڭ ەنشىسىندە قانشا جەر بولعانىن، كىمنىڭ وتانى قاي جەر ەكەنىن دالەلدەۋ سەنىڭ مىندەتىڭ ەمەس شىعار...
الدەقايدان اسقار كەلە قالعان.
— اتا، ەندى تراكتور قازبايدى. ەرتەڭ اۋىلعا قايتارىپ جىبەرەمىز، استىق جيناۋعا قاجەت... — قارتقا تاياي بەرگەندە، تاسقا ءسۇرىنىپ كەتتى.
كەسەك تاس سىرعىپ بارىپ، اياعىن باسىپ قالدى. اسقار اۋىرسىنىپ وتىرا بەردى.
— مىنە بۇل دا ارۋاقتىڭ قارعىسى، — دەدى قارت ىزالى كەكەسىنمەن، ونان سوڭ جومارتقا بۇرىلعان. ەكەۋىنىڭ جانارلارى تۇيىسكەن. قارتتىڭ كوزىندە ءقازىر ىزالى كەك جوق ەدى. قالجىراپ، جابىعۋ بار. جانە جالبارىنا ءوتىنۋ بار. — تيىسپە بۇلارعا، بالام..، مەن بۇل جاقتان، سوناۋ العاشقى جىلداردا ماۆزولەيلەر قوپارىپ، اللا جوق دەگەن كەزدە، اشارشىلىق بولار جىلى كەتىپ ەم... مەيلى اللا جوق - اق بولسىن. ءبىراق ادامنىڭ كوڭىلىنە مەدەت قىلار ءبىر سەنىمى بولۋى ءتيىس قوي، بالام. مەن مۇقاننىڭ ساربازى بولدىم، باسقالار سياقتى قوي دا باقتىم، ال سول كوگىلدىر تاۋدىڭ ارعى بەتىندەگىلەر اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرىن قورلاي باستاعان كەزدە، بەرى قاراي كەتتىم. مەن مىنالاردى مەدەت قىپ كەلدىم عوي، — دەپ قارت مازارلاردى نۇسقادى. قولدارى قالتىراپ، ءوزى سونشالىقتى دارمەنسىز بوپ كەتتى. تىنىشتىعىن بۇزبا، بۇلاردىڭ. بۇلار ەشقانداي دا قۇپيا اشپايدى. قۋراعان سۇيەكتەر تەك ءولىم جايىن عانا بايان ەتەر. ولگەننەن سوڭ ءبىزدىڭ دە سۇيەگىمىزدىڭ ءوستىپ قۋرايتىنىن دالەلدەر. ولىكتى قورلاماس بولار، قادىرلەر بولار. — قارتتىڭ كەسكىنى بىرتىندەپ قاتايىپ، ءسوزىن ىزبارلى ءبىتىردى.
جومارت قايتىپ وعان تىكتەپ قاراي المادى. ءبىرىنشى رەت ءسوز تاۋىپ، جاۋاپ قايىرا المادى. تەرىس اينالىپ كەتتى.
قارت تا ءۇنسىز، كەسكىنى تاس بوپ قالعانداي. توبەلەردى تەگىس ءبىر قاراپ ءوتتى دە، بەلى بۇكشيىپ، كەلگەن ىزىمەن كەيىن قايتتى. ەندى سوڭىنان ىلەسكەن كولەڭكەسى جوق ەدى. كۇن ۇياسىنا قونعان. باتىس جاق قان قىزىل ىمىرت شاپاعىنا بويالعان...
جومارت پەن اسقار ويلى كۇيدە قارت سوڭىنان قاراپ تۇر.
— ءبىزدىڭ وسى ارەكەتىمىزدەن بىردەڭە شىعاتىنىنا اۋىلدا ەشكىم سەنبەيدى، — دەدى اسقار.
— ترويانى اشاتىنىن ايتقاندا شليمانعا دا ەشكىم سەنگەن جوق بولاتىن...
— دەمەك سەن ءوز جۇلدىزىڭنىڭ جاناتىنىنا كامىل سەنەسىڭ عوي، — دەدى اسقار ىزالانىپ. — وپتيميستتەردى وتە ۇناتام.
— گومەرگە سەنبەسە شليمان دا قازبانى جۇرگىزبەگەن بولار ەدى، — دەدى جومارت جايباراقات ۇنمەن.
— ال سەنىڭ نومەرىڭ بار ما؟
— بار. ول وسى ءقازىر عانا كيىز ۇيىنە كەتتى. مەن ونىڭ كوپ نارسەنى بىلەتىنىنە، كوپ قۇپيا سىردى بۇگىپ جۇرگەنىنە، بىلىمىنە ابدەن سەنەم. الدە ونىڭ وسى قورعاندار تۋرالى ەستىگەندەرى بار. ايتپەسە، بىزبەن وسىنشا شۇيلىگىپ ارباسپاسا كەرەك ەدى عوي.
* * *
توسەگىنەن جاڭا تۇرعان جومارت، مايكا كۇيدە پالاتكاسىن جۇگىرە اينالىپ ءوتىپ، قازبا باستالاتىن جەرگە قاراي جۇرگەن كەزدە، كۇن ساۋلەسى تاۋ شىڭدارىن جارىپ ءالى شىعا قويماعان. جەردىڭ ۇستىڭگى قاباتى الىنىپ، توپىراعى شەتكە قاراي ىسىرىلعان. ەندى جۇمىستىڭ ەڭ جاۋاپتى كەزەڭى باستالماق. تراكتور اتقارار جۇمىس ءبىتىپ، ەندىگى كەزەك كۇرەككە جەتكەن.
جومارت توپىراق تۇسىنە ۇڭىلە قاراعان، قاراڭداعان جولاقتى اڭعاردى. ءتۇپ-تۇزۋ بوپ تارتىلىپ كەپ، تىك ءتورتبۇرىشقا اۋىسقان. بۇل، بالكىم، عاسىرلار بويعى توپىراق استىندا قالىپ قويعان كەنە قۇرىلىس قابىرعاسىنىڭ ءىزى بولار، مۇمكىن ەسكى مولا شىعار... كوڭىلدى ءبىر اۋەندى ىسقىرا اندەتكەن جومارت، تاياقتىڭ سىنىعىن الىپ، توپىراق ءۇستىن اسىعىس سىزعىلاپ، ىستەلەر جۇمىستاردى بەلگىلەي باستادى... ونان سوڭ تاياقشانى لاقتىرىپ تاستاپ وزەنگە قاراي جۇگىردى. تاۋ اراسىنان كۇن ساۋلەسى كورىندى. ءبىراق، ءبارىبىر، تاڭەرتەڭگى شاق قوڭىر سالقىن ەدى. سۋدان الاقانىمەن كوسىپ ءبىر ءىلىپ العان جومارت، لەزدە قايتا شاشىپ جىبەردى، سۋ مۇزداي سۋىق ەكەن.
— سۋىق پا ەكەن؟ — دەدى قىزدىڭ توسىن ءۇنى.
ارعى جاعالاۋدا ايگۇل سۋ الىپ تۇر ەكەن. ۇستىندە جەڭىل عانا گۇلدى كويلەك. سىرت جاعىندا قىزدىڭ يىعىن ەرىنىمەن قىتىقتاعانداي بون قاراسۇڭقار شالدىڭ اتى تۇر. باسى بوس. نوقتا، جۇگەنسىز، ءتىپتى ارقاندالماعان دا.
— جارقىراعان نۇرلى كۇنمەن! —دەدى جومارت قىزعا قىزىعا قاراپ.
قىمسىنا قىسىلعان قىز شەلەگىن كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتتى، سۋى شايقالاقتاپ توگىلىپ بارادى. ات قوس قۇلاعىن قايشىلاي تىگىپ، جومارتقا قاراپ ءسال تۇردى دا، ونان سوڭ تۇياعىمەن جەردى تارتىپ قاپ، ايگۇل سوڭىنان ويناق سالىپ شابا جونەلدى. كيىز ءۇي الدىندا ولاردى قارتتىڭ ءوزى كۇتىپ الدى.
— شالدىڭ اسىراپ العان قىزى، — دەدى كەيىنگى جاقتان كەلگەن اسقار.
— بىلەم، — دەدى جومارت، ءسويتتى دە سۋىقتىعىنا قاراماستان سۋدان ءىلىپ اپ جۋىنۋعا كىرىستى.
پالاتكاعا بۇل قايتىپ ورالعاندا، قىزدار ەرتەڭگى استى دايىنداپ تا قويعان ەكەن. ۇل بالالار زاريادكانى اياقتاپ، اسقار ءۇشىن سۇلگى ورامال الىپ، وزەنگە قاراي جارىسا جۇگىردى.
ەرتەڭگى تاماقتان كەيىن جومارت مۇراتقا:
— بىرەۋلەرىڭ تراكتوردى اۋىلعا اپارىپ تاستاڭدار. ەندىگى جۇمىس كۇرەك پەن پىشاقتىكى، — دەگەن.
— كۇرەكپەن... مىناۋ توبەنى كۇرەكپەن اۋدارعانشا قانشاما ۋاقىت وتەدى سوندا، — دەپ ارىستان ىسقىرىپ جىبەردى.
— قانشا ۋاقىت قاجەت بولسا سونشا ۋاقىت قازامىز، — دەدى جومارت. بالالار بىر-بىرىنە قارادى.
— كارتەر پاتشالار اڭعارىن بەس جىل بويى قازعىلاعان، — دەدى مۇرات جىمىڭ ەتىپ. — سۋسىز، ازىق-تۇلىكسىز... اقىرى تۋتانحاموندى... ەگيپەت پاتشاسىن... فاراوندى تاپتى عوي.
— مەنىڭ اتام بىلەدى... ماعان ءبىر ايتقانى بار... وسى ارادا نايماندار قىپشاقتاردىڭ قولباسىلارىمەن تۋىستاسقان ەكەن، — دەپ قويدى ارىستان.
جومارت قولىنداعى كۇرەگىن ءتۇسىرىپ الا جازدادى:
— ونى ساعان كىم ايتتى، كىمنەن ەستىدىڭ؟
— مەنىڭ اتام بىلەدى... — دەدى ارىستان ابىرجىپ.
* * *
...تىم-تىرىس. الىستان سوناۋ كوك جالىن شىڭداردىڭ تۇسىمەن جىلقى كورىندى. جىلقىشىلار ءبولىنىپ شىعىپ، بەرى كيىز ۇيگە قاراي ءجۇردى.
جومارت ءاربىر كەسەك توپىراقتى ۋىسىنا سالىپ ۇگە قاراپ، ءتورتبۇرىشتى شۇڭقىردىڭ ءتۇبىن قازبالاۋدا. سپورت كوستيۋمىن كيگەن، باسىندا ورامال شىتى بار، مۇرنىنىڭ ۇستىنە قاعاز جاپسىرعان بوبەش مۇراتقا كومەكتەسىپ ءجۇر. ارىستان دا ۇڭگىلەپ شۇڭقىر قازعان، ال جانات شىققان توپىراقتى الاڭنان ءارى اپارىپ ۇيۋدە.
بوبەش سۋىق سۋ اكەپ بارىنە كەزەك ۇسىندى.
— جومارت، وسى ءبىز كۇرەككە كەزەكتى تىم ەرتە بەرگەنبىز جوق پا؟ ازىرگە كونە مادەنيەتتىڭ ءيىسى دە سەزىلمەيدى عوي، — دەگەن بارلىق شۇڭقىرلاردى مۇقيات قاراپ شىققان اسقار.
جومارت وعان قارادى.
— ارحەولوگيا دەگەننىڭ قيىندىعى سول قازۋدى ەكسكالاتورمەن جۇرگىزىپ تە ەشتەڭە تابا الماۋىڭ مۇمكىن. ءبىر عانا ۇرانى — توزىمدىلىك. ينەمەن قۇدىق قازعان اڭىزدى ەستىگەنىڭ بار ما؟..
بوبەش قازبانىڭ شەتىندەگى سىرىققا شەگەلەنگەن فانەراعا كومىر كەسەگىمەن: «12 يۋن. 6 ساعات جۇمىس ىستەدىك» دەپ جازدى.
وزەننىڭ جاعاسىنا «گازيك» كەپ توقتادى دا سيگنال بەردى. ارىستان كۇرەگىن تاستاي ساپ، سولاي قاراي جۇگىردى. جاس شوفەر جىگىت شىمشىپ بايلانعان وعان ۇستاتا بەردى.
— ءما، ۇستا پوچتانى. مىنانى ايگۇلگە بەرە سالىڭدار: شوپاندارعا كەلگەن حاتتار مەن گازەتتەرى عوي. مەن وتە اسىعىس ەدىم. ال مىناۋ سەندەردىڭ گازەت-جۋرنالدارىڭ.
— جاقسى.
«گازيك» بۇرىلىپ اپ، جونەپ بەردى. مۇرات جۇگىرىپ كەپ جاڭا جۋرنالداردى ءىلىپ الدى دا پالاتكاعا سۇڭگىپ كەتتى.
— ءاي، مۇرات! شوپانداردىڭ پوچتاسىن عانا. ايگۇلگە اپارىپ بەرىڭدەر! —دەپ داۋىستادى اسقار.
— سولاي ەتەمىز! —دەدى پالاتكانىڭ ىشىنەن شىققان داۋىس.
مۇرات جۇگىرىپ وزەنگە باردى. شەشىنىپ تاستاپ، يىرىمگە قويىپ كەتتى. قاتتى اعىنعا تالتىرەكتەپ ازەر تۇردى. سۋدىڭ تەرەڭدىگى بەلۋاردان عانا، ءبىراق اعىنى جىلدام.
جاسىل القاپتىڭ ءار تۇسىندا الىپتىڭ ۋىسىنان شاشىلىپ تۇسكەن اق ۇلپاداي بوپ شوعىر -شوعىر بوپ جايىلعان قورالى قويلار كورىنەدى. قامات ءبىتىپ، جەل كوتەرگەندەي ويناق ساپ جارىسقان جىلقى جانە جاتىر.
بەرىرەكتە ەكى اق وتاۋ تۇر، ونان ءارى بىرەۋ، تاعى بىرەۋ، تاعى بىرەۋ... بۇكىل جاسىل اڭعار ىشىنە دوڭگەلەنە قونعان ۇيلەر. ال ەڭ ارعى تۇكپىردە الدە وزەن، الدە ور بار، سول تۇستا كورىنەدى. الگىدەن بەرى كيىز ۇيلەرگە قاراي سالت اتتىلار كەلە جاتىر.
— انە، شەكاراشىلار كەلەدى، — دەپ ايقايلادى مۇرات.
جومارت مىناۋ ەرتەگىدەگىدەي كورىكتى جەر سۇلۋلىعىنا تاڭىرقاي قاراپ قالعان. جايلاۋدا بولماعانىنا تالاي جىل ءوتىپتى - اۋ.
— مىناۋ اسەمدىكتى، قالىقتاعان باياۋلىقتى، مىناۋ ماناۋراعان تىرلىكتى بىردە-بىر سۋرەتشى جەتكىزىپ سالا الماس، — دەدى ول.
— وۋ، سەن جاس كەزىندەگىدەي تاعى دا اقىنشا شالقىپ، اسقاقتاپ كەتتىڭ عوي. جوق، دوستىم، بۇگىمدە سۇلۋلىق وزگەرگەن. وسىدان ءۇش اي بۇرىن، اناۋ شەكاراشىلار كەلە جاتقان جاق تۇنگە قاراي مازاسىز بوپ كەتەتىن، — دەدى اسقار ويلى كۇيدە. بالالار بۇل كەزدە، ماڭىنا جۇرت جينالىپ، تۇتىندەپ وتى جانىپ جاتقان الداعى قوس اق وتاۋعا قاراي جارىسا جۇگىرىپ كەتكەن. — ءجۇر. شوپاندار كۇتىپ وتىر.
بالالار كيىز ۇيلەرگە جەتىپ، ەرتتەۋلى تۇرعان اتتاردى ءبولىسىپ الدى. جىلقىشىلار ايەلدەرىنە بيە ساۋۋعا كومەكتەسىپ ءجۇر ەكەن. جەلىدە تۇرعان قۇلىنداردى نوقتاسىمەن شەشىپ اكەپ، ەنەلەرىنىڭ باۋىرىنا سالادى. قۇلىننىڭ جىبىر قاققان ۇلپەك ەرىنى ەمشەككە تيگەن ساتتە-اق، تىرسىلداپ تۇرعان بيە جەلىنى ءيىپ سالا بەرەدى. بيەنىڭ شالكەس مىنەزى بىردەن باسىلىپ، انالىق ەمىرەنۋ جەڭىپ، جۋاسي قالادى. جىلقىشى قۇلىندى كەيىن تارتىپ الىپ،. وقىرانا يسىنگەن ەنەسىنىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ ۇستاپ تۇرادى. وسى ساتتە جىلقىشىنىڭ ايەلى دە شەلەككە ءسۇتتى كۇرپىلدەتىپ ساۋۋعا كىرىسەدى.
جومارت تىپىرشي تۋلاعان اسا تىرسەك قۇلىنعا، وعان ەمىرەنە وقىرانعان جىلتىر ءجۇندى بيەگە قىزىعا قارايدى.
مىناۋ، اسقار شىڭدار مەن جاسىل اڭعاردا كۇن كەشكەن قويشىنىڭ بالاسى، مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن تۋعان جەرىنەن ۇزاق جىلدار قول ءۇزىپ، دۇنيەنى شىرق اينالعان جومارت، ءقازىر، مىنە، كوپتەن ۇمىت بولعان جىلقىشى مەن قويشى ءومىرىنىڭ وسىناۋ عاجاپ سۇلۋلىعىن ءوزى ءۇشىن قايتالاي اشىپ تۇر.
ونىڭ ەسىنە بالا كەزىندە، سوعىس اياقتالار جىلى ءبىر ءۇيلى جاندى اسىراپ وتىرعان سيىرلارىنىڭ ءولى بۇزاۋ تاپقانى ءتۇستى.
جومارتتىڭ شەشەسى كورشى شالعا ءولى بۇزاۋدىڭ تەرىسىنەن تۇلىپ جاساتىپ العان ەدى.
سيىر ورىستەپ بۇزاۋىن اڭساپ موڭىرەپ قايتقان كەزدە، اپاسى الگى تۇلىپتى الىپ شىعاتىن. سورلى سيىر تەرىنى يىسكەلەپ، ءدال ءبىر ءتىرى بۇزاۋىن كورگەندەي ەمىرەنە جالايتىن. سيىر يىسكەپ، جالاپ ماۋقىن باسقان سوڭ، اپاسى تۇلىپتى الىپ، سيىردىڭ جەلىنىنە اپارىپ، بۇزاۋ ەمىندىرىپ قاعا باستايتىن. ءسويتىپ سيىردى ءيسىندىرۋشى ەدى. سونان سوڭ تۇلىپتى سيىردىڭ الدىنا قويىپ، ءوزى ساۋۋعا وتىراتىن...
سيىر بايعۇس ۇستى-ۇستىنە مەكىرەنىپ، سابان «بۇزاۋىن» جالاي بەرەتىن.
«انا ماحابباتى دەگەن تاڭعاجايىپ قاسيەتتى، ءارى قاسىرەتتى سەزىم - اۋ»، — دەپ ويلادى جومارت، ەنەسىنىڭ ەمشەگىنە تۇمسىعىن تىعىپ، سورپىلداتىپ ەمە باستاعان قۇلىنعا قاراي تۇرىپ...
كەنەت جومارت ءوزىنىڭ قارت اناسىن ەسىنە الدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعاننان كەيىنگى ۇزاق جىلدار بويىنا، ول اناسىن ءدال قازىرگىدەي ەلجىرەگەن ايانىشپەن ەسىنە العان ەمەس ەدى.
ول اكەسىن ونشا بىلمەيتىن، ىلعي جۇمىس باستى بوپ جۇرەتىن كىسى ەدى، سوعىس باستالعان جىلى اسكەرگە كەتتى دە، العاشقى ۇرىستا - اق قايتىس بولدى.
اناسى مۇنى جالعىز ءجۇرىپ ءوسىرىپ، اياعىنان تۇرعىزدى. سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جۇمىستا ءجۇرىپ، جاداپ-جۇدەپ، شاشىن ەرتە اق شالىپ، ەرتە قارتايعان اناسى ءوزى ءنار سىزباي اش جۇرسە دە، قولىنا تۇسكەن ءبىر قاسىق ءسۇتتى، ءبىر ۋىس بيدايدى، ءبىر كارتوپتى، ءتىپتى ەڭ اياعى پىشەندە ءجۇرىپ تەرگەن ءبىر ۋىس بۇلدىرگەنى بولسا، سوعان دەيىن — وسىعان، جومارتقا جەگىزەتىن.
ەش ۋاقىت مۇنى جازعىرىپ ۇرىسقان ەمەس، ىلعي دا تەك قورعايتىن. بۇكىل انالىق مەيىرىمىن ءبىر وسىعان ارنادى. ءوزى جاماۋلى جالعىز كويلەكپەن ءجۇرىپ، بار ءتاۋىرىن وسىنىڭ ۇستىنە عانا جاپسىردى. اكەسىنىڭ، ءوزىنىڭ كيىم-كەشەكتەرىن، ەڭ اياعى سوعىستان بۇرىن جاسالعان تەرەزە پەردەگە دەيىن بۇزىپ، وسىعان كيىم تىكتى.
ال بۇل بولسا سونىڭ بارىنە ەش شىمىركەنبەيتىن. اناسى بۇعان نە ءبىر زەكىپ، نەبىر نالىس بىلدىرگەن ەمەس-اۋ، ال ءوزىن اسىراپ - ءوسىرۋدىڭ، قاتارىنان كەم قىلماي باعىپ-قاعىپ، كيىندىرۋدىڭ اناسى ءۇشىن قانشاما قيىندىققا تۇسكەنىن، بۇل ەشقاشان ويلاعان ەمەس.
جومارت ءوز ومىرىندە ءبىر رەت قانا اناسىنا سىيلىق اكەلگەن ەدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىن بىتىرگەن جىلى بولاتىن. اناسى كاننىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن. ۇيدە كورشى ايەلدەر بار ەدى. اناسى باسىن ازەر كوتەرگەن ەدى. بۇل اكەلگەن سىيلىققا قانداي قۋاندى دەسەڭشى.
بالكىم، بۇعان ول كەزدە سولاي كورىنگەن شىعار؟ ويتكەنى اناسى وزىنە دەپ ۇلى اكەلگەن كويلەكتى ۇستىنە دە كيە المادى عوي. ۇلىنا ەمىرەنە قاراي بەرگەن. جومارت تەك ءقازىر عانا انىق ۇعىپ تۇر، بۇعان دەگەن انالىق ەمىرەنۋى ونىڭ جانىنا باتقان اۋىر ازاپ پەن دەرتتى دە جەڭگەن ەكەن عوي.
— اپا - اۋ، ماعان ءدال ءبىر جاس بالاشا قارايسىڭ عوي، — دەگەن ەدى بۇل سوندا.
— جوق. و نە دەگەنىڭ، بالام. مەن، تەك، سەنى قارنى اشىپ كەلدى مە دەپ وتىرمىن، — دەپ ورنىنان تۇرماق بولعان اناسى كورشىلەرىنە: — ماعان كومەكتەسىپ جىبەرىڭدەرشى... — دەگەن. — قۇدايعا شۇكىر، جىگىت بولدىڭ عوي، ەندى. ءوز قولىڭ ءوز اۋزىڭا جەتتى عوي.
اناسى باسىن كوتەرىپ، ورنىنان تۇرعان. ءبىراق ونىمەن ەڭ بولماسا ءبىر كەش وتىرىپ اڭگىمەلەسۋگە جومارتتىڭ ۋاقىتى بولمادى.
اقىرى اناسى قايتىس بولدى.
ولەرىنىڭ الدىندا ول، جومارتقا اكەسى تۋرالى جانە ءبىر ادام تۋرالى، اناسىنىڭ ايتۋىنشا مۇنىڭ تۋعان جەرى، ءبىراق ءالى كۇنگە ءبىر رەت تە بۇل بارىپ كورمەگەن زايسان تۋرالى ايتۋعا سان وقتالىپ، ايتا الماي كەتتى... سوندا نە ايتپاق بولدى ەكەن؟ قانداي سىر اشپاق بولدى ەكەن؟ — اياق استى اناسى تۋرالى قات-قات وي تەرەڭىنە باتقان جومارت، جەلىدەن اعىتىلعان قۇلىنعا تاياپ كەپ سيپاماق ەدى، وسى مەزەتتە قۇلىننىڭ ەنەسى قۇلاعىن جىمىرىپ، بۇعان قاراي تاپ بەرگەن. اسقار جومارتتى تەز تارتىپ قاپ، بيەنى ۇركىتىپ ۇلگىردى.
— سەنىڭ بوتەن ەكەنىڭدى ءبىلىپ تۇر. بايقا، تىستەپ الماسىن، — دەدى ول كۇلىپ.
— قاراعىم، داپ-دارداي بوپ بالاعا ۇساعانىڭ نە، — دەدى قولىندا ساۋىن شەلەگى بار ايەل. — تەۋىپ جىبەرسە قايتەسىڭ...
جومارت ۇيالىپ، كيىز ۇيگە قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
مالشىلار وسى كەزدە كەلىپ جەتكەن شەكاراشىلارمەن — قارتاڭ كاپيتان جانە ينە-جىپتەن شىققانداي سۋ جاڭا اسكەر كيىمىن كيگەن ورىمدەي مۇلدە جاس ەكى جىگىتپەن دابىرلاي امانداستى.
— كيىمدەرى سۋداي جاڭا ەكەن... ءسىرا، جاڭادان كەلگەندەر - اۋ؟ — دەگەن جىلقىشى باكە.
— ءيا. جاڭادان كەلگەن. ادەمى جىگىتتەر، بۇلار.
— بىزگە دە بۇگىن جاڭا كەلگەندەر بار، — دەدى باكە قۋانا سالدىرلاپ. — كوپىردىڭ يەسى جانە ءمۇعالىم اسقار شاكىرتتەرىمەن قوناققا كەلىپ ەدى. مولالاردى زەرتتەپ ءجۇر، بۇلار. مىنا جومارت تا ءوزىمىزدىڭ بالا. قالادا تۇرادى. ءوزى عالىم، — دەدى باكە ماقتانىشپەن. — قازۋ جۇمىسىن باسقارىپ جۇرگەن وسى.
— قورقاۋ قاسقىر مەن قۇزعىن عانا مولانى قازادى، — دەپ كۇڭكىلدەدى قاراسۇڭقار. ءبىراق ونى ەشكىم ەستي قويعان جوق.
— بىلەم، اقساقال. بۇگىنگى كۇن — جايدارى اشىق، جاقسى كۇن ەكەن، اقساقال. دەمەك قوناقتاردىڭ دا قۇتتى بولعانى عوي.
— سەندەر دە مەنىڭ قوناقتارىم، — دەدى جانپەيىس شوپان كيە سويلەپ. — كانە، تورلەتىڭدەر. — ءۇيدىڭ يەسى ءوزى بولعان سوڭ، جۇرتتى داستارحانعا وتىرعىزىپ بايەك بوپ ءجۇر.
كوگال ۇستىنە تاعى دا كيىز توسەلىپ، كورپە سالىندى. قوناقتارعا جاستىق اكەلىندى. تەگەنەدە سارى قىمىز ساپىرىلىپ، قازاندا بۇلكىلدەپ ەت قاينادى. ايگۇل مەن بوبەش باستاعان قىز بالالار ءۇي يەسى كەمپىرگە باۋىرساق ءپىسىرىسىپ كومەكتەسىپ ءجۇر. داستارحان ۇستىنە، مۇندا قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، ەكى بوتەلكە اراب كونياگى جانە شامپان مەن اراق قونجيدى.
ەركەكتەردىڭ اسقا كەلەر تۇرلەرى جوق: اسقاردىڭ شاكىرتتەرى جاس جىلقىشىلارمەن بىرگە ءبىر-بىر قۇرىقتى ۇستاپ قيقۋلاپ، جىلقىنى كيىز ۇيلەرگە قاراي قۋىپ كەلەدى. ەكى ءجۇز مەتردەي قالعان كەزدە مۇرات پەن ارىستان العا وزىپ شىعىپ، جىلقىنىڭ جولىن كەس-كەستەدى. جىلقى ءسال ىركىلىپ، ەندى ويعا قاراي بۇرىلعان، بۇل جاقتان شوپاندار قارسى شىعىپ توسقاۋىلدادى. تۇياقتاردىڭ ءدۇبىرى ءسال سايابىرلاپ، ءبىرىن-بىرى تىقسىرىپ، پىسقىرىنىپ، جىلقى ءبىر جەرگە يىرىلە توقتادى.
مىنا قىزىققا جاس شەكاراشىلار تاڭىرقاي قاراپ قالعان. وزگەلەر اركىم ءوز ورنىندا سىناي قاراعان كۇي تانىتىپ وتىر.
— بالالارىڭىزدىڭ تاقىمدارى اتقا مىقتى ەكەن، جارايدى، — دەپ ماقتاپ قويدى كاپيتان مەيمانعا ءتان كادەمەن.
— ءالى كورەمىز... — دەدى باكە وعان قۋلانا كوز قىسىپ. — سىننان ەتىپ كورسىن اۋەلى. ات قۇلاعىنا ويناماعان جىگىت جىگىت پە، ءتايىرى. ال، جاكە، سويلەڭىز. — دەپ ءۇي يەسىنە قارادى.
كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە تاياۋ، جاستىققا شىنتاقتاپ ءۇنسىز جاتقان قاراسۇڭقار، اياق جاعىنا كەپ، يەسىنە تىعىلا جاتپاق بولعان توبەتىن زەكىپ، تەۋىپ قالدى.
— كەت، ءارى!
قارت كەسكىنى وزگەرىپ شىعا كەلگەن. ات ۇستىندە ەرگە تاستاي قاتىپ جابىسا وتىرعان بالالاردان كوز جازار ەمەس.
— مۇراتجان! — دەدى جانپەيىس داۋىستاپ، — تاڭدا، كانە، مىنەر اتىڭدى!
مۇرات ءسال ابىرجىپ، بوبەشكە قاراعان.
— ماعان نەمەنەگە قارايسىڭ؟ ساعان ايتىپ تۇر عوي، — دەدى«ۇيالا كۇلگەن قىز.
مۇرات بىرىنە-بىرى تىعىلىسا تۇرعان جىلقىعا قاراي بۇرىلدى.
جوندارىنا كۇن شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتكەن جىلقى قوزعالاقتاپ، تىپىرشىپ، ءبىر ورىندا شىرق اينالادى. باستارىن كەكجيتە كوتەرىپ، تاناۋلارىن پىسقىرىنا دەلديتىپ، كوزدەرى شاتىناپ تىنىش تۇرا الار ەمەس، سولاردىڭ اراسىنان بۇگىنگى ۇيرەتىلەر ناعىز قۇر اساۋدى تاڭداۋ كەرەك. شەتىنەن وسقىرىنىپ، ءبىرىن-بىرى باسىپ كەتەردەي بوپ تۇر. تەك ايعىر عانا ءۇيىردىڭ شەتىنە شىعىپ وسقىرىنا ودىراڭدايدى. مىناۋ قاۋمالاعان قورشاۋدى بۇزىپ، ءۇيىرىن سوڭىنان ەرتىپ اكەتكىسى بار.
مۇرات ءالى تاڭداي الماي تۇرعان.
— بولساڭشى، بالام - اۋ! ايتپەسە جىلقىنى كوپ ۇستاپ تۇرا المايمىز، — دەدى باكە داۋىستاپ.
— مىنانى ۇيرەتەم! — دەپ مۇرات قولىنداعى قۇرىعىمەن قۇلا قۇناننىڭ ساۋىرىنان تۇرتكەن.
قارتتار ورىندارىنان تۇرىپ، ءالى قۇنانعا سىناي قاراسىپ قالدى.
— بارەكەلدە، مۇراتجان! وتە دۇرىس تاڭدادىڭ! — دەدى قارت جىلقىشى ريزا بوپ.
مۇراتتىڭ جۇزىنەن قۋانىش كۇلكىسى جۇگىرىپ ءوتتى.
سىرت كوزگە وسىنىن ءبارى ەپتىلىكتى، كۇش-قايراتتى تالاپ ەتەتىن قىزىق ءبىر ويىن سياقتى ەدى، ءىرى ءتۇلعالى ارىستان مەن شىمىر دەنەلى مۇرات قۇنانعا تاياۋ كەپ، ەكەۋى ەكى جاقتان ىلمەكتەپ نوقتالاۋعا ارەكەتتەنگەن.
قۇلا قۇنان تارپي قارعىپ، ماڭايلاتپادى. موينىن ارقان قىلقىندىرىپ قىرىلداپ تۇر. بالالاردىڭ قاسىنا باكەڭ بارىپ، ەندى ۇشەۋلەپ ءجۇرىپ، قۇناننىڭ باسىنا قوس قاباتتالعان نوقتا كيگىزدى.
ونان سوڭ ارقاندى كەرىپ ۇستاپ، شەڭبەر بويلاتىن ءبىراز قۋىپ الدى. تاعىنا شاپشىپ الاسۇرعان قۇنان ەكى رەت شالقالاي قۇلاپ دومالاپ، ونان قايتا تۇرا ساپ ولەرمەن بون تۋلاپ كورگەن. ءبىراق تىرپ ەتە المادى. تاستاي بەرىك قىل ارقان ەش ەركىنە جىبەرمەدى.
قۇنان ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەركىنەن ايرىلعان ەدى. قالش-قالش ەتىپ توقتاسا بولدى، قاسىنا ادام جاقىنداي باستايدى، بۇل شەڭبەردى بويلاپ الاسۇرا تاعى شابادى. قوس ءبۇيىرى اق كوبىك بولدى. اقىرى قالشيىپ تۇرا قالعان. پىشاقتاي تۇياقتارى دىمقىل جەرگە كىرش-كىرش قادالعان. ارقان تاعى دا سىنا تارتىلدى.
باكەڭ جاقىنداپ كەلدى. قۇلا قۇنان كوزى شاراسىنان شىعا، ارقاندى ءۇزىپ كەتپەك بوپ بۇلقىنىپ بارىپ، شوڭقيىپ وتىرىپ قالدى. باكەڭ وسى ءبىر ساتتە ونى شاپ بەرىپ قۇلاعىنان ۇستادى دا موينىنا اسىلا تۇردى، سالدەن سوڭ كەيىن سەرپىلىپ كەتكەن. بۇل جولى قۇنان باسىنا جۇگەن كيگىزىلدى.
— كوردىڭىز بە، ءبىزدىڭ اقساقالدى؟ قالانىڭ پەنسيونەر شالدارى ساداعا كەتپەي مە! — جومارتتىڭ قاسىنا كاپيتان كەپ تۇرعان ەكەن. ءوزى تازا قازاقشا سويلەدى: — ءبىزدىڭ كۋباندا دا جىلقىنى جاقسى كورەدى، — دەدى.
— ال ەندى بۇعان ءبىرىنشى بوپ كىم مىنەدى؟ — دەپ القىنعان باكەڭ جانپەيىسكە قاراعان.
— مىنە، كەرەمەت! — دەدى جاس شەكاراشى تاڭىرقاپ داۋىستاپ. — مىناداي اساۋعا مەن ءتىپتى دە مىنە الماس ەم.
— مىنا وقىمىستى جىگىت ۇيرەتسىن، — دەگەن قاراسۇڭقاردىڭ سابىرلى ءۇنى ەستىلدى.
جومارت جالت ەتىپ سولاي قاراعان. قارت شەت جاقتا بۇعان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن. مىسقىلدى، قاتىگەز قاراس. قاراسۇڭقار مۇنى تاعى دا سىناپ تۇر ەدى.
— جومارتجان كوپتەن اتقا مىنبەي، توساڭسىپ كەتتى عوي. ونان دا مىنا بالالار ۇيرەتسىن، —دەدى جانپەيىس.
— ونىڭ دا ءجون ءسوز، جاكە. اساۋ ۇيرەتۋ مۇڭىن قولىنان قايدان كەلسىن. بۇل تەك ءولى قورعانداردى اقتارۋعا عانا كۇشتى عوي. — قاراسۇڭقاردىڭ داۋىسىندا مۇنى قىجىرتا قورلاۋ بار ەدى.
جومارت اسقاردىڭ قاباعىن شىتىنعانىن، بالالاردىڭ ابىرجي قالعاندارىن ءجىتى بايقادى.
— اساۋعا مىنۋگە مەن دايىنمىن، اقساقال، — دەدى. ءبىر ءسات بويىن ىزا كەرنەپ، داۋىسى ساڭقىلداپ، كوڭىلدى شىققان.
ول قارتتىڭ ءزىل قابىل الدى، ىزادان ءوڭى كۇرەڭىتە تۇتىگىپ، ءۇنسىز اساۋ قۇنانعا قاراي بەتتەدى. جۇرت تىنا قالعان. قۋنان وسقىرا شەگىنشەكتەدى. بالالار ارقاندى تارتا تۇسكەن. قۇنان شەڭبەر اينالىپ قاشتى. جومارت تا جاناسا جۇگىردى. انە، اساۋدىڭ تىزگىنىنە قولى ىلىككەن. ەكى قولىمەن بىردەي جالىننان مىقتاپ ۇستاپ الدى. قۇنان ەندى ونى سۇيرەتە شاپقان. وسى ءبىر ساتتە جومارت لىپ ەتىپ اساۋعا ىرعىپ ءمىندى. باكەن دە اتىنا تەز مىنە ساپ، بالالاردىڭ قولىنداعى ارقاننىڭ ۇشىپ ءىلىپ اكەتتى. قۇلا قۇنان قاتتى ماڭگىپ قالعان، جومارت باسىنان اسىپ بارىپ، تۇكتى كىلەمدەي كوك شوپكە ءبىر اۋناپ تۇردى. ەندى ول مۇلدەم ىزالانىپ، قابىلان سەكىلدى اتىلىپ بارىپ قۇناننىڭ ۇستىنە قايتا جارماسقان، تاعى دا ۇشىپ ءتۇستى.
— بولدى! توقتا ەندى! — دەپ ايقايلاعان جانپەيىس.
ءبىراق جومارت ونى ەستىگەن جوق. وزىنە قاراي ەسى شىعا جۇگىرگەن اسقاردى كورگەندە، ەكى بەتى دۋىلداپ ورتەنىپ كەتتى.
— ارى! ارى تۇر! — دەدى ول دوسىنا قىرىلداپ. — نەمەنە، قىرىق بەسىنشى جىلى بايگەدە سەنەن وزىپ كەلگەنىمدى ۇمىتتىڭ با؟ ول كەزدە ەكەۋمىز دە بوقمۇرىن ەدىك، ال ءقازىر... — ول القىنا سويلەدى.
سەرىپپەدەي بۇگىلە تۇسكەن جومارت اينالا شاپقان قۇناننىڭ ءوز تۇسىنا تاياۋ كەلەر ءساتىن كۇتىپ تۇر. تاعى دا اتىلىپ بارىپ، اساۋدىڭ ۇستىنە ءدىڭ ەتىپ قونعان.
— مىقتاپ ۇستان! — دەپ ايقايلاعان باكەڭ قۇنانعا ەس جيعىزباستان قاپتالدان كەپ قامشىنىڭ استىنا الىپ، كەسىپ-كەسىپ جىبەردى.
اق كوبىك بولعان قۇلا تۋلاۋعا مۇرشاسى كەلمەي، جىلقىشىنىڭ استىنداعى اتپەن قاتارلاسا العا قاراي الىپ جونەلگەن. الىستان كوك مۇنار بوپ كورىنگەن تاۋلاردى بەتكە الىپ، جازىقپەن كوسىلىپ بەردى...
قاراسۇڭقار جايلاپ قانا كيىز ءۇي ىرگەسىندە تۇرعاندارعا جاعالاي كوز تاستاعان، ايگۇلدىڭ جىلاپ تۇرعانىن بايقادى.
جىلقىشىنىڭ جەتەگىندەگى جومارت جازىققا قاراي شىققان كەزدە، ايگۇلدىڭ دە كوڭىلى ورنىعىپ، كوزىندە قۋانىش ۇشقىندادى. كوزىنە ىركىلگەن جاستى بايقاتپاي عانا ءسۇرتىپ تاستاپ، قارتقا كىنالاي قارادى.
كوز ۇشىنا دەيىن بارىپ، اتتىلار سول ۇيتقىتا شاپقان كۇيلەرىندە كەيىن قاراي ورالدى. كيىز ۇيگە تاقاي بەرە جومارت قۇناننان ءدىڭ ەتىپ قارعىپ تۇسكەن. اسقار ۇمتىلىپ بارىپ قارسى الىپ، قولىنان قىسا بەردى. جومارتتىڭ ءجۇزى الاۋلاپ تۇر، جەيدەسى پارە-پارە جىرتىلعان، الاقانى قان ەدى.
— جارايسىڭ، جىگىتىم! نامىسىڭدى جىبەرمەدىڭ، — دەپ شالدار دۋىلداسا ماقتاپ جاتىر.
اسقاردىڭ، ۇلدار مەن قىزداردىڭ قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. تەك قاراسۇڭقار عانا سول ءۇنسىز تۇيىق قالپىنان اۋعان جوق. ونىڭ ءجۇزى ىلعي دا سول تۇيىق، سۇستى كۇيىنەن اۋمايتىن. ءۇنسىز بۇرىلىپ كەپ ايگۇلدىڭ قاسىنا توقتادى. قىز بۇل ساتتە تۇك بولماعانداي جايدارى، قۋانىشتى تۇر.
جومارت شەتكى ءۇيدىڭ قاسىنداعى، تۇبىندە ءمولدىر تۇماسى بار جىراعا قاراي كەتكەن. تۇمانىڭ كوزىنە جۋىنىپ، ورامالمەن ءسۇرتىنىپ تۇرعاندا، كيىز ءۇي ىشىندەگى كەمپىردىڭ شالىنا ۇرسىپ ايتقان سوزدەرىن ەستىپ قالدى:
— ءبىر قازان ەتتى بىلقىتىپ اسىپ، ءبىر تەگەنە قۇرت ەزىپ قويعانىمدى قايتەيىن، ۇيىڭە ءالى ءجون ادام باس سۇققان جوق. ءبارى اناۋ جانپەيىس پەن باكەنىڭ ۇيىندە. ادام ەكەن دەپ ساعان بىرەۋى كەلسە شە. ەندى بۇل ەتتى قايتپەك؟ تاستايمىن با؟ ەڭ بولماسا قۇدايى قوناق تا كەلەر ەمەس... ال، ءوزىڭ جە، ەندى!
— ءجا، كۇتەلىك، بىرەۋ-مىرەۋ كەلەر... — دەدى شالى سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن.
ءۇيدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ اسقار جىميا كۇلدى. جانپەيىستىڭ ۇيىنە جاقىنداعاندا گۇل-گۇل جايناعان ايگۇل مەن باكەنىڭ ايەلىن كوردى.
— زەينەپ بايعۇس ءتىرى بولعاندا عوي، بالاسىنىڭ بۇگىنگىسىن كارىپ، قانداي ءماز بوپ قۋانار ەدى دەسەڭشى، — دەپ قويادى باكەنىڭ ايەلى قازاننان ەتتى تاباققا ءتۇسىرىپ جاتىپ. — وقىعان دەسەڭ وقىعان، اۋىلدىڭ دا سالتىن ۇمىتپاعان...
ونىڭ ايتقاندارىن قاراسۇڭقار دا ەستىپ قالعان. ءبىرىنشى رەت قاباعى ءدىر ەتە ءتۇستى. بۇرىلىپ قاراپ ەدى، كەمپىر ءداۋ تاباق ەتتى داستارحانعا اكەتىپ بارادى ەكەن.
اتاسىنىن قاباعىنىڭ تۇكسيىپ، كەسكىنىنىڭ تۇنەرىن كەتكەن ءىن ايگۇل عانا بايقادى.
«زەينەپ، زەينەپ». وسى ءبىر ەسىم قاراسۇڭقاردىڭ دەگبىرىن الاتىن. ءومىر بويى جۇرەگىن سىزداتىپ، قاسىرەتكە ءتۇسىرىپ-اق كەلەدى. ءوزى ەش ۋاقىتتا بۇل ەسىمدى داۋىستاپ ايتقان ەمەس. ىلعي دا باسقانى كىنالايتىن سول ءۇشىن. زاماندى كىنالايتىن. كورىڭدە وكىر،گىر مولدانى كىنالايتىن، قاسيەتتى ءسوزىمدى ۇعا بىلمەيتىن جۇرتتى كىنالايتىن. مۇنىڭ اۋزىنا ءبىرىنشى ىلىگەر قاسيەتتى ءسوزى «زەينەپ» ەدى.
قاراسۇڭقار جومارتتىڭ جۇزىنە انىقتاپ قاراعىسى كەلگەن، ءبىراق اناۋ تەرىس اينالىپ كەتتى. بەتىن ورامالمەن ءسۇرتىپ قوناقتاردىڭ ەڭ ورتاسىنا كىردى. جانپەيىس داستارحان باسىنا شاقىردى.
— اناۋ قۋلا قۇناندى مىقتاپ قاڭتارىپ قويىڭدار. سۋىسىن. داستارحانعا وتىرىڭدار. ءاي، كەمپىر، كەلسەڭ مەن ستاقانىڭ قايدا؟..
— اۋ، قارەكە! قاراسۇڭقار! نەعىپ ويلانىپ قالدىڭ؟ جۇرت سەنى كۇتىپ تۇر عوي. شىقساڭشى، تورگە. وسى ەكەۋمىزدىڭ جاسىمىز شامالاس شىعار، بۇگىنگى تورگە سەن شىق، قوناقسىڭ عوي، — دەپ جانپەيىس قارت ازىلدەي سويلەدى.
— قاراسۇڭقار دەيمىسىز... اقساقالدىڭ اتى جاقسى ەكەن، — دەدى كاپيتان.
— جولداس كاپيتان، قالاي، تىنىشتىق پا؟ — دەپ سۇرادى ودان اسقار.
— شەكارانىڭ اتى شەكارا عوي، — دەدى اناۋ. — تىنىشتىق. ءبىراق سول تىنىشتىق كوڭىلدى ورنىنا تۇسىرمەي تۇر-اۋ.
— ءاي، تىنىش ەمەس-اۋ! تىنىشتىق دەگەن بۇرىن ەدى عوي، — دەدى باكەڭ سوزگە ارالاسىپ. — انا جاقتىڭ قويشىلارى، — دەپ شەكارا جاقتى سىلتەپ قويدى، — بىزگە كەپ قوناق بوپ، ءبىز ولارعا بارىپ تۇرۋشى ەدىك. مال جاياتىن ءورىسىمىز دە ءبىر بولۋشى ەدى. تىنىشتىق دەگەن سول عوي، ال ءقازىر شە؟ كورشى وتىرىپ بىر-بىرىنە بارا الماۋ، تىنىشتىق بولۋشى ما ەدى...
قاراسۇڭقار ولاردىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق. استاڭ-كەستەڭ بولعان ءوز كوڭىلىن جۇرتقا سەزدىرمەۋگە تىرىسادى. قىلپىعان باكىسىمەن ەتتەن كەسىپ الدى...
وتكەن ءومىر جايلى وي مۇنى ەش ۋاقىتتا ءبۇيتىپ الاسۇرعىزعان ەمەس. داستارحان باسىنداعى ءسوزدى ەستۋدەن مۇلدە شەت قالعان ەدى. اتتەڭ سىرت سۇلدەسى عانا سو بۇرىنعى سۇستىلىعىن، بايسالدىلىعىن بۇزباي ەتتەن الىپ، بال قىمىزدى سىزدىقتاتا ءسىمىرىپ قويىپ وتىر. وزىنە سويلەگەندەرگە ءبىر توعا عانا جاۋاپ قايىرىپ، توقتاۋسىز سويلەپ وتىرعان جانپەيىستىڭ ءسوزىنىڭ ءمانىن ۇقپاسا دا ءۇشىن قۇپتاعانىن قويادى. ءدال ءقازىر ول كوكىرەگىنىڭ ەڭ تۇكپىر تەرەڭىنە بەكىتىپ، ساقتاپ ءىز-تۇزسىز بوپ الىستا قالعان، ءتىپتى ىمىرت بولعانداي كۇيدەگى ەڭ، قاستەرلى شاعىن ەمىرەنە ەسكە الىپ، ەزىلىپ وتىر.
تاعى دا قاتەلەسىپتى. ماحاببات دەگەن جەگى قۇرت قارتتىققا دا باعىنبايدى ەكەن، بىردە سىزداپ، بىردە ەگىلتىپ ويعا ورالا بەرەدى ەكەن.
قوناقتار باعانا تاراعان. ايگۇل وقۋشى بالالارمەن بىرگە قايتىپ كەتكەن. ال بۇل بولسا وسى ۇيدەن اينالسوقتاپ شىعا الماي قويدى.
— قايدا اسىعاسىڭ، قونىپ كەت. سەنىڭ كوپىرىڭدى جاۋ الار دەيسىڭ بە، — دەدى جانپەيىس. ءوزى مالعا كەتتى.
الگىندە زەينەپتىڭ اتىن اتاعان ايەل ءالى جەروشاق باسىندا جۇرگەنىن قاراسۇڭقار بايقاپ قالعان. ول اقىرىنداپ ايەلدىڭ قاسىنان ءوتتى. سۇراۋعا وقتالدى. ءبىراق نە دەپ سۇرايدى، سوندا؟ جوق، زەينەپ اتىن اۋىزعا الۋعا ءداتى جەتەر ەمەس.
... مۇنىڭ ءومىرىنىڭ مۇنداي كۇيگە ۇشىراعانىنا زەينەپ كىنالى ەمەس قوي، ارينە، تەك سول كەزدە ول بۋعان تۇرمىسقا شىعۋعا كەلىسكەن بولسا، وندا ءبارى دە باسقاشا بولار ەدى-اۋ...
ءبىراق ول كىنالى ەمەس. ول مۇنى سۇيگەن جوق. جانە ويىنداعىسىن ەش بۇكپەسىز بۇعان اشىق، ايتىپ ەدى، سۇيمەك تۇگىلى كورگىم دە كەلمەيدى دەگەن. مىنەزى قايسار، تىك بولاتىن.
بۇل دا —قاراسۇڭقار دا قايسار ەدى. اسىرەسە قارعىس اتقىر مولدانىڭ ۋاعىزىن تىڭداعان سوڭ ءتىپتى قاسارىسىپ كەتكەن.
قاراڭعى تۇندە قىز سۋعا كەلگەندە، بۇل ونى تۇما باسىندا ۇستاپ الدى.
تۇما باسىنداعى قوڭىر سالقىن كوك ءشوپ. تاس قاراڭعى ءتۇن، اسپانداعى سانسىز زۇلىم جۇلدىزدار، بىرىنەن-بىرى ءوتىپ اككى مولدانىڭ جىمىسقى كوزىنشە جىمىڭدايدى. مۇنى كەلەكە ەتىپ تۇرعانداي. كۇلىسىپ تۇرعانداي. «بىرەۋ ونى قاعادى دا اكەتەدى، — دەگەن مولدانىڭ قايراۋ ءسوزى كۇيدىرىپ بارادى. — ونان سوڭ كوپتىڭ ورتاعىنا اينالدىرىپ، ورتاعا سالادى». ال بۇل ونىڭ باسقاعا كەتۋىن قالامايدى. بۇل ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، جالىنىپ-جالبارىندى، ماعان كۇيەۋگە شىق، دەدى. قىز كونگەن جوق، جۇلقىنىپ تۋلاپ، مۇنى جەك كورەتىنىن ايتتى. بۇل ونى جىبەرمەيدى سوندا دا...
— مەنى كۇشتەپ كوندىرە المايسىڭ! —دەپ ول مۇنىڭ قولىن قىرشىپ تىستەپ الدى.
بۇل جانىنا باتىپ، اتتانداۋعا ءسال قالدى. كىم بىلەدى، ەگەر قىز سول ارادا سونشاما مۇنىن قيتىعىنا تيمەسە، تاعدىردىڭ جازعانىنا مويىنسۇنىپ قويا بەرەتىن بە ەدى. قىزعا كۇش جۇمساپ جىبەرگەنىن ءوزى دە اڭداعان جوق.
تەك كوك ءشوپتىڭ سىزىن سەزدى، قىزدىڭ اشۋ-ىزاعا تولى جانارىن جاقىننان كوردى، ونىڭ بەتكە ۇرعان دەمىن، ەسىنەن تاندىرار ءبىر جۇپار ءيىستى، قىزدىڭ شاشىنان اڭقىعان شەتى سەزىندى جانە بۇلقىنعان قىز دەنەسىن سەزىندى، بۇل مۇلدە ەسى كەتىپ، نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەي قىزدى جۇمارلاپ جىبەردى...
ونان سوڭ السىرەگەن، جۋاسىعان كۇيگە ءتۇسىپ قىز الدىندا تۇردى. قىز مۇنىڭ بەتىنە تۇكىردى، جانە جىرتىلعان كويلەگىنىڭ يىعىن جابا تۇرىپ، شاپالاقپەن سالىپ جىبەردى.
— سەن ايۋانسىڭ! اڭسىڭ! سەندەي ەش ۋاقىتتا، ەش ۋاقىتتا سۇيمەسپىن! ءيتتىڭ ەتىنەن جەككورەم! ەستىپ تۇرسىڭ با؟..
ول اتتاي ساپ ەشكىمدى كومەككە شاقىرعان دا جوق. تىستەنە تۇرىپ اقىرىن ايتقان، ۇنىندە بۇعان دەگەن ىزالى جەككورىنىش، جيىركەنۋ بار ەدى، بۇل امالسىزدان قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ تايىپ تۇردى.
— قۇرى ارى! — قىز سولقىلداي جىلاپ، ءشوپ ۇستىنە قۇلاي كەتتى.
بۇل قايتا بۇرىلىپ كەلگەن.
— قۇرى دەدىم عوي مەن ساعان! — ونىڭ ۇرەيلى اششى داۋىسى قاراڭعى ءتۇندى قاق ايىردى. جاقىن ماڭنان يتتەر ءۇردى.
سودان قايتىپ ول قىزدى كورمەدى. كەزدەسۋدەن، بەتىنە تۋرا قاراۋدان قورقىپ قاشىپ ءجۇردى ىلعي. ءوزىن-وزى جەككورەتىن بولدى.
ول قىز ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە تۇرمىسقا شىقتى، اسىلىنان ايرىلىپ، ونىڭ الدىندا كىنالى بوپ شىقتى. سودان ءۇش اي وتكەن سوڭ بۇل ونىڭ جۇكتى بوپ قالعانىن ءبىلدى. قاراسۇڭقارعا قىزدىڭ ءوزى ايتىپ ەدى. قاراڭعى تۇندە بۇعان ءوزى كەلىپ ەدى.
— ەگەر سەن ادام بولساڭ بۇل ارادان كەتۋىڭ كەرەك: ءبىرجولا كەتۋىڭ كەرەك. مەن ەكىقاباتپىن، ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، بۇل سەنىڭ بالاڭ ەمەس. سەن ءبىر تەگىن جوق، ءۇيىڭ جوق، كۇيىڭ جوق جۇرگەن جانسىن. قاڭعىرىپ قايدان كەلسەڭ، سول جاعىنا كەت! مەنىڭ ساعان ايتارىم قارعىس قانا، — دەگەن ەدى قىز.
سول ءتۇنى بۇل اتقا قوندى. ولەر الدىنداعى اكەسىنىڭ سارى اياقتاردان كەك قايتار دەگەنى، بوكە باتىر تۋرالى ايتقاندارى ەسىنە ءتۇستى. ارعى بەتكە وتكەندەرگە قوسىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. ول كەزدە شەكارادان ءوتۋ وڭاي بولاتىن. ويتكەنى ەكى جاقتىڭ دا تاۋ ساعالاپ كوشىپ-قونعان ەل-جۇرتى ەرتەدەن بىر-بىرىمەن ارالاسىپ تۇراتىن...
* * *
قازىلعان جەردىڭ اۋماعى كەڭەيە بەردى. اركىم وزىنە جومارت بەلگىلەپ بەرگەن تۇستى تەزدەتە قازىپ، ۇڭىلە زەرتتەيدى.
اۋقىمى تار، تەرەڭ قازىلعان، قيسىق-قيسىق ورلار ءار تۇستان ءدوڭنىڭ قاق ورتاسىنا قاراي كەۋلەپ كەلەدى.
قازىپ شىعارىلعان توپىراق ءۇيىندى - ءۇيىندى بوپ جاتىر. قورعاننىڭ باستاپقى ءتۇرى جوعالعان. تەك وزەننىڭ ارعى بەتىنەن، كيىز ءۇي جاقتان قاراعاندا بۇرىنعى قالپىنداعى كورىنەدى. توبەسىندەگى مازارلارى مەن قۇلپىتاستارى سول باياعىسىنشا سوستيىپ تۇر. قارت بايلاعان ورامال دا سول ورنىندا ءىلۋلى.
جومارتتىڭ ءوتىنۋى بويىنشا وقۋشىلار قۇلپىتاستاردىڭ بەتىندەگى اسا كونە دەگەن جازۋلاردى قاعاز بەتىنە كوشىرىپ ءتۇسىرىپ العان ەدى، مۇرات سول سۋرەتتەردەن تولى ءبىر البوم جاسادى.
قازىلعان جەردىڭ وڭتۇستىك جاعىنان ۇزىندىعى ءبىر جارىم مەتردەي، ەرتەدە قالانعان كەسەكتەر كورىنگەن. مۇرات، ارىستان باستاعان ءبىر توپ بالا سىپىرعىشپەن، پىشاقپەن وتە مۇقيات وتىرىپ ءار كەسەكتى اشىپ، تازارتتى. ال بوبەش بولسا تابىلعان ءاربىر قىشتىڭ سىنىقتارىن، ساداق وعىنىڭ ۇشتارىن، توت باسىپ تاسقا اينالعان اقشالاردى قۇرعاق شۇبەرەككە، قاعازعا وراۋمەن شۇعىلداندى. ءارقايسىسىن نومىرلەپ، تىزىمدەپ جازىپ، جاشىكتەرگە، سالىپ وتىردى.
... كەسەكپەن قالانعان قابىرعانى كەشە، 30 يۋندە بالالاردىڭ جۇمىسقا ونشا قۇلىقتارى بولماعان كۇنى تاپقان.
قازۋ جۇمىسى ءبارىن دە ابدەن مەزى قىلعان ەدى. شاكىرتتەرىنىڭ ۇنجىرعالارى تۇسە باستاعانىن اسقار وتكەن اپتادا - اق بايقاعان-دى، جۇمىستى قۇلىقسىز ىستەپ، ءىش پىستىرار، مىناۋ كۇيمەن تىرلىكتەن جالىققانداي ەدى.
— ودا0ندا، ەگىن وراعى باستالدى، استىق جيناۋعا كەتۋىمىز كەرەك ەدى. ايتپەسە بۇل نە، تەزەك دومالاتقان ماي قوڭىز عۇساپ. قاراسۇڭقار دۇرىس ايتادى، — دەپ كۇڭكىلدەپ قارسىلىعىن بىلدىرە باستاعان ارىستان.
بالالار ەكسپەديسيانى تاستاپ كەتۋگە، انە-مىنە دەپ، شاق جۇرگەن، اسقار دا ەندى جۇمىستى اياقتاۋدى ويلاستىرعان.
قانشاما جىل ءمۇعالىم بولدىم، قانشاما بالانى تاربيەلەدىم دەگەنمەن، ءاربىر شاكىرتىنىڭ مىنەز-قۇلقىن ابدەن جەتىك ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. سىنعا تۇسكەن مەزگىلدە قايسىسىنىڭ ءتوزىمدى، قايسىسىنىڭ كۇيرەكتىك بىلدىرەتىنىن بىلە المايدى ەكەن. كادۋىلگى اۋىلدىق مەكتەپتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە بۇلاردىڭ ءارقايسىسى تۋرالى بەلگىلى دارەجەدە پىكىر قالىپتاسادى. الايدا سىندارلى ءبىر ءسات تۇسە الگى قالىپتاسقان بەلگىلى پىكىرلەر توز-توز بولادى ەكەن. ۇندەمەيتىن، ۇستامدى دەگەندەر كۇيگەلەك بوپ شىعادى دا، ال ۇستامسىز ۇشقالاق دەگەندەر مۇلدە باسقا قىرىنان تانىلادى. مىنا ارىستان ءدال سونداي ەكەن. سابىرلى بالا سياقتى ەدى، ەندى، مىنە ءبىرىنشى بوپ قاشۋعا ءازىر.
ال بۋحگالتەردىڭ قىزى بوبەش ەكسپەديسياعا ەرىككەن سوڭ شىققان سياقتى بوپ كورىنەدى. ءتىپتى مەكتەپتىڭ وزىندە تاريح پانىنە دەگەن قۇشتارلىعى بولمايتىن. اسقار ونى بىرەر اپتادان كەيىن اۋىلعا ءوزى-اق قايتىپ كەتەر دەپ ويلاعان. جوق، مۇلدە ولاي بولمادى. ىستەگەن ىسىنە وتە تياناقتى، بايىپتى قىز ەكەن، كەيدە ءۇن جىرعاسى تۇسكەن بالالاردى ۇيالتىپ تاستايدى ءوزى.
ادام دەگەن وتە كۇردەلى عوي، مىنەز-قۇلقى ءبىر قالىپقا سىيمايدى. جازۋشىلار ايتاتىنداي، ءبىر ءبىرازعا تىقپالاي المايسىڭ...
اسقار ورنىنان شارشاپ تۇرەگەلدى. قازۋ جۇمىسىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرى دە جامان ەمەس. كەسەكتەن قالانعان قابىرعا. سىنىقتار.
كەشە كونە زاماندا قالانعان كەسەككە مۇراتتىڭ پىشاعى ءتيىپ، — العاش تاپقانداعى قۋانىشتارىندا شەك جوق ەدى. بالالار مارە-سارە بوپ، ولارمەن بىرگە، قۋانىشتان جومارت پەن اسقاردىڭ ءوزى دە سەكىرە جازداپ قالدى. بۇگىن جومارت ەكسپەديسيانىڭ تاپقاندارى تۋرلى الماتىعا — اكادەمياعا، ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا تەز حات جىبەرۋدى ۇيعارعان. ءقازىر پالاتكادا مالىمدەمە جاساپ وتىر.
كەشەدەن بەرى ءبارى دە وزگەرگەن. ەندى ۋاقىت تەز وتەدى. ءبارىنىڭ كوكەيىندە ءبىر جۇمباق — مىنا قابىرعانى تۇرعىزعان كىم، جانە مۇنىڭ ارعى جاعىندا نە بار ەكەن؟ بۇل جەرگە تەك قاراسۇڭقار عانا كەلگەن جوق، تابىلعان زاتتاردى دا كورگەن جوق.
... قارت كيىز ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە جاتىر، قاسىندا ايگۇل وتىر. جايلاۋدان قايتقالى قارت ەپتەپ سىرقاتتانىپ قالدى.
اسقاردىڭ بايقاعانى، قاراسۇڭقار بىرنەشە رەت جومارتپەن سويلەسكىسى كەلگەندەي بولعان، ءبىراق جومارت ودان قاشاقتاي بەردى.
— مەنىڭ ونىمەن سويلەسۋگە زاۋقىم جوق، — دەگەن جومارت. — ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ارالاسپاي، تىنىش قانا جاتسىن دا. ەڭ دۇرىسى سول.
قارت جايلاۋدان جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ ورالعان. ونىسىنىڭ سەبەبى بار-دى.
كەشكىسىن شوپاندار مەن جىلقىشىلار ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراپ، شەكاراشىلار دا اتتانعان سوڭ، كۇن جارىقتا ەرتەرەك قايتىپ كەتپەك بوپ قاراسۇڭقار دا اتىن ەرتتەگەن.
قارتتىڭ قاسىنان ەكى ەلى قالمايتىن توبەتى وسى كەزدە، اۋدەم جەردە جايىلىپ جۇرگەن قويدىڭ ماڭايىنا بارعان.
ولاردى كۇندىز-تۇنى كۇزەتەتىن ەكى قاسقىر توبەت بوتەن ءيتتى قويعا جۋىتپادى. ەكەۋى ەكى جاقتان تاپ بەردى. كەيىن قاراي سىتىلىپ كەتۋگە مۇرشاسىن كەلتىرمەستەن بايعۇس توبەتتى باسسالىپ، ءتۇتىپ جىبەردى.
قاراسۇڭقار ءيتىن اراشالاۋعا ۇمتىلعان. ءبىراق، اراشالاۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. توڭىرەكتەگى شوپاندار جەتكەنشە، قاسقىر تابەتتىڭ ءبىرى مۇنىڭ وزىنە تاپ بەرىپ، جۇلىپ، قولىن تىسىمەن سويىپ كەتتى.
شوپاندار قارتتىڭ قولىنا ءشوپ ءدارى تاڭىپ، بايلاپ بەردى.
توبەت جوسا-جوسا بوپ قانى اعىپ، سۇيرەتىلىپ ۇيگە ازەر جەتكەن. قارت وعان ەشقانداي جاردەم جاساي المادى. وسىنىڭ ءبارىن ول جامان ىرىمعا جورىدى.
ءيتى قايتىپ ورنىنان تۇرعان جوق. اسقار مەن بالالار ءيتتى ەمدەۋ ءۇشىن قارت پەن ايگۇلگە كومەكتەسىپ باقتى، ەكسپەديسيانىڭ اپتەچكاسىنداعى بار يودتى جۇمسادى.
كۇندىز توبەت ەش قيمىلسىز، ءتىپتى شىبىننان قورعانۋعا دا شاماسى كەلمەي جاتادى، ال تۇنگە قاراي قىڭسىلاپ كەپ ۇلىعان كەزدە، كيىز ۇيدەگىلەردىڭ دە، پالاتكاداعىلاردىڭ دا تەبە قۇيقالارىن شىمىرلاتىپ ەش ۇيقى بەرمەيدى. وزەننىڭ سارىلى ءيتتىڭ ۇلىعان ءۇنىن ونان ارمەن كۇشەيتە تۇسكەندەي بولادى.
ءۇشىنشى كۇنى يت وزەنگە دەيىن جەر باۋىرلاپ سۇيرەتىلىپ بارىپ، كوپىردىڭ ۇستىنە جاتتى. ايگۇل وعان ءسۇت اكەپ قۇيعان، مۇلدە ىشكەن جوق، وسىدان كەيىن قارت ءوزىنىڭ كەرەگەگە ىلىنگەن قوساۋىز مىلتىعىن العان ەدى.
مىلتىق ۇستاعان قارتتى كورىپ، بۇكىل ەكسپەديسيا جاعالاۋعا كەلدى. قارت ولارعا كوڭىل اۋدارعان جوق. ول جالعىز وقتى ۇزاق تۇرىپ وقتادى. قولىنىڭ بايلاۋلى جاراسى كەدەرگى جاساعان ەدى. سونان سوڭ ءوتتى كوپىردەن اۋلاق، كوك شالعىنعا اپاردى. قاراسۇڭقاردىڭ قاسىنا جاقىن بارۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى جەتپەدى. ايگۇل بولسا كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، كيىز ۇيگە كىرىپ كەتتى.
مىلتىق گۇرس ەتكەن. ەشكىم ورنىنان قوزعالعان جوق.
قارت ءيتىنىڭ ولىگىنىڭ باسىندا وزىمەن-وزى كۇڭكىلدەي سويلەسىپ ۇزاق وتىردى. ونان سوڭ ءيتتىڭ ولىگىن سۇيرەتىپ قۇزعا قاراي اكەتتى. قايتىپ كەپ كۇرەگىن الدى. قۇزعا قايتادان كەتىپ، سودان تۇنگە قاراي ءبىر-اق ورالدى.
مىنە، سونان بەرى ول وزەننەن بەرى ءوتىپ، قورعان جاققا اياق باسقان ەمەس. كۇندە ءبىر كەپ كوپىردى بايقاستاپ قارايتىن ادەتىن دە قويعان. ونىڭ دا قاجەتى شامالى ەدى. ويتكەنى وزەننىڭ سۋى تارتىلىپ، مۇلدە ازايىپ قالعان. قانشا دەگەنمەن جاز ورتاسى جەتىپ، ەگىن وراعىنىڭ كەزى تۋدى عوي. ەگەر جوعارعى قارلى شىڭدارعا جىلى جاڭبىر جاۋىپ، ياكي مۇز سىرعىپ، سەل جۇرمەسە، وزەننىڭ سۋى كۇزگى جاۋىنعا دەيىن وسى كۇيىندە اعادى...
— ءيا، — دەگەن اسقار كۇرسىنە سويلەپ، — كارىگە دە، جاسقا دا ءۇڭىلىپ قاراي باستاساڭ ىس-ارەكەتتەرىنەن تولىپ جاتقان جۇمباق پەن سىردى اڭعاراسىڭ...
اسقار كيىز ءۇي جاققا تاعى دا كوز تىككەن. ايگۇل سۋ الۋعا كەلە جاتىر ەكەن. كەشە ول مۇندا كۇن ۇزاق بولىپ ەدى، ال بۇگىن جارتى ساعاتتاي عانا بولدى دا قايتىپ كەتتى. ەرتەڭ پوچتا كەلەتىن كۇن، ايگۇل شوپانداردى ارالاپ تاراتادى.
«شوفەر ارقىلى اناشقا ءبارىن ايتىپ، قاعاز جازىپ جىبەرۋ كەرەك، — دەپ ويلادى اسقار. — ۋاقىت تاۋىپ كەلىپ قايتسىن...»
* * *
ايگۇل كيىز ۇيگە كىردى. باسىنداعى ورامال شىتىن جۇلىپ تاستادى. قابىلداعىشتى سويلەتتى. الگىندە عانا كەلگەننىڭ اۋزىن شەشىپ، ىشىندەگى پوچتانى سۇرىپتاۋعا كىرىستى.
گازەتتەردى ىرىكتەي وتىرىپ، كوزى حاتقا ءتۇستى. كونۆەرت جەلىمى كەۋىپ، اشىلىپ قاپتى. ادرەسىن وقىعان: «...باتىروۆ جومارتقا (وزىنە)» كەرى ادرەسى: «...الماتى، باتىروۆا گۇلسارادان».
ايگۇل ىشىندەگى حاتتى الدى. گۇلسارانىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلدى. حاتتى قولىنا ۇستاعانمەن بۇكتەۋىن اشقان جوق، قايتادان كونۆەرتكە سالىپ قويدى. دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ۇستىنە تاستادى.
«ونداعى شارۋام قانشا مەنىڭ؟ — دەدى وزىنە-وزى. — ايەلى بولسا شە؟ ە، مەيلى. مۇمكىن بالالارى دا بار شىعار.... ءوزى ماعان ءتىپتى دە ۇنامايدى. جاسى قىرىقتارعا كەپ قالعان شىعار».
ول وزىمەن ءوزى ىشتەي ارپالىسقان. حاتتى قولىنا قايتادان الىپ، قايىرا تاستادى. گازەتتەردى قات-قات ەتىپ، حات جاتقان ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى. ونان سوڭ پوچتانىڭ ءبارىن سومكەگە نىعىزداپ سالدى.
قولىن بايلاعان شۇبەرەگى ءالى دە شەشىلمەگەن، ءوزى سول اناۋ كۇنگى ءيتىن اتقان كۇنگىدەي — كوڭىلى قۇلازىعان، قاراسۇڭقار كوپىرگە تاياۋ، وزەننىڭ جاعاسىندا وتىر. اتى قاسىندا جايىلىپ ءجۇر...
ايگۇل كوپىردەن ءوتىپ، ۇلكەن قورعانعا قاراي بەت العان. پالاتكالاردىڭ ماڭىندا جان جوق. بالالار قورعاننىڭ ارعى جاعىندا قازىلعان جەردىڭ باسىندا...
قارتتىڭ كوز الدىندا ءبارىنىڭ كۇل-تالقانى شىعۋدا. تۇسىنگىسى كەپ، قانشاما تىرىسىپ باققانمەن، شاماسى كەلەر ەمەس. تاعدىر مۇنى مازاق ەتكەندەي سوققى ۇستىنە سوققى بەرىپ، جۇمباقتان جۇمباقتى كەسە-كولدەنەڭ تارتۋدا.
قاراسۇڭقار تاعى دا زەينەپتى ەسىنە العان.
ءبىسسىمىللا، استاپىراللا! و، ءامىرى كۇشتى جاراتقان، ءبىر ءوزىڭ كەشە گور قاراسۇڭقاردى، ولەر شاعىندا مازاسىن كەتىرمەي، تىنىشتىق بەر. بۇل، اناۋ وزىنەن شىققان ۇرپاعىن بالام دەپ ايتا المايتىن، اكەلىك قۇقىنان ايرىلعان كەرەعار ومىردەن ابدەن تيتىقتاپ شارشادى عوي. باسقالار ۇقساپ وزىنەن تۋعان ۇلدى «بالام» دەپ داۋىستاپ ەش ۋاقىتتا ايتا المايدى، ويتكەن كۇندە زەينەپ پەن باتىربەكتىڭ ارۋاقتارىنا داق ءتۇسىرىپ، بالاسىنىڭ جۇرەگىن جارالار ەدى.
ول مۇمكىن، مۇلدە مۇنىڭ بالاسى ەمەس شىعار؟ سوعىس باستالاردان كەپ بۇرىن الىستاعى زايساننان قارلىعاشقا كەشىپ كەلىپ ەدى، دەدى جانپەيىس. اۋ، زايساندا زەينەپ اتتاس ايەل از با ەكەن ؟ جانە قاراسۇڭقاردىڭ مۇنىڭ انىق وزىنەن تۋعان بالا ەكەنىنە كوزى جەتە مە؟ ءتىپتى ارى-بەرىدەن كەيىن انىق ءوزىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن قالاي دالەلدەيدى؟
قارت ابدەن دال بوپ شارشادى، ءتىپتى وتىرۋدان دا مەزى بولعان، تەز تۇردى دا ادىمداي باسىپ كيىز ۇيگە قاراي ءجۇردى. جۇرەگى القىنىپ، تىنىسى تارىلعانداي. جاستىققا جاتا كەتتى.
وزەننىڭ ارعى جاعىنان، الىستان ايقاي-شۋ ەستىلەدى، راديونى ءداڭ-دۇڭ سويلەتىپ قويعان. جومارت تا، ايگۇل دە سول ارادا. قارت سول دابىرلاعان داۋىستاردى ەستىگىسى كەلمەي ۇيىقتاپ كەتۋ ءۇشىن كوزىن جۇمدى.
...پاتشا - قورعاننىڭ ۇستىنە جۇگىرە كوتەرىلگەن ايگۇل، جۇرتتىڭ ءبارى تەگىس قازبا ۇستىندە ەكەنىن كوردى. اركىم ءوز ىسىنەن باس كوتەرەر ەمەس. مۇنى ەشقايسىسى كورگەن جوق.
جومارت، ەسكى قابىرعانىڭ ىرگەسىنەن ءقازىر عانا تابىلعان ءبىر مىس زاتتىڭ سىنىعىن الىپ اينالدىرىپ قاراپ تۇرعان، كەنەت جالت بۇرىلىپ، ەرىكسىز قادالىپ قاراپ قالدى.
پاتشا - قورعاننىڭ ەڭ ۇستىندە، قۇلاعان مولالار مەن اشەكەيلى قۇلپىتاستاردىڭ ورتاسىندا ايگۇل تۇر: كويلەگىن جەل جۇلقىلاپ، شاشىن بوس جىبەرگەن، ورامال - جاۋلىعى قولىندا، جالاڭ اياق.
ايگۇل دە ونىڭ قاراعانىن بايقاپ قالدى. ءبىر ساتكە قاتتى ۇيالىپ جۇگىرە جونەلمەك بولدى دا، ءبىراق كەيىن قاشۋدى ەرسى كوردى. باسىن تاكاپپار كوتەرىپ، ءدال ءبىر مۇنى بايقاماعان ادامداي قاسىنان جاناپ وتە بەردى.
— ايتپاقشى سىزگە حات بار. اشىلىپ كەلدى، — دەدى نەمقۇرايدى ۇنمەن.
* * *
سوڭعى كەزدەرى قارت اجەپتاۋىر جۇدەدى. ءوڭى ناۋقاستانعان ادامداي سارعىش تارتقان. قولى جازىلىپ، شۇبەرەكتى شەشىپ تاستاعان، قايتادان كوپىردى جوندەسە باستادى. قورعان جاققا مۇلدە كەلۋدى قويدى. بۇرىنعىسىنشا ۇندەمەيدى.
...بۇل ءتۇنى ول ۇيىقتاي المادى. ءتۇن ورتاسىندا تۇرىپ كەتكەن. ۇزاق وتىردى. ءشاي ىشكىسى كەلدى. ايگۇلدى وياتقان جوق. ءشايدى ءوزى قايناتپاق بولدى. شام جاقتى. ونىڭ جارىعىن گازەتپەن قالقالاپ، ەشبىر تىسىرسىز سىرتقا شىقتى. وشاققا وت تۇتاتتى.
جەل تۇرعان. وتتى جالپىلداتىپ ۇرلەي باستادى. اسپاندى بۇلت بۇركەپ، جۇلدىزدار كورىنبەي كەتتى.
ول دارەت الىپ، ناماز وقۋعا كىرىستى. ۇزاق وقىدى، تىسىرلاپ جاۋىن جاۋا باستادى. نامازىن ءبىتىرىل، موسىداعى شاۋگىمدى ءتۇسىردى. ۇيگە الىپ كىردى. ساعاتقا قاراعان. ۇشتەن اسقان ەكەن.
تاسپيقتى بىر-بىرلەپ تارتا ءجۇرىپ، قايتا سىرتقا شىعىپ، وشاقتاعى وتتى ۇستىنەن باستىرا جاۋىپ تاستادى.
ارعى بەتتە جارقىراپ شام جاندى. الدە كىم قول شاممەن جۇرگەندەي بوپ كورىندى.
بوساعا جاقتا ءىلۋلى تۇرعان پلاششىن يىعىنا جامىلىپ، تاسپيق تارتقان كۇيدە، قارت قورعانعا قاراي ءجۇردى. جەل ۇدەي تۇسكەن، تەرەڭ قازىلعان شۇڭقىردىڭ ءبىر بۇرىشىندا بىرەسە پىشاقپەن، بىرەسە ششەتكامەن جابىسقان توپىراقتاردى تازالاپ، جومارت كونە قابىرعانىڭ جىمداسقان تۇستارىن قاراپ ءجۇر ەكەن. قاسىندا برەزەنت جاتىر.
قارتتىڭ اياعىنىڭ استىنان كەسەك دوڭدار دومالاعان. جومارت سەلك ەتىپ، كەيىن بۇرىلىپ قارادى.
— ءا، اتا، سالەمەتسىز با، دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما؟
— اللانىڭ بەرگەن دەنساۋلىعى عوي، كەرەك دەسە ءوزى قايتىپ الار. بۇل دۇنيەدە ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق قوي...
— جاڭبىر جاۋعالى كەلەدى. قابىرعانىڭ ەڭ بولماسا ءبىر بۇرىشىن جاۋىپ قويايىن دەپ ەم، وسى ءبىر تۇستا ەسىكتىڭ ورنى بولۋى ءتيىس... — دەپ ءتۇسىندىردى جومارت.
— جاڭبىردان قانشا جەردى جاۋىپ قالارمىن دەيسىڭ...
— مىنا ءبىر بۇرىشىن جاپسام جەتەدى...
قارت ءۇيىندى توپىراقتى تاياعىمەن ءتۇرتىپ قالعان. كەسەك دوڭدار جومارتتىڭ اياق جاعىنا قاراي سىرعي جونەلدى.
— توپىراقتى ءوستىپ شىعارا ما ەكەن، — دەدى قارت، — ءبارى قايتادان ىشكە ءتۇسىپ جاتىر. ءبۇيتىپ سەن قانشا جەردىڭ قۇپياسىن اشپاقسىڭ. بار قۇپيانى ءبىلۋىڭ ءۇشىن مىناۋ تەبەنى تەگىس قازۋىڭ كەرەك. ول ءۇشىن كۇش قاجەت. «ون جەبە» ەلىنىڭ باتىرلارىنىڭ قۇرمەتىنە بۇل توبەنى مىڭداعان ساربازدار تۇرعىزعان ەكەن.
— ول نە قىلعان ەل؟ — دەدى جومارت شاشىن سىلكىپ تاستاپ، جاڭبىر تامشىلارى بەتىنە ۇرعىلاي باستادى.
— سەن ءوزىڭ جەتى اتاڭا دەيىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— مەن اتامنىڭ اتى مومىنجان ەكەنىن بىلەم، ال ونىڭ اكەسىنىڭ، اتاسىنىن، باباسىنىڭ اتتارىن بىلمەيمىن.
— قازاق بولعان سوڭ جەتى اتاڭدى، ءبىلۋىڭ قاجەت... ءوزىڭنىڭ شىققان تەگىڭدى بىلمەي تۇرىپ سەن بۇكىل حالىقتىڭ تەگىن بىلمەك بولاسىن... «ون جەبە» ەلى تۋرالى مەنىڭ بابامنىڭ باباسى بىلگەن ەكەن. اكەدەن بالاعا مۇرا بولعان بۇل اڭىز. «ون جەبە» ەلى دەپ وسىدان مىڭ جىل ءبۇرىن مەنى مەن مىنا سەنىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قونىسى —جەتىسۋ مەن مىناۋ كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى جاعىنداعى تۇرپانعا دەيىنگى، تۇز تاۋعا دەيىنگى جاتقان جەردى ايتقان ەكەن؛ ول وسى ايماقتى بىر-بىرىنە قوسىپ تۇرعان جالعىز قاقپا سايقانساي1 بولعان. ىشكەرىدەن شاپقان جاۋ وسى سايقانسايعا جەتكەندە بابالارىمىزدىڭ الدارىنان بوراتا اتقان وقتارى كەيىن قايتارادى ەكەن... سوندىقتان دا ول ارانى سايقانساي اتاپتى.
— ارابتار بۇل ارانى دەشتى-قىپشاق دەپ اتاعان ەكەن، — دەدى جومارت.
— ول ءسوز ارابتىڭ اتاۋى ەمەس. سەن اۋەلى اڭگىمەنى تىڭداپ ۇيرەن.
جاڭبىر ۇدەي جاۋعان. قارت بۇرىلىپ، كەيىن قاراي ءجۇرىپ كەتتى. ارعى جاعالاۋدان اتتىڭ كىسىنەگەنى ەستىلگەن.
جومارت قابىرعانىڭ تومەنگى بۇرىشىن برەزەنتپەن قىمتاپ جاپتى دا ءوزى شۇڭقىردان تىرمىسا شىقتى. برەزەنت ۇستىنە توپىراق ساۋلاپ قۇيىلىپ جاتتى. جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ كەتتى.
— جومارت، قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى اسقار پالاتكادان.
«كۇشتى داۋىل اسقار مەن جومارتتىڭ پالاتكاسىن جۇلىپ اكەتكەن. اسقار جاۋىڭدى دا، اللانى دا تىلدەي ءجۇرىپ، شالبارىن كيدى. نايزاعاي جارق ەتىپ، اسپان استى گۇرس ەتە قالدى. بوبەشتىڭ شىڭعىرىپ جىبەرگەن ۇرەيلى داۋىسى ەستىلدى.
ات تاعى دا تىقىرشي كىسىنەدى. پالاتكاعا جۇگىرىپ جەتكەن جومارت، نايزاعاي تاعى ءبىر جارق ەتكەندە، كوپىردەن ءوتىپ بارا جاتىپ قارتتىڭ تايىپ جىعىلعانىن كورىپ قالدى. وڭباي جىعىلدى، سۋعا قۇلاپ ءتۇسۋى دە مۇمكىن. جومارت كوپىرگە قاراي جۇگىردى.
قارت كوپىر ۇستىندە ازەر تۇرەگەلگەن. دەمى مۇلدە اۋىرلاپ كەتتى. جومارت كەپ جاردەمدەسكەن. قارتتىڭ قولىن يىعىنا سالىپ قاتارلاسا جۇرگەن. قارت قولىن جۇلىپ تارتىپ الدى. تاعى دا نايزاعاي ويناپ، كۇن كۇركىرەدى.
— جۇگىر! اناۋ ايگۇل شوشىماسىن! مەن اتتى بوساتايىن. نەعىپ، بۇگىن ارقانداپ قويعانىمدى؟..
جومارت كيىز ۇيگە قاراي ۇمتىلعان. قارسى الدىنان جالاڭ كويلەكپەن، جالاڭ اياق ايگۇل: «اكە!» — دەپ اتتان ساپ جۇگىرە شىقتى.
جومارت بۇلتارىپ تا ۇلگىرە المادى. قىز جۇگىرگەن بويدا ونىڭ قۇشاعىنا كەپ كىرگەن. ەشتەڭەنى كورە الماي، قايتا جۇلقىنىپ شىعىپ، مۇنى بەتىنەن شاپالاقپەن وسىپ جىبەردى. ونان سوڭ عانا جومارت ەكەنىن كورىپ، تاڭدانا قاراپ:
— نەمەنە، ادەتىڭىز وسى ما ەدى؟ — دەگەن. كۇننىڭ كۇركىرى ونىڭ داۋىسىن ەسىتتىرمەدى. ەندى ءبىر ساتتە ول ونىسىن دا ۇمىتىپ: — اكەم قايدا؟ وعان نە بولدى؟ قايدا كەتكەن؟ سىرقات ەدى عوي! — دەدى بەزەكتەپ.
— ول اتىن بوساتىپ جىبەرگەلى كەتتى.
— ال ءسىز مۇندا نەگە كەلدىڭىز؟ نەگە وعان كومەكتەسپەدىڭىز؟! سۋ بولعان ارقاندى ول شەشە المايدى عوي.
ايگۇل ۇيگە جۇگىرە كىرىپ، قىلىشتى جۇلىپ الدى دا، سو جالاڭ اياق كۇيىندە اكەسىنە كەتتى. كەلە قىلىشپەن ءبىر ۇرىپ ارقاندى قيىپ جىبەردى.
بوساعان ات كيىز ۇيگە قاراي شاپتى. نوسەر ۇدەي ءتۇستى. ايگۇل قازىق تۇبىندەگى بۇگەجەكتەپ وتىرعان اكەسىن قولتىعىنان كوتەرىپ، ۇيگە سۇيرەي جونەلدى.
— ءوزىڭ اۋىرىپ ءجۇرىپ، مالمانداي سۋ بوپسىڭ... جەل جانە سوعىپ تۇر...
جومارت قىزعا كومەكتەسىپ جىبەرگەن. ات ىق ىزدەپ، كيىز ءۇيدى شىرق اينالىپ ءجۇر. اقىرى ىق جاققا كەپ ۇيگە تىعىلا تۇرىپ، تىنشي قالدى.
— جو-و-مارت! — دەپ داۋىستايدى ارعى جاعالاۋدان.
ەكەۋلەپ ءجۇرىپ قارتتى ۇيگە كىرگىزگەن. ايگۇلدىڭ شاشى ۇيىسىپ، ارقاسىن جاۋىپ كەتىپتى. كويلەگى ەتىنە جابىسىپ تۇر. ءۇستى - باسىنان سۋ تامشىلايدى. ايگۇل قارتتىڭ پلاششىن، ەتىگىن شەشىپ، ءوزىن توسەككە جاتقىزدى. جومارت بوساعا جاقتا سوستيىپ تۇرىپ قالعان.
— ءسىز ەندى نەعىپ تۇرسىز؟ كەتىڭىز! — دەدى كەنەت ايگۇل ايقايلاپ. جومارت سىرتقا شىعىپ، كەيىن قايتتى.
— ونى نەگە قۋدىڭ، قىزىم - اۋ؟ مەن وزىنە انىقتاپ ءبىر قاراپ الايىن دەپ ەم... — دەدى قارت كۇبىرلەپ.
ايگۇل قارتتىڭ جۇزىنە تاڭدانا قارادى.
«ساندىراقتاپ جاتىر عوي، قاتتى ناۋقاستانعانى عوي»، — دەپ ويلادى ۇرەيلەنىپ.
— جومارت! — دەپ داۋىستايدى ارعى جاعادان. جومارت جۇگىرىپ كەلەدى. وزەندەگى سۋ تاسىپ جاتىر ەكەن. كوپىردەن اسىپ اعىپ، سارقىرايدى. ول قولىنا ىلىككەن سىرىقتى الىپ، سوعان تايانىپ كوپىر ۇستىندەگى سۋدان سەكىرىپ ءوتتى. قورعانعا قاراي اسىقتى.
— تەككە قازدىق - اۋ، وسىنشا جەردى. انە، ءبارىن دە سەل الىپ كەتتى. ءبارىن ءبۇلدىردى! — دەپ جىلانىپ ءجۇر، ودەيال الىپ باسىنا جامىلىپ العان ارىستان.
جومارت قاراڭعىدا ونى ازەر تانىدى. نايزاعايدىڭ جارقىلى كەزىندە، قازىلعان شۇڭقىردىڭ ءۇيىندى توپىراق پەن سۋعا لىقا تولعانىن كوزى شالدى.
— ءبارىن قايتا قازاتىن بولدىق... — دەدى جومارت. — تەك جاۋىن سۋى برەزەنتتىڭ استىنا قاراي وتپەسە ەكەن! باسقاسى ەشتەڭە ەمەس. نوسەر دە ەندى توقتايتىن شىعار. كوپىردى سۋ الىپ كەتپەسىن، سوعان ساق بولۋ كەرەك.
* * *
توڭىرەك قايتادان ءباز-باياعى قالپىنا كەلگەن. كوپىر دە جوندەلدى. ارحەولوگتاردىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىن ەندى ءۇش-تورت جىلقىشىلار مەن شوپاندار كەپ باقىلاپ ءجۇردى. ولاردىڭ ىشىندە باكە مەن جانپەيىس تە بار. مالدارىن وزەننىڭ ارعى تۇسىنداعى بيىك جوتاعا ورگىزىپ جىبەرىپ، وزدەرى قورعان توڭىرەگىندە بولادى.
ەسكى فانەر تاقتايعا: «9 اۆگۋست 1969 جىل. سەنبى» — دەپ جازىلعان.
ال سوناۋ تومەندە، سۋدىڭ جايىلما تۇسىندا ايگۇل مەن بوبەش سۋعا شومىلىپ ءجۇر.
— سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭىزدىڭ ارقاسىندا قازبا جۇمىستارىن تەزدەتىپ، كوپ ءوندىرىپ تاستادىق. راحمەت سىزدەرگە، — دەپ قويادى جومارت شوپاندارعا.
— ە، بالام - اۋ، قول ۇشىن تيگىزگەنگە نەمىز كەتەدى ءبىزدىڭ ناتيجە بولسىن دە. ءبىزدى وسىندا ۇگىتتەگەن اناۋ قاراسۇڭقار عوي، راحمەتىڭدى سوعان ايت اۋەلى. ءوزى سىرقاتىنان ءتاۋىر بولعان كورىنەدى، — دەدى جانپەيىس.
جومارت اۋەلى قارت شوپانعا، ونان كيىز ءۇي جاققا تاڭىرقاي قاراعان.
— نەمەنەگە قارايسىڭ؟ — دەدى اسقار جىميىپ. — بىزگە كومەكتەسۋ كەرەگىن سەنىڭ گومەرىڭ —قاراسۇڭقار اقساقالدىڭ ءوزى ايتقان كورىنەدى... بارىڭىزگە دە راحمەت، — دەپ اسقار دا مالشىلارعا ريزالىقتارىن ءبىلدىردى.
جومارت ەسىك شىعادى - اۋ دەگەن تۇسقا ەڭكەيە ءتۇسىپ، اقىرىنداپ كۇرەگىمەن تىقىلداتقان. قايتالاي تىقىلداتتى. قۇرعاق توپىراق بۇرقىلداي شىققان تار ساڭىلاۋدى بايقادى. سوعان كۇرەكتىڭ ءجۇزىن سۇقپاق بولدى. قايتا سۇيمەندى الدى قولىنا. ارىستاندى شاقىرىپ اپ، ەكەۋلەپ سۇيمەنمەن ساڭىلاۋدى سوققان. تاس كەسەكتەر ساۋ ەتىپ، شاڭ شىقتى. جومارت قولى تالاۋراپ، وتىرا كەتتى. تۇرىپ تاستاردى سۋىرا باستادى. ءبىرازىن جيناپ الىپ، ءبىر شەتكە ءۇيىپ قويدى. قۋىس تەسىك اشىلعان. كۇيىككەن اۋانىڭ ءيىسى شىعادى. جومارت پىشاق ىزدەپ، قولىن كەيىن سوزعان. ونان سوڭ قايتادان سۇيمەندى الىپ، كىرە بەرىسكە قالانعان كەسەكتەردى قوپارا باستادى. قۋىس كەڭەيىپ ءىش جاقتان قاپىرىق ءيىس پەن شاڭ بۇرق ەتتى... بىرتىندەپ ءبارى باسىلدى. قاراڭعى تۇنەككە قاراي جول اشىلعان ەدى.
جۇرت قازبا ۇستىنە تونە ءتۇسىپ تۇر. ءبىر ساعات، الدە ەكى ساعات وتكەن بولار. ءبىراق ۋاقىتتى ساناپ تۇرعان ەشكىم جوق. قاراڭعى ۇڭگىرگە قاراي ۇڭىلەدى ءبارى دە. اركىم ءوز تۇسپالىن ايتىپ، اڭىز-اڭگىمەلەردى ەسكە الىسىپ تۇر. ۇڭگىردىڭ كىرە بەرىسىن ابايلاپ كەڭەيتتى.
— مۇرات، قول شامدى اكەل! —دەدى جومارت.
— كۇندى قورعالاماي، جارىقتان بىلاي تۇرىڭدار، — دەدى قاراسۇڭقار.
ۇيمەلەپ تۇرعاندار كەيىن سەرپىلدى. قاراسۇڭقار ءوزى العا جىلجىدى. ەڭكەيىپ قۋىسقا كىردى... تىم-تىرىس. قاراڭعىلىق. سىرتتاعى دىبىستار ەستىلمەيدى. جومارت قولىنداعى شامىنىڭ جارىعىن قاراسۇڭقاردىڭ جولىنا ءتۇسىرىپ، سوڭىنان كەلەدى. شامنىڭ جارىعى الداعى ەكىنشى قابىرعاعا ءتۇستى. ون مەن سولعا بىردەي سوزىلىپ كەتكەن قابىرعا ەكەن. جومارت جارىقتى ەدەنگە تۇسىرگەن. باس سۇيەك. سۇيەكتەر مەن نايزا جاتىر... قارت ارى قاراي ءجۇردى. توقتادى. جومارت اقىرىنداپ ونىڭ الدىنا قاراي وتكەن... قارايىپ كەتكەن بيىك اعاش ەسىك. جومارت اقىرىن عانا يتەرگەن. ەسىك ەش تىسىرسىز سول كۇيى ۇگىلىپ ءتۇستى. تۇنشىقتىرارداي شاڭ باسىپ كەتكەن. قارت جوتەلىپ قالدى.
شاڭ تاعى دا سەيىلگەن. شامنىڭ ساۋلەسى تۇكپىر جاقتاعى تاعى ءبىر قابىرعاعا ءتۇستى. تومەنگە قاراي كەتكەن باسپالداق كورىندى، جومارت اقىرىنداپ سونىمەن تۇسە باستاعان. الگى قابىرعا الىستاي بەرگەندەي بولدى. ءسۇرىنىپ كەتكەن. شامنىڭ جارىعىن تۇسىرگەن. باس، سۇيەكتەر مەن قاراڭداعان زات جاتىر. جومارت كىبىرتىكتەپ قالدى. الدىنان قالتارىستار باستالعان...
شامنىڭ جارىعى ىدىراي باستادى. جومارت قولىن سوزعان. اعاراڭداعان بىردەڭەگە ءتيدى. ساۋساعى شانعا كومىلىپ كەتتى. ول شاڭ استىنان قاتتى نارسەنى بايقادى. ساۋساقتارى بۇدىردى سيپالادى. ونان سوڭ جوعارىدان تومەن قاراي جولاقتاپ سىزىپ جىبەردى.
قابىرعا بەتىندە كەسىرتكە عۇساعان ءىز قالدى. جومارت جارىقتى سوندا تۇسىرگەن.
— تاڭبا...
داۋىسىن شاڭ جۇتىپ الدى. شامنىڭ جارىعى دا شاڭعا كومىلىپ كەتتى.
جومارت قابىرعانى تاعى سيپاعان. تاعى كەدىر-بۇدىر بەلگىلەر. دۇرىسى وسىنىڭ ءبارى جالعىز بەلگى ەدى. ۇلكەن تاڭبا ەكەن. توڭىرەگىنە تولىپ جاتقان ۇساق بەلگىلەر — الدە جازۋ، الدە تاڭبالار، — سالىنعان.
«مىناۋ قالتارىستاردىڭ قۇپيا سىرلارىن اشۋ ءۇشىن، عالىمداردىڭ قانشاما كۇن مەن ءتۇندى سارىلىپ وتكىزۋلەرىنە تۋرا كەلەر ەكەن... تەك، ەڭ باستىسى ىستەلدى عوي، ەڭ باستىسى ىستەلدى»، — دەدى جومارت ىشتەي قايتالاپ.
شيرىعۋ، تولقۋ بويىن بيلەپ العان. ءوڭى بوپ-بوز ەدى. ارحەولوگيانىڭ ەرەجەسىن بۇزىپ، جەر استىن بىردەن تۇگەل كورىپ، ارالاپ شىعۋعا اسىقتى، ءسويتىپ ەسىكتىڭ ۇگىتىلىپ كەتۋىنە كىنالى بولدى.
مىنە، تاعى بىردەڭەگە ءسۇرىنىپ كەتكەن. باس سۇيەكتەر ەكەن. بىرەۋ، ەكەۋ... بەسەۋ...
— استاپىراللا! كەشە گور، كەشە گور ءوزىڭ، جاراتقان ءبىر اللا... — قارت ەكى قولىن بىردەي ەربەڭدەتىپ سىلكىلەپ، كەيىن شەگىنگەن.
ەسىك جاقتان كەلەتىن جارىقتى جاۋىپ تاستادى. قاراڭعىدا شالىس باسىپ، قۇلاپ قالدى. تىستان جارىق قايتا تۇسكەن. قالقىعان شاڭ كورىندى. جوتەلگە بۋلىققان قارت تۇرماق بوپ ەسىككە قاراي ۇمتىلعان، قايتا قۇلادى. جومارت كەپ كوتەرىپ تۇرعىزدى.
— مۇرات، كومەكتەسىپ جىبەر!
قاراسۇڭقاردىڭ بۋىندارى بوساپ تۋرا الاتىن ەمەس. جۇرەگى اينىپ، بەت-اۋزى قيسايىپ كەتكەن.
— سەنىڭ، نە شارۋاڭ بار ەدى وندا، قارەكە؟ ارالاسپاي-اق قويساڭ ەتتى. ولار بىزدەي ەمەس، ءبىلىمدى عوي. نە ىستەيتىندەرىن وزدەرى دە بىلەدى، — دەپ جازعىرىپ الدى جانپەيىس. — ءجۇر، اناۋ سۋدىڭ بويىنا بارىپ، ءبىراز سالقىندا وتىرساڭ، قويادى ءبارى دە. كارىلىك، شىركىن، ءبىزدى ءوستىپ جەڭەدى عوي. ءاي، باكە، قايداسىڭ؟ ولارعا ورالعى بوپ قايتەسىڭ، ونان دا ماعان كومەكتەسىپ جىبەر... — ەكى شال قاراسۇڭقاردى اقىرىنداپ وزەنگە قاراي الىپ ءجۇردى.
— جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ كەپ بار ەدى؟ ءوزىڭ سىرقاتسىڭ. قاشان دا بولسا وستەسىڭ، — دەپ جىلامسىراي ۇرىسقان ايگۇل دە كيىز ۇيگە جۇگىرىپ كەتىپ، جاعاعا كورپە مەن جاستىق الىپ كەلدى.
شالدار سۋدىڭ جاعاسىنا جايعاسا وتىرىپ، جاستىققا شىنتاقتاپ، ءارقاشانعى بايسالدى كۇيلەرىنە ءتۇسىپ، بۇگىنگى ۇلكەن قورعان تۇبىنەن كورگەندەرىن اڭگىمەلەۋگە كىرىستى.
كۇن كەشكىرىپ قالعان. ارحەولوگتار ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىقتارعا تولى، جۇرتتى قاتتى سەرگىتىپ تاستاعان بۇل كۇن وتە تەز ءوتىپ ەدى. تەك كەشكىسىن عانا، تولقۋلار باسىلىپ، قاتتى قيمىلدان يىقتار سىزداپ، اركىم قارىنىنىڭ اشقانىن ەندى عانا سەزگەن كەزدە، بۇل كۇننىڭ قانشالىقتى ۇزاق، ءارى اۋىر بولعانىن ۇققان ەدى.
* * *
سوڭعى ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندەگى وقيعالاردىڭ كوپتىگى سونشا، بوبەشتىڭ ەكسپەديسيا كۇندەلىگىن جازۋعا دا مۇرشاسى بولمادى. قازبا شۇڭقىر توپىراقتان تازارتىلىپ، جەر استى ۇڭگىرى تابىلعاننان كەيىن-اق كۇتپەگەن وقيعالار بىرىنە ءبىرى جالعاستى.
ەڭ اۋەلى كوپىر يەسى قارت اۋىرىپ قالدى. ىستىعى كوتەرىلگەن. دارىگەر تۋرالى قاراسۇڭقار مۇلدە ەستىگىسى دە كەلمەدى. كۇندىز - ءتۇن قاسىنان ايگۇل اتتاپ شىققان جوق. بايعۇس قىز، ءتىپتى جۇدەپ كەتتى. بۇرىنعى ويناقىلىق پەن ەركەلىكتەن ءىز دە قالمادى، مۇلدە وزگەردى.
جەر استى ۇڭگىرىن تاپقان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، وزەن اڭعارى تاۋدان بەرى قاراي مەزگىلسىز تۇسكەن مالعا تولىپ كەتكەن. شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى سولداتتاردىڭ جوسىقسىز كوبەيىپ كەتكەن ءجۇرىس-تۇرىستارىن بايقاعان شەكاراشىلار، شوپانداردىڭ ءۇي-ىشىن كەيىنىرەك، قاۋىپسىزدەۋ جاققا اكەتۋلەرىن ءوتىندى.
جىلقى مەن قوي قاراسۇڭقار كوپىرىنەن ءوتىپ، جازىق دالاعا قاراي بەت تۇزەگەن كەزدە، لاگەرگە ساۋ ەتىپ قوناقتار كەلگەن ەدى. الماتىدان جەتكەن پروفەسسور مەن مىناۋ قورعان جايلى ەستىپ قالعان جۋرناليست. ۆەرتولەتپەن ۇشىپ كەلگەن.
«ۇلكەن قورعاننىڭ توبەسىندەگى ماۆزولەيلەر مەن قۇلپىتاستار ون جەتىنشى عاسىردا ورناتىلعان. پروفەسسور مۇنى ينستيتۋتتا - اق، قۇلپىتاستاردىڭ بەتىنەن مۇرات كوشىرىپ سالعان بەلگىلەرگە قاراپ انىقتاعان. ال جەر استىنىڭ ۇڭگىرى توعىزىنشى، ونىنشى عاسىرلاردا جاسالعان. رۋ تاڭبالارىنا قاراعاندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بەلگىسى. قىسقاسى، بۇل ارادا تۋعان ولكەمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ قات-قابات تاريحى جاتىر. توپىراق كىتابى جاتىر، جانە ونى العاش اشقان ءبىز — قارلىعاش مەكتەبىنىڭ توعىزىنشى كلاسس وقۋشىلارىمىز، —دەپ جازدى بوبەش كۇندەلىككە. ءسويتتى دە كۇنىن قويدى — 15 اۆگۋست، 1969 جىل».
...ۆەرتولەت وزەننىڭ ارعى بەتىمە، كيىز ءۇيدىڭ قاسىنا قوندى. ول جەردە جانپەيىس پەن باكە قارسى العان. جاندارىندا ايگۇل مەن بوبەش بار.
قازبا باسىنداعىلار تەگىس — قوناقتار دا، بالالار دا كوپىردەن ەتىپ سولاي قاراي ءجۇردى.
ۆەرتولەت كابيناسىنان ءبىرىنشى بوپ كولحوزارالىق اۋرۋحانانىڭ دارىگەرى زاۋرەش سەمبينا ءتۇستى. ونان كەيىن سەسترا - سانيتاركا. ۇشقىش تانىس جىگىت ەكەن. جاز باسىندا جومارتتى الىپ، اناۋ قورعانداردىڭ ۇستىنەن ۇشىپ وتكەن وسى ەدى. سەسترا-سانيتاركا قۇرال-جابدىقتار سالىنعان قاپشىعىن كوتەرىپ ءجۇردى. زاۋرەشتىڭ قولىندا دارى-دارمەكتەر بار ەدى. ەكەۋى دە اپپاق قارداي بوپ كيىنگەن، باستارىندا اق جاۋلىق.
زاۋرەش ءوزىن قارسى العان اقساقالدارمەن سىپايى عانا سالەمدەستى. قاراسۇڭقاردىڭ ساۋلىعى جايلى سۇراستىرىپ قويدى. اس.قار مەن جومارتقا ءسال باس يزەپ قانا سالەمدەستى دە كيىز ۇيگە قاراي بەتتەدى. سەسترا-سانيتاركا مەن ايگۇل سوڭىنان ەرگەن.
اۋرۋ جاتقان ءۇيدىڭ الدىندا توپىرلاپ تۇرۋ ىڭعايسىز ەدى.
— بالالار، جۇمىستارىڭا بارىڭدار. پالاتكا جاققا بارىپ، شارۋالاردى رەتتەپ قويىڭدار، — دەگەن اسقار.
— ءيا، سويتىڭدەر. مۇندا تۇرماڭدار. ونىسىز دا توپىر كوبەيىپ كەتتى، — دەدى جانپەيىس تە. — ولەر ءساتىم جەتكەن ەكەن دەپ قارەكەڭ دە شوشىپ قالار. ءبىز، شالدار، سىرت كوزگە سىر بىلدىرمەگەنىمىز بولماسا، ءولىم دەگەن پالەدەن جامان قورقامىز، — دەپ ءسوزىن ءازىل-شىنى ارالاس اياقتادى.
جومارت پەن پروفەسسور ەكەۋى ءبىر شەتتە سويلەسىپ تۇرعان. ولار جانپەيىستىڭ ءسوزىن ەستىگەن جوق. جاندارىنا اسقار كەلدى. ول اڭگىمەلەرىنىڭ سوڭعى كەزىن ەستىپ قالعان.
— ...قازۋ جۇمىسىن، ارينە، كەلەر جازدا جالعاستىراتىن بولامىز. ءالى تالاي قىزعىلىقتى جۇمىستار جاتىر عوي مۇندا. مامان - ارحەولوگتاردى جىبەرەمىز. تەك قازبانى مۇعالىمدەرىنىڭ باسشىلىعىمەن وقۋشىلار وزدەرى جۇرگىزۋى ءتيىس. بۇل تۇرعىدا سەنىڭ ايتقانىڭا قوسىلام. باستاعان دا، اشقان دا وزدەرى عوي. ءمۇعالىمى دە، شاكىرتتەرى دە ىزدەنگىش جاستار ەكەن، — دەدى پروفەسسور.
اسقار توقتالماستان كوپىرگە قاراي ءوتىپ كەتتى. بۇلاردىڭ سوزدەرىن تىڭداۋدى ەرسى كوردى. كوپىردىڭ ۇستىنە كەپ تۇرعان. جاقتاۋ اعاشتارى مىقتى ەكەن. جازداي سۋى تارتىلعان وزەن اق كوبىكتەنىپ تاستان - تاسقا سەكىرە اعىپ جاتىر. وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن، نوسەر كەزىندە ارناسىنان اسىپ تاسىپ، كوپىردى شايقالتىپ، ۇستىنەن اقتى دەۋگە' سەنۋ قيىن.
اسقار، جاعالاۋدا قايدا بارارىن بىلمەگەندەي جەتىمسىرەي سەندەلگەن قاراسۇڭقاردىڭ اتىن كوردى. نەشە كۇننەن بەرى جۇگەندەپ، ەر سالعان جان جوق وعان. ات كوپىرگە تاياپ كەپ، اسقارعا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، ءشوپ ۇزە باستادى.
زاۋرەش ءالى كيىز ۇيدەن شىققان جوق. بالالار پالاتكالار جاقتا ءجۇر. بوبەش كاسترولدەگى استىڭ ءدامىن كوردى. جانات پەن ارىستان قازىق قاعىپ، قوناقتار جاتاتىن جانا پالاتكانى تىگۋگە كىرىسكەن. مۇرات جۋرناليست ەكەۋى جەر استىن زەرتتەۋگە قاجەتتى زاتتاردى قازىلعان جەردىڭ باسىنا تاسىپ قويىپ ءجۇر...
«شىنىندا دا جاقسى بالالار، — دەپ ويلادى اسقار ولارعا قاراي تۇرىپ. — جاز بويى كۇنگە كۇيىپ، ءپىسىپ-قاتىپ، ەرەسەيىپ ءوسىپ قالدى وزدەرى. جوق، بۇل جاز تەككە ەتكەن جوق...»
— كەشىرىڭىز، ارنايى كەلگەن سوڭ، ءبىراز نارسەنى ءبىلىپ كەتسەم دەيمىن. سىزدەردىڭ مىنا ۇلكەن ىستەرىڭىز جايلى اڭگىمەلەسسەم دەپ ەم، — دەدى جۋرناليست، ونىڭ ويىن ءبولىپ. — مەن ءوزىمنىڭ وبلىستىق گازەتتە ىستەيتىنىمدى، تاريحپەن شۇعىلداناتىن ادەتىم بارىن ايتتىم عوي سىزگە. ال سىزدەردىڭ مىنا جۇمىستارىڭىزدى ەستىگەندە بار عوي...
— مەن ءسىزدى ابدەن جاقسى تۇسىنەم، سوندىقتان بۇل تۋرالى اناۋ جومارتپەن... باتىروۆ جولداسپەن سويلەسكەنىڭىز ءجون بولار ەدى. مەن ءمۇعالىم عانامىن. ال ول تەك اڭگىمەلەپ قانا كويماي، كوپ نارسەنى... — اسقار ءسوزىن اياقسىز قالدىردى.
زاۋرەش كيىز ۇيدەن شىققان. اسقار سوعان قاراي اسىقتى، سويلەسىپ تۇرعان ادامنان كەشىرىم سۇراۋدى دا ۇمىتقان.
— السىرەگەن. جۇيكەسى بوساعان. سىرقاتى اسقىنىپ كەتىپتى... جاعدايى اۋىر. ورتالىققا اكەتۋ كەرەك، —دەدى زاۋرەش. — ال ءسويتىپ سەنى ناتيجەلى جۇمىستارىڭمەن قۇتتىقتايمىن، — دەدى ونان سوڭ اسقارعا. — ۇيدە بالالار ساعىنا كۇتۋدە. جازعى دەمالىس تا اياقتالدى عوي...
* * *
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ارحەولوگتار، شوپاندار، جىلقىشىلار تەگىس جينالىپ قارتتى شىعارىپ سالدى، ونى اۋرۋحاناعا اكەتپەك ەدى. ۆەرتولەت ۇشۋعا ءازىر بولدى. قارت اق كيىزدىڭ ۇستىندە، جاستىققا سۇيەنىپ وتىرعان.
— ءبىراز كۇندە جازىلىپ قايتاسىڭ عوي، قاراسۇڭقار، ءبىزدىڭ دارىگەرلەر جاقسى قارايدى، — دەپ قويادى جانپەيىس.
— جۇباتپاي-اق قوي، جاكە. — قارت بولار-بولماس ەزۋ تارتتى. — مەنى سەن ولىمنەن قورقادى دەپ پە ەڭ؟ بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى ساپارىم اسپانمەن ۇشاتىن. بۇل قۇستى بىلەم عوي، — دەدى ول ۆەرتولەتتى مەگزەپ. — ماعان بۇل دۇنيەدە دە، و دۇنيەدە دە قۋانىش اكەلمەيتىن وسى بولدى، — دەپ ءسوزىن زورعا اياقتادى.
— قوي، ولاي دەمە، قارەكە، بۇل بىزگە ىلعي قۋانىش قانا اكەلەدى، —دەدى جانپەيىس.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ... —دەدى قاراسۇڭقار سىبىرلاي سويلەپ. — مەنىڭ ءسوزىمدى كوڭىلدەرىڭە الماڭدار. بۇل شىنىندا دا جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولدى. العاش جومارت وسىمەن ۇشىپ وتكەن ەدى...
زاۋرەش سەسترا-سانيتاركا ەكەۋى ۆەرتولەت ىشىنەن اۋرۋعا ورىن ازىرلەي باستادى. مالشىلاردىڭ قارتپەن قوشتاسۋىنا كەدەرگى جاسامايىن دەپ پروفەسسور، اسقار، جومارت كونە مۇرات شەتتە تۇر. جۋرناليست تە وسىلاردىڭ قاسىندا ەدى.
— قىزىم، جومارتتى شاقىر، بەرى جاقىن كەلسىن، — دەپ ءوتىندى قاراسۇڭقار ايگۇلدەن. جومارت ناۋقاستىڭ جانىنا كەلدى. قارت زورعا قيمىلداپ قولىن كوتەردى.
— بالام، مىنا مەنىڭ ساۋساعىمداعى جۇزىكتى الشى...
جومارت جۇزىكتى اقىرىنداپ سۋىرىپ الىپ، ۇڭىلە قاراعان، ونداعى تاڭباعا كوزى ءتۇستى. ۇلكەن قورعاننىڭ استىنداعى قابىرعاعا سالىنعان تاڭبادان،ەش ايىرماسى جوق ەدى. جومارت تاڭىرقاپ قارتقا قاراعان. قارت كۇلىمسىرەپ وتىر ەكەن.
— ءيا، سونىڭ ءوزى. وسى جەردى جاۋدان قورعاعان بابالارىڭنىڭ ەرتەدەگى تاڭباسى عوي... — قارت ازەر سويلەدى. — قىزىم، قىلىش قايدا؟
ايگۇل ۇيدەن ەكى قولىمەن كولدەنەڭ ۇستاپ قىلىشتى الىپ شىعىپ، قارتقا اكەلگەن.
— جومارتقا بەرشى، قىزىم...
ايگۇل جومارتقا بۇرىلعان. ەكەۋىنىڭ جانارلارى ۇشتاستى. ايگۇلدىڭ كوزى مۇڭلى، جاسقا تولى ەدى. باسىم يگەن كۇيى، سابىندا الگى جۇزىكتىڭ كوزىڭدەگىدەي تاڭباسى بار ەسكى قىلىشتى جىگىتكە ۇسىندى.
— بۇل زاتتار زاڭدى تۇردە سەنىكى بولۋى ءتيىس، — دەدى قارت اقىرىن عانا. — بۇلاردىڭ قاي زاماندا سوعىلعاندارىن، قانشاما قولدان جەتكەنىن مەن بىلمەيمىن، — دەدى قارت تىنىسى تارىلا وتىرىپ، ۇزىك-ۇزىك سويلەپ. — ايتەۋ اكەدەن بالاعا اتا-بابانىڭ ەسكەرتكىشى بوپ ميراسقا قالىپ وتىرعان... سەن كونە داۋىرگە ەسىك اشىپ وتىرسىڭ. جۇرتقا اتا-بابالارىمىزدىڭ ءومىرىن ايتىپ بەرمەكسىڭ. تەك شىندىقتى عانا ايتقانسىڭ... ارۋاقتارىنىڭ الدىندا بارىنشا ادال بول، سوندا ولار دا ساعان بار قۇپيا سىرلارىن اشادى. مەن بۇل جارىق دۇنيەدە كوپ قاڭعىردىم. تۋعان جەرىڭ بارىنەن دە قىمبات ەكەن. كىندىگىڭدى كەسىپ، كىرىڭدى العاش جۋعان جەر كوكەيىڭنەن استە شىقپايدى ەكەن. وتكەنىڭ مەن بولاشاعىڭدى ءقادىر تۇتىپ، ءوزىڭدى ادام ساناتىندا قۇرمەت تۇتسا ودان وزگە نە تىلەگەنىڭ بار؟ تالاي جاندار ءوزىنىڭ سول ءبىر تۋعان جەرىن تابا الماي ءالى كۇنگە سەندەلۋمەن كۇن كەشىن ءجۇر عوي...
— اتا، الگى ءبىز تاۋىپ العان قىش قۇمىرانىڭ جارتىسىنا دەيىن ءدان تولتىرىلىپتى. ءبىز جەر استىن ءتۇنى بويى ارالاپ كورىپ شىقتىق. وتە ەرتە زاماندا جاسالعان ەكەن. الگى ءدان مىڭ جىلدان استام ۋاقىت تۇرعان، — دەدى جومارت العىس ورنىنا تولقي سويلەپ. — ول داندەر مۇراتتا.
— كانە، اكەلشى، بالام، — دەدى قارت.
مۇرات ونىڭ ءدىرىل قاققان الاقانىنا ءبىر ۋىس قارايعان ءدان سالدى. قارت ۋىسىن قىسىپ، وزىنە قاراي تارتىپ الدى...
* * *
ۆەرتولەت كوك جۇزىندە كورىنبەي كەتتى. جۇرت تاراعان. ءۇش پالاتكانىڭ قاسىنا تاعى ەكەۋى تىگىلىپ جاتىر...
مالشىلار قاراسۇڭقاردىڭ كيىز ءۇيىن جىعىپ، جيناپ قويدى. قورعاننىڭ توڭىرەگىندە قوي مەن جىلقى جايىلىپ ءجۇر...
— ال ەندى باستاۋعا بارامىز با، — دەگەن پروفەسسور قاسىندا ءۇنسىز ويعا باتىپ تۇرعان جومارتقا، الدە اسقارعا ايتقانى بەلگىسىز...
— كەشىرىڭىز، ءسويتىپ، قاسىرەتتى بۇل تاريح كەيىندە قالدى. مەنىڭ دە رەداكسياعا قايتاتىن ۋاقىتىم بولدى. دەگەنمەن، بىرنەشە سۇراۋلارىما سىزدەن جاۋاپ السام دەپ ەم... —دەپ جۋرناليست جومارتقا بۇرىلعان.
— ءسىز بىردەڭە دەدىڭىز بە؟ —دەدى جومارت ۇيقىدان ويانعانداي.
— سىزدەردىڭ مىناۋ اشقاندارىڭىز عىلىم ءۇشىن سەنساسيا بولار، سولاي ما؟
ەشقانداي سەنساسيا ەمەس، — دەدى جومارت ىزالانا سويلەپ. — بۇل وقۋشىلاردىڭ جازعى دەمالىسى. مەنىڭ دە جازعى دەمالىسىم. ويلاماعان جەردەن تاپ بولدىم مۇندا. نە تۋرالى جازارىمدى بىلمەي الاسۇرىپ ءجۇرىپ كەپ، ۇستەرىنەن شىقتىم. ال ناتيجەسى اناداي... — ۆەرتولەت سوڭىنان سۇزىلە قاراعان جومارت ءوز ويىن داۋىستاپ ايتىپ تۇرعانداي ەدى.
— ءسىز ءوز اشقاندارىڭىزدى قاي زامانعا جاتقىزاسىز، كىمنىڭ سيۆيليزاسياسى؟ — دەپ جۋرناليست ونى تاقىمداي تۇسكەن.
— ءوزىمىزدىڭ! —دەپ جاۋاپ قاتتى جومارت. جۋرناليستكە تىكتەپ قارادى. — وزىمىزدىكى. مىناۋ، شالقار دالانىڭ باستاۋىنان باستاپ عۇمىر بويى ءوزىمىزدىڭ حالقىمىز ءومىر كەشكەن. مىڭداعان جىلداردان بەرى قاراي قازاقتاردىڭ مەكەنى بولعان. مىناۋ سولاردىڭ سيۆيليزاسياسى. ءسىز، الگىندە ۆەرتولەتپەن ۇشىپ كەتكەن شالدىڭ اتىن بىلەسىز بە؟ قاراسۇڭقار. ال قارا سۇڭقار دەگەن بۇركىتپەن پارا-پار. ولار ۇياسىن قيانعا سالىپ، سىرت كوزدەن قۇپيا ۇستايدى. قاي ەلدە، قاي جەردە جۇرسە دە اينالىپ كەپ، ءوز ۇياسىن تابادى، سونى قىزعىشتاي قوريدى.
قارا سۇڭقاردى ءار حالىق ءار قيلى اتايدى. ماسەلەن مىنا ءبىزدى دە بىردە كوماندير دەپ اتاسا، بىردە قىپشاقتار دەگەن؛ ەندى بىردە رۋ اتتارىمەن — قىپشاقتار، نايماندار دەپ اتاعان؛ ول از بولسا باۋىرلاس حالىقتاردىڭ اتىمەن — قىرعىزدار دەپ اتاعا ن. الايدا ءبىز قاشاندا قازاق بوپ قالا بەردىك، وسىناۋ باتىس پەن شىعىستىڭ ورتاسىنداعى ۇلان-عايىر دالانى قونىس ەتتىك. ءبىز كۇندەلىكتى تۇرمىستا دا، ۇرىستا دا بايبالام سالعان ەمەسپىز. اتا-بابالارىمىز جازۋعا قۇنتسىز بولسا دا، ەسكە ساقتار اڭىزدارعا باي ەدى. بىزدە جازىلىپ قالعان تاريح جوق، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە جەرىمىز بار، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بوپ ايتىلار تولىپ جاتقان اڭىزىمىز بار...
جومارت قاسىنداعى ءجۋرناليستى تاعى دا ۇمىتىپ كەتكەن ەدى. ول قاتتى تولقىپ تۇردى. جوق، ونى تولقىتقان جەر استى قاتپارلارىنىڭ اشىلۋى ەمەس. باسقا نارسە. الگىندەگى قارتتىڭ ءسوزى بولاتىن. قارتتىڭ كۇتپەگەن جەردەن ەلجىرەي قاراعان كوزقاراسى. ول قارتتىڭ قوشتاسار ساتتە ايتقاندارىن قايتالاي ەسىنە ءتۇسىرىپ، ونىڭ سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن، استارىن ۇققىسى كەلەدى.
اسقار پروفەسسور ەكەۋى قازبا باسىندا ەدى. پالاتكانىڭ قاسىندا بالالار جانادان تاپقاندارىن تازارتىپ، وراپ جاشىككە سالۋدا. قالىڭ ويعا باتقان جومارت شوپانداردىڭ قاراسۇڭقار ءۇيىن قالاي جىققاندارىنا قاراپ تۇر. ونان نازارى قاراسۇڭقار جاساعان كوپىرگە اۋدى.
— كيىز ءۇيدى اۋىلعا جىبەرەتىن شىعار، — دەگەن جۋرناليست.
— بۇل كوشپەلى ءۇي عوي، — دەدى جومارت. — ايتپاقشى، ءسىز سەنساسيا تۋرالى ايتتىڭىز -اۋ. مۇندا ەشقانداي دا سەنساسيا جوق. ءبىز تەك ءوزىمىزدىڭ كارتامىزدى وزدەرىنشە قايتا ءپىشىپ سىزىپ، جەرىمىزدى، تاريحىمىزدى وزدەرىنشە جوبالاپ، زورلىق جاساعىسى كەلگەندەرگە قارسى داۋىمىزدىڭ دالەلىن عانا اشتىق. تاريحىمىزدىڭ باستاۋ - كوزىن تازارتساق دەيمىز.
ءسىز قارتتىڭ ايتقاندارىن ەستىدىڭىز بە؟ ول مىنا مازارلار قۇپياسىنىڭ سىرىن ساقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. مىناۋ كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى جاعىندا ۇزاق جىلدار تەنتىرەپ جۇرگەنىندە تۋعان جەرگە دەگەن ىنتىعى ءجۇز ەسە ارتقان بولاتىن. قاشاننان سولاي عوي. ءبىزدىڭ بابالارىمىز دۇنيەدە كوپ سەندەلگەن. سوندىقتان دا ولاردى كوشپەلى - نومادتار دەپ اتاعان. ەگيپەتتىكتەر مامليۋكتەر دەپ اتاسا، يراندا ساردار دەپ قولپاشتاعان، ءۇندى جەرىندە موعولدار دەپ ماداقتاعان. شەت جەرلەردە جۇرگەندەرىندە جالعىز عانا ساقتايتىن بويتۇمارى — تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس جۋسانى بولعان... — دەپ جومارت قىلىشپەن ءتۇپ جۋساندى ءتۇرتتى. — تۋعان ەل، تۋعان جەرىن، ونىڭ قۇپيا سىرلارىن ۇمىتپاۋدىڭ بەلگىسى ەكەن... الگى شال دۇرىس ايتادى؛ وتكەندى ەسكە الۋدىڭ قۋانىشى مەن ازابى بىردەي، — جومارت ەندى ساباسىنا تۇسكەندەي جايلاپ اڭگىمەلەسىپ، پالاتكاعا قاراي ءجۇردى. — ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن وسى جەتىسۋ ولكەسىنە جوڭعار شاپقىنشىلارى ساۋ ەتتى. سوندا ولارعا العاشقى سوققى سايقانسايداعى جالاڭاشكول تۇسىندا بەرىلدى. گەوگرافتار ول ارانى جوڭعار قاقپاسى دەپ اتايدى، ال قازاقتار سونان باستاپ سايقانساي دەپ كەتتى.
العاشقى ۇرىس سول جولى دا اۆگۋست ايىندا، 1643 جىلدىڭ اۆگۋستىندا بولىپ ەدى. جاڭگىر سۇلتان ءوز جىگىتتەرىمەن جوڭعارلارعا ساي اۋزىندا قارسى شىققان. جىگىتتەردىڭ ءبىرازى جەر.قازىل. بەكىنىستە قالىپ، ءبىر بولەگى تاۋ اسىپ، جاۋدىڭ سىرتىنان شىعادى. ۇرىس ەكى كۇنگە سوزىلىپتى. جوڭعارلار بەرى بۇزىپ وتە المايدى، جۇڭگو تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سول جولعى ۇرىس كەزىندە سايقانسايدا ون مىڭ جوڭعاردىڭ سۇيەگى قالعان ەكەن.
اناۋ قۇلپىتاستار سول كەزدىڭ ەسكەرتكىشى، — دەپ جومارت پاتشا - قورعاننىڭ توبەسىن نۇسقادى. — ءبىراق ول جەڭىلىستەرىنەن بەتى قايتقان جوڭعار بولعان جوق، حاندارعا قوسىلىپ ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قايتا شابۋىلدادى.
قازاق حالقى كەلىمسەكتەرمەن ءجۇز جىل بويى ايقاستى. مىناۋ ارالاردا جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇرىستار بولدى. تۇڭعىش رەت تاۋكە حان قازاقتاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىردى. تۋعان جەردى ازات ەتۋ مۇرات ەدى. ميلليونداعان جىگىتتەر ەركىندىك جولىندا وپات بولدى. پاناسىز حالىق سوندا دا كەلىمسەكتەردىڭ ۇستەمدىگىن مويىندامادى. ول كەزەڭدى ءبىزدىڭ ولەڭ-جىرلارىمىز بەن اڭىزدارىمىزدا «زار زامان» دەپ اتايدى. باسقىنشىلاردى قۋىپ شىعۋ .جولىندا حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسى ۇرىس الاڭىندا قان قۇشتى. سونان قايتىپ جوڭعارلار ءبىرجولا تالقاندالىپ، حان ۇرپاعى ءوز قابىرعاسىنان بەرى سايقانسايعا قاراي اياق باسپايتىن بولىپ ەدى.
ال ەگەر اقيقات جايعا كەلەر بولساق، قاراسۇڭقاردىڭ ول ايتقانى دا دۇرىس. تاريحتىڭ اقيقاتى دەگەن مىنە، مىناۋ عوي... — جومارت جۋرناليستكە جەر استىنان شىققان تاستاعى رۋ تاڭباسىن نۇسقادى.
پروفەسسور مۇراتقا جەر استىنان تابىلعان كەسەكتەردەگى بەلگىلەردى قالاي سۋرەتكە سالۋ كەرەكتىگىن كورسەتىپ تۇر. ارىستان قازىلعان توپىراقتاردى ارىرەك سىرعىتىپ، شۇڭقىر توڭىرەگىن تازارتىپ ءجۇر. اسقار بولسا شاكىرتتەرىنىڭ بۇگىنگى ىستەگەن جۇمىستارىن ەسەپ كىتابىنا تولتىرىپ جازۋدا.
— قورعانداردى قازعان دا، جەر استى قۇپيالارىن اشقان دا مىنالار، — دەپ جومارت بالالاردى نۇسقادى. — بۇلاردىڭ ءمۇعالىمى اناۋ وتىر. ءسىز وسىلار جايلى جازۋعا ءتيىسسىز. ال ءبىز پروفەسسور ەكەۋمىز بۇلارعا تەك جاردەم عانا كورسەتەمىز. — جومارت جۇمىسقا كىرىسپەك بولعان، ءبىراق قىلىشتى قايدا قويارىن بىلمەدى.
— بۇل ساعان دەگەن قاسيەتتى سىيلىق، بالام. — قازبا ۇستىنە جانپەيىس كوتەرىلىپ كەلەدى ەكەن.
جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىستان باس كوتەرگەن. جانپەيىس شوپان مەن جىلقىشى باكەڭ ەكەۋى قورعاننىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي ورلەدى. جومارت سوڭدارىنان ەرە ءجۇردى.
— سەن بابالارىڭنىڭ سىيلىعىن ناعىز ەرشە قابىلدادىڭ. ءاربىر جىگىتتىڭ ومىرىندە ءوز حالقىنىڭ ار-ۇجدانىن، نامىسىن، تاريحىن قورعايتىن كەزى بولادى. بابالارىڭنىڭ سىيىنا لايىق ازامات بول، ادىلەت جولىندا تايساقتاپ تايسالما، اقىل-ويىن ءاماندا كەمەلى بولسىن، — دەپ ءسوزىن شەگەلەي تۇسكەن جانپەيىس تىزەرلەي وتىرىپ، قۇلپىتاستاعى اناۋ كەزدەگى قاراسۇڭقار بايلاعان، قازىردە كۇن مەن جەل جەي باستاعان ورامالدى شەشىپ الدى...
You Might Also Like
-
...سۋ بەتىندە شيكى وكپە قالقىپ ءجۇر. جاعاعا شاشىن جايا شالقالاي سۇلاعان تولقىندارمەن ىلەسىپ كەلگەن بولار، ءسىرا؟! تەرەڭنەن قالقىپ شىقتى ما، الدە، جىلى بۇعازدىڭ جاتاعان جاعالاۋىنداعى قوي سويعان كوپ قاز...
