كۇنگە بەت العان كەرۋەن
(پوۆەست)
و شىركىن، توي بولعاندا قانداي توي ەدى بۇل! اسقاردىڭ ومىرىندەگى ناعىز ۇلكەن توي، ءبىرىنشى توپ بولاتىن. جاسىل تاۋدىڭ ەتەگىندەگى قىزعالداق تۇنعان كوكپەڭبەك القاپقا وسى وڭىردەگى اۋىل بىتكەننىڭ كارى-جاسى تەگىس جينالعان. جەڭىس حابارىن ەستىگەن حالىق جاياۋ-جالپىلاپ، اتقا، تۇيەگە، وگىزگە، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى سيىرعا ءمىنىپ، جان-جاقتان اعىلعان ەدى وسىندا. جۇرت بۇرىنعى تاساتتىق بەرەتىن ءداستۇردى ەسكە الىپ، قۋانىشتىڭ قۇرمەتىنە بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ ءجۇر.
تاۋ يەگىنەن كۇن دە كوتەرىلدى. تەپ-تەگىس بوپ ءسال بۋالدىر كوكتەنىپ جاتقان كۇزدىك بيدايدىڭ ۇستىنەن اق بۋ كوتەرىلە باستادى.
بۇكىل القاپتى بويلاپ اسىعىس كيىز ۇيلەر تىگىلدى. باسقارمانىڭ ۇستەلىنەن سىپىرىپ الىنعان، ءار جەرىنە سيا تامعان القىزىل ساتەن جالاۋ جەلپىلدەپ، ءسۇمبىل سابىن مايىستىرىپ تۇردى. تۇيەلەردىڭ باقىرعانى، شىق تۇنعان كوك مايساعا دومالانعان بالالاردىڭ شۋىلى، قىزداردىڭ ءانى، كۇمبىرلەگەن دومبىرا ءۇنى جانە ابىر - دابىرعا ەسى كەتە قۇتىرىنعان يتتەردىڭ ۇرگەنى — وسىنىڭ ءبارى ءبىر عانا توي دۇبىرىنە ۇندەستى. كيىزدەن سىرىعان شارىعى شىقتان دىمقىل تارتىپ، توبە باسىنداعى جالاۋدىڭ قاسىندا اسقار تۇر. اياعىن الما-كەزەك كوتەرىپ قويىپ، ول گۋ-گۋ ەتكەن قالىڭ توپتارعا قارايدى. جىلقىشىلار جاراۋ اتتاردى كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە قاۋمالاپ كەپ، لىپ وتكىزىپ قۇرىق ساپ ءجۇر.
ءشوبى تاپتالعان ءبىر كىشكەنە ويپاڭدا قىزىلدى - جاسىل كيىنگەن قىزدار توبى. ورامالدارىن شەشىپ، توقپاقتاي بۇرىمدارىن بۇلعاڭداتىپ قويا بەرگەن، ۇلكەندەر كوزىنەن يمەنبەستەن، سىمباتتارىن وزدەرى قىزىقتاعانداي، تاقيا تاستاماق ويناپ، جىگىتتەردى قۋىپ ءجۇر. ودان بەرىرەك ويپاڭدا كۇرەس بولىپ جاتىر. كورشى اۋىلدىڭ ەكى جىگىتى كۇش سىناسۋدا. بۇلار ءبىرىن-بىرى جىعىسا الماي توقتادى. جۇرت كەۋ-كەۋلەپ، بۇلاردىڭ جىعىسا الماعاندارىنا رازى بولماي جاتىر.
وسى تۇستا جاس جىگىتتەردى قاق جارىپ، ورتاعا اقتۇمانىڭ، قارت شوپانى كۇرەكەڭ شىقتى.
— ءاي، توڭكەرىسشىلەر، شىعارىڭدار بالۋاندارىڭدى! — - دەپ ايقاي سالدى ول، ەسكى شولاق تونىم شەتكە قاراي لاقتىرىپ تاستاپ. باس كيىمى مەن اياعىن قوسا شەشىپ، باسى جالتىراپ، كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ ورتاعا تۇرا قالدى.
— ەگەر مەن بەلبەۋىمدى بۋىنعانشا ەشكىم شىقپايتىن بولسا، بايگى بىزدىكى، — دەپ ساڭق ەتتى دە، ۇزىن ورامالمەن بەلىن بۋا باستادى. كورشى اۋىلدىڭ جاس جىگىتتەرى قاپەلىمدە ەستەرى شىعىپ، ءوز اقساقالدارىنا جالتاقتاپ قاراي بەرەدى.
— ۋا، كۇرەكە، بىزدە ازامات ءبىتتى دەپ پە ەڭ؟ كارى تەكە، ءوزىڭدى مىنا سازعا ءبىراز اۋناتىپ الايىنشى، — دەپ كەنەت ورتاعا اقشال شىعا كەلدى.
— تاستا، وندا اناۋ ۇستىڭدەگى جالباعايىڭدى. ەشكىمنەن ءسوز سۇرامايتىن ءتىلمار ەكەنىڭدى بىلەمىز، ءبىراق جاۋىرىنىن، جەرگە تيگەندە نە دەر ەكەنسىڭ، سونى كورەلىك.
— اۋ، سەن ءوزىڭ جاس كەزىڭدەگىڭدى ۇمىتقان سياقتىسىڭ عوي. ەسىڭە تۇسىرەيىن بە؟ — دەپ كۇلدى اقشال. اسقاردىڭ ەستۋىنشە، جاس كەزدەرىندە بۇل ەكى شوپان وسى ءوڭىردىڭ بۇرىنعى يەسى — تورەگەلدى بايدىڭ بۇيىرۋىمەن كۇرەسكە تۇسكەن ەكەن. ول كەزدە كۇرەكەڭ جىعىلىپ قالاتىن كورىنەدى. اقشالدىڭ قازىرگى مەڭزەپ تۇرعانى سول.
— ءا، قورىققانىڭنان باياعىنى ەسكە الدىڭ با؟ ول كەزدەگى مەنىڭ جىعىلۋىم سەنىڭ جىققانىڭنان ارتىق ەدى، — دەدى كۇرەكەڭ مىسقىلداپ.
— باي ساعان ەسى بار تەبەتىندەي عىپ ۇستەلىنىڭ ۇستىندەگى مايلى سۇيەكتەردى تاستايتىن.
— ءا، كارى مىلجىڭ... — دەپ اقشال كۇرەكەڭنىڭ بەلبەۋىنەن شاپ ەتىپ ۇستاي الدى.
ەكى قارت ءبىرىن-بىرى بالاشا جۇلمالاي جونەلدى. جانكۇيەر جاس جىگىتتەر اۋەلگىدە ادەپ ساقتاپ كۇلمەۋگە تىرىسقاندارىمەن، ارتىنشا - اق كۇرەستىڭ قىزىعىنا ەلىگىپ، ەكى قارتتى تۇس-تۇستان كەۋ-كەۋلەپ اكەتتى.
— اتا، جاقىنىراق، جاقىنىراق! تارتا ءتۇسىڭىز. اياقتان قاعىپ قالىڭىز! ءاي، قارتىم -اي، — دەسىپ جان-جاقتان شۋىلداسىپ تۇر.
ءبىر ءسات ەكى قارت تا ءشوپ ۇستىنە ۇمار-جۇمار دومالاپ ءتۇستى دە، قايتا تۇرىپ كەتتى. اقشالدى بەلىنەن مىقتاپ قىسىپ العان كۇرەكەڭ شىرەنە تۇرىپ جەرگە كوتەرىپ ۇرماق ەدى. اقشال بۇلت ء-وتىپ شىعىپ كەتتى دە وڭتايلانىپ اپ كۇرەكەڭدى تىك كوتەردى.
— ءاي، قارعىس اتقان كارىلىك-اي، — دەپ قىنجىلدى تالتىرەكتەپ قالعان اقشال.
— و اللا، مىنا شالدار قۇتىرعان با ەي! ۇيالۋ دەگەندى دە قويىپتى، تۇگە، — دەدى ءبىر كەمپىر داۋىستاپ.
ەندى ءبىر وڭىنا كەلگەندە كۇرەكەڭ تارتىنشاقتاي بەرگەن اقشالدى جەردەن ىلە كوتەرىپ الدى. ءبىراق سول كەزدە ونىڭ بەلبەۋى بوساپ، باۋى ءۇزىلىپ كەتكەن دامبالى سىپىرىلا بەردى.
— اقتۇمالىقتار، جۇمىڭدار كوزدەرىڭدى! — دەدى ىشقىنعان كۇرەكەڭ ز اۋىلداستارىنا، ونان سوڭ «ءاۋپ» دەپ اقشالدى جەرگە الىپ ۇردى. ايەلدەر جاۋلىقتارىنىڭ ۇشىمەن بەتتەرىن باسىپ، شۋىلداسا بىتىراپ، تىم - تىراعاي قاشتى دا، ەركەكتەر ىشتەرىن باسىپ، قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.
— كۇلىڭدەر، كۇلىڭدەر! ۇياتسىزدار! كۇلكى جەڭىستىڭ ءناشىن كەلتىرەدى، — دەپ كۇڭكىلدەدى، قالىڭ كۇلكىنىڭ ورتاسىندا ابىرىن جابا بەرگەن كۇرەكەڭ.
— ەكى اقساقالعا دا سىي-قۇرمەت كورسەتىلسىن. اق ۇيگە كىرگىزىپ، تورگە وتىرعىزىڭدار، جىگىتتەر! — دەپ ايقاي سالدى ساپار اعاي.
اسقار ساپار اعايدى جاقسى كورەتىن. باتىلدىعىن، مەيىرىمدىلىگىن ۇناتاتىن. بىردە ساپار اعايدىڭ:
— سەن اكەڭە تارتقان جاقسى جىگىت بولاسىڭ، — دەگەن ءسوزى ءۇشىن دە ۇناتاتىن.
ساپار اعايمەن كەزدەسكەن سايىن اسقاردىڭ ەسىنە اكەسى تۋرالى بۋالدىر ويلار ورالاتىن. اكەسىن 1937 جىلى، اسقاردىڭ كىشكەنتاي كەزىندە بەيتانىس ادامدار الىپ كەتكەن ەدى. اناسى ونان بۇرىنىراقتا قايتىس بولعان-دى. سوندا ساپار اعاي اسقاردى ۇيىنە اكەلىپ، ءوز بالاسى، اسقاردىڭ قۇربىلاسى قايسارعا: — ەندىگى جەردە ول اسقاردى ءوز باۋىرىنداي كورۋ كەرەك، — دەگەندى ايتقان.
اسقاردىڭ اكەسى قىرقىنشى جىلى شاشى اپپاق قۋداي، ەكى كەزىنەن ايرىلىپ، سۋ قاراڭعى سوقىر بوپ ورالدى. ونى تەك ساپار اعاي عانا الدىنان شىعىپ قارسى الدى، كوزى جاساۋراپ قايتا-قايتا:
— مەن ايتپاپ پا ەم، — بۇل ءبىر قاتە دەپ. ءوزىڭ ويلاپ كورشى: سەن قايدان حالىق جاۋى بولاسىڭ. اپىرماۋ، ەكەۋمىز چەركاس پارتيزاندىرىنىڭ اتتارىن باعىپ، اتامان اننەنكوۆتىڭ وبوزىنان ءوق-دارى ۇرلاپ، اقتارعا قارسى اتتاندىق. تورەگەلدىنى قۋدىق، كولحوزدى ءوزىمىز ۇيىمداستىردىق... سوندا سەن قالايشا جاۋ بولماقسىڭ... — دەي بەردى.
— پالەندەي دەۋ ەرتەرەك... ول ءالى اقتالعان جوق، — دەدى بىردە كولحوز ەسەپشىسى امىربەك زارلەنە.
اكەسى جۇدىرىعىن تاس قىپ تۇيگەن كۇيى بوپ-بوز بوپ كەتتى، ءبىراق ءلام دەپ ءۇن قاتقان جوق. اسقاردىڭ اكەسى، ۇندەمەيتىن ادام، الايدا ۇلىنا اسا مەيىربان ەدى. ول ءوز ءۇيىن ەتىكشى شەبەرحاناسىنا اينالدىردى. ەندى اسقار كولحوزشىلاردىڭ اياق كيىمىن تىگۋگە اكەسىنە جاردەمشى بولدى. كۇندە كەشكە قاراي بۇلاردىڭ ۇيىنە اۋىلدىق قۇرمەتتى ادامدارى جينالاتىن. ولار اسقاردىڭ اكەسىمەن ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەسەتىن، ءارتۇرلى شارۋا جايىن كەڭەسەتىن، ءبىراق بىردە-بىرەۋى نەلىكتەن مۇنىڭ ايداۋدا بولعانىن، نەلىكتەن مۇنى قيىر ولكەلەرگە الىپ كەتكەنىن سۇراماۋشى ەدى. بۇل تۋرالى بىردە اسقاردىڭ ءوزى سۇرادى.
- — اكە، سەنىڭ شاشىڭ وسىنشا نەگە اعارعان؟ سەن ءالى قارتايعان جوقسىڭ عوي، الىپ كەتكەن كەزدە جاپ-جاس، قايراتتى ەدىڭ عوي...
— مەن تايگادا بولدىم، بالام. ءبىر رەتتە اعاش كەسىپ جۇرگەنىمىزدە بايقاۋسىزدا قاراعايدىڭ استىندا قالدىم. بۇتاقتارى كوزىمە ءتيىپ، باسىمدى قار باسىپ قالدى. سونان بەرى ەكى كوزىمنەن ايرىلىپ، باسىم اپپاق قۋداي بولدى، بالام، — دەگەن اكەسى، اقىرىن عانا كۇرسىنە وتىرىپ. ونىڭ جىپ-جىلى، بۇجىر الاقانى ۇلىنىڭ باسىنان ۇزاق سيپادى. قىرىق ءبىرىنشى جىلى يانۆار ايىنىن، ءبىر تاڭىندا ويانعان اسقار اكەسىنىڭ ءالى ۇيىقتاپ جاتقانىن بايقادى. ادەتتە اكەسى وتە ەرتە تۇراتىن-دى. اكەسىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇيىقتاپ جاتقانى اسقارعا ءبىرتۇرلى كورىندى. ول اكە توسەگىنە جاقىنداپ كەپ قالشيىپ قاتتى دا قالدى. اكەسىنىڭ ءوڭى بالاۋىزداي بوپ سارعايىپ كەتىپتى.
ەسى شىققان بالا دالاعا اتىپ شىقتى. جۇرت جينالعان كەزدە قارتتاردىڭ ءبىرى:
— ۋۋ، — دەي بەرىپ كەسىلىپ قالعان. ساپار اعاي وعان شانشىلا قارادى. ونان كەيىن بۇرىلىپ، ءوز ايەلىنە اسقاردى الىپ كەت دەگەندى ايتتى.
كوبىك قار باسقان جولمەنەن اكەسىنىڭ سۇيەگىن جۇرت الىپ بارا جاتقان كەزدە قايساردىڭ:
— سەن ەندى جالعىز قالدىڭ ءا؟ ەندى سەن جەتىم بولدىڭ، — دەپ كوڭىل بىلدىرە ايتقان سەزدەرى اسقاردى ورتەپ وتكەندەي بولدى. «ەندىگى جەردە جۇرت ماعان دىردەك قاققان اش كۇشىككە قاراعانداي قارايتىن بولادى. «جەتىمەك» — دەپ اياۋشىلىق بىلدىرەدى». ول كيىم-كەشەگىن جۇلقىنا كيىنىپ، وزىنە اياۋشىلىقپەن عانا قارايتىن ساپاردىڭ ۇيىنەن، بۇكىل اۋىلدان قاشتى... سۇيەكتەن ەتكەن سۋىقتى ەلەڭ قىلماستان، ۇكىدەي ۇشىپ وتىرىپ «توڭكەرىسكە» جەتتى، سونداعى مەكتەپتىڭ تانىس كۇزەتشىسىن تاۋىپ اپ، وعان جىلى كۇركەدە قالدىرا كور دەپ جالىندى. ىزىنشە اتپەن قۇيعىتىپ ساپار اعاي دا جەتكەن ەدى.
ۇشەۋى ءتىس جارماستان تاڭ اتقانشا وتىردى. ونان سوڭ اسقاردى ون ەكى شاقىرىم جەردەگى ۇلكەن اۋىلعا اپارىپ، جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرناتقا ورنالاستىردى. بىرنەشە ايدان كەيىن سوعىس باستالىپ كەتتى. ينتەرنات جابىلىپ قالدى. وسىدان باستاپ...
اسقاردى پاناسىز بالالار جينالعان بالالار ۇيىنە جىبەرگەن. العاشقى كۇنى-اق بۇزاقى بالالار وعان «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن ايدار تاعىپ، ءوزىن ۇرىپ-سوعىپ، الدىنداعى تاماعىن تارتىپ جەدى، ال تۇندە ۇستىنە جامىلعان كورپەسىن جۇلىپ اكەتتى. اسقار ءوزىن جابىرلەۋشىلەردەن قورعانىپ باقتى، قولدارىن تىستەدى، بەتتەرىنەن تىرنادى، اقىرى تەرەزەنى سىندىرىپ، كوشەگە سەكىرىپ شىقتى. باسى اۋعان جاققا قاراي قاشا بەردى...
وعان ەندى ەشۋاقىتتا بالالىق شاق دەگەن بولماستاي كورىندى، اركىم-اق ونى قاعىپ جىبەرگىسى كەپ تۇراتىنداي، ونىڭ ار نامىسىن جابىرلەۋگە ءازىر تۇراتىنداي بوپ كورىندى. ءوزى سياقتى قاشىپ-پىسقان جەتىم بالالارمەن دوستاسىپ، ول قالاعا كەلدى، وسىندا بازاردان قاربىز ۇرلاعان كەزىندە قولعا ءتۇسىپ، ونان بالالار تيەلگەن ەشەلونمەن، — سول اۋىر كۇندەرى — قىرىق ەكىنشى جىلى جۇلىم-جۇلىم، اش-جالاڭاش بالالاردىڭ توعىسقان جەرىنە اينالعان فزو- عا جونەلتىلدى. مەيرىمدى ادامداردىڭ كومەگىمەن اسقار تاعى دا قاشتى، پوەزعا بيلەتسىز مىنگەن، مۇنى مۇرتتى تەمىرجولشى ءىشى بوس جۇك ۆاگونىنا جاسىرىپ قويدى، شاشىن اق شالعان ايەل ءبىر كيلو كارتوپ بەرسە، جارالى سولدات ماشيناعا وتىرعىزدى، — ءسويتىپ تۋعان اۋىلىنا جەتكەن. ساپار اعاي ونى كۇشتەپ مەكتەپكە كىرگىزىپ، ءوز قۇربىلارىن قۋىپ جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى كلاسقا بىردەن ەمتيحان تاپسىرتتى. ساباقتان كەيىن اسقار جۇمىس ىستەدى...
سول كەزدە اسقاردىڭ يىعىنا بىرەۋ قولىن سالىپ، ويىن ءبولىپ جىبەردى. قاراسا، ساپار اعاي ەكەن.
— كوردىڭ بە، بالام، ءبىزدىڭ كۇرەكەڭنىڭ اقشال قاريانى الىپ ۇرعانىن، — دەپ قويدى. الدەقايدان قايسار اتىپ شىقتى دا اكەسىنە جۇگىرىپ كەلدى.
— ءبىز بۇگىن ءبارىن جەڭىپ جاتىرمىز. ءتىپتى قىزدارىمىزعا دەيىن كورشى اۋىلدىڭ جىگىتتەرىنە جەر ءسۇزدىردى، ۇقتىڭ با؟ — دەدى ساپار، كۇلىمسىرەي كەز قىسىپ. — قىسقاسى، بۇگىن جەڭىس كۇنى. سەن دە جەڭۋىن، كەرەك.
— قالاي؟ — دەپ سۇرادى تاڭدانعان اسقار.
— ءاي، قالتاي، اققاسقانى بەرى اكەلشى. بايگەگە شاباتىن ادام مىنە، — دەپ ساپار اعاي اسقاردى يىعىنان قاقتى.
— اكە، ءسىز مەن شابادى دەپ ەدىڭىز عوي، — دەدى قايسار بۇرتيىپ.
— اسقارعا بەر جولىڭدى، بالام، ول سەنىڭ باۋىرىڭ عوي. سەن اققاسقامەن تاعى بىردە شابارسىڭ.
— قالاي، ۇياتقا قالدىرمايسىڭ با، اسقار؟ بايقا، جىگىت ەكەنىڭدى تانىت ءوزىڭنىڭ.
مۇنداي باقىتتان ەسى شىققان اسقار:
— اعا... — دەپ كۇبىرلەي بەردى.
ماڭدايىندا قاسقاسى بار، بوتا تىرسەك قۇنانعا ءمىنۋ اۋىل بالالارىنىڭ ارمانى بولاتىن. اققاسقا ءجۇنى جالت-جۇلت ەتىپ، شيىرشىق اتىپ تۇرعاندا ۇستىنە شىبىن قوناقتاي المايتىنداي كورىنەتىن. جاتاعان قازاقى ەردى، شاشاقتى جۇگەندى اققاسقاعا ارناپ اۋىلدىڭ ەڭ شەبەر قاريالارى جاساعان.
— نەعىپ اڭقيىپ تۇرسىن، ەندى سەن. جۇگىر، بار، ىستىق بىردەڭەنى جەپ ال دا، ءبىر اياق قىمىز ىشە ساپ، تەز اتقا قون. ەتىن قىزدىرا بەر. كوردىڭ بە، باسقالار شىعا باستادى...
— توقتا، ونان دا تاماقتى وسى جەرگە اكەلسىن. ءاي، اناۋ قازان-وشاق باسىندا جۇرگەن قايسىڭ. دامەش، سەنبىسىڭ! مىنا اسقارعا قويدىڭ ءبىر سيراعى مەن ءبىر اياق قىمىز بەرىپ جىبەرشى.
— ءقازىر زاۋرەش اپارىپ بەرەدى، — دەپ داۋىستادى دامەش اپاي.
زاۋرەش اۋىلداعى اسقار قۇرالپى قىزداردىڭ ەن، سۇيكىمدىسى. اسقار ونىمەن كەزدەسكەن سايىن الدەنەگە قىسىلىپ قالاتىن. ەندى مىنە، زاۋرەش اعاش تاباقپەن ەت، توستاعانمەن قىمىز اكەپ بەرىپ تۇر. باسقا بالالار كورسەيشى وسىنى. بۇگىن كىم بولسا دا، اسقارعا قىزىعا، قىزعانا قارايدى.
— بايگەگە سەنىمەن تالاساتىن اناۋ بولادى، — دەدى ساپار، اق جال شابدار اتقا شىرەمە وتىرعان قاراتورى بالانى نۇسقاپ.
— اققاسقانىڭ قيقۋ شىققاننان ەلىرە شاباتىنى بار، سوندىقتان باسىن تەجەپ ۇستا، ءا دەگەننەن قارقىنىن جايىپ الىپ جۇرمە. شاڭعا كومىلمەي، جەل جاقتى الا شاپ. اقجالدى كوزىڭنەن تاسا قىلما، تەك جەر ورتاسىنان ءوتتىم - اۋ دەگەن كەزدە باسىپ وزۋعا تىرىس، وندا دا تەك وڭ جاعىنان عانا ەت. جەر ورتاسىنان قىزىل شوقىنىڭ ورىندە وتەسىڭ. ال ول تۇستا وڭ جاعىڭنان جول تەگىستەۋ كەلەدى، قاراعاي مەن تەرىسكەن بۇتالارى بولمايدى. سوناۋ رەتوكپەدەن تۇسكەن كەزدە اتتىڭ باسىن تارتۋشى بولما. قاراقشىنىڭ تۇسىنان اققاسقا قۇستاي ۇشىپ ءوتۋى كەرەك. ەلدىڭ ءبارى وسى ارادان قاراپ تۇرادى ساعان. بۇلت ەتە قاپ جۇرمە!
اققاسقا — وسى ولكەگە اتاعى شىققان، الدىڭعى جىلعى قىستىڭ جۇتىندا كولحوزدىڭ ءبىر تابىن جىلقىسىن ءۇيىرلى اش قاسقىردان قورعاپ قالعان، ءبىراق ءوزى دەنەسىنە تۇسكەن سونداعى جاراقاتتاردان مەرت بولعان قاراجىن اتانعان ايعىردىڭ بالاسى. اققاسقانىڭ شەشەسى جۇلدىزشا اتانعان، سىمباتتى، سۇلىكتەي قارا بيە.
اققاسقا ورتالىقتاعى ات قورادا ءوستى. ول كەزدە ءشوپ، مايدانعا جونەلتىلەتىن استىقتى تەمىرجول ستانسياسىنا جەتكىزەتىن جۇمىس كولىكتەرىنە عانا قاتاڭ تارتىپپەن بەرىلسە دە، اۋىل بالالارى اققاسقاعا دەپ ءبىر ۋىس ءشوپتى قايدان دا بولسا تاباتىن. قايساردىڭ اسقارعا ايتۋىنشا، اۋىل بالالارى: بور — ق ۇلىنىڭ سۇيەگىن بەكىتەدى ەكەن، دەگەندى ەستىپ اپ، اققاسقاعا جاسىرىن بەرىپ وتىرۋ ءۇشىن كورشى اۋىلدىڭ مەكتەبىنە تۇندە اتتانىس جاساپ، مۇعالىمدەر بولمەسىندەگى بوردى تەگىس الىپ كەتىپتى.
قۇلىن تەز ءوستى، بالالارعا ۇيرەنگەنى سونشا، قاشان تابىنعا قوسىپ جىبەرگەنگە دەيىن، ولاردىڭ سوڭىنان يتشە ەرىپ جۇرەتىن.
اپرەل ايىندا كولحوز جىلقىسى قۇمنان تاۋعا قاراي كوشكەندە، اققاسقانى اۋىلعا الىپ قالىپ، الداعى ۇلكەن مەرەكەدە بايگىگە قوسۋعا دايىنداي باستادى. العاش قوسقان كەزدەرىندە - اق ول كوزگە ءتۇسىپ ءجۇردى.
جۇمىستان بوس ۋاقىتتارىندا اسقار ونى سىلاپ-سيپاپ كەتىپ جۇرەتىن. سوندىقتان دا بولار، ساپار اعايدىڭ بۇگىن اسقاردى باقىتقا كەنەلتىپ وتىرعانى. جەر تۇپكە جەتكەنشە اسقار اتتىڭ قامىس قۇلاعىنان وزگە ەشتەڭەنى كورمەدى. اققاسقانىڭ قۇلاق قايشىلاۋىنا قاراپ، شاپقان كەزدە ونىڭ، قانداي كۇيدە بولاتىنىن توپشىلاۋمەن كەلەدى. ات، اسقاردىڭ اۋسەلەسىن بايقاعىسى كەلگەندەي، تىزگىندى سوزىپ، اۋىزدىقتى تىستەپ الىپ، باسىمەن ءسۇزىپ الا جونەلەدى. بالانىڭ تاقىمىندا ويناپ، ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك ۇيتقيدى. تىزگىندى ءسال قاعىپ قالساڭ، ءبىر ورىندا ويناقشىپ، ويقاستاي بەرەدى. سىرالعى بولعان جۇيرىك اككى بالانىڭ ىرقىنا ابدەن جاتتىعىپ العانداي.
— وسى اراعا قاز-قاتار تۇرامىز، — دەدى الدا كەلە جاتقان ات ايداۋشى. بايگەشىلەر يىرىلە توقتاپ، اتتارىنىڭ باسىپ كەيىن بۇرىپ، قاتار تۇزەپ تۇرا باستادى.
اسقار باسقالارعا زەر سالعان. اتقا شاپقانداردىڭ ىشىندەگى ەرەسەگى ءوزى ەكەن. جاستارى وندار شاماسىنداعى بالالار، تاقىمدارى اتقا جابىسىپ قاپتى. ادەتتە، ەسكى ءداستۇر بويىنشا مۇنداي ۇزاققا جىبەرىلگەن بايگەدە اتقا وتە جاس بالالار شاباتىن.
اۋىل بالالارى بولسا، شەتىنەن اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى. بايگەگە شاپقان كەزدە قارسى سوققان جەلدەن اتقا كۇش تۇسىرمەۋدىڭ ءادىسىن دە ولار جاقسى بىلەدى، ول ءۇشىن اتتىڭ جالىنا جابىسىپ قالادى. سالماقتارى قاڭباقتاي، اتقا اۋىرلىقتارى جوققا ءتان. وندايدا ات ۇستىندە ادام بارىن سەزبەي، ەمىن-ەركىن كوسىلەدى. اسقاردىڭ قۇربىلاسى ءبىر عانا قارا بالا بوپ شىقتى. ونىڭ استىنداعى اقجال ات تا اققاسقادان كەم سوقپايتىن ءتارىزدى.
ات ايداۋشى ساپقا تۇرعان بالالاردى ءبىر اينالىپ، ەر-تۇرماندارىن، بايقاپ، اتتاردى ءبىر شولىپ ءوتتى دە:
— دايىنسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— ءبارىمىز دە دايىنبىز.
— وندا تىڭداڭدار. شاپقان كەزدە ءبىر - بىرىڭە سوقتىقپاڭدار، ۇزەڭگى قاعىسپاڭدار. جول كەڭ، جەر تەگىس، ۇرا - جىرا جوق، جازىق دالا بارىڭە دە جەتەدى. ءبىرجارىم - ەكى شاقىرىم وتكەن سايىن قاراۋىل تۇر. ءتارتىپ بۇزباڭدار. ەگەر ات بولدىرعانداي بولسا، جارىستان شىعىپ كەتۋگە بولادى...
— تىڭداڭدار!
اسقار دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىزگىندى قىسا ءتۇستى. اققاسقا دا قۇلاعىن تىگە قالدى.
— قايتىڭدار!
دۇلەي جەلدىڭ ەكپىنى وسىپ جىبەرگەندەي، اتتار العا قاراي لاپ قويدى، ساتىر-سۇتىر ەتكەن تۇياقتاردان كەسەك-كەسەك شاڭ ۇشتى.
اۋەلگى بەتتە اسقار قالىڭ توپىردىڭ ىشىندە قالدى، كوز الدىندا الداعى اتتاردىڭ قۇيرىعى عانا جەلبىرەيدى، ولاردىڭ تۇياقتارىنان ۇشقان كەسەكتەر اققاسقاعا ءتيىپ جاتىر. اققاسقا بولسا، ەركىمە قويا بەر دەگەندەي، باسىمەن الىسادى، قۇلاعىن جىمىرىپ، العا ۇمتىلادى. الداعى كوپ توپىردىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعار ساڭلاۋ ىزدەيدى. بىرتىندەپ، قايىستاي سوزىلىپ، بايگە اتتار بىر-بىرىنەن بولىنەيىن دەدى، سىرت قاراعاندا ءبىرقالىپتى شابىسپەن كەرگىتىپ بارادى ءبارى دە. اسقاردىڭ ارت جاعىنان ءبىر اتتىڭ بىرىلداعان دەمى قۋىپ جەتىپ قالدى، الدىندا قارا سايگۇلىككە مىنگەن كىشكەنە بالا كەتىپ بارادى، ونىڭ الدىندا تاعى ءتورت ات كورىنەدى. اققاسقا التىنشى بوپ كەلە جاتىر. بارلىعى قانشا ات ەدى، — ون بەس پە، الدە جيىرما ما ەدى؟ — دەپ ەسكە الدى اسقار. ءبارىبىر ازىرگە قۋاناتىن ەشتەڭە جوق. قاراقشى ءالى الىس، اسىقپاۋ كەرەك.
جالعا جابىسا ءتۇسىپ، اتتىڭ تىنىسىن اڭدايىن دەپ تىزگىندى ىركە ۇستادى. اققاسقا ىرسىلداي دەم الادى. قۇلاقتان گۋلەگەن جەل ەكپىنىنە قاراپ اسقار ونىڭ بىرتىندەپ ارشىنداپ كەلە جاتقانىن اڭدادى. اققاسقانىڭ ەتى قىزىپ، تىزگىندى بوسات دەگەندەي، ەلىرە ەكپىندەپ، قارا سايگۇلىككە جەتىپ تە قالدى. اتتىڭ ويناق سالعان ەلىرمە قايسارلىعى شاباندوز بالاعا دا وڭاي اۋدى. اسقار تىزگىندى بوساتا بەردى. «ءبىر ساتكە: اقىرىنا دەيىن ارىنى جەتەر مە ەكەن. ساپار اعانىڭ ەڭ سوڭعى كەزەڭگە دەيىن اۋىزدىعىنا سۇيەي شاپ دەگەن اماناتىن بۇزعانىم دۇرىس پا؟» — دەگەن وي كەلدى دە دەرەۋ ۇمىت بولدى.
قۇلاعىن جىمىرىپ، قارىشى جازىلا تۇسكەن اققاسقا قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتتى. جالپاق تاسپاداي داڭعىل جول زىمىراي دوڭگەلەنىپ، اياق استىندا زۋىلداپ قالىپ بارادى. قارسى سوققان جەل بەتكە ۇرادى. ءبىراق ول سۋىقتى سەزگەن جوق، ەسى-دەرتى جانۇشىرعان ات ەكپىنىنە اۋعان ەدى...
اققاسقا العا ەنتەلەپ كەلەدى. بالا ءوزىن تاۋ مەن تاستىڭ توڭىرىسىندەي، جويقىن كۇشتىڭ نەسىندەي، زۋىلداعان قاناتى بارداي سەزىندى. ونىڭ ايقاي سالعىسى كەلدى، كورسىن جۇرت مۇنىڭ قازىرگى كۇيىن، ەستىسىن، ءبىلسىن مۇنىڭ قۋانىشىن...
اتتىڭ اق كوبىك بولعان ومىراۋىنا، ۇزىك-ۇزىك القىنا شىققان دەمىنە قاراپ، اسقار دوڭەستىڭ باستالعانىن ۇقتى. الدا تەك ءبىر عانا اقجال اتتىڭ قۇيرىعى كورىنەدى. اققاسقا سونىڭ سوڭىنان قۇتىرىنا ورشەلەنىپ كەلەدى. مىنە ول تاياپ تا قالدى، تاعى ءبىر ۇمتىلسا، تاعى ءبىر، تاعى ءبىر... اققاسقانىڭ باسى قارا بالانىن، ەر توقىمىنىڭ دەڭگەيىنە دە جەتتى. ءدوڭنىڭ باسى دا جاقىن، ونان ءارى ادامعا تولى سارى جازىق، وندا ساپار اعا بار، وندا باعانا اتتاندىرىپ سالاردا: «وزىپ كەلەتىن بول»، — دەپ اقىرىن عانا سىبىر ەتكەن زاۋرەش بار. ولار اسقاردىڭ وزىپ - كەلەتىنىنە كامىل سەنەدى، كوز تالدىرا كۇتىپ تۇر.
«اينالايىن، جانۋارىم! اينالايىن اققاسقا، وزىپ شىق!»
دەن، باسى تاياۋ. اققاسقانىڭ باسى وزا بەردى. اسقار بار داۋسىمەن اتويلاپ تەبىنىپ قالدى، قۋانىشتان ىشقىنا شىڭعىرىپ، قارا بالانىن، بەتىنە قاراپ ايقاي سالدى:
— ە-ە-ە-ەي! ساقتان، دوستىم! استىڭداعى اتىن، بورتا - بورتا بولار! اتىڭ كىم ءوزى؟
— جومارت! — دەدى قارا بالا، ىزالانا داۋىستاپ. — پاناسىز قاڭعىباس، حالىق جاۋىنىڭ بالاسى!
اققاسقا ءدوڭنىڭ باسىنا شىققان. الداعى گۇل مەن ادامعا تولى القاپتان قۋانىشتى شۋ گۋ ەتە ءتۇستى. سالت اتتىلار قيقۋلاپ اسقارعا قارسى شاپتى. ءبىراق اسقار ولاردى كەرگەن دە جوق، ەستىگەن دە جوق.
اققاسقا ىلديعا قاراي قۇلدىراپ كەلەدى. اسقار قۇيىنداي ۇشقان اتتىڭ باسىن ويىستىرا بۇرىپ، ءوزىن جابىرلەگەن قارا بالانى قامشىمەن تارتىپ جىبەرەيىن دەپ كوتەرىلە بەردى. كۇرت بۇرىلعان اققاسقا جولدان شىعىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى. اسقار قولىن كوتەرگەن بەتتە اتتىڭ باسىنان اسىپ، الدەقانداي شىڭىراۋعا ۇشىپ ءتۇستى.
... جەرگە ءدۇرس ەتىپ قۇلاعان بالا قيالاي دومالادى، ءشوپتىڭ جۇمساق تىكەنى مەن توبىلعى بۇتالارىنىڭ وسىپ ەتكەنىن سەزىگى جاتتى.
كوزىن اشقاندا ول ءوز توبەسىنەن ءتونىپ تۇرعان اسپاندى كوردى، شىرقاۋ كوكتە بيىكتە قۇس قالقىپ ءجۇر. «قىران ءار ۋاقىتتا دا بيىك ۇشادى» — دەيتىن ساپاردىڭ سۇيىكتى ءسوزىن ەسىنە الدى. قىران ەكىگە ءبولىنىپ بارىپ جوعالىپ كەتتى، اسقاردىڭ باسى اينالدى. لوقسىق قىسقان سوڭ تۇرۋعا ارەكەتتەندى، ءبىراق كەۋدەسى سىرقىراپ باقىرىپ جىبەردى دە قايتادان قۇلاپ ءتۇستى.
— نە بولدى ساعان، بالام - اۋ، ا؟ — دەگەن ساپاردىڭ داۋسى الدەقايدان، الىستان جەتتى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، ساپەكە، ومىرىندە ءبىر اتتان جىعىلمايتىن ول قانداي جىگىت سونشا؟ ءقازىر ءبىز ونىڭ ەسىن جيعىزامىز.
اسقار توبەسىنە ءتونىپ تۇرعان قالتايدى كەردى.
— ءا، مىنە، ەسىن جيدى، — دەدى، ىڭىرانعان اسقاردى ەپپەن كوتەرە بەرگەن قالتاي. — و وۋ، سەنىن، قولىن، شىعىپ كەتىپتى عوي. ەشتەڭە ەتپەيدى، شىدا ەندى، ايتەۋىر سۇيەگىن، امان ەكەن.
— جانى ءسىرى - اق ءوزىنىڭ، مىسىق سياقتى. پاروۆوزدى كوردى عوي، اكەسىنىڭ، سوڭىنان سىبىرگە دە بارىپ قايتتى، ولەتىن ءتۇرى جوق، — دەدى الدەكىم مىسقىلداي سويلەپ. قولىنىڭ اۋىرعانى جانىنا باتقان اسقار قاتتى تىستەنگەن كۇيى كوزىمەن الگى سويلەگەن ادامدى ىزدەدى. تاعى دا جابىردەن جۇرەگى قىستىعىپ كەتتى، ورنىنان تۇردى، ساپار مەن قالتايدىڭ جاردەمىنسىز ءوزى تۇردى. سول قولى جانسىز زاتتاي سالبىراپ، شاڭ مەن ازاپتان قارايعان جۇزىنەن باتتاسقان تەر تامشىلاپ تۇردى.
— مىنە جىگىت، مىنە جىگىت، ءوزى تۇردى عوي، — دەپ قالتاي ابىرجىپ قايتالاي بەردى. ول اقساڭداي ءجۇرىپ، بالانى ءبىر اينالىپ شىقتى، قولىن كورىپ، ابايلاپ قانا يىعىنان قوزعاپ قويدى.
— سەم ءسال شىدا، اسقارجان. ازىراق قانا شىدا. ءقازىر. ءبىز سەنىڭ قولىڭدى ورنىنا سالامىز، ءبارى دە جونىنە كەلەدى. قايدا ايداسا قايتپايتىن جىگىتتىڭ ءوزى بولاسىڭ...
جانىنا باتقان اۋرۋعا بەرىلمەي، اياعىن شاق باسىپ تۇرعان بالا قالتايعا كۇدىكپەن قارادى. ول جۋىردا عانا مايداننان قايتقان وسى ءبىر اقساق ادامدى ونشا بىلىڭكىرەمەيتىن، سوندىقتان ودان قورقاتىن دا. ادەتتە قالتاي ۇندەمەيتىن تۇيىق ادام، ءوزى جالعىز تۇراتىن. اۋىلدا ول كوشەدە كوپ كورىنبەيتىن، قاشان دا الدەنەنى ىستەپ، جۇمىسسىز وتىرا المايتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان شەبەر ەڭبەككەر ەدى. ال ىستەيتىن ءىسى بولماسا جابىعىپ، جۇرتتان قاشقاقتاي باستايتىن. اۋىلداعى جەسىر كەلىنشەكتەر مەن قىزداردىڭ قالتايعا ىنتىعا كوز سالاتىنىن دا اسقار كەرگەن. ءبىراق قالتاي ولاردى بايقامايتىن سياقتى ەدى.
— ساپار اعا، ماعان كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزشى. مىقتاپ ۇستاڭىز مۇنى، جىبەرمەڭىز، — دەدى قالتاي.
— شىدا، بالام، ايتپەسە كەم بوپ قالاسىڭ. — ساپار اسقاردى قاۋسىرا قۇشاقتادى. بالا توڭىرەگىنە قاراپ ەدى، ءوزىم قورشاپ تۇرعانداردىڭ ىشىنەن زاۋرەشتى كورىپ قالدى، سوعان قاراپ ەزۋ تارتىپ كۇلگىسى كەلگەنمەن، كۇلە المادى.
— ءا-ا-ۋپپ! — قالتاي مۇنىڭ شىققان قولىن جۇلقا تار¬تىپ قالدى. اسقاردىڭ شىرقىراعان جان داۋسى شىعىپ كەتتى. ساپاردىڭ ءجۇزى كىرجىڭ ەتتى، ول الدەكىمنىڭ پالتوسىنا ەسىنەن تانىپ قالعان بالانى ابايلاپ اكەپ جاتقىزدى دا، سۋ اكەلۋدى ءوتىندى.
— ءبارى دە جونىنە كەلدى، قولى ورنىنا ءتۇستى، ەندى بىر-ەكى كۇننەن كەيىن شايتانعا ءمىنىپ شاپسا دا جىعىلمايتىن بولادى، — دەدى كۇلىمسىرەگەن قالتاي، جەڭىمەن تەرىن ءسۇرتىپ تۇرىپ.
— مەن كىنالىمىن بۇعان، مەنىڭ كەسىرىمنەن، — دەدى جۇرت كوزىنە تۋرا قاراۋعا قايمىققان جومارت اقىرىن عانا. وعان ەشكىم نازار اۋدارعان جوق. تەك ساپار جاقىن كەلدى دە:
— ونداي بولسا، سەن زاۋرەش ەكەۋىڭ جەڭىل اربامەن مۇنى اۋىلعا جەتكىزەسىڭدەر. ءشوپتى قالىڭ عىپ سالىڭدار، سەلكىلدەمەسىن، اتتى اقىرىن ايداڭدار. جولدا تاتۋلاسىپ، كەشىرىم سۇراعايسىڭ، — دەدى.
* * *
جۇرت مەرەكەنى كەپكە دەيىن ەسكە الىپ ءجۇردى. راس، تويدان كەيىن شارۋا شەكتەلگەن جوق، ىشەر اس مولايعان جوق، قايتا كەرىسىنشە كولحوز قويماسىندا نە ءبىر ۋىس ۇن، نە ءبىر جاپىراق ەت قالمادى.
پىشەن باستالدى. پىشەنشىلەرگە بەرەر ازىق جوق ەدى. ايەلدەر راۋاش، تاۋ جۋاسىن جانە شۋىندىقتىڭ ءتۇبىن جينادى. راۋاشتان كوجە جاساپ، شۋىندىقتىڭ ءتۇبىن كارتوپ قۇساتىپ شوققا ءپىسىردى. ايەلدەر قولدارى ءتىلىم-تىلىم بوپ جارىلا ءجۇرىپ، قىرمانداعى وتكەن جىلدان قالعان ماساقتى تەردى، قىستاي قار استىندا جاتىپ ىسىنگەن، ونە باستاعان ءداندى جينادى. ءاربىر سەميا ۇمىتپەن، قۋانۋمەن ءومىر كەشتى، ەسىكتىڭ ءسال تىقىرىنا ەلەڭ ەتىپ دىبىس بەرىپ، ۇزاقتى كۇنگە اۋداننان كەلەتىن جولعا تەلمىرە قارادى. بىرتىندەپ مايدانداعىلار قايتا باستادى، ءبىر سەميانىڭ قۋانىشى بۇكىل اۋىلدىڭ قۋانىشىنا اينالدى. ءتىپتى قارا قاعاز العاندارعا دەيىن ۇمىتتەرىن ۇزگەن جوق.
كوكتەم گۇل اتتى. كۇن شۋاعىن مول توگىپ، ەگىن كوتەرىلىپ وسە باستادى، وسى ءبىر شاقتا بىردە -بىرەۋ ءولىم دەگەننىڭ بار ەكەنىنە سەنە المادى.
جۇرت ءدال ءبىر ۇزاققا سوزىلعان، اۋىر ۇيقىدان ويانعانداي بوپ، تاۋدىڭ، شابىندىقتىڭ اسەمدىگىن، سونداي-اق ۇيلەردىڭ توبەسىنىڭ قۇلاۋعا تايانعانىن، مال ارىقتاپ، اربالاردىڭ اشىق - شاشىق قالعانىن اڭعاردى. ءبارىن اسىعىس جونگە كەلتىردى. ءبىراق اشتىق كۇشتى الا بەردى.
— وسى مەنى اۋىلعا نە سوردىڭ ايداپ كەلگەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن؟ قالالاردىڭ بىرىندە قالىپ، جۇمىس تاۋىپ اپ، تۇرىپ قالعانىمدا عوي. كەسىكتى جالاقىڭ، بار. ال مۇندا بولسا ەڭبەككۇن، وعان دا تەك كۇزدە بىردەڭە العان بولاسىڭ، وندا دا استىق ءجوندى بولسا. ايتپەسە بۇكىل جىل بويىنا كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي ىرسىلداپ جۇمىس ىستەيسىڭ، ازىعىڭ قۋ ءشوپتىڭ ساباعى عانا.
اسقار بۇل سەزدەردى اۋدان ورتالىعىنداعى بازاردان ساتىپ اكەلىنگەن جارما تولى قاپتاردى كىردىڭ ۇستىنە ىزالانا لاقتىرىپ جۇرگەن قالتايدان ەستىدى. جارمانى كولحوزدىڭ ەكى بريگاداسى تەڭ ءبولىپ الدى.
— بۇل ايتقانىن، دۇرىس ەمەس! جىگىت ا دام قايدا جۇرسە دە، ءوزىن - ءوزى اسىرايدى. ال بالالاردى، كەمپىر-شالدى، جەتىم-جەسىر ايەلدەردى كىم اسىرايدى؟ قاشقىڭ كەلدى مە، — بار، ۇستامايمىز. بۇگىننەن باستاپ كەت! — دەپ ساپار قالتايعا تاپ بەردى.
— و نە دەگەنىڭىز، ساپەكە، تۇسىنبەيدى دەيسىز بە؟ مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم ول ەمەس قوي... — دەپ كۇرسىندى قالتاي. — ءشوپ شابۋدى قاي جەردەن باستايمىز، ايتىڭىز. جىگىتتەردى جينايمىن دا — ءايدا. كۇتەتىن كەز ەمەس — شەپ قۋارىپ بارادى.
— ساۋىن سيىرلاردى اۋىلعا تاياۋ قوندىرىڭدار دەپ بۇيىردىم. پىشەنشىلەرگە ءسۇت بەرەمىز. وراققا دەيىن جەتسەك بولعانى، — دەدى ەندى سابىرلى سويلەگەن ساپار. — ايتپاقشى، Acقار سەن فەرماعا ەسەپشى بولاسىڭ. ساۋىنشىلارعا جاردەمدەس. ەر جەتتىڭ ەندى. ەكى اياقتى اربا بەرەمىز، ءسۇتتى «توڭكەرىسكە» سەپەراتورعا اپارىپ تۇراسىڭ، ال وبراتىن بريگادىلەرگە تاسىپ بەرەسىڭ. سونىڭ ءبارىن ەسەپكە الىپ وتىر...
كولحوز فەرماسى اۋىلدان ءبىرجارىم شاقىرىم جەردەگى تەرەڭ تاۋ قۋىسىنا كىرە بەرىسكە ورنالاستى. ساۋىنشىلار ءۇشىن ەكى جەرۇي جاسالىپ، بۇزاۋلار قامايتىن جەر قورا قازىلدى. مامىرباي باقتاشى، كەنەحان ۇستا — ەكەۋى جەرۇي مەن قوراعا ەسىك جاساپ، ىلەزدىڭ اراسىندا اسقارعا ەكى اياقتى اربا دا شاۋىپ بەردى. ۇستا دۇكەنىنىڭ اۋلاسىندا جاتقان جۋان بورەنەدەن ارامەن دوڭعالاق قيىپ اپ، وعان شەنتەمىر قاعىپ تاستادى.
— ال، بالا، سەنىن، تانكىن دە دايىن. فلياگتەردى سالىپ ال دا تارت جۇمىسقا. جايلاپ جۇرسەڭ، مۇنداي دوڭعالاق ۇزاققا بارادى، ال ۋاقىتىمەن مايلاپ تۇرساڭ، بەيىشتىڭ تورىنە دەيىن دە جەتەسىڭ، — دەدى كەنەحان.
«توڭكەرىسكە» ءسۇت تارتۋ ونشا قيىن جۇمىس ەمەس ەكەن. اسقار تەز توسەلىپ الدى. ساۋىلعان ءسۇتتى ولشەپ، ەسكى داپتەرگە جازىپ قويادى. مايى الىنعان ءسۇتتى بريگادا قوستارىنىڭ تاي قازاندارىنا قۇيىپ بەرىپ، اسپازدارعا داپتەرىنە قول قويعىزىپ الادى. ءار جەتىنىڭ اياعىندا ۆەدوموستى سچەتوۆود امىربەككە اكەپ تاپسىرادى. مىنە، وسى ءبىر امىربەككە جولىعاتىن كەز — بالاعا ۇنامايدى - اق. امىربەك اسقاردى جەك كورەتىن جانە ونىسىن جاسىرمايتىن. ول ءاربىر ساندى كۇدىكپەن قيتىعا وتىرىپ تەكسەرەتىن.
بىرتىندەپ اسقار وعان دا ۇيرەندى. ول تەكسەرۋگە داپتەردى ءۇنسىز بەرىپ، ءۇنسىز قايتىپ الاتىن دا، امىربەكتىڭ ءسوزى مەن تەسىرەيە سىناعان كوز قاراسىنا كوڭىل بولمەستەن كەتىپ قالاتىن.
زاۋرەش فەرماداعى ايسۇلۋ دەگەن، كۇيەۋى مايداننان ورالماعان جەڭگەسىنە ءجيى-جيى كەلىپ تۇراتىن. ۇلكەن قوي تاستىڭ ۇستىنە وتىرىپ الىپ، ول اسقاردى سىرتتاي باقىلايتىن. اسقار ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇسىپ قاتتى قىسىلاتىن، قورانىڭ ىشىنەن بۇزاۋدى ارەڭ تاۋىپ، سيىردى يىتۋگە الىپ شىعاتىن.
— سەن نەمەنە، اسقارجان، زاۋرەشتەن قورقاسىڭ با؟ سونى كورسەڭ بولدى، ەبىڭ قاشىپ، بۇزاۋعا شاماڭ كەلمەي قالادى عوي، — دەسىپ ساۋىنشىلار قاعىتىپ قوياتىن. ەشتەڭە ەمەس، ءالى - اق كولحوز بايىپ، ارقان العان كەزدە بۇل اۋرەدەن سەنى قۇتقارامىز. ال ازىرشە كۇشەنۋگە تۋرا كەلەدى.
... كىپ-كىشكەنتاي سارى بۇزاۋ ەنەسىنىڭ ەمشەگىنەن باس العىسى كەلمەيدى. اسقار ونى قۇلاعىنان تارتقان ەدى، كوزى شادىرايعان بۇزاۋ ونى ءسۇزىپ قالدى، ول وتىرا كەتتى. زاۋرەش ساقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، جىگىت! اكەل كومەكتەسەيىن، — دەپ كەپ، ول لىپ ەتكىزىپ بۇزاۋدى ەمشەكتەن ايىرىپ الدى دا، جىڭىشكە شىبىقپەن شىقپىرتىپ، قوراعا قاراي قۋىپ بەردى. ال ەسىكتىڭ الدىنا جەتكەندە بۇزاۋ ويناق ساپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ، موڭىرەپ ەنەسىنە قاراي قاشتى.
— قايدا كەتتىڭ، سار ساپالاق؟! — زاۋرەش پەن اسقار ونى سوڭىنان قوسارلانا قۋدى. بۇزاۋ كىلت كەرى اينالىپ قوراعا قاراي قاشتى. اسقار مەن زاۋرەش بىرىمەن-بىرى سوعىلىسىپ قالدى.
— اسقار، سەن مەنىڭ زاۋرەشىمدى نەگە قۇشاقتايسىڭ؟ اۋەلى قالىڭ مالىڭدى اكەل! — دەدى ايسۇلۋ كوڭىلدى داۋىستاپ.
— ۇيااتپاساڭشى ولاردى، قۋ قالجاق، — دەپ دامەش اپاي ەزۋ تارتتى.
— ءاي، وسى سەنىڭ ءتىلىڭ - اي. اعام بولسا قالجاقتاتار ەدى-اۋ سەنى، — دەدى ۇيالىپ قالعان زاۋرەش ايسۇلۋ جاققا ويناقىلانا كوز تاستاپ قويىپ.
وسى كورىنىستىڭ ايىپكەرى وسىدان باستاپ «سارساپالاق» اتانىپ كەتتى. بۇزاۋ دا تەز ۇيرەندى. باسقا بۇزاۋلار مەن سيىرلارعا دا ات قويىلا باستادى. اۋەلگىدە اسقار اتاقتى ادامداردىڭ اتتارىن تاڭداپ ءجۇردى. شىڭعىسحان، ناپولەون، اقساق تەمىر... دەپ. ساۋىنشىلار ءار سيىردىڭ مىنەز-قۇلقىنا قاراپ، سوعان ورايلاس اۋىلداعى ايەلدەردىڭ اتىمەن اتاۋعا تىرىستى. ناعىز تۇك ۇقپاس، ءوزىن قوتىر باسقان، سۇيكىمسىز قيقار بۇزاۋدى اسقار «امىربەك» دەپ اتادى.
اۋىل بالالارى ات قويىلعان بۇزاۋلاردى كورۋگە فەرماعا كەلىپ تۇراتىن بولدى.
— انە قاراڭدار، انە قاراڭدار، انە ءبىر سيىر كەرىلىپ - سوزىلىپ ءسارۋاردان اۋمايدى ەكەن. ال بۇزاۋى قۇيىپ قويعان امىربەك قوي، ءتىپتى تۇمسىعى دا سونداي جەكسۇرىن ەكەن، — دەسىپ كۇلەدى بالالار.
ءبىر فلياگ مايى الىنعان ءسۇتتى توگىپ العان كۇنى اسقاردى امىربەك كەڭسەگە شاقىرتتى. «توڭكەرىستەن» قايتىپ كەلە جاتقان جولدا ەگىزگە وقىرا ءتيىپ، اقتۇماعا قاراپ الا جونەلگەن. ەكى اياقتى اربا تاسقا سوعىلىپ، دوڭعالاعى جارىلىپ كەتتى، وتىز سەگىز ليترلىك فلياگ ارىققا اۋدارىلىپ تۇسكەن.
— وبراتتى قايدا قۇرتتىڭ؟ كىمگە ساتتىڭ؟ مىنە، حالىق جاۋىنىڭ بالاسىنا جاقسىلىق ەتىپ، ەسىركەۋدىڭ اياعى. ءبورىنىڭ كۇشىگىن ادام ىشەر اسپەن قانشاما اسىراساڭ دا ءبارىبىر، ءبارى، بولىپ وسەدى دە! سەن ءوزىڭ مەنىڭ قىتىعىما ءتيىپ، مازاق ەتكىڭ كەلگەن ەكەن، ءا؟! بۇزاۋمەن سالىستىراسىڭ، ءا؟! — امىربەكتىڭ جىپ-جىلتىر مايلى كەسكىنى اشۋدان كۇرەڭىتىپ، قاپ-قارا مۇرتى تىكىرەيىپ كەتتى. «بۇل بۇزاۋدان گورى مىسىققا قاتتى ۇقسايدى ەكەن،» — دەپ ويلادى اسقار. امىربەك بالاعا قاراي اتىلىپ كەپ، ونى بەتىنەن سىزعىشپەن سالىپ قالدى.
— تارت قولىڭدى! — دەگەن ساپاردىڭ داۋسى شىقتى.
— ءا-ا، باسقارما. ارا تۇسەسىز. مىناۋ سۇمنىڭ بالاسىن ەسىركەيسىز...
ساپار ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى. ونىڭ سالالى ۇلكەن، كۇشتى قولى امىربەكتىڭ كەڭىردەگىنە جابىستى.
- — كىم جاۋ، كانە، ايت؟ — ساپاردىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتتى. — سەن ونىڭ باقايىنا دا تاتىمايسىڭ ۇقتىڭ با؟ ونىڭ اكەسى ەمەس، سەنسىڭ، مىنا سەنسىڭ...
ساپار ءوزىن-وزى ازەر تەجەپ قالدى، ءوڭى قاشىپ كەتكەن امىربەكتى بوساتىپ جىبەردى دە ءوزى قالجىراعان كۇيدە ورىندىققا وتىرا بەردى.
— ساپەكە، سەن مۇندايىڭدى قوي، قوي. مەن كوممۋنيستپىن، مەن شاعىم جاسايمىن...
— شاعىمدان، مەن دە كوممۋنيستپىن. مەن بىلەمىن، سەنەن شەككەندەي زياندى كولحوز باسقا بىردە-بىر ادامنان شەكپەيدى. قالتاي دا كوممۋنيست. مىنانىڭ اكەسى دە كوممۋنيست بولاتىن، ەكەۋمىزدەي ەمەس، ناعىز كوممۋنيست ەدى، — دەدى ساپار اسقاردى نۇسقاپ. — ازىرگە مەن ءتىرى تۇرعاندا مۇنى ەشكىم دە جابىرلەي المايدى!
— ال، سەن، بالام، جۇمىسىڭا بارا عوي. مەن ەندىگارى بىردە-بىر جان سەن تۋرالى جامان ايتپاۋى ءۇشىن ءبارىن ىستەپ باعام. بارا عوي، اسقارجان، قالتايدى شاقىرىپ جىبەرشى. باسقارمانىڭ جينالىسى بولادى دە.
كوشەدە اسقاردى زاۋرەش، جومارت جانە سۋ تاسۋشى باۋكەن قارسى الدى.
— نەمەنە، بۇرتيا قالعانىڭ؟ ول قانىپەزەرگە تۇكىر دە جۇرە بەر. ساپار اعا ونى دىمىن شىعارماستاي عىپ پارە-پارە قىلادى. ال ودان قالعانىنا، بىزگە سەم، — دەپ قۋلانا كەز قىستى باۋكەن، — ءوزىمىز - اق جاركەمدەيمىز ونى.
كەشكىسىن فەرماعا ساپار كەلگەن. ول ساۋىنشىلاردىڭ جۇمىسىنا مۇڭايا جىميىپ قاراپ تۇردى. ونان سوڭ بۇزاۋلاردىڭ اتتارىن ەستىگەندە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
- — جارايسىڭدار، اقىل تاپقانسىڭدار. ەندى سەندەرگە باس ءجىپتىڭ دە كەرەگى جوق. ءبىز ءبىراز ورام ارقان تاپقان ەدىك. ول مالوكەش ءۇشىن وتە قاجەت بوپ وتىر. باييىقشى ءالى، سوندا سەن¬دەرگە ارقان ساتىپ اپەرگەندى قويىپ، ءۇي دە سالىپ بەرەمىز.
ساپار فەرمادا ءتۇن جارىمىنا دەيىن بولدى. وتقا جاقىن كەپ وتىردى.
— ە-ە، اسقارجان - اي، قيىندىق جالعىز عانا سەنىڭ باسىڭدا دەيسىڭ بە، كەيدە مەن ءوزىمنىڭ ورەم جەتپەگەن كوپ نارسەنى ءتۇسىنۋىم ءۇشىن بارىمدى اياماس ەدىم-اۋ دەيمىن، ادامنىڭ بىلەتىنى قانداي از دەسەڭشى... اتتەن، از دا بولسا وقىعان بولسام، — دەدى اسقاردى يىعىنان قۇشاقتاپ، ەركەلەتكەن جۇمساق ۇنمەن، جالىن شارپىعان كوسەۋ اعاشپەن وتتى اۋدارىسىتىرىپ قويدى.
— توبىلعىنىڭ تۇبىرتەگى قانداي جاقسى جانادى. كومىر سياقتى تۋرا... ءتۇتىنى از، ال ىستىعى — تەمىر بالقىتارلىق...
— ءوزى مەن نە دەپ مىلجىڭداپ كەتتىم، — دەدى ساپار دەرەۋ سەلت ەتىپ. — مەنىڭ ايتپاعىم بۇل ەمەس ەدى. ەرتەڭ سەنىڭ باسقا جۇمىسقا اۋىسۋىڭا تۋرا كەلەدى. باسقارما ۇن، كارتوپ، لوبوگرەيكالار مەن ساموسبروسوكتارعا زاپاس بولشەكتەر ايىرباستاپ الۋ ءۇشىن اك تاس دايىنداۋمەن شۇعىلدانۋعا شەشىم جاسادى. ءبىزدىڭ تاۋلارىمىزدا اك جاعاتىن تاس كوپ قوي. ەرتەڭ قالتاي بريگادا ىرىكتەپ الادى، سەن سولارمەن بىرگە باراسىڭ. بۇرسىگۇنى جۇرەسىڭدەر. ەڭبەككۇنىڭ ەسەبىن جۇرگىزەسىڭ، ءتىلماش بولاسىڭ. ول جاقتا، تاۋدا ورىس سەلولارى بار. قالتايمەن بىرگە سولاردى ارالاپ وتەسىڭدەر. مۇمكىن، اك كەرەك دەيتىندەر بولسا، الدىن الا زاكاز قابىلدايسىڭ.
ءبىزدىڭ كاريالاردىڭ، اك تاسىن تاۋىپ، ونى قالاي وڭدەيتىنىن كوزىڭمەن كەرىپ ۇيرەن. جىگىتتىڭ كوپ نارسەنى بىلگەنى ءجون. بىلەر كاسىبىن، جۇزدەن اسسا دا ارتىق بولمايدى.
قىسقاسى، ىستەر ءىس جەتەدى. تەك اياعىڭنان نىق تۇرىپ كەتۋىڭ كەرەك. ەگەر بيىل استىق جاقسى بوپ، كولحوز از دا بولسا اقشا جيناي السا، وندا كەلەسى كوكتەمنەن كىرپىش قۇيۋدى باستاپ، ۇيلەردى جوندەيمىز...
ەرتەڭگىسىن باۋكەن كەلدى. جۇمباقتاپ جىميعان ول اسقاردىڭ ەسكى داپتەرىن الدى جانە ودان ءۇش بوس فلياگتى قابىلدادى. ونىڭ ىزىنشە اۋىلدان ايسۇلۋ كەلدى.
— وتكەن تۇندە بىرەۋ امىربەكتىڭ ولەردەي زارەسىن الىپتى. اتىن سۋعارىپ كەلە جاتقاندا، تونىن اينالدىرىپ كيگەن بىرەۋ قارسى الدىنان جالپ ەتىپ شىعا كەپتى. ات جالت بەرگەن. ۇرەيى ۇشقان امىربەك ورعا دومالاپ ءتۇسىپتى، — دەدى ايسۇلۋ. — بالالاردىڭ قىلجاعى بولسا كەرەك. ءاي، وركەندەرىڭ وسكىر-اي!
اسقار باۋكەنگە قاراعان.
— سەن ەمەسپىسىڭ؟
باۋكەن جاۋاپ قاتقان جوق، جىميىپ قانا قويدى.
— كەدەرگى جاساما جۇمىسقا. كورىپ تۇرسىڭ عوي: ءسۇت ولشەپ جاتقانىمدى.
— اسقار، سەن قالتايمەن بىرگە كەتەسىڭ بە؟ قاپ، سەندەرمەن بىرگە بارار ما ەدىم شىركىن، — دەدى ايسۇلۋ ءسوز اراسى. شەلەگىن شايىپ تاستاپ، سيىر ساۋۋعا بەتتەدى.
... ۇزاقتى كۇن بوس ەدى. اۋىلعا بارعىسى كەلمەگەن اسقار تاۋعا قاراي كەتتى. قالىڭ وسكەن بۇتالاردى جارىپ ءوتىپ كۇنگەيگە شىقتى دا قوي بۇلدىرگەن تەرۋگە كىرىستى. جاس دولانا اعاشىنان كوپ دولانا تاۋىپ الدى.
ءبىر ۋىس تاۋ جۋاسىن، ءبىر قولتىق ەتىپ سولقىلداعان ساۋمالدىق تەرىپ اپ، تەرەڭ شاتقالدى بويلاپ تومەن قاراي يرەلەڭدەپ كەتەتىن جالعىز اياق جولعا شىققان كىشىرەك ءبىر جارتاستىڭ جايپاق توبەسىنە دەمالىپ وتىرماق بولدى. بالالار بۇل جارتاستى «قاراقشى» دەپ اتايتىن.
وسى جارتاستىڭ ۇستىنە جاتىپ اپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەستەن شاتقال ىشىندە نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن باقىلاۋعا بولاتىن.
تومەندە، بۇلاقتىڭ ارعى قارسىسىندا، قالىڭ ءشوپ باسقان سۇرلەۋمەن ەكى ادام بارا جاتىر. ولار كىشكەنتاي قۋىرشاق سياقتى ەدى. الىستان بىلىنەر-بىلىنبەس بەلگىلەرىنە قاراپ، جاۋلىقتى ايەلدى ايسۇلۋ بولار دەپ ءتۇيدى اسقار. وعان ىلەسىپ كەلە جاتقان قالتاي.
ولار سو بويدا، دوپ-دوڭگەلەك، كىشكەنە تارەلكەدەي عانا جاسىل الاڭعا شىقتى دا، سول جەردە الدەنەگە كەرىسىپ قالدى. قالتاي ايسۇلۋدى رەنجىتكەن بولۋ كەرەك. ويتكەنى ايسۇلۋ جاۋلىعىنىڭ ۇشىن بەتىنە باسىپ، كەيىن قاراپ جۇگىردى. قالتاي قۋا ۇمتىلدى، ۇستاپ اپ، الدەنەنى قىزىنا ايتىپ جاتىر، ايتىپ جاتىر. اسقاردىڭ دا جۇرەگى الىپ ۇشتى، ەكەۋى تاتۋلاسسا ەكەن دەپ تىلەدى ول. وسى كورىنىستى وزىنەن باسقا ەشكىم كەرمەسە ەكەن دەپ، دەرەۋ توڭىرەككە كوز جىبەردى.
قالتاي ايسۇلۋدى ەركەلەتە قۇشاقتادى دا، ەكەۋى سۇرلەۋدى كورمەگەندەي قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىمەن جۇرە باستادى. كارى جابايى الما اعاشتىڭ تۇسىنا كەپ، جەرگە تىزە بۇكتى. اسقار ولاردىڭ توبەلەرى مەن يىقتارىن عانا كەرىپ وتىردى. ەكەۋى الدەنە جايلى بىر-بىرىنە جارىسا ايتادى. ايسۇلۋ اقىرىن عانا باسىنداعى اق جاۋلىعىن الدى، قوس بۇرىمى ەكى يىعىنان توگىلىپ تومەن ءتۇستى. قالتاي كەلىنشەكتى وزىنە قاراي تارتتى...
اسقار ورنىنان اتىپ تۇردى دا، ابايدىڭ ماحاببات تۋرالى ءبىر ءانىن ىڭىلداي ايتىپ، سۇرلەۋمەن تومەن قاراي جۇگىرە جونەلدى. كوڭىلىندە وسى كەزگە دەيىن بۇيىعى جاتقان جارقىن دا نازىك سەزىم وياندى. ول ءوزىن تابيعاتتىڭ ءوزى بۇعان سەنىپ بەرگەن ماحاببات قۇپياسى، تاڭعاجايىپ سەزىم سىرىنىن، يەسى رەتىندە سەزىندى.
تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، اسقار زاۋرەشتى الىستان تانىدى. قىزدىڭ ۇستىندە جاڭا كويلەك، ادەمىلەپ ەرگەن قوس بۇرىمى كەۋدەسىنەن تومەن ءتۇسىپ تۇر.
— سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى زاۋرەش ءتىپتى امانداسپاستان.
— مىنە، — دەدى اسقار وعان ءبىر ۋىس ساۋمالدىقتى بەرىپ. — تاۋدا بولدىم.
— سەن ايسۇلۋدى كورمەدىڭ بە؟
— جوق، — دەدى اسقار كوزىن تايدىرىپ. ول ءوزىنىڭ قىزارا باستاعانىن سەزىپ، قىزدىڭ سۇيكىمدى جۇزىنە تۋرا قاراۋدان جاسقاندى.
— ءسويتىپ، تاۋعا جالعىز بارعان ەكەنسىڭ عوي! نەعىپ تۇرسىڭ ەندى؟ ءجۇر، سۋ الىپ كەلەيىك. ايتپەسە سەندەردە سۋ دا جوق ەكەن، — قىلت ەتىپ اشۋلانا قالعان زاۋرەش بوس شەلەكتى الىپ تۇماعا قاراي جۇگىرە جونەلدى، اسقار ارتىنان ەردى.
باشپاقتارىن شەتكە تاستاي سالعان زاۋرەش سۋىق سۋدى كەشىپ بارىپ، تۇمانىڭ ءدال كوزىنەن شەلەكتى تولتىرىپ الدى دا اسقارعا بەردى.
— ۇستا!
جەرۇيگە قايتىپ كەلگەن كەزدە زاۋرەش:
— كەشكىسىن بالالار اقسۇيەك ويناماق. كەلەسىڭ، بە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، مەن ەرتەڭ ەرتە جول جۇرەم.
— مەن سەنەن جول جۇرەسىن، بە، جوق پا؟ — دەپ سۇراپ تۇرعام جوق. كەلگىڭ كەلمەسە - — كەلمە! — ايقايلاپ جىبەرگەن زاۋرەش جالعىز اياق جولمەن اۋىلعا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
اسقار ونىڭ سوڭىنان قاراپ قالعان. كۇننىڭ كوزى شاقىرايىپ تۇر. الدەقايدان ءانشى قۇس سايراپ قويا بەردى، كولبەي جاتقان جاسىل دالادا سۇيكىمدى، سۇلۋ زاۋرەش لاقشا سەكىرىپ بارا جاتتى...
وگىزدەر ورگە قاراي ازەر شىعىپ كەلەدى. قالتاي مەن، كادىمگى مەرەكە كەزىندە كۇرەكەڭمەن كۇرەسەتىن، اقشال ەكەۋى الدا سالت كەلە جاتتى. قالتاي بريگاداعا بەرىلگەن بۇزاۋلى سيىردى ايداپ كەلەدى. اقكوڭىل، بالا مىنەزدى اقشال جەر جاعدايىن بىلگىر سانالادى. ءبىر وزىنە عانا ايان بەلگىلەر بويىنشا ول تاۋدا اك تاسىنىڭ ەڭ مول ورنىن، ال قۇمدا سۋدىڭ قاي جەردە ەكەنىن تاباتىن ەدى.
قالتاي اقشالدى سىي كوڭىلمەن «ينجەنەر» دەپ اتادى.
— ينجەنەر ەمەس، گەولوگ، — دەپ اسقار قالتايدى تۇزەتپەك بولعان، ءبىراق مۇنداي قيىن ءسوزدى بىردە-بىرى دۇرىس ايتا المادى.
جالپاق جاتقان تاۋ اڭعارىن جاناپ ءوتىپ، كۇن كەشكىرە قوعالى دەگەن تاۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا، قۇلاما جاردىڭ تۇبىنە كەپ توقتاعان بۇلار. «ينجەنەر» قولىنا كىشكەنتاي كۇرەك پەن تەمىر سۇيمەن الىپ توڭىرەكتى ۇزاق شارلادى. جەردى شۇقىلاپ، الدەقانداي تاستاردى قازىپ اپ، ءدال ءبىر سيقىرلاعانداي ۇزاق قارايدى. اقىرى جەر استىنان قىلتيىپ شىعىپ تۇرعان، اق جولاقتارى بار اشىق كوگىلدىر تاس تاۋىپ الدى. الگى جەردى اينالىپ شىقتى دا، ءبىر كەسەكتى سىندىرىپ اپ قۋانا داۋىستادى:
— وسى ارا!
ىڭعايلى ورىن تاۋىپ، جۇرت قوس تىگۋگە كىرىستى.
تۇندە بارلىعى وت باسىنا جينالىپ، ىشىندە كەسەك ەتى بار قارا بيدايدىڭ تالقانىنان جاسالعان ءتاتتى اتالانى ءىشتى.
— بۇل ءبىزدىڭ جەر ەمەس. پالە بوپ جۇرمەسە، — دەپ مازاسىزداندى جەكەن كوسە. ول تاڭەرتەڭ اقتۇماعا قايتىپ، قالتايدىڭ ورىن تەپكەن جەرى تۋرالى ساپارعا ايتپاق.
— بوتەن ەلدىڭ جەرى ەمەس قوي. ءبارى دە ەزىمىزدىكى. ۇقتىڭ، با؟ ەگەر وسى جەردى يەمدەنىپ وتىرعان كولحوزدىڭ ادامدارى كەلسە، ولارعا ءتۇسىندىرىپ ايت. مۇندا ءبىز ماڭگى-باقي تۇرىپ قالمايمىز عوي. بىر-ەكى جەتىدەن كەيىن شارۋامىزدى وڭداپ الامىز دا كەتەمىز.
جۇمىسشىلار كۇنىنە ءۇش ۋاقىت قارا بيدايدىڭ تالقانىنان ىستەلگەن ءسۇت قاتقان اتالانى سوعىپ اپ، بۇلدىرگەن، ساۋمالدىق جەيدى، ءشاي ءىشىپ ونان كەيىن جۇمىسقا كىرىسەدى. جۇمىستا بەل جازۋ دەگەندى بىلمەيدى. تىك جارقاباقتىڭ ۇستىنەن ۇلكەن پەش قازىپ، سونى اك تاسىمەن تولتىرا باستادى. ءىرى-ىرى كەسەكتەردى بالعامەن، سۇيمەنمەن سىندىرىپ الىپ، زورعا دەپ ارباعا تيەپ، پەشكە تاسىدى. پەشتىڭ تۇبىنە «ينجەنەردىڭ» باقىلاۋىمەن ەڭ ۇلكەن كەسەكتەر قالانىپ، كەڭ دوعال ساڭىلاۋ جاسالدى. ونىڭ ۇستىنەن ۇساقتاۋ كەسەكتەر تولتىرىلدى. سونىمەن قاتار وتىن دايىنداۋ دا ءجۇرىپ جاتتى. قۋراعان قاراعاي، اقتەرەك، يتمۇرىننىڭ بۇتالارى، توبىلعى — ايتەۋىر قولعا ىلىككەنىن، ءبارى شابىلدى. وتىن تاۋداي بوپ ءۇيىلدى، ال اقشال بولسا: «از، از» — دەپ بوي بەرمەيدى.
ازىق-تۇلىك تاۋسىلعان كەزدە جومارت كەلدى. ول ءبىر شەلەك بيداي، ءبىر ارىق قوي جانە ءبىر كيلو ماي اكەلگەن ەكەن.
— ساپار اعا ەندى ەشتەڭە دە جوق دەپ ايتتى، — دەدى.
سول كۇنى قالتايعا ەكى ورىس كەلگەن. سونىڭ بىرەۋى قالتايعا:
— بۇل جەر «زاريا» كولحوزىنىڭ جەرى. سەندەر ءبىزدىڭ اعاشتى كەسىپ جاتىرسىڭدار، — دەدى قازاقشا.
— قوسقا كىرىڭىزدەر، اقساقالدار، — دەپ جاۋاپ قاتتى قالتاي. ومان سوڭ قوناقتار ىشكە كىرىپ جايعاسىپ وتىرعاننان كەيىن: — بۇكىل اۋىلدىڭ كوز سۇزگەن ءۇمىتى ءبىز بوپ وتىرمىز. يزۆەست دايىنداپ، سونى ازىق-تۇلىككە ايىرباستاۋىمىز كەرەك، — دەدى ول. — ال اعاش دەگەن ءالى-اق ءوسىپ كەتەدى، بۇل جەردىڭ توپىراعى جومارت قوي. ءبىزدى رەنجىتپەڭىزدەر...
— ءاي، جىگىتتەر، تەز قويدى سويساڭدارشى. قوناقتار كۇتىپ وتىر عوي. ىشەك-قارنىنان اۋىز ءتيىپ كەتسىن.
قوناقتار، جاداۋ ءوڭدى، الما - جۇلما كيىنگەن ادامدارعا ويلانا كوز تاستاپ وتىردى. كەشكى تاماقتان كەيىن ولار ءسات تىلەپ، قوش ايتىستى.
— ەرتەڭ وسىندا ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ بريگاداسى كەلەدى. پار جىرتساق دەيمىز، ايتپەسە وياڭداعى بار جاقسى جەرگە ءشوپ پەن جوڭىشقا سەبىلگەن...
ولار تاياۋ كەپ ورنالاستى. ءتورت ات جەگىلگەن كىشكەنە پلۋگپەن جەر جىرتۋعا كىرىستى. بۋى بۇرقىراپ توڭكەرىلىپ جاتادى.
قارا پارعا دالا كەپتەرلەرى قونىپ شىلاۋشىن تەرىپ، قىزىق ءبىر تىرلىك باستالدى.
جومارت پەن اسقار بىردە بوس ۋاقىت تاۋىپ جەر جىرتقاندارعا كەلگەن. بوروزدا ىرگەسىندەگى پالاتكادا ءبىر قارت ادام وتىر ەكەن.
ءا-ا، قوناققا كەلدىڭدەر مە. حوش كەلىپسىزدەر! — دەدى تۇستىك ازىرلەپ وتىرعان الگى قارت. ونان سوڭ بالالاردى جۇلما كوجەگە ابدەن تويعىزدى.
— قولدارىڭ بوساي قالعان كەزدە كەلە قويىڭدار. قۇس اۋلاۋعا شىعا قويايىق، — دەپ قارت بالالارعا كوڭىلدەنە كوز قىسىپ قويدى.
كەلەسى كۇنى ولار قىرعاۋىل ىزدەپ قوعالىنى جاعالاپ جۇرگەن. ويلاماعان جەردەن، بۇتا مەن قامىس اراسىنان كۇمبەزىنە اراب سەزدەرى، يەروگليفتەر، تاڭعاجايىپ سۋرەتتەر سالىنعان مازارعا تاپ بولدى.
جومارت ىشىنە كىرىپ، تاپ ءبىر سيقىرلى دۇنيەگە كەز بولعانداي جازۋلاردى، قابىرعالاردى سيپاپ قارس باستادى. ول بۇل زيراتتىڭ كىمدىكى ەكەنىن، قاشان سالىنعانىن بىلۋگە اسىق بولدى.
كەشكىسىن جومارت مازار جايىن اقشالدان سۇراي باستاعان، ءبىراق قارت ەشتەڭە بىلمەيتىن بوپ شىقتى. قاعاز تاۋىپ الىپ جومارت مازارعا قايرىلا باردى، وزىنە ۇناعان جازۋلار مەن سۋرەتتەردى مۇعالىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن كوشىرىپ الدى...
— كەشكى استان كەيىن پەشتى مازداتامىز، — دەپ حابارلادى اقشال سالتاناتتى تۇردە. قولىندا ايىرىقشا ۇزىن اشاسى بار ەدى. — تەك بايقاڭدار، ونان كەيىن وتتى ازايتىپ الماڭدار. اك قۇريدى، ايتپەسە.
وتتى ورتەي جاعۋ باستالدى. ءتورت تاۋلىك بويى جاندى وت، ءجۇمىسشىلار پەشتىڭ جانىنان كەتكەن جوق. تاۋداي وتىن كەز الدىدا جوعالايىن دەدى. وتىن جەتپەي قالا ما دەپ قورىققان قالتاي، ەتكەن جىلدارى بىرەۋلەر تاستاپ كەتكەن ءبىر مايا ءشوپتى تاسىپ جەتكىزۋدى بۇيىردى.
بىرتىندەپ اك تاسىنىڭ ۇستىڭگى قاباتى قىزا باستادى. ءاربىر تاس قىپ-قىزىل شوققا ۇسايىن دەدى. اقشال دەرەۋ لاي ازىرلەۋدى بۇيىردى. ونان كەيىن لايعا سابان ارالاستىرىپ ابدەن پىسكەنشە ايداتىپ، ءوزى كۇرەكپەن پەشتىڭ ۇستىنە لاقتىرۋعا كىرىستى. پەشتىڭ توبەسى ابدەن بىتەلىپ بولعان كەزدە:
— بولدى! كەتىڭدەر ەندى، وتتان! قاقپاق ازىرلەڭدەر! استىڭعى تەسىگىن تەز سىلاپ تاستاۋ كەرەك، — دەدى.
جۇمىستى اياقتاعان سوڭ، شارشاپ قالجىراعان، سوندا دا جۇزدەرىندە باقىت نۇرى ويناعان جۇمىسشىلار قوسقا جينالدى.
— ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن پەشتى اشىپ، اكتى تۇسىرۋگە دە بولادى، — دەدى اقشال كىشكەنە شوقشا ساقالىن سيپاي وتىرىپ.
— ءبىز قوعالىنىڭ جوعارعى ساعاسىنا اعاش كەمىرىن دايىنداۋعا بارامىز. ال سەن، اسقار، قالعان ادامدارمەن اۋىلعا قايت.
— بۇل ءبىزدىڭ جەر ەمەس. پالە بوپ جۇرمەسە، — دەپ مازاسىزداندى جەكەن كوسە. ول تاڭەرتەڭ اقتۇماعا قايتىپ، قالتايدىڭ ورىن تەپكەن جەرى تۋرالى ساپارعا ايتپاق.
— بوتەن ەلدىڭ جەرى ەمەس قوي. ءبارى دە وزىمىزدىكى.ۇقتىڭ با؟ ەگەر وسى جەردى يەمدەنىپ وتىرعان كولحوزدىڭ ادامدارى كەلسە، ولارعا ءتۇسىندىرىپ ايت. مۇندا ءبىز ماڭگى-باقي تۇرىپ قالمايمىز عوي. بىر-ەكى جەتىدەن كەيىن شارۋامىزدى وڭداپ الامىز دا كەتەمىز.
— كەشكى استان كەيىن پەشتى مازداتامىز، — دەپ حابارلادى اقشال سالتاناتتى تۇردە. قولىندا ايىرىقشا ۇزىن اشاسى بار ەدى. — تەك بايقاڭدار، ونان كەيىن وتتى ازايتىپ الماڭدار. اك قۇريدى، ايتپەسە.
وتتى ورتەي جاعۋ باستالدى. ءتورت تاۋلىك بويى جاندى وت، جۇمىسشىلار پەشتىڭ جانىنان كەتكەن جوق. تاۋداي وتىن كوز الدىدا جوعالايىن دەدى. وتىن جەتپەي قالا ما دەپ قورىققان قالتاي، وتكەن جىلدارى بىرەۋلەر تاستاپ كەتكەن ءبىر مايا شەپتى تاسىپ جەتكىزۋدى بۇيىردى.
بىرتىندەپ اك تاسىنىڭ ۇستىڭگى قاباتى قىزا باستادى. ءاربىر تاس قىپ-قىزىل شوققا ۇسايىن دەدى. اقشال دەرەۋ لاي ازىرلەۋدى بۇيىردى. ونان كەيىن لايعا سابان ارالاستىرىپ ابدەن پىسكەنشە ايداتىپ، ءوزى كۇرەكپەن پەشتىڭ ۇستىنە لاقتىرۋعا كىرىستى. پەشتىڭ توبەسى ابدەن بىتەلىپ بولعان كەزدە:
— بولدى! كەتىڭدەر ەندى، وتتان! قاقپاق ازىرلەڭدەر! استىڭعى تەسىگىن تەز سىلاپ تاستاۋ كەرەك، — دەدى.
جۇمىستى اياقتاعان سوڭ، شارشاپ قالجىراعان، سوندا دا جۇزدەرىندە باقىت نۇرى ويناعان جۇمىسشىلار قوسقا جينالدى.
— ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن پەشتى اشىپ، اكتى تۇسىرۋگە دە بولادى، — دەدى اقشال كىشكەنە شوقشا ساقالىن سيپاي وتىرىپ.
— ءبىز قوعالىنىڭ جوعارعى ساعاسىنا اعاش كومىرىن دايىنداۋعا بارامىز. ال سەن، اسقار، قالعان ادامدارمەن اۋىلعا قايتاتىن بول. ساپارعا ايتا بار، جاشىكتى اربالار جىبەرەتىن بولسىن. ءبىر كولىك اكتى اۋىلعا جىبەرىپ، ايەلدەرگە ءبولىپ بەرەمىز. قالعانىن تۋرا بازارعا تارتامىز. ءوزىمىز اپارامىز. بۇل اراعا ءبىز كولىك كەلەتىن قارساڭدا، ياعني ەكى كۇننەن كەيىن ورالامىز. كومىردى تەز-اق دايىندايمىز.
جۇرەرىنىڭ الدىندا قالتاي اسقاردى شەتكە شاقىرىپ اپ، وعان مۇقياتتاپ شۇبەرەككە ورالعان الما اعاشتىڭ تۇبىرىنەن جاساعان كىشكەنە قاسىقتى ۇستاتتى.
— ايسۇلۋعا بەرەرسىڭ. وڭاشادا. ۇقتىڭ با؟ — دەپ ەزۋ تارتتى.
... اسقار قالتايدىڭ تۇيىنشەگىن ايسۇلۋعا تاپسىرعان كەزدە كەلىنشەك نارتتاي قىزارىپ، جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ قويدى، ونان سوڭ قۋانىشىن جاسىرا الماعانداي، ابدىراپ تۇرعان اسقاردىڭ ەرنىنەن ءشوپ ەتكىزدى.
— بۇزاسىڭ بالانى! الدە سەن ونى جىگىت كورىپ، نوقتالاعىڭ كەپ تۇر ما؟ بايقاپ ءسۇي، ايتپەسە ونىڭ ءتىلىن تىستەپ اپ، ساقاۋ قىلارسىڭ، — دەدى ارت جاقتان كۇلە شىققان اشىق داۋىس. ايسۇلۋدى يتەرىپ قالعان اسقار زاۋرەشتى كەردى. ونىڭ مۇندا قاشان كەلگەنىن اسقار بايقاماعان. قىز جانارىندا ءبىر جارقىل بار ەدى. ونىڭ مازاق ەكەنىن، الدە كىنالاۋ، بولماسا ءازىل ەكەنىن اسقار تۇسىنە المادى. ەرنىن قولىمەن باسا بەرىپ:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى ول. زاۋرەش جاۋاپ قاتقان جوق. اسقار جەرۇيگە كىرىپ كەتتى. كىرىپ بارا جاتىپ ايسۇلۋدىڭ:
— كىشكەنە قىز، ساعان نە بولعان، قىزعانىپ تۇرسىڭ با؟ ءبالى ساعان، مەن سەنى ءالى بالا ساناپ جۇرسەم، — دەگەن داۋسىن ەستىدى. — بۇرتيما. كەزى كەلەدى ءالى، سوندا ءبارىن دە بىلەتىن بولاسىڭ. ءتىپتى جاسىراتىن نەسى بار، مەن ءقازىر دە ايتا الامىن. مىناۋ قالتايدىڭ بەرىپ جىبەرگەن سىيى ماعان. مەن سەنىڭ باۋىرىڭدى ادال جانىممەن كۇتتىم عوي. ەندى مەن دە ادام ەمەسپىن بە، ايەلمىن عوي، ۋاقىت ءوتىپ بارادى! اكىم دەگەن مىناۋ، كوردىڭ بە؟..
مۇنان ءارى اسقار ەشتەڭە ەستي المادى. جەرۇيگە ايسۇلۋدىڭ ءوزى عانا كىردى، قالتاي بەرىپ جىبەرگەن قاسىقتى نە ىستەرىن بىلمەگەندەي ويلى كۇيدە قولىندا اينالدىرا ۇستاپ تۇر.
- — زاۋرەش اۋىلعا كەتتى. ءبارىن اقتارىپ ايتتىم. باياعىدا - اق ءوستۋىم كەرەك ەدى. باتىلىم جەتپەگەن. وڭاي عانا بەت اشىپ العانىم قانداي كورىم بولدى، — دەپ كۇرسىنىپ قويدى ول. — مۇمكىن وسىنىڭ ءبارى اقىماقشىلىق تا شىعار؟ قايدام. سۇراپ كورگەن ەمەس ەدىم وزىمنەن. — ايسۇلۋ اۋىر ويعا باتىپ ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى. وسى ءبىر مۇڭلى شاقتارىندا ول بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ، كورىكتى ەدى. قويۋ قارا قاسى، كوزىن جاپقان ۇزىن كىرپىكتەرى، التىن شۋاقتى اقسارى ءجۇزى ونى قازاق ەرتەگىلەرىندەگى سۇلۋلارعا ۇقساتىپ تۇردى. سوعان قاراي وتىرىپ اسقار زاۋرەش تۋرالى ويلادى. ونىڭ كوكىرەگىندە زاۋرەش تۋرالى وي قوزعايتىن الدەقانداي ءبىر بۇلىڭعىر، قاتەرلى سەزىم وياندى.
— نەعىپ ءبىز سونشا جەتىمسىرەپ وتىرمىز، ءبۇيتىپ. ىسكە كىرىسەلىك تە، — دەپ ايسۇلۋ ۇشىپ تۇرىپ جاۋلىعىن بايلادى باسىنا.
— اسقارجان، كىشكەنە بيدوندى الشى. تۇمانىن، باسىندا تىعۋلى جاتىر ەدى. ىشىندە ءسۇت بار. سول ءسۇتتى اۋىلعا، قاتيپا تاتەمدىكىنە اپارىپ بەرە سالشى. ءوزىن، بىلەسىڭ عوي، التى بىردەي بالاسى بار. ەكەۋى اۋرۋ. بايعۇستاردا قوتىر ەشكى دە جوق. ال بالالارعا ءسۇت كەرەك. مەن كەشە ۇيلەرىنە كىرىپ ەدىم. تاقىر جەردە ۇيىقتايدى ەكەن. بالالارى ۇساق، كۇيەۋى قايتىس بولعان. ساپار ولارعا ەڭ سوڭعى قالعان ەتتى بەردى. ال مەن ساۋىن كەزىندە وسى ءسۇتتى تىعىپ الىپ قاپ ەم.اپارىپ بەرشى، اينالايىن.
تۇستەن كەيىن اۋىلعا بارا جاتىپ، جولدا اسقار كۇتپەگەن جەردەن امىربەككە كەزدەستى.
— ءاي، توقتاشى كانە. قايدان كەلدىڭ؟ تاۋداعى جۇمىس ءبىتىپ پە ەدى، الدە؟
— اك دايىن. ەندى تەك تيەپ الۋ عانا قالدى.
— بۇل جاقسى ەكەن. ال مىنا بيدانىڭداعى نە؟ تاعى دا ءسۇت، بولماسا قايماق ۇرلاپ كەلەسىڭ بە؟
امىربەكتىڭ استىنداعى ات اسقاردى تاپتاپ كەتە جازدادى.
— مەن ۇرى ەمەسپىن.
— كانە، قاقپاعىن اششى.
— ءما! — - اسقار باس بارماعىم شىعارىپ اتتىڭ تۇمسىعىنان ءتۇرتىپ قالدى.
— سەن نەمەنە! مۇنى ماعان كورسەتىپ تۇرسىڭ، با؟ — دەپ قيقىلداعان امىربەك، اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اسقاردى قامشىمەن تارتىپ - تارتىپ جىبەردى. بيدونعا جارماستى. اسقار ونى بار پارمەنىمەن كوكىرەكتەن قويىپ جىبەرىپ، بيدوندى كەرى تارتىپ الدى. ءسۇت توگىلدى.
— ءوي، تەكسىز قاراقشى! بورىدەن دە سۇم حايۋان. ءما، ساعان! — اسقار بوساعان ىدىستى امىربەكتىڭ اياعىنا قاراي لاقتىرىپ تاستادى.
— ءا، جاۋدىڭ تۇقىمى! — امىربەك تەمىردەي قولىمەن كەپ اسقاردىڭ جەلكەسىنەن بۇرە ۇستادى دا تىزەسىمەن يتەرە - ميتەرە كەڭسەگە قاراي سۇيرەدى. اسقار قورعانىش كۇتكەندەي توڭىرەككە قارادى، ءبىراق كەشەدە جان جوق ەكەن، ءبىر كىشكەنە بالا ۇستا دۇكەنىنە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتتى.
اتىن كوشەگە تاستاپ، امىربەك اسقاردى كەڭسەگە سۇيرەپ كىردى. ەسىكتىڭ ىلگەگىن سالىپ اپ، اسقاردى بۇرىشقا قاراي تەۋىپ جىبەردى. بار كۇشىن جيىپ شيىرشىق اتقان اسقار اتىلىپ كەپ ونىڭ كەۋدەسىنە جابىستى، باسىمەن يەكتىڭ استىنان سوقتى، امىربەك اتتان سالدى. ونان سوڭ ول اسقاردى بۇكتەپ سالىپ جۇدىرىعىمەن دە سوقتى، اياعىمەن دە تەپكىلەدى.
اسقار تىم-تىرىس جاتتى، ول ءلام دەپ ءۇن شىعارعان جوق، سوققىنى دا سەزگەن جوق، تەك ىزا مەم دولىلىق، كەرەمەتتەي قورلانۋ كوكىرەگىن بۋىپ جىبەردى. امىربەك، بالانىڭ دەنەسىنە داق تۇسىرمەي، ءبىر جەرىن سىندىرىپ المايتىنداي ەتىپ سوقتى. ونان سوڭ ول جايلاپ بويىم تۇزەپ، كيىمىن جوندەپ، قولىن ءسۇرتتى.
— جىلاننىڭ بالاسى باسقا بالارعا ۇقساساشى. قارا، تىستەسۋىن. مەن ءالى سەنىمەن جوندەپ ەسەپ ايىرىسارمىن. كەردەگى اكەڭ اۋناپ تۇسەتىن بولار. تالاي ايتقام وعان، امىربەكپەن ويىنىڭ كەلمەسىن دەپ. وسىدان بىلاي، ءوز جەلكەڭدى قالاي كورە الماساڭ، مەكتەپتى دە سولاي كەرە المايسىڭ. مەن سەنىڭ مۇعالىمدەرىڭدى ءبىر اياعىمەن بيلەتەرمىن. سەنى كىمنىڭ ارقاسى قالقالاپ جۇرگەنىن دە بىلەمىن. ەندىگى جەردە ول كۇنىڭ ءبىتتى. قۇمعا قۋامىن. اناۋ جولى تۇندە اتتى ۇركىتىپ، مەنى جارىمجان قىلا جازداعان دا سەن عوي؟ ا؟ ايت كانە، قانشا ءسۇت ۇرلادىق، كىم بەردى، كىمگە اپارا جاتىر ەڭ؟ — اسقار ءتىل قاتقان جوق.
— مەن ايتقىزامىن ساعان، — دەپ ول اسقارعا تاعى دا تاپ بەرگەن. الدەكىم ەسىكتى جۇلقي تارتىپ قالدى. زارەسى ۇشقان امىربەك كەيىن، ستولعا جۇگىرىپ باردى. ىلگەك شەتكە ۇشىپ كەتتى، بوساعادا كەنەحان ۇستا تۇردى. جەڭىن ءتۇرىپ تاستاعان، قاپ-قارا شويىنداي، ءتىلىم-تىلىم جۇدىرىعى ءتۇيۋلى. تۇكسيگەن قاسىنىن، استىنان وت قىزۋىنان وڭعان كوزى امىربەككە وقتانا قارايدى. امىربەك سۇرى قاشىپ، قيبىجىقتاپ، دىرىلدەگەن قولىمەن ستولدىڭ شەتىنەن ۇستاي بەردى. اسقار بەلىنىڭ قاتتى اۋىرعانىن سەزىپ، ورنىنان تۇردى.
— مىنە، مىناۋ بالا... كولحوزدىڭ ىرىسىن ۇرلاپ ءجۇر. مەن ودان ءجونىن سۇراسام، جاۋاپ ورنىنا جۇدىرىعىن الا جۇگىرگەنى. مەن ونىڭ اكەسىندەيمىن عوي. سوۆەت وكىمەتى ونى مەكتەپتە وقىتادى، ونىڭ اكەسى... ال ول ۇرلىق جاسايدى. ءبىز بۇعان ءبارىن بەرىپ ءجۇرمىز عوي...
— ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز سوۆەتتىك قوي، ءبىراق سەن وعان قول تيگىزبە، اكەسى تۋرالى دا ءسوز قىلما. ءجۇر، بالام، — دەدى كەنەحان اسقارعا. ەندى ونىڭ داۋسى جۇمساق شىقتى. — قانا بولما، اسقارجان. ارى تازا، ەرجۇرەك ازامات حالىق ءۇشىن تۋادى جانە حالىق ءۇشىن پيدا بولادى، ول تۋرالى حالىق ۇزاق ۋاقىت ايتىپ جۇرەدى دەيدى حالىق دانالىعى. اكەڭ تۋرالى امىربەكتىڭ ايتقاندارىنا سەنۋشى بولما. ادام ولسە، قۋانىشتان يت-قۇس قانا ۇرەدى. جانە سەنىڭ ءوزىڭ دە كىنالى ەكەنسىڭ. ۇلكەنمەن جاعالاسۋعا بولمايدى عوي...
اسقار ساپارعا ەشتەڭە دەگەن جوق. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ول كولحوز باسقارماسىنىڭ ءماجىلىسى بولعانىن، سوندا قاتيپا تاتەيدىڭ سەمياسىنا، اك دايىنداۋ كەزىندە قالتايدىڭ بريگاداسىندا بولعان ساۋىن سيىردى بەرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانعانىن ءبىلدى. امىربەك بولسا، پرەدسەداتەلدىڭ دۇرىس باسقارا الماۋىنان كولحوز ءسۇت پەن ماي تاپسىرۋدىڭ جوسپارىن ورىنداي الماي وتىرعاندىعى تۋرالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە حابارلايمىن دەپ قورقىتىپتى.
بۇل ساپاردىڭ قاپەرىنە دە كىرگەن جوق، ونىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى. اك ساتقاننان تۇسكەن اقشاعا ۇن، استىق الىپتى... اۋىل ايەلدەرى ۇيلەرىن اعارتا باستادى. اۋىلدىڭ ءارى كىرىپ، اسەمدەنىپ قالدى. وراق مەرزىمى دە جاقىندادى، ساناۋلى كۇندەر قالدى. ساپار كۇندە بارىپ ارپانىڭ ءپىسۋىن قاداعالاپ ءجۇردى...
سوعىستان كەيىنگى العاشقى وراققا بۇكىل اۋىل بولىپ شىقتى. اركىم-اق باسقادان بۇرىن العاشقى ون باۋدى بايلاپ، ولاردى ءار ءتۇستى شۇبەرەكپەن، لەنتالارمەن بەزەندىرىپ قويۋعا اسىقتى. ءبارىنىڭ دە جۇمىسقا مىقتاپ بەرىلگەندەرى سونشا، جەكەن كوسەنىڭ القىنا جۇگىرىپ جەتكەنىن دە ەشكىم بايقاماپتى. ەسى شىققان ول:
— ساپەكەڭ قايدا، ساپەكەڭ قايدا؟ — دەپ بىرەۋدەن بىرەۋگە قاراي جۇگىرىپ سۇراۋمەن بولدى.
— جۇگىرە بەرگەنشە، وراق الىپ جۇمىسقا كىرىسسەڭ ەتتى، — دەپ داۋىستادى ايەلدەردىڭ ءبىرى.
— ءاي، قاتىندار - اي، ءبىر سۇمدىق بولدى عوي! ميليسيا جانە ءبىر تۇلان تۇتقان اشۋلى بىرەۋ كەلدى. ساپەكەڭدى، كەلسىن دەپ جاتىر...
— ساقتاي كور، اللا! نە دەپ تۇرسىڭ سەن، جەكەن-اۋ؟! — دەدى دامەش اپاي.
— مۇمكىن، جاي عانا كورە كەتۋ ءۇشىن كەلگەن شىعار، — دەدى دە ساپار اققاسقامەن اۋىلعا كەتتى. ءازىل - وسپاق سوزدەر تىيىلدى. جۇرت ءوز ىستەرىن زەيىن سالا، ءۇنسىز جالعاستىرا بەردى، وراق ءجۇزىنىڭ سىڭعىرلاپ پىسكەن ارپانى سىرىلداتىپ ورعانى ءار تۇستان ەستىلىپ تۇردى. وراقشىلار اۋىل جاقتان كەلەتىن جولعا ۇرەيلەنە كەز تاستاپ قويادى. بۇكەڭ قاققان جەكەن كوسە تاعى دا كەرىندى. جۇرت جۇمىستارىن تاستاپ، بەل جازىپ، ونىڭ كەلۋىن ءۇنسىز كۇتتى.
جەكەن جايشىلىقتاعى ەلگەزەك جۇردەكتىگىنەن ايرىلعانداي اقىرىن ءىلبىپ كەلەدى. ونىڭ ارتىنان اققاسقاعا مىنگەن امىربەك شىقتى. جۇرت ءبىر جامانشىلىقتى سەزگەن ءتارىزدى.
— نە بوپ قالدى، ايتساڭشى تەز! — دەپ داۋىستادى ايەلدەر.
— الىپ كەتتى، — دەدى جەكەن داۋسى دىرىلدەي شىعىپ، ءاجىمدى ءجۇزىن جاس جۋىپ كەتتى...
— جۇرتىم-اۋ، مۇنىسى قالاي... — دەپ اڭىرادى ساپاردىڭ ايەلى. قالتاي وراعىن لاقتىرىپ تاستاپ، امىربەككە تاپ بەردى.
— بۇل سەنىڭ ىستەپ وتىرعانىڭ! — دەپ، ول امىربەكتى اققاسقانىڭ ۇستىنەن جۇلىپ تاستادى. اتقا قارعىپ ءمىنىپ، جولسىزبەن اۋدان ورتالىعىنا قاراي توتەلەي تارتتى. نە باس كيىمى، نە ۇستىندە پيدجاگى جوق ەدى، جەل كەۋلەگەن اق كويلەگى كوپكە دەيىن كوز ۇشىندا بۇلدىراپ بارا جاتتى.
— قۇساعاشتى لاستاسا سۇڭقاردان دا ءۇمىت ءۇز، — دەدى، امىربەكتىڭ كولحوزعا پرەدسەداتەل بولعان حابارىن ەستىگەندە دامەش اپا. — ءوزىنىڭ عانا ار-نامىسىن لاستاپ قويعان جوق، ول ءبىزدىڭ اق جانىمىزعا دا قاياۋ سالدى عوي، ساپاردىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپتى...
— ايتقانىڭ ءجون عوي، قارىنداسىم، — دەدى كەنەحان، — ءبىراق ءبىزدىڭ قولدان نە كەلەر؟ كىمگە بارىپ، كىمگە ايتارمىز مۇنى؟ كىم ۇعار ءبىزدى؟ تۇلپار ءۇيىرىن ساعىنسا جەر تارپىر، ادام دوس-جارىن ساعىنسا اتىن ەرتتەپ، ايىل-تۇرمانىن مىقتاپ تارتىپ، جولعا شىعار. سول ايتپاقشى، مەنىڭ دە اناۋ توبەنىڭ ۇستىندە جاتقان دوس-جارلارىما بارعىم كەپ وتىر... — كەنەحان زيراتتار كورىنگەن توبەنى نۇسقادى.
— ءتفاي-تفاي، تىلىڭە تەرىسكەن شىقسىن سەنىن،. نە دەپ وتىرسىڭ. مولاعا قاشاتىنداي كىمنەن قورىققانىڭ؟
— قورىققانىم ەمەس، قارىنداسىم، ۋداي اشىپ بارادى كوكىرەگىم، ساپار ءۇشىن اشيدى. ول ءوز باسىنىڭ قامى ءۇشىن ىستەگەن جوق قوي، ال ەندى قالاي بوپ وتىر. زاڭدى بۇزعان دەيدى. اۋىل شارۋاشىلىق ارتەلىنىڭ ۋستاۆىنا قارسى، ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا قارسى كەلدى دەسەدى. ساپار كولحوز ءوندىرىسىنىڭ وركەندەۋىنە كەدەرگى جاساماق بولدى دەيدى الگى اۋداننان كەلگەن ناشاندىك. ونىڭ ايتۋىنشا اك تاس قايناتقان، كىرپىش دايىنداماق بولعان، ءسۇتتى جۇرتقا تاراتقان...
ال سوندا سول كىم ءۇشىن شالا ءبۇلىنىپ، شارق ۇردى؟ ءوزى ءۇشىن بە ەدى: ءسۇتتى اشىققاندارعا بەردى، اككە ايىرباستان تۇسكەن ازىق-تۇلىكتى كولحوزشىلارعا تاراتتى... از دا بولسا ءبىزدىڭ قارنىمىزدىڭ توق بولعانىن، اۋىلدىڭ اياعىنان تۇرعانىن ويلادى عوي. سول ءۇشىن سوگىس بەردى، باسقا اۋىلعا اۋىستىرىپ وتىر...
— ءسويتىپ كىمدىكى ءجون؟ شىنىمەن-اق امىربەك پە؟
— ساپاردىڭ، ۇستىنەن ارىز جازعان سول ما ءوزى؟ ايتشى ماعان انىعىن! — دەپ كەنەحان قالتايدىڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستادى. — وسى شىن با، ايتشى؟ ەگەر سولاي بولسا، امىربەكپەن مەن ءوزىم سويلەسەمىن. — كەنەحان ءوزىنىڭ باتپانداي جۇدىرىعىم كورسەتتى.
— كەرەگى نە، كەنەكە، ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى، — دەدى قالتاي. — ول ءبىر زۇلىم جان عوي. مەن ەشتەڭە ىستەي المادىم. سەنبەيسىڭ بە؟ امىربەكتى اۋدان باياعىدان بىلەدى، سەنەدى وعان. جانە زاڭ بويىنشا دا بىزدىكى ءجون ەمەس ەكەن. بىزگە اك قايناتسىن، كىرپىش دايىنداسىن دەگەن ۋستاۆتا پۋنكت تە جوق ەكەن...
— مىنە، سەن عوي تاعى دا «زاڭ» دەيسىڭ. سول زاڭىڭ كىمنىڭ جاعىندا؟ ءبىر كەزدەردە مالشىلار بىرىنە-بىرى: «ەي، قازاق كورپەڭە قاراپ كوسىل»، — دەۋشى ەدى. ال سونداعى كورپەسى ءوز جىرتىق، شولاق تونى. ونان ۇلكەندى ويلاۋعا شاما بولمايتىن. ءقازىر دە سولاي بولعانى ما... — دەدى، مايا سالۋشى ايەلگە ۇلكەن ءبىر باۋ بيدايدى الىپ بەرىپ تۇرعان كەنەحان.
اسقار قىرماندا ىستەپ ءجۇردى. ەسەكپەن سۋ تاسىپ، اكەپ، ءشوپ - شالامنان تازارتىلعان اشىق العا شاشاتىن. استىق توگىلەتىن جەردى تەگىستەيتىن. ەسەك بولدىرعان كەزدە، اسقار باۋ اپەرۋشىلەرگە قولقابىس ەتەتىن.
قالتاي مەن كەنەحاننىڭ سوزدەرىن ول مايانىڭ تۇبىندە جىرتىق قامىتتى جاماپ وتىرىپ ەستىدى. سوڭعى كۇندەردە اسقار بۇرىنعىعا قاراعاندا تۇيىقتالىپ العان. وزىنە نە تاپسىرىلسا دا ول ءتىل قايتارماستان، ءۇنسىز اتقاراتىن. ول ساپار اعاي ءۇشىن قاتتى قايعىردى. اينالادا نە بولىپ جاتقانىنا تۇسىنە المايدى. جۇرتتىڭ ءبارى دە ساپار اعانى جاقسى كورەتىن، سىيلايتىن. الايدا ەشكىم وعان ارا تۇسە المادى، ءتىپتى قالتاي دا دارمەنسىز بوپ شىقتى. امىربەكتى ەشكىم جاقسى كورمەيتىن، جان ادام ۇناتپايتىن، ءبىراق جۇرت تەگىس ودان قورقاتىن. اسقار دا قورقاتىن. ول ساپار اعانىڭ نەدەن كىنالى بولعانىنا تىپتەن تۇسىنە المايدى.
سوڭعى كۇندەردە اسقار اۋىلعا قايتۋدى قويعان، بىردە شومەلە ءشوپتىڭ تۇبىندە، ەندى بىردە ات قورانىڭ توبەسىندە — كەز كەلگەن جەرگە ۇيىقتاپ جۇرگەن. بۇگىن ونى، قىرماندا مايا سالۋشىعا كومەكشى بوپ ىستەپ جۇرگەن دامەش اپاي ۇيىنە شاقىردى.
جۇمىس ءتۇن جارىمىندا توقتاعان. ءوزى شارشاعان دامەش اپا ماي شامنىڭ جارىعىندا اسقاردىڭ كيىمدەرىن جاماۋعا وتىردى. ۇيگە جومارت كىرگەن.
— مۇنىڭ تۇندە بەزىپ جۇرگەنىن قاراي كور. نەمەنە، ۇيقىڭ كەلمەي ءجۇر مە؟ — دەپ سۇرادى دامەش اپاي.
— مەن اسقارعا كەپ ەم.
— كىر ەندى، وعان كەلگەن بولساڭ. تەك ونىڭ ۇيىقىسىنان قالماعانى ءجون دە.
جومارت وتىرىپ، تىرناعىن تىستەلەي باستادى. اسقار ونى بۇيىرىنەن اقىرىن ءتۇرتىپ قويدى.
— سوزبا. ايتساڭشى.
— مەن «توڭكەرىسكە»، مەكتەپكە بارىپ قايتتىم.
— ءا-ا، تاۋىپ العاندارىڭدى كورسەتتىڭ بە، ال قالاي، كىمنىڭ مازارى ەكەن؟ شاماسى، جاڭالىق اشقان شىعارسىڭ؟ — دەپ قاعىتا كۇلىمسىرەدى اسقار.
— جوق. مەن باسقا جايلى... الگى فيزيكادان بەرەتىن قىلي كوز ديرەكتوردى ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— ءبىر رەت كەرگەنىم بار.
— سول ايتادى، سەنى مەكتەپتەن شىعارىلدى دەپ...
— نەگە شىعارىلادى؟ — دەدى دامەش اپاي ەلەڭ ەتىپ.
— وعان وقۋعا بولمايدى دەيدى، اكەسى تۋرالى ايتتى...
— ولاردىڭ مەكتەبىنە تۇكىردىم مەن! مەنىڭ ەندى وقىعىم دا كەلمەيدى، ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق! — اسقاردىڭ ءوڭى وزگەرىپ سالا بەردى. ول قابىرعاعا قاراي تەرىس قاراپ كەتتى. جومارت ونىڭ يىعىنىڭ ءدىرىل قاققانىن بايقادى...
— سابىر ەت، بالام! — دەدى دامەش قاتال ۇنمەن.- — سەن ەندى كىشكەنتاي ەمەسسىڭ جىلايتىن. كوز جاسىنا ەرىك بەرۋ — ايەلدىڭ ءىسى... قۇدايعا شۇكىر، ەندى سەن جىگىتسىڭ، ەشكىمنىڭ تالكەگىنە كانە قويماسسىڭ... — دامەش اپاي ويلى قالىپتا اقىرىن سويلەپ وتىردى. — ءبىراز جەردى ارالادىڭ، قايدا بولسا دا جول تابا الاسىڭ. ازىرگە سەنى ەشكىم قۋعان جوق قوي، جۇمىسىڭدى ىستەي بەر. ال كۇزگە قاراي بەلگىلى بولادى عوي. دۇرىس جولدى تابۋ قيىنعا تۇسەدى، اسقارجان. انا بايعۇس، ءاز بالاسىنا كىشكەنتايىنان ناننىڭ قوقىمىن جيناۋدى ساراڭدىعىنان ۇيرەتپەيدى، ويتكەنى ءاربىر دانگە ادام ەڭبەگى سىڭگەن. كىمدە-كىم ەڭبەككە داعدىلانسا، ول ادال ءومىر كەشەدى... ارينە، ومىردە جالعىز ادامنىڭ مۇراتقا جەتۋى وڭايعا تۇسپەس. الايدا، جولىڭنان ءارقاشان قايىرىمدى ادام كەزىگەدى... — دامەش اپا ۇزاق سويلەدى، اسقاردى عانا ەمەس، ءوز سوزىمەن ءوزىن دە جۇباتقىسى كەلگەن ەدى. سوعىستا قايتىس بولعان ۇلىنا دەگەن ساعىنىش، جاستايىنان ايرىلعان كۇيەۋىنە دەگەن ساعىنىش جانىن جەگىدەي جەپ بارادى، سويلەگەن سايىن شەرى تارقايتىن سياقتى.
شام جىلتىلداپ جانىپ تۇر. جومارت باعانا كەتىپ قالعان، اسقار دا ۇيقىعا باتقان. ال بۇل بولسا اسقاردىڭ كويلەگىنە جاماۋ سالا وتىرىپ ءوز ءومىرى تۋرالى ويعا كەتتى. ول ەش ۋاقىتتا ۇيدە جالعىز قالىپ، قول قۋسىرىپ وتىرا المايتىن.
اقتۇمالىقتار وسى ءبىر ەگدە ايەلدىڭ توزىمدىلىگىنە، سابىرلىلىعىنا قايران بولاتىن، ونى قۇرمەتتەپ سىيلايتىن. سوعىس جىلدارىندا مۇنىڭ ۇيىمدە جەتىمسىرەگەن بالالاردان جاتاتىن ورىن بولماۋشى ەدى، بارلىق كورشى-قولاڭدارىنىڭ بالالارى وسى ۇيدە جۇرەتىن. ول ءوزى دالادا دا، ۇيدە دە بىردەي ايانباي جۇمىس ىستەيتىن، بالالارعا دا، ابىسىن-اجىندارىنا دا كۇلكىسى مەن جاقسى ءسوزىن ايامايتىن. تەك، كوزىنىڭ الدىنداعى قارالى كىرەۋكە مەن شاشىنا كىرگەن اق قانا انانىڭ قاسىرەتى تۋرالى بايان ەتىپ تۇرۋشى ەدى.
سانار ونىڭ زامانداسى، كۇيەۋى مارقۇمنىڭ دوسى ەدى، سوندىقتان دا دامەش اپاي ونى وزىنە تىرەك ساناپ، اقىل-كەڭەس سۇرارىندا سوعان باراتىن، ونىڭ ۇيىمەن بىرگە تۋعانداي بوپ كەتكەن ەدى. ەندى ساپار دا جوق، باسقا اۋىلعا اۋىستىرىپ جىبەردى... ەندىگى كۇي قالاي بولادى.
امىربەك اسقاردى قۇمعا، قوي قورالاردىڭ قيىن ويۋعا جىبەردى. ءبىر ايدان كەيىن اسقار اۋىلعا قايتىپ كەلدى، قالتايدى توڭىرەكتەپ، امىربەكتىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىستى. امىربەكتىڭ تاعى دا قۇمعا جىبەرۋىنەن قاشتى. ول ۇنەمى ويعا باتىپ جۇرەتىن، كەكشىل بوپ الدى. باسقالاردان ناشار كيىنگەنىنە ۇيالاتىن دا. ونىڭ كوكىرەگىندە بوزبالاعا ءتان تاكاببار مەنمەندىك ويانا باستادى...
بىردە جۇمىس باسىندا ۇشىراسقان زاۋرەش بۇعان:
— سەن نەعىپ ءجۇنجىپ كەتكەنسىڭ؟ — دەگەن.
اسقار قىز جانارىنان وزىنە دەگەن اياۋشىلىقتى كورگەندەي بولعان، وسىنىڭ ءوزى وعان قاتتى باتقان ەدى. ءبىرىنشى رەت ول ءوزىن، وسى ءبىر جاقسى كيىنگەن، سۇلۋ قىزدىڭ جانىندا تۇرعان الىم - جۇلىم ادام ايارلىق كۇيىندە اينادان كورگەندەي بولۋى...
ەندى بىردە ول زاۋرەشتى قىرمان باسىندا كەزدەستىردى. قىزدىڭ ءوڭى قاشىپ، بوپ-بوز بوپ، ابىرجىپ، ۇرەيلەنىپ تۇر ەكەن.
— نە بولدى ساعان، زاۋرەش؟ — دەدى اسقار ەرىكسىز.
— ەستىگەن جوقسىڭ با، الدە؟ تاعى دا سوعىس.
— سوعىس ەمەس، بومبىلاۋ، — دەدى الدەقايدان شىعا كەلگەن جومارت. — جاپون قالاسىنىڭ ۇستىنەن اتوم بومباسىن تاستاپتى. مىڭ مىڭداعان ادام قاس قاققانشا قىرىلعان كورىنەدى.
— و، اللا-اۋ، ادامزاتقا نەلىكتەن وسىنشا كارىڭدى توكتىڭ؟ — دەپ كۇبىرلەدى دامەش اپاي. ءدال سول ساتتە حيروسيماداعى انالاردىڭ قاسىرەت - قايعىسى وزىنە دە باتقان سياقتى ەدى. — سول قالانىن، ءتىرى قالعاندارى قىرىلعانداردى كومۋگە جەتەر مە ەكەن؟ — دەگەن ءسوز ونىڭ كوكىرەگىنەن ايتىپ جەتكىزگىسىز ازالى بوپ شىقتى.
وعان ەشكىم جاۋاپ قاتپادى.
— بۇ نەعىلعان جيىن؟ سەندەردىڭ اھىلاپ-ۇھىلەگەندەرىڭ ەشكىمگە ءدارى ەمەس. سوعىستىڭ اتى سوعىس. ال جاپوندارعا كەلەتىن بولساق، ولار دا نەمىستەر سياقتى. ايىرمالارى جوق. نەگە جۇمىستى تاستاعانسىڭدار، كانە ورىن - ورىندارىڭا بارىڭدار.
— ەي، امىربەك، ادامنىڭ ءبارى بىردەي. انانىڭ ءبارى دە ءوز بالالارىن سۇيەدى. ادامنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە ولاي دەۋگە بولمايدى. ءسىرا، ءوزىڭ باستان كەشىپ كورمەگەنسىڭ عوي، — دەدى دامەش اپاي قاتال ۇنمەن.
— كارى نەمە، جىندانعانسىڭ با، نەعىل دەپ قاقساپ تۇرسىڭ؟
— مەن اقىلىمنان الجاسقام جوق، امىربەك. قامشى مەن ءزارلى تىلدەن ەلدىڭ ءبارى قورقا بەرمەيدى. ونان دا ءوز ىسىڭە ساق بول.
— نەمەنە، سەن ماعان اقىلشى ما ەڭ؟ الدە مەن سەنى رەنجىتتىم بە؟ جۇمىس توقتاپ تۇر. سوندىقتان سويلەيمىن، — دەدى مىڭگىرلەگەن امىربەك شەتكە شىعا بەرىپ. اسقاردى كورىپ، سوعان قاراي ءجۇردى.
— ال سەن دايىندال. تاعى دا قۇمعا، قوي قوراعا باراسىڭ، جۇمىستى سوندا ىستەيسىڭ، — دەپ، اسقارعا دۇرسە قويا بەردى.
— ول قۇمدا بولىپ قايتتى عوي. جەتەدى! جاقىندا وقۋى باستالادى، — دەپ سوزگە قالتاي ارالاسقان.
— قايداعى وقۋ؟ ونى شىعارىپ تاستاعان... — امىربەك اتىن قامشىمەن بوربايلاتا تارتىپ جىبەرىپ، كۇزەتشىنىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
قالتاي اقساڭداي باسىپ اسقاردىڭ قاسىنا كەلدى. وعان تىكتەپ قاراپ تۇرىپ:
— ەستىدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
اسقار باسىن يزەدى.
— وندا تاستا جۇمىستى. ءبىزدىڭ ۇيگە بار دا، مەنىڭ شينەلىمدى ال. مىنە، مىنالار دا ساعان، — دەپ ول گاليفەسىنىڭ قالتاسىنان ءبىر ۋىس اقشانى شىعارىپ اپ، بالانىڭ قولىنا ۇستاتتى. — بۇل دا ساعان. قاجەت بولادى. امىربەك بارلىق مەكتەپكە قوجا ەمەس قوي. بۇل جەردەن شىعارعانمەن، باسقا جەردە قابىلدايدى. سەنى وقۋدان ايىرعانىمىز بىزگە كۇنا. سەنىن، اكەڭنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا كۇنا، باۋىرىم، — قالتايدىڭ داۋسى دىرىلدەپ كەتتى...
— دامەش! — دەپ داۋىستادى ول. — كلادوۆششيكتەن ءۇن الىپ، مىناعان جولىنا ونى-مۇنى ءپىسىرىپ بەر. ءقازىر مەن ساعان قاعاز جازىپ بەرەيىن. ەرتەڭ بۇل جول جۇرۋگە دايىن بولسىن. ە-ەي، زامان دەگەن قالاي بوپ بارادى. بۇل بالا تۋعان ۇيام ەدى دەپ بىزگە كەلدى، ال ءبىز بولساق ونى سيراعىنان تارتىپ شەتكە لاقتىرامىز. ءوزىمىز، ءوزىمىز لاقتىرامىز... — دەدى ول ىزالى كەكەسىنمەن. — جارايدى، ەشتەڭە ەتپەيدى اسقار. مەنىڭ ايتقاندارىمدى ىستە... — قالتاي تەز باسىپ كۇزەتشىنىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇردى. ءدال الدىنا بارعان كەزدە اسقارعا داۋىستاپ سويلەدى.
— بايقا، اقىماق بولما. ءوزىڭدى دە، جۇرتتى دا ۇياتقا قالدىرما. اكەڭ تۋرالى سۇراسا — قايتىس بولعان دە. كوممۋنيست بولاتىن دە. ول شىندىق ءسوز. باسقا ەشتەڭەنى شاتىستىرما، وقيتىن بول! — قالتاي بۋدكاعا كىرىپ كەتتى، ەسىك سارت ەتىپ جابىلدى.
اسقار ءۇن-تۇنسىز مايانىڭ سىرتىنا باردى دا سابانعا كىرىپ، ۇزاق جاتتى. ول ەندى ءبىر كۇننەن كەيىن قايدا بەت تۇزەيتىنىن بىلە الماي الاس ۇرادى.
ءوز بەتىمەن شەشىمگە كەلۋى قيىن. بۇرىندار ول ەرتەڭگى كۇننىڭ قامىن ويلامايتىن. ال ەندى الداعى كۇن قالاي بولار ەكەن دەگەن تۇيتكىل بار كوڭىلىندە.
كەشكىسىن تاعى دا جومارت كەلەدى.
— بىلەسىڭ بە، بيىل لەنينسكىدە پەداگوگتىك ۋچيليششە اشىلادى دەگەن قاۋەسەت ءسوز بار. مۇمكىن، سوندا تارتارسىڭ. مەن دە مەكتەپتەن دوكۋمەنتتەرىمدى الامىن... بيىل ۋچيليششەدە وقۋشىلار جەتىسپەيدى، وندا ءتۇسۋ وڭاي بولادى دەيدى قىلي كوز فيزيك...
ۋچيليششەدە شىنىندا دا ستۋدەنتتەر جەتىسپەيدى ەكەن. اسقار قابىلداۋ ەمتيحاندارىن ەش قيىندىقسىز - اق تاپسىردى. شاعىن عانا تار جاتاقحانادان جومارت ەكەۋىنە ورىن قاتار بەرىلدى. جومارتتى ول سوناۋ بايگە كەزىندەگى قىلىعى ءۇشىن جاقتىرمايتىن، الايدا بىرتە-بىرتە ول وكپەنىڭ ءىزى وشەيىن دەدى. ەكەۋى كىشكەنەدەن بىرگە وسكەن، ءبىر اۋىلدىڭ بالاسى ەدى. جومارت ءوزىنىڭ بالا كەزدەگى ادەتى كونە بەلگىلەر مەن كونە زاتتاردى جيناستىرىپ زەرتتەۋىن مۇندا دا قويعان جوق. ۇزاقتى كۇنگە تاۋ كەزىپ، تاس مۇسىندەردى، مازارلاردى ىزدەستىرىپ، ەسكى كىتاپتاردى اقتارىستىرۋدان جالىقپايتىن. ءبىر كورىمى، وسىنا^ ەرتەرەكتە ۋەزدىك قالا بولعان ەسكى ورىس سەلوسىنىڭ كىتاپحاناسىندا كونە ەسكەرتكىشتەر تۋرالى توزىعى جەتىپ سارعايعان ءارتۇرلى ەسكى كىتاپتار مەن جۋرنالدار كوپتەپ ساقتالىپتى. سولاردىڭ ىشىنەن جومارت سەلونىڭ ورتالىعىنداعى ۇلكەن مەشىتتى سۋرەتتەگەن، شەتىن تىشقان كەمىرگەن بىرنەشە بەت پاراقتار تاۋىپ الدى. ول جازۋعا قاراعاندا مەشىت ءۇيى ەتە ەرتەدە سالىنعان ەكەن. ءبىر كەزدەردە ونىڭ قابىرعالارى ءتۇرلى بوياۋلى قىش كەسەكتەرمەن ورنەكتەلگەن كورىنەدى. ونىڭ اسەمدىگىنە تالاي مۇسىلمان ءسۇيسىنىپتى. جۇڭگو مەن مونعولدان كەلگەن ساۋداگەرلەر وسىندا توقتايدى ەكەن. جومارت مەشىتتىڭ سول العاشقى سىيپاتىن قاعازعا سالىپ، ونىڭ وسىناۋ شەكاراداعى جان-جاعىن الىپ جارتاستى جوڭعار تاۋىنىڭ شىڭدارى قورشاعان شاعىن القاپتاعى ورىس سەلوسىنىڭ ورتالىعىندا قالاي پايدا بولعاندىعى تۋرالى ءوز ويىنان ءارتۇرلى اڭىزدار شىعارىپ ءجۇردى.
* * *
جومارتتىڭ وسىنداي تۇككە قاجەتسىز توپشىلاۋلارى اسقاردى ابدەن مەزى عىپ جىبەرتىپ، سوندىقتان دا جومارت اقتۇماعا كەتكەن كەزدەردە ول قۋانىپ قالۋشى ەدى. ونىڭ ۇستىنە جومارت قايتقان سايىن دامەش اپاي جىبەرگەن سالەم-ساۋقاتپەن قوسا اقتۇمادا بولىپ جاتقان كوپتەگەن جاڭالىقتاردى الا كەلەتىن. اسقار قالتايدىڭ ايسۇلۋعا ۇيلەنىپ، قالاعا كەشىپ كەتكەنىن دە وسى جومارتتان ەستىدى. «امىربەكتىڭ كەسىرىنەن كەتكەن شىعار»، — دەپ ءتۇيدى اسقار. ول جومارتتىڭ جانىن قويماي وتىرىپ اۋىلداعى وزگەرىستەر تۋرالى، دامەش اپاي، باۋكەن، ساپارلار جايلى تاپتىشتەپ ۇزاق سۇرايتىن... ال زاۋرەش ءجايىن ءبىر دە رەت سۇراعان ەمەس. ول ءجايلى جومارتتىڭ ءوزى ايتسا ەكەن دەپ تىلەيتىن. ءبىراق قىرسىققاندا جومارت ول تۋرالى ءلام دەپ اۋزىن اشپاي قور قىلاتىن، تەك بىردە ءسوز اراسىندا بايقاۋسىزدا كەلەسى جىلى لەنينسكىگە زاۋرەش تە كەلگەلى ءجۇر ەكەن دەپ قالدى. اسقار ودان نەمەنەگە، نە شارۋامەن كەلەدى ەكەن دەپ سۇراعان جوق. تەك سول كۇننەن باستاپ ول زاۋرەشتى زارىعا كۇتەتىن بولدى. ءتىپتى ءبىر رەتتە ونى تۇسىندە دە كوردى. ەكەۋى گۇل بايشەشەك كەڭ دالادا قاتار كەلە جاتىر ەكەن. اسقار قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق قولىنان تارتىپ، شاشىنان شىققان اسەم ءبىر جۇپاردى ءدال وڭىندەگىدەي سەزىپ - ءبىلىپ كەلەدى. ءبىراق قىزدىڭ ءجۇزىن كورە المادى، ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنان قىمسىنعانداي زاۋرەش ءسال العا وزىڭقىراپ بەتىن كولەگەيلەڭكىرەپ وتىردى.
زاۋرەش تۋرالى قالىڭ ويعا شومعان اسقار ساباقتا وتىرعانىن دا ۇمىتىپ كەتكەن ەدى. ول وقىتۋشىنىڭ ءوزىن تاقتاعا شاقىرعانىن دا ەستي الماي قالعان.
— قالعىپ وتىر، بولماسا ءتاتتى ويعا سۇڭگىگەن عوي، — دەدى ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى ازىلدەپ.
— ولاي بولسا تاعى ءبىر ەكىلىكتى قويامىز ەندى، — دەدى وقىتۋشى قالامىن الىپ. — جاعدايىڭ قيىن، سەمبين. ساباققا دايىندالىپ كەلمەيسىڭ، ونىڭ ۇستىنە كلاستا ۇيىقتاپ وتىراسىڭ.
اسقار ۇياتتان جانىپ كەتە جازدادى.
— ونىڭ تۇرمىسى اۋىر. ارتىنان كەلەر ەشقانداي كومەگى جوق، جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ وقيدى. كەشە وتىن جارۋعا جالداندى، — دەدى كلاسس ستاروستاسى ليۋدا دەگەن قىز.
— ءسىز قايدان كەلگەن قامقورشىسىز؟ سەمبيننىڭ جۇمىس ىستەيتىنىن مەن دە بىلەم، سوندىقتان دا وقىسىن دەپ تالاپ قويامىن، — دەدى وقىتۋشى ەش ءزىلسىز ۇنمەن.
— كەشىرىڭىز، مەن سىزگە ايتقانىم جوق، مىنا ءماز بوپ كۇلىپ وتىرعاندارعا ايتام. ۇيالساڭدارشى كۇلگەنشە، — دەپ ليۋدا ىرجاقتاسىپ وتىرعان ستۋدەنتتەرگە كەيىستىك ءبىلدىردى. اسقار بولسا نامىسى قوزىپ قىزعا ىزالانا قاراعان. قاباعىن شىتىپ، تومسىرايعان قىز داپتەرىنە ەڭكەيە بەردى. قىزدىڭ لاپ ەتىپ تۇتانا قىزارعان جۇزىنە قىزىعا كوز سالعان اسقار ونىڭ زاۋرەشپەن ۇقساستىعىن ىزدەي باستاعان...
ۋچيليششە ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەگى ەسكى شىركەۋ باعىنىن، قالتارىس بۇرىشتارىندا قىزدارىمەن سىرلاسىپ تۇرعان تانىس بالالاردى كورگەندە اسقاردىڭ كوكىرەگىندە زاۋرەشكە دەگەن ءبىر ىستىق ساعىنىش وياناتىن. بىرتىندەپ ءوز قيالىندا سۇلۋلىقتىڭ قۇدىرەتتى كوركىنە مالىنعان قىز بەينەسى اسقارعا ەرەكشە ءبىر كۇش - قۋات ءبىتىرىپ، ءوز ويىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن نەبىر جاڭا سەزىمدەردى وياتۋعا سەبەپ بولدى.
جارقىن دا اياۋلى ويلار كوكىرەگىنە تەرەڭ ۇيالاپ، كەرنەيدى. ءوزى سۇيگەن سول ءبىر كۇن بەينەلى كورىكتى قىزعا دەگەن ىستىق تا نازىك سەزىم وياندى. زاۋرەش تۋرالى ويدىڭ ءوزى اسقاردىڭ اۋىر تۇرمىسىن جەڭىلدەتىپ، جاڭعىرتقانداي بولۋشى ەدى. ءجاسوسپىرىم بوزبالانىڭ مىنەز-قۇلقى بىرتىندەپ وزگەرىپ، سابىرلى، ويلى كۇيگە تۇسە باستادى.
ول ەندى سۋرەت سالۋمەن، مۋزىكامەن اۋەستەنەتىن بولدى. سۋرەت سالۋ مەن مۋزىكانىڭ سونشالىق وڭايعا تۇسكەنىنە اسقاردىڭ ءوزى دە تاڭداناتىن... مۇمكىن جاستىق دەگەن وسى شىعار. ويتكەنى جاستىق ءوزىنىڭ العاش تۇيسىنگەنىنە — مەيلى ول ەنەرگە دەگەن قۇشتارلىق بولسىن، الدە قىزعا دەگەن ماحاببات بولسىن، بار جاراتىلىسىمەن قۇلاي بەرىلەدى.
ون التى جاس ءومىرىنىڭ ىشىندە اسقار باسىنان نەنى كەشىرمەدى. جاس شاعىنداعى قايعى-قاسىرەت ادامدى تەز كەكشىل عىپ جىبەرەدى. اسقار ەر بالالاردىڭ كەز كەلگەنىمەن كەزدەسە كەتىپ كۇش سىناسۋعا بار. ال ءبىراق قىزداردىڭ الدىندا ەبى كەتىپ، بەرەكەسى قاشاتىن. سوندىقتان دا ول زاۋرەشپەن كەزدەسەر ءساتتى تاعاتى تاۋسىلىپ، سارىلا كۇتسە دە، سول ءبىر ساتتەن ءوزى قورقاتىن دا.
زاۋرەش كۇزدىڭ ءبىر كۇندەرىندە كەلدى. لەنينسكىدە ونىڭ ءبىر اعايى تۇرادى ەكەن، سول ۇيگە كەپ ءتۇسىپتى. جەكسەمبى كۇنى ول ەرتەڭگىسىن ويدا جوقتا ۋچيليششە اۋلاسىنان كىرىپ كەلە جاتتى. ەسى شىققاننان اسقاردىڭ سۇپ-سۇر بوپ كەتكەنىن ول بايقاعان جوق، قۋانا كەپ امانداسىپ، ستۋدەنتتىك تۇرمىس - جاعدايلارى جايلى سۇراي باستادى، ءوز اعاسىنىڭ مۇنىڭ ۋچيليششەگە تۇسۋىنە مۇلدەم قارسى ەكەنىن دە ايتىپ ۇلگىردى.
— پەداگوگ بولعانىڭنىڭ ماعان كەرەگى جوق. مەن ءوزىم دە پەداگوگپىن. ونان دا ونىنشىنى ورىسشا ءبىتىرىپ شىق، — دەپ ول زاۋرەشتى ورتا مەكتەپكە بەرىپتى.
بىردە كەشكىسىن ۋچيليششەگە كەلگەن زاۋرەش اسقاردى مۋزىكا ۇيىرمەسىنىڭ ساباعى وتەتىن شاعىن كلاستىڭ ىشىنەن تاپتى. سالەمدەسكەن سوڭ زاۋرەش تاقتايى سىنعان ەسكى رويالعا كەلىپ الدەقانداي ءبىر اۋەندى سالماق بوپ اقىرىنداپ ويناي باستادى.
— بۇل قاي ءان؟ — دەپ سۇرادى ۇنسىزدىكتى بۇزعان اسقار.
ول قىزدىڭ قاتارىنا كەپ تۇردى.
كۇن ۇياسىنا الدەقاشان قونعان. بولمە ءىشى الا كولەڭكە ەدى.
- — قايداعى ءان دەيسىڭ، پيانينونى ءبىرىنشى كەرۋىم وسى.
— ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، — دەدى اسقار ونىڭ كلاۆيشالاردى ساناي باسىپ تۇرعان ساۋساقتارىنا قولىن تيگىزىپ، زاۋرەش ۇندەگەن جوق. اسقار دا ءۇنسىز قالدى، ءبىراق ءدال وسىنداي ساتتە ايتسام دەيتىن سوزدەرى كوپ ەدى. ول ءوزىنىن، زاۋرەشتى قالاي زارىتا كۇتكەنىن، ونى سۇيەتىنىن ايتسام دەيتىن، الايدا اۋزىنا ءسوز تۇسەر ەمەس. كلاۆيشانى قاتتى ءبىر باسىپ قالعان زاۋرەش ەپپەن عانا جىگىت قولى ۇستاعان ساۋساقتارىن كەيىن تارتىپ الدى. ءسويتتى دە تۇرىپ كەتتى. اسقار ەندى ونىڭ يىعىنا قولىن تيگىزدى.
— سەن جاقسى قىزسىڭ، زاۋرەش... — دەدى ول قىرىلداعان ۇنمەن قىزدى وزىنە قاراي تارتا بەرىپ.
— ونىڭ نە، قويشى... — دەپ قىز اسقاردى ءجاي عانا كەيىن يتەردى. ءۇنى سونشالىقتى اقىرىن ءارى جۇمساق ەستىلدى. اسقار بويىن كەرنەگەن كەرەمەتتەي ءبىر كۇش ونى زاۋرەشكە قاراي يتەرە تۇسەتىن سياقتى، ءبىراق ول ءوزىن-وزى توقتاتتى. كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ-اق ول الدە بىرەۋگە جاقپاي قالام با، الدە جەك كورىنىشتى بولام با دەگەن قورقىنىشتى ادەتى بويىنشا بالالىق ەلجىرەگىشتىك پەن تەنتەكتىكتەن تۋىپ جاتاتىن البىرت ساتتەردى لەزدە ءوز ىشىندە ءسوندىرىپ، تۇنشىقتىرىپ وتىراتىن. تىم ەرتە كورگەن شەت قاقپاي، ەركەلەتەر انانىڭ جوقتىعى، تاعدىردىڭ قاتىگەزدىگى، — ونىڭ بويىنداعى ەڭ باستى قاسيەت — سەنىمدى، مەن دە وسى بىرەۋگە ۇنارمىن - اۋ، مەنى دە بىرەۋ سۇيەتىن بولار-اۋ دەگەن سەنىمدى وشىرگەن ەدى. ەندى مىنە ونى ءوزىنىن، وسىناۋ العاشقى ماحابباتىنان ايرىلام با، مىنا قىزعا ۇناماي قالام با دە¬گەن ۇرەي بيلەپ تۇر. زاۋرەشتىڭ «ونىڭ نە» دەگەن ءسوزى ەش ءزىلسىز جۇمساق ايتىلسا دا ول قىزدى جىبەرە سالدى. ەندى قيمىلداسا كەشىرىلمەس قاتەلىك جاسارداي قورقىپ تاس بوپ قاتتى دا تۇردى.
ءسال تەرەزەگە بۇرىلعان زاۋرەش ونىڭ جاقىنداۋىن كۇتىپ تۇرعان. اينەكتەن ەنگەن ايدىڭ سولعىن قيعاش ساۋلەسى ونىڭ بەتىنە ءتۇسىپ، شاشىنىن، اراسىن كەۋلەگەن ءتارىزدى. ول جۇرەگى لۇپىلدەپ بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتقانداي جىگىتتىڭ وزىنە تاياپ كەلگەنىن، سۇيگەنىن، العاشقى ءسۇيۋدى كۇتىپ تۇردى. ال جىگىتتىڭ وعان جاقىنداۋعا باتىلى جەتەر ەمەس. قىز ونى اقىرىن عانا شاقىردى...
جاس جىگىت قايمىعا تاياپ كەلدى. زاۋرەش باسىن كوتەرىپ وعان تىكتەي قاراعان. اسقار ونىڭ جاۋدىراعان قوپ-قوڭىر كوزىن، البىراعان استىڭعى ەرنىن جاقىننان كەردى. —
— سويلەسەڭشى، ءاي سەنى دە جىگىت دەپ... — دەگەن زاۋرەشتىڭ تاعاتسىز - كۇيى اسقارعا دا اۋىستى. ول قىزدى يىعىنان قاپسىرا قۇشىپ، تۇمسىعىن ونىڭ شاشىنا تىعىپ جىبەردى. قىز دا ونىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— مەن ساعان كوپتەن بەرى ايتسام دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، — دەدى باقىتقا شاشالعان اسقار قىزدى ماڭدايىنان، كوزىنەن ءۇستى - ۇستىنە ءسۇيىپ، ءسويتىپ تۇرىپ ول ەسىكتىڭ قالاي ايتىلعانىن، شامنىڭ قالاي جانعانىن ەستىگەن دە، كەرگەن دە جوق.
— ءا، سەندەر مە ەدىڭدەر؟ كەدەرگى جاسادىم - اۋ دەيمىن! — دەدى تانىس داۋىس. جىلان شاعىپ العانداي سەلك ەتە تۇسكەن زاۋرەش جىگىت قۇشاعىنان جۇلقىنىپ قاپ، بولمەدەن اتىپ شىقتى.
ەسىك كوزىندە جومارت تۇر. ىرجيىپ كۇلەدى. وسى كۇلكىسىنىڭ وزىنەن اسقار كىرەرگە جەر تاپپاي قىسىلدى. ۇيات پەن ىزا بىردەي كەرنەدى ونى. جولداسىنا دەگەن جەككورىنىشى سۇمدىق ەدى. وسى ادام ونى ءبىر رەت توي ۇستىندەگى بايگەدەن كەلەر قۋانىشتان دا قاعىپ ەدى. ەندى مىنە، ۇستەرىنە سۇراۋسىز كىرىپ اسقاردىڭ ومىرىندەگى ەن، اسىلىن قورلاعانداي بوپ تۇر. ەكى ادامنىڭ عانا ەسىندە ماڭگىلىك قالاتىن ءساتتى كەردى ول.
— ءوزىڭ ءتىپتى جابىسىپ قاپسىڭ عوي. ارالارىڭدا بىردەڭە بار ما ەدى؟ سەزسەمشى سولارىڭدى، — دەپ جومارت ءرويالدىڭ ارجاعىنا شىعىپ، ورىندىقتاردى قوزعاستىرا باستادى. — ەندى نەعىپ تۇرسىن، سىلەيىپ؟ ءقازىر مۇندا بىزگە ۇيىرمە ساباعى بولادى، بار جۇگىر، سۇلۋىڭدى قۋىپ جەتسەڭشى. قۇشاقتاپ قال، — دەپ ول قۋلانا كوز قىسقان، اسقار مۇنان ءارى نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە سەزبەستەن اتىلىپ كەپ، جومارتتى قۇلاق شەكەسىنەن سالىپ جىبەردى.
— ساعان نە بولعان، قوي ءارى! — دەدى كەيىن شەگىنشەكتەگەن جومارت. — قوي ەندى! نەمەنە، مەن ەسىكتەن سىعالاپ، اڭدىپ كەلدى دەپ پە ەڭ؟ بايقاماي قالدىم... قاپالانبا، قايتىپ بارساڭ، تاعى قۇشاقتايسىڭ...
اسقار ونىڭ جاعاسىنان ۇستاي الدى.
— قويساڭشى، ەي، جىندانعانسىڭ با! ءبىر قىزعا بولا جولداستىقتان كەتىسەسىڭ بە، — دەگەن جومارت بوسانباق بوپ ارەكەتتەنگەن. — جىبەر ەندى، ايتپەسە سىباعاڭدى الاسىڭ...
— ءتىلىڭ كەسىلسىن سەنىڭ! — دەپ اسقار ونى جاعىنان تارتىپ قالدى. ءىڭىرسىعان جومارت بەتىن باسىپ ەڭكەيە بەردى دە، قاپەلىمدە باسىمەن اسقاردى يەگىنىڭ استىنان ءبىر-اق قاقتى. ءبىراق اسقار قولىن ونىڭ جاعاسىنان سوندا دا جىبەرگەن جوق ەدى، ەكەۋى ۇمار-جۇمار بوپ ەدەنگە بىردەي قۇلادى. تاريح ءپانىنىڭ ۇيىرمەسىنە كەلگەن بالالار ەكەۋىن ازەر ايىردى.
ەرتەڭىنە ۋچيليششەدەگى ستۋدەنتتەر بۇل ەكەۋىنىڭ توبەلەسكەنىن، زاۋرەش جايلى تەگىس قۇلاقتانعان ەدى.
— بار كىنا وزىڭنەن. سونشا ەسىڭنەن تانىپ ەلىرىپ. مەن ساعان ەشقانداي جامانشىلىق ىستەگەنىم جوق قوي، — دەپ كۇڭكىلدەپ قويدى جومارت، ەرىندەرى كۇپتەي بوپ ءىسىپ تۇنەرىپ جۇرگەن اسقارعا. جوق، اسقار كوڭىلىن جابىرقاتقان جومارتتىڭ دا قىلىعى ەمەس، جۇرتتىڭ دا ءسوزى ەمەس ەدى. ونىڭ جۇرەگىنە قانجارداي قادالعان، بارىنەن دە قاتتى باتقانى زاۋرەشتىڭ ايتقاندارى بولدى.
— بۇل قاي ىستەگەنىڭ، سەنىڭ، مۇنىڭ نە؟ مەنىڭ ابىرويىمدى توگۋ ءۇشىن بە... توبەلەسىپ نەڭ بار ەدى. قانداي تۇرپايىلىق. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى دە، مەكتەپتەگىلەر دە تەگىس ءبىلىپ قويدى... نەگە وسىنشا جۇگەنسىز ەدىڭ...
ەكەۋى تاڭقۋراي مەن قاراقات اعاشى قالىڭ وسكەن ەسكى باقتىڭ ورتاسىنداعى قابىعىنىڭ جۇلىق - جۇلىعى شىققان ۇلكەن اق قايىن، بۇتالارىنىڭ تۇبىندە جولىعىسقان ەدى. زاۋرەشتىڭ كوزىنەن ىستىق جاسى اعىل-تەگىل پارلاپ تۇردى. اسقار بولسا ونى جۇباتا المادى. جاتاقحاناعا قايتقان سوڭ، ول كورپەمەن باسىنا دەيىن قىمتاپ ورانىپ اپ، ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءوزىنىڭ العاشقى ماحابباتىن، ءوزىنىڭ امىردەن كورگەن تاعى ءبىر ءزابىرىن شاعىنىپ ۇزاق وكسىدى...
* * *
اسقار قىز الدىندا ءوزىن كەشىرىلمەستەي كىنالى سانادى. جۇرت كوزىنشە وعان كورىنۋدەن قاشاتىن بولدى، بالالار ەكەۋىن كەلەكە ەتىپ كۇلەر دەپ قورىقتى، ال زاۋرەشتى كورمەي جۇرۋدەن اسقان قورلىق جانە جوق ەدى. ساباققا دايارلانعان ادامشا قولىنا كىتاپ الىپ، زاۋرەش وتەتىن جالعىز اياق سۇرلەۋگە تاياۋ شيە اعاشىنىڭ كولەڭكەسىنە كەپ وتىراتىندى شىعاردى. الگى سۇرلەۋمەن قىز جۇگىرىپ وتكەم كەزدە، اسقار دەمىن الماستان قالىڭ شوپكە تىعىلىپ جاتاتىن. بولعان وقيعانى زاۋرەشتىڭ ۇمىتىپ كەتكەنىن ول قايدان ءبىلسىن. جاڭا تانىستار، مەكتەپتەگى ەرەسەك بالالار مەن ستۋدەنتتەردىڭ كۇندەلىكتى ءىلتيپاتى قىزدى ەلىكتىرىپ اكەتكەن. ءبيدى جاقسى بيلەيتىن زاۋرەش ۋچيليششەدەگى بىردە - ءبىر ساۋىق كەشىن، كونسەرتتى قۇر جىبەرمەي ءجۇردى. وعان قالا بالالارىنىڭ، ىقىلاسى ۇنادى، جومارت اڭگىمەلەرىن قىزىعا تىڭدايتىن بولدى.
بۇرىن، اۋىلدا جۇرگەندە اسقار وعان باسقا بالالارعا ۇقسامايتىن، ەرەكشە سياقتى ەدى. ويتكەنى اۋىل بالالارىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى رەت الىس ساپارعا شىققان، قالادا بولعان، ورىس ءتىلىن بىلەتىن سول عانا ەدى. ەندى ول قىز كوزىنە كۇلكى-مازاققا جەم بولعان، جاپا شەككەن قورعانسىز بىرەۋ عانا بوپ كورىندى. تەك اسقار تاعدىرىنا دەگەن ايانىش جانە ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كوپتەن ەتەنە بولعان قارىم-قاتىس جىگىتتى قىز كوڭىلىنەن وشىرە المادى. قىز جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جىگىتتىڭ مۇنى جان-تانىمەن سۇيەتىنىن ۇعاتىن، سوندىقتان ول تۋرالى ءوزى دە ءجيى ويعا قاپ ءجۇردى.
كەزدەسكەن جەردە ەكەۋىنىڭ ويىنا دا سوناۋ وكىنىشتى كەش، ايتىلماي قالعان سوزدەر، توبەلەس ورالاتىن. سول-اق ەكەن ەكەۋى دە قالىپتى جايدارىلىقتان ايرىلىپ سوزدەرى بايلانىسپايتىن. زاۋرەش ىڭعايسىز كۇيگە تۇسەتىن، اسقار بولسا ەسى شىعىپ، ۇندەمەيدى، كەپ جايدى ايتقىسى كەلەدى، ايتا المايدى، ءتىپتى قىزدىق قاسىندا جايدان-جاي تۇرا بەرگىسى كەلەدى، تۇرا المايدى.
مۇنداي كەزدەسۋلەردىڭ قىزعا ۇنامايتىنىن اسقار سەزەدى، ءبىراق ونى كىنالامايدى دا. ول كوبىنە ءوزىن كىنالادى، ءوزىن جىگەرسىز سانادى، قىز الدىندا قايتكەندە دە باسقالاردان ءسال دە بولسا اسىپ، ارتىق كورىنۋگە بار كۇيىن سالىپ باقتى. تاۋ اراسىنداعى ەڭ اۋىر شاڭعى جورىقتارىنا قاتىستى، ابدەن ءشىرىپ، قۇلاۋعا جاقىنداپ، جەل شايقاپ تۇرعان شىركەۋ ءۇيىنىڭ ۇشار توبەسىندەگى كرەستى الۋعا ورمەلەپ شىقتى، دۋحوۆوي وركەستردىڭ باريتون ءيسى، قابىرعا گازەتىنىڭ سۋرەتشىسى بولدى. ال زاۋرەشتىڭ الدىندا سول بۇرىنعىسىنشا ەسى شىعىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المايدى.
— ولىپ-وشەتىندەي، سول قىزدىڭ نەسى بار؟ ودان دا ادەمى قىزدار ءجۇر عوي. سويلەسسەڭشى سولارمەن، — دەپ ازىلدەگەن بىردە جومارت، ءبىراق اسقاردىڭ ءتۇسىپ كەتكەن قاباعىن كورىپ، ءتىلىن تىستەي قويدى.
جەكسەنبى كۇندەرى وركەستر قۇرامىندا باريتون ترۋبامەن «دۋناي تولقىندارى»، «اق قايىڭ» ءتارىزدى سازدى ۆالستەردى ويناي تۇرىپ اسقار زال ىشىندە جومارتپەن، ياكي باسقا بىرەۋلەرمەن ىرعالا بيلەپ جۇرگەن زاۋرەشكە تورىعا قارايتىن. قىز بولسا مۇنى بايقامايدى دا، كورمەيدى دە.
— زاۋرەش بيگە كەلگەننەن بەرى سەن اسپابىڭدى جاقسى وينايتىن بوپ ءجۇرسىڭ. راس، كەيدە بۇزىپ جىبەرەتىن جەرلەرىڭ بار، ءبىراق ول ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەيتىن بالالار وسپاقتاپ. مۇنداي ازىلدەر اسقاردى بەزە قاشارداي قىلعان. اقىرى ول وركەسترگە دە قاتىسپاي قويدى. وسىلايشا اۋەس بولعان ءبىر ىسىنەن شەتتەدى. مۋزىكانت بولسام دەپ كوكسەيتىن، — بولمادى. ول بالا كەزىندە: ءان سالاتىن، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناي الاتىن قابىلەتى بار ادامداردى باقىتى جانعان جاندار عوي دەپ ويلايتىن. بۇلاردىڭ اۋىلىنداعى ەڭ داۋسى اسەم قىز عايني بولاتىن، ءبىراق سول ءبىر باعى اشىلماعان قىزعا اننەن كەلگەن قۋانىشتىڭ شامالى ەكەنىن دە بىلەتىن.
ارمان، ارمان... ۇلپىلدەگەن سۇلۋسىڭ... بالالىق شاقتا تاڭعاجايىپ ەرتەگىسىڭ، قيالسىڭ. ومىرمەن بەتتەسكەن العاشقى ساتتە-اق كۇيرەپ تۇسەر نازىكتىگىن، دە سوندىقتان شىعار؟!
وركەستردەن كەتكەننەن كەيىن اسقار زاۋرەشتى بۇرىنعىدان دا سيرەك كەرەتىن بولدى. ەندى ول ۇندەمەيتىن تۇيىق بوپ الدى، ۇزاقتى كۇنگە ۋچيليششەدەن شىقپايدى، بىرەسە سۋ تاسۋشىعا، بىرەسە كىلتشىگە جاردەمدەسىپ زىر جۇگىرۋمەن جۇرەدى، نەمەسە بولمەنى ىشتەن جاۋىپ الىپ قابىرعا گازەتىن ەرنەكتەيدى، سوعان ارناپ ءوزى ولەڭ جازادى. سونداي كەزدەردە جانىندا ىلعي دا كلاسس ستاروستاسى — اقسارى شاشتى، اشىق ءجۇزدى ليۋدا بولادى. ءوزىنىڭ يكەمسىزدىگىمەن، دورەكىلەۋ جۇرىس-تۇرىسىمەن ليۋدا قىزدان گورى ەر بالاعا كوبىرەك ۇقسايتىن. نە جايلى سويلەسە دە ويىنداعىسىن ەش بۇكپەسىز اشىق ايتاتىن تەك اسقاردىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالار، قىتىعىنا تيەر اڭگىمەلەرگە ەش ۋاقىت باسپايتىن. اسقار قانداي اۋىر سوزدەر ايتسا دا ءۇنسىز كەشىرەتىن.
بالعىن كوكىرەكتەگى ءىشقۇستالىقتان كەپ تۋعان الدەقانداي بەلگىسىز ءبىر كەكتى سەزىمگە بەرىلگەن اسقار بىردە مۇلدەم بەيكۇنا ليۋدانى جازىقسىز تىلدەپ، قاسىندا وتىرۋعا تيىم سالدى. ليۋدا ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى.
اسقار جالعىز قالعان. ستول ۇستىندە شاشىلعان قارىنداشتار، جۋرنالداردان ليۋدا قيىپ العان سۋرەتتەر جاتتى. ولاردى ليۋدا قابىرعا گازەتىنە جاپسىرۋ ءۇشىن قيعان. سولاي ەتكەندە گازەت ءارلى شىعاتىن. تەرەزە الدىندا جەلىم قالبىرى جانە ليۋدانىڭ ۇمىت قالدىرعان كىتاپتارى جاتىر.
اشىق تەرەزەدەن اسقار ب ا ق ىشىندەگى جالعىز اياق جولمەن قىزدىڭ رەنىشتى كەتىپ بارا جاتقانىن كەردى. جالاڭاشتانا باستاعان قايىڭ بۇتاقتارى سىبدىرلاپ، جول ۇستىنە قالىقتاپ اينالىپ جاپىراقتار ءتۇسىپ جاتتى. قوڭىر كۇزدىڭ جايماشۋاق كۇنى ەدى.
وسى تۇستا عانا اسقار ليۋدانىڭ ءوزىن ۇناتاتىنىن سەزدى. بىرەۋدى ۇناتقانىڭدا ول سەنى ۇناتپاسا قانداي بولاتىنىن Acقار بىلەتىن. سوندىقتان مىنا جاي بۇل ءۇشىن اسا اۋىر جاڭالىق ەدى. ۇنەمى قايعى-مۇڭ يىقتان باسا بەرگەن ادامنىڭ باسقاعا قياناتشىل كەلەتىنىن ۇقتى.
اسقار باسىن قوس قولداپ ۇستاي الدى. وسىنشا قاعىلەز بولعاندىعى ءۇشىن ءوزىن جەرلەۋگە ءازىر. ويشا ءوزىنىڭ قازىرگى دورەكى تۇرپايىلىققا تولى ءمۇساپىر بولعان كەيپىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كەردى. «ادام سۇيەر قىلىعىم جوق-اۋ»، — دەپ ويلادى. كەيدە بۇكىل وتكەن-كەتكەنىڭدى، اينالاڭدى جاڭاشا ءبىر وي سارابىنا سالۋىڭ ءۇشىن، وزىڭە ەزىڭ ەسەپ بەرۋىن، ءۇشىن وسىنداي ىشتەي لاپ ەتكەن جالعىز جالىن جەتكىلىكتى.
اسقار تەرەزەدەن ب ا ق ىشىنە قارعىپ ءتۇسىپ، جولىنداعى بۇتالاردى سىندىرا - مىندىرا كۇزگى قالىڭ جاپىراق ۇستىمەن ءجۇرىپ كەتتى.
ول تاعى دا زاۋرەشتى ەسىنە الدى. جوق، قىز مۇنى سۇيمەيدى ەكەن، ەندى ول تۋرالى ويلاپ كەرەگى جوق. ناعىز جىگەرسىز، پاقىر ادامنىڭ وزىندە دە نامىس دەگەن بولادى ەمەس پە؟
جومارت ءۇشىن ءبارى دە ايداي ايقىن، انىق كورىنەتىن. ماحاببات جايلى ول ەشۋاقىتتا پالەندەي ءمان بەرىپ، ءجون سويلەگەن ەمەس.
— تابيعاتتىڭ ءوز زاڭى. نەعۇرلىم ايەل سۇلۋ بولسا، سوعۇرلىم وعان ىنتىزار بولاسىڭ. ادەبيەت، سۋرەت - ساۋلەت ونەرىندە جاقسى شىعارماعا قانداي قۇشتار بولساڭ، سۇلۋ ايەلگە دەگەن قۇشتارلىعىن، دا سونداي، — دەيتىن جومارت.
مۇنداي تەڭەۋ اسقاردى ەپتەپ تىكسىندىرىپ تاستايتىن، ىشتەي بۇعان قارسى بولاتىن. الايدا ءلام دەپ داۋ ايتپايتىن، قايتا ءوز ىسىنە جومارت سوزىنەن جۇبانىش تاپقىسى كەپ ونى قوستاپ! قوياتىن.
بالالاردىڭ، ءازىل-وسپاقتارى جانىنا قانشا باتسا دا، اسقار جومارتتىڭ، كىناسىنىڭ ءبارىن كەشتى. ونىڭ مىنەز-قۇلقىنا ۇيرەنىپ الدى، كەيدە ءتىپتى ونىڭ دەگەنىنە باعىناتىن دا بولدى. ەندى ەكەۋى جۇپتارىن جازبايدى. قىستا شاڭعى سپورتىمەن اۋەستەنىپ، تاۋعا، الىس ساپارلارعا بىرگە شىعىپ ءجۇردى.
اسقار كوڭىلىنىڭ شىرعالان، كۇيىن زاۋرەش سىرتتاي باقىلاپ، جاقسى ۇعاتىن. كەيدە وعان جاقىنداعىسى كەپ تۇراتىن. ءبىراق بالالار تاعى دا مۋزىكا بولمەسىندەگى وقيعانى ەسكە الىپ، ەكەۋىن مازاق ەتىپ كۇلەر دەپ قورىقتى.
ۋاقىت زىمىراپ ەتىپ جاتتى. اسقار ءۇشىنشى كۋرستى ءبىتىرىپ، ەندى جومارت ەكەۋى الماتىعا وقۋعا اتتانۋعا جولعا جينالىپ ءجۇردى. ول سو بۇرىنعىسىنشا زاۋرەشتى كورسە قاشاقتاپ، ءۇنسىز كەتەتىن. ۋچيليششە بىتىرگەن كۇنگى ساۋىق كەشىنە دە شاقىرعان جوق. ءدال اسقار الماتىعا جۇرەتىن كۇنى، زاۋرەش شىداي المادى، جۇگىرە باسىپ ۋچيليششەگە كەلدى.
باسقالاردان وقشاۋ، شەتكەرىرەك ءبىر قايىڭنىڭ كولەڭكەسىندە تۇرىپ ول اسقارعا قاراي بەرگەن. اسقار ءوزىن بايقاسا ەكەن، كورسە ەكەن، قاسىنا كەلسە ەكەن دەپ تىلەگەن. ءبىراق كەش قالىپتى. بالالار اسقاردى قورشاپ الىپ، جەڭىل ارباعا وتىرعىزدى دا، اتتار الا جونەلدى.
ۋچيليششە ستۋدەنتتەرى جازعى دەمالىسقا شىعىپ، اسقار مەن جومارت كەتكەننەن كەيىن زاۋرەش اقتۇماعا كەلگەن. الايدا از كۇننىڭ ىشىندە ءىشى پىسىپ، اۋىلدان زەرىگە باستادى. ونان سوڭ لەنينسكىگە قايتىپ كەلىپ، كۇن ۇزاققا ب ا ق ءىشىن ارالاپ ءجۇرىپ ۋاقىت وتكىزەتىن بولدى. كەيدە دوس قىزدارىمەن بىرگە كينوعا بارادى، ءبىراق كوبىنە-كوپ جالعىز قالادى. جازعى دەمالىس كەزىندە اقتۇما سياقتى لەنينسكى دە تىم-تىرىس، كوڭىلسىز ەدى. سەلو تەك بالالار وقۋعا قايتقان كەزدە عانا دۋىلدايتىن.
اعاسىنىڭ ۇيىندەگى راديوقابىلداعىشتى بۇراپ زاۋرەش مۋزىكا ۇستايتىن. ول ءىشىن پىستىرعان كەزدە، ب ا ق ىشىندە ۇزاق اۋناپ جاتىپ كىتاپ وقۋعا كىرىسەتىن، ونان سوڭ كوك اسپانعا سۇزىلە قاراپ، الدەقانداي وي قيالىنا شوماتىن، اۋىلدى ەسىنە الاتىن.
ءوزىنىڭ تۇلىمى جەلكىلدەگەن بالا كەزىندە اسقارمەن بىرگە بۇلاق باسىندا جۇگىرىپ ويناعانى، ەكەۋىنىڭ گۇل تەرگەن كەزدەرى، اسقاردىڭ مۇنى «تانكىگە» وتىرعىزىپ سۇيرەتكەنى، ونان ەكەۋىنىڭ سارى بۇزاۋدى جابىلا قۋىپ ۇستاعاندارى — ءبارى كوز الدىنا كەلەتىن. ەندى بىردە زاۋرەش اسقار بويىندا ىلعي دا بۇل تۇسىنبەگەن ءبىر جۇمباقتىڭ بولعانىن ويلادى. اسقار ىلعي دا مۇنان يمەنۋشى ەدى، ۇيالشاقتاپ تۇراتىن. زاۋرەش ونى باسقا بالالارمەن سالىستىرىپ كورگەن، ءبىراق كىمنىڭ ارتىق ەكەنىن اجىراتا المادى: جومارت پا، الدە اسقار ما؟ ءبىر رەتتە جومارتتىڭ مۇنى ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ العانىن ەسىنە ءتۇسىردى. زاۋرەش ونى كورگەنسىزدىك دەپ ەسەپتەدى، ءبىراق جومارتقا ونشا اشۋلانباپ ەدى.
نەلىكتەن اسقار باسقالار سياقتى ەمەس، نەلىكتەن ول سونشا بۇيىعى؟ الدە جالعىزدىقتىڭ، جەتىمدىكتىڭ سالدارى ما؟ اسقاردىڭ، قولى جۇمىستان بوسامايدى. بۇرىن دا ىستەگەنى سول جۇمىس ەدى عوي، ءبىراق ول كەزدە مىنەزى مۇنداي كۇرت بولمايتىن.
اسقارعا دەگەن ءبىر كەزدەگى ايانىش پەن مۇسىركەۋ سەزىمى قىز كوكىرەگىندە قايتا وياندى. ەندى ول جىگىتكە ءبىرىنشى بوپ ءوزى حات جازىپ، قوش ايتىسپاي كەتكەنى ءۇشىن كىنالاپ وكپە ءبىلدىردى. ونان سوق ءوزىنىڭ اقتۇماعا بارىپ قايتقانىن، ءقازىر لەنينسكىگە كەلگەنىن، اۋا رايىنىڭ جاقسى ەكەنىن، ءوزىنىن، جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسكەن ستۋدەنتتەرگە قىزىعاتىنىن، وقۋدا تابىستى بولۋلارىنا تىلەكتەستىك بىلدىرەتىنىن تەگىس جازدى. كەلەسى جىلى ينستيتۋتقا تۇسۋگە باراتىنىن دا ايتتى.
زاۋرەشتىڭ حاتى اسقار ءۇشىن كۇتپەگەن قۋانىش بولدى. ول دەرەۋ جاۋاپ جازۋعا وتىرعان، ءبىراق ءبىر جازعانىن ءبىر، ەكى جازعانىن ەكى جىرتا بەردى. ءجوندى ءسوز تابا الماي دال بولدى. ولەڭمەن جازىپ ەدى، ول دا دارمەنسىز كورىندى. اقىرى مۇلدەم جاۋاپ جازباۋعا بەكىندى. ءبارىبىر ءجوندى ەشتەڭە شىقپايتىن ءتۇرى بار. ەڭ دۇرىسى لەنينسكىگە بارىپ، زاۋرەشتى كورىپ قايتقان. الدا دەمالىس تاياپ قالدى.
ەندىگى جەردە اسقاردا دەگبىر قالمادى، قولىنا تۇسكەن تيىن-تەبەن بولسا جيناستىرىپ، جولعا ازىرلەندى. ول ءوزى ارمانداپ كەلگەن فيلفاكتىڭ ستۋدەنت! بولاتىن دا، ال جومارت تاريح فاكۋلتەتىندە وقيتىن.
ەكەۋى ءبىر جاتاقحانادا، ءبىر بولمەدە بىرگە تۇراتىن.
اسقاردىڭ قارا نان مەن سۋدى تالشىق ەتىپ جۇرگەنىن بايقاعان جولداستارى جاڭا جىل قارساڭىندا جاسىرىن عانا اقشا جيناپ، كونۆەرتكە سالىپ سىرتىنا: «بولاشاق ۇلى فيلولوگقا اياز اتادان» دەگەن جازۋمەن ونىڭ جاستىعىنىڭ استىنا قويعان.
— مۇنى كىم قويدى؟ — دەدى، كونۆەرتتى اشىپ، اقشانى كورگەن اسقار سۇپ-سۇر بوپ. جومارت بولمەدە جوق ەدى.
— كونۆەرتتە جازۋلى تۇر عوي، — دەدى قاتارلاس توسەكتە جاتاتىن كورشىسى.
— مەن قايىرشى ەمەسپىن! — دەپ اسقار پاكەتتى ستولعا لاقتىرىپ تاستادى. قاتتى اشۋدان قولى ءدىر-دىر ەتىپ، كوزى وت شاشا قارايدى، ءبىر اۋىز ءسوز ايتار ادام بولسا اتىلىپ كەپ باس سالۋعا دايىن.
— قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى الگى قاتارلاس جاتاتىن كورشىسى تىپتەن اقىرىن سىبىرلاي سويلەپ، — ءبىز سەنى قايىرشى دەپ ەمەس، جولداس دەپ جينادىق. تەككە شامداناسىڭ.
باسقا جىگىتتەر ءارقايسىسى ءوز ورىندارىندا كىتاپ وقىعان بوپ جاتىر، تىرس ەتكەن ەشقايسىسى جوق. جولداستارىنىڭ وسىنشا جايباراقاتتىعى اسقاردىڭ اشۋىن ەرىكسىز تەجەدى. ول ساباسىنا ءتۇسىپ، شارشاعان كەيىپپەن توسەگىنە وتىرا كەتتى.
— جىگىتتەر، كەشىرىڭدەر... ءبىراق اقشالارىڭدى المايمىن، — دەدى كۇرسىنىپ. — مەن ەشكىمنەن ءوزىمدى كەم سانامايمىن، بار-جوعىنا قاناعات ەتەم. كيىمىم ناشار شىعار، ءبىراق ءقازىر جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن عوي، ءالى-اق جاڭادان ساتىپ الام. راس، كىشكەنە كەزىمدە قاڭعىپ ءجۇردىم، قايىر سۇرادىم. ءبىراق ەندى ولاي بولا قويماس. سوندىقتان ماعان اياۋشىلىق بىلدىرگەندەرىڭە راحمەت، تەك اقشالارىڭدى قايتىپ الىڭدار. ايتپەسە رەنجيمىن...
اسقار تۇرىپ كىتاپتارىن الدى دا ۋنيۆەرسيتەت باسپاسىنا كەتۋگە جينالدى: ول سوندا ستۋدەنتتەردىڭ كوپ تيراجدى گازەتىندە ءارىپ تەرۋشى بولىپ ىستەيتىن.
— توقتاشى اسقار، وسى ساعان نەگە ستيپەنديا بەرمەي قويدى؟ قابىلداۋ ەمتيحاندارىن سەن بىزدەن ناشار تاپسىرعان جوقسىڭ عوي؟ — دەپ سۇراعان كورشىسى.
«وسى شىنىمەن-اق بىلمەي سۇراپ تۇر ما، بولماسا مازاق ەتكەنى مە؟» — دەگەندەي اسقار وعان شانشىلا قاراعان. وسى تۇستا باسقا جىگىتتەر دە تەگىس باستارىن كوتەرىپ، الگى اڭگۇدىك جىگىتكە جەپ قويارداي كىجىنە كەز تىكتى.
— ويتكەنى مەنىڭ اكەم حالىق جاۋى! — دەپ اسقار الگى ابىرجىپ قالعان كورشىسىنىڭ بەتىنە ءتونىپ ايقاي سالدى دا، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى.
الماتىنىڭ كادىمگى تىكەنەكشە قادالعان تۇيىرتپەك قارى سەبەلەپ تۇر. جارتىلاي بوس، تاسىر-تۇسىر ەتكەن ترامۆاي ءىشى ازىناعان سۋىق. اسقار اشۋىن باسىپ ويعا باتتى. ءوزىنىڭ ۇستامسىزدىعىنا كۇيىندى. جولداسىم عوي، ماعان ستيپەنديانىڭ نە سەبەپتى بەرىلمەيتىنىن شىن نيەتىمەن بىلمەي سۇرادى عوي، دەپ ويلادى ول، دجەك لوندون تومىن اشا تۇرىپ.
ءاربىر بوس مينۋتىن ول كىتاپ وقۋمەن وتكىزەتىن. قالا بالالارىنا قاراعاندا وتە از وقىعانىن جاقسى سەزەتىن. ولاردىڭ جانىندا ءوزى كوپ نارسەدەن بەيحابار قالعانداي بوپ تۇراتىن. جومارتتىڭ دا كۇندىز-تۇنى كىتاپحانادان شىقپايتىنىنا قىزىعاتىن ەدى اسقار.
سوڭعى زاچەتتى تاپسىرىپ بولا سالا اسقار ەش ايالداماستان لەنينسكىگە تارتتى. ستانسيادا پوەزدان تۇسە ساپ بەنزين تاسۋشى ماشيناعا وتىردى. اۋدان ورتالىعىنا دەيىن جول قۇم اراسىمەن وتەتىن. كابينا سىرتىندا ىزعىرىق جەل گۋىلدەپ، قيىرشىق قۇم مەن قار اينەككە تىسىرلاپ سوعىپ تۇردى. قۇمعا وتىرىپ قالۋ قاۋپىنەن قورىققان شوفەر ماشينانى ۇشىرتا ايداپ، اۋدان ورتالىعىنا تەز جەتكەن. مۇنان ءارى قاراي لەنينسكىگە اسقار اقتۇما ارقىلى جۇرۋگە بەكىندى، ويتكەنى اقتۇمادان ءارى قيىن دا بولسا تەتە ەتەتىن بيىك اسۋ بار، شاڭعىمەن ءبىر-اق كۇندىك جول.
تۋعان اۋىلىنا تۇندەلەتە كەش جەتتى. دامەش اپاي ۇيىندە جوق ەكەن، جينالىسقا كەتىپتى.
جولدان ۇلتارعان پيماسى مۇز بوپ قاتىپ سىقىرلاپ، شولاق تونى سۋ-سۋ بوپ، ءوزى اش، قالتىراي توڭىپ، ءىشى لىقىلداعان ادامعا تولى، شىلىم تۇتىنىنەن تۇمانتقان، الاسا، تار بولمەگە كىرگەن. تۇپكىر بۇرىشتا كىشكەنە ستول تۇر. ۇستىندە ماي شام ەلۋسىرەي جانادى. جۇرت قىسىلىسىپ جەردە وتىر.
ستول باسىندا جاڭادان تىگىلگەن تۇلكى تىم كورىڭكىرەگەن ءبىر ادام قولىنداعى گازەتىن قۇساپ اراسىنان اسقار ونىڭ امىربەك ەكەنىن ارەڭ قۇلاق ءتۇردى.
— ...مىنە، كورىڭدەر عوي، مەنىڭ ايتقانىمنىڭ ون توعىزىنشى سەزدىڭ نە دەپ جازعانىن دەگەن سوزدەرى اسقارعا دا جەتتى. — ال سەندەر عوي زاۋرەشتىڭ حاتى اسقار ءۇشىن كۇتپەگەن قۋانىش بولدى. ول دەرەۋ جاۋاپ جازۋعا وتىرعان، ءبىراق ءبىر جازعانىن ءبىر، ەكى جازعانىن ەكى جىرتا بەردى. ءجوندى ءسوز تابا الماي دال بولدى. ولەڭمەن جازىپ ەدى، ول دا دارمەنسىز كورىندى. اقىرى مۇلدەم جاۋاپ جازباۋعا بەكىندى. ءبارىبىر ءجوندى ەشتەڭە شىقپايتىن ءتۇرى بار. ەڭ دۇرىسى لەنينسكىگە بارىپ، زاۋرەشتى كورىپ قايتقان. الدا دەمالىس تاياپ قالدى.
ەندىگى جەردە اسقاردا دەگبىر قالمادى، قولىنا تۇسكەن تيىن-تەبەن بولسا جيناستىرىپ، جولعا ازىرلەندى. ول ءوزى ارمانداپ كەلگەن فيلفاكتىڭ ستۋدەنتى بولاتىن دا، ال جومارت تاريح فاكۋلتەتىندە وقيتىن.
ەكەۋى ءبىر جاتاقحانادا، ءبىر بولمەدە بىرگە تۇراتىن.
اسقاردىڭ قارا نان مەن سۋدى تالشىق ەتىپ جۇرگەنىن بايقاعان جولداستارى جاڭا جىل قارساڭىندا جاسىرىن عانا اقشا جيناپ، كونۆەرتكە سالىپ سىرتىنا: «بولاشاق ۇلى فيلولوگقا اياز اتادان» دەگەن جازۋمەن ونىڭ جاستىعىنىڭ استىنا قويعان.
— مۇنى كىم قويدى؟ — دەدى، كونۆەرتتى اشىپ، اقشانى كورگەن اسقار سۇپ-سۇر بوپ. جومارت بولمەدە جوق ەدى.
— كونۆەرتتە جازۋلى تۇر عوي، — دەدى قاتارلاس توسەكتە جاتاتىن كورشىسى.
— مەن قايىرشى ەمەسپىن! — دەپ اسقار پاكەتتى ستولعا لاقتىرىپ تاستادى. قاتتى اشۋدان قولى ءدىر-دىر ەتىپ، كوزى وت شاشا قارايدى، ءبىر اۋىز ءسوز ايتار ادام بولسا اتىلىپ كەپ باس سالۋعا دايىن.
— قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى الگى قاتارلاس جاتاتىن كورشىسى تىپتەن اقىرىن سىبىرلاي سويلەپ، — ءبىز سەنى قايىرشى دەپ ەمەس، جولداس دەپ جينادىق. تەككە شامداناسىڭ.
باسقا جىگىتتەر ءارقايسىسى ءوز ورىندارىندا كىتاپ وقىعان بوپ جاتىر، تىرس ەتكەن ەشقايسىسى جوق. جولداستارىنىڭ وسىنشا جايباراقاتتىعى اسقاردىڭ اشۋىن ەرىكسىز تەجەدى. ول ساباسىنا ءتۇسىپ، شارشاعان كەيىپپەن توسەگىنە وتىرا كەتتى.
— جىگىتتەر، كەشىرىڭدەر... ءبىراق اقشالارىڭدى المايمىن، — دەدى كۇرسىنىپ. — مەن ەشكىمنەن ءوزىمدى كەم سانامايمىن، بار-جوعىنا قاناعات ەتەم. كيىمىم ناشار شىعار، ءبىراق ءقازىر جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىن عوي، ءالى-اق جاڭادان ساتىپ الام. راس، كىشكەنە كەزىمدە قاڭعىپ ءجۇردىم، قايىر سۇرادىم. ءبىراق ەندى ولاي بولا قويماس. سوندىقتان ماعان اياۋشىلىق بىلدىرگەندەرىڭە راحمەت، تەك اقشالارىڭدى قايتىپ الىڭدار. ايتپەسە رەنجيمىن...
اسقار تۇرىپ كىتاپتارىن الدى دا ۋنيۆەرسيتەت باسپاسىنا كەتۋگە جينالدى: ول سوندا ستۋدەنتەردىڭ كوپ تيراجدى گازەتىندە ءارىپ تەرۋشى بولىپ ىستەيتىن.
— توقتاشى اسقار، وسى ساعان نەگە ستيپەنديا بەرمەي قويدى؟ قابىلداۋ ەمتيحاندارىن سەن بىزدەن ناشار تاپسىرعان جوقسىڭ عوي؟ — دەپ سۇراعان كورشىسى.
«وسى شىنىمەن-اق بىلمەي سۇراپ تۇر ما، بولماسا مازاق ەتكەنى مە؟» — دەگەندەي اسقار وعان شانشىلا قاراعان. وسى تۇستا باسقا جىگىتتەر دە تەگىس باستارىن كوتەرىپ، الگى اڭگۇدىك جىگىتكە جەپ قويارداي كىجىنە كوز تىكتى.
— ويتكەنى مەنىڭ اكەم حالىق جاۋى! — دەپ اسقار الگى ابىرجىپ قالعان كورشىسىنىڭ بەتىنە ءتونىپ ايقاي سالدى دا، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى.
الماتىنىڭ كادىمگى تىكەنەكشە قادالعان تۇيىرتپەك قارى سەبەلەپ تۇر. جارتىلاي بوس، تاسىر-تۇسىر ەتكەن ترامۆاي ءىشى ازىناعان سۋىق. اسقار اشۋىن باسىپ ويعا باتتى. ءوزىنىڭ ۇستامسىزدىعىنا كۇيىندى. جولداسىم عوي، ماعان ستيپەنديانىڭ نە سەبەپتى بەرىلمەيتىنىن شىن نيەتىمەن بىلمەي سۇرادى عوي، دەپ ويلادى ول، دجەك لوندون تومىن اشا تۇرىپ.
ءاربىر بوس ءمينۋتىن ول كىتاپ وقۋمەن وتكىزەتىن. قالا بالالارىنا قاراعاندا ەتە از وقىعانىن جاقسى سەزەتىن. ولاردىڭ جانىندا ءوزى كوپ نارسەدەن بەيحابار قالعانداي بوپ تۇراتىن. جومارتتىڭ دا كۇندىز-تۇنى كىتاپحانادان شىقپايتىنىنا قىزىعاتىن ەدى اسقار.
سوڭعى زاچەتتى تاپسىرىپ بولا سالا اسقار ەش ايالداماستان لەنينسكىگە تارتتى. ستانسيادا پوەزدان تۇسە ساپ بەنزين تاسۋشى ماشيناعا وتىردى. اۋدان ورتالىعىنا دەيىن جول قۇم اراسىمەن وتەتىن. كابينا سىرتىندا ىزعىرىق جەل گۋىلدەپ، قيىرشىق قۇم مەن قار اينەككە تىسىرلاپ سوعىپ تۇردى. قۇمعا وتىرىپ قالۋ قاۋپىنەن قورىققان شوفەر ماشينانى ۇشىرتا ايداپ، اۋدان ورتالىعىنا تەز جەتكەن. مۇنان ءارى قاراي لەنينسكىگە اسقار اقتۇما ارقىلى جۇرۋگە بەكىندى، ويتكەنى اقتۇماننان ءارى قيىن دا بولسا توتە وتەتىن بيىك اسۋ بار، شاڭعىمەن ءبىر-اق كۇندىك جول.
تۋعان اۋىلىنا تۇندەلەتە كەش جەتتى. دامەش اپاي ۇيىندە جوق ەكەن، جينالىسقا كەتىپتى.
جولدان ۇلتارعان پيماسى مۇز بوپ قاتىپ سىقىرلاپ، شولاق تونى سۋ-سۋ بوپ، ءوزى اش، قالتىراي توڭىپ، ءىشى لىقىلداعان ادامعا تولى، شىلىم تۇتىنىنەن تۇمانتقان، الاسا، تار بولمەگە كىرگەن. تۇپكىر بۇرىشتا كىشكەنە ستول تۇر. ۇستىندە ماي شام ولۋسىرەي جانادى. جۇرت قىسىلىسىپ جەردە وتىر.
ستول باسىندا جاڭادان تىگىلگەن تۇلكى تىماعىن كوزىنە تۇسىرىڭكىرەگەن ءبىر ادام قولىنداعى گازەتىن نۇسقاپ قويادى. ءتۇتىن اراسىنان اسقار ونىڭ امىربەك ەكەنىن ارەڭ تانىدى دا سوزىنە قۇلاق ءتۇردى.
— ...مىنە، كورىڭدەر عوي، مەنىڭ ايتقانىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن، ون توعىزىنشى سەزدىڭ نە دەپ جازعانىن، — دەگەن امىربەك سوزدەرى اسقارعا دا جەتتى. — ال سەندەر عوي، ساپاردى سونشا جاقتاپ ەدىڭدەر. سول جولى ونى ءوز بەتىنشە باسشىلىق ەتكەنى ءۇشىن بەكەرگە جازالاعان جوق. ول ءوزى بارعان جەرىندە دە قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرەمىن دەپ اۋرەگە تۇسپەك بولعان كورىنەدى. ال مۇندا، كولحوز ونداي ەشتەڭەنى ىستەمەسىن دەپ ايقىن جازىلعان.- — امىربەك گازەتتى جوعارى كوتەرىپ كورسەتىپ قويدى. — ساپار دەگەن شالا ساۋاتتى عانا ادام. قايدان ۇقسىن مۇنى.
— ءجا، ءبارىن ساپارعا جابا بەرمەيىك تە، ونان بەرى دە تالاي جىل ەتتى عوي، — دەدى بىرەۋ بۇرىش جاقتان داۋىستاپ.
— ەندى كىم كىنالى دەپ ويلايسىڭ؟! — دەدى كۇڭگىرت بۇرىشقا سۇستانا قاراعان امىربەك.
— ايتەۋىر سەن ەمەسسىڭ. قۇرىلىس جايىن ويلاپ جۇرگەن سەن جوقسىڭ عوي. ءۇيىڭدى سالىپ الدىڭ، مال-جانىڭ امان.
بۇ سويلەگەن ادامنىڭ كەنەحان ۇستا ەكەنىن اسقار داۋسىنان تانىدى، ءبىراق الا كولەڭكەدە بەت-جۇزىن انىق كورە المادى. وسى كەزدە اسقاردىڭ جانىنا دامەش اپاي دا سىتىلىپ شىققان ەدى.
— اينالايىن، قول-اياعىن، امان ساۋ كەلدىڭ بە؟! — دەپ كەزى جاسقا تولا سىبىرلاي سويلەپ، اسقاردى سىرتقا قاراي جەتەلەي جونەلدى. — ءجۇر كەتەلىك، كەتەلىك. ابدەن توڭىپ، قارنىڭ اشىپ كەلگەن شىعارسىڭ.
بىرەۋ ارت جاعىنان كەپ باس سالىپ قۇشاقتاي الدى. جالت قاراعان اسقار باۋكەندى كەردى. ەكەۋى دە قۋانعاننان ءبىرىن-بىرى بۇيىرلەي تۇرتكىلەپ، قارعا اۋناي قۇلادى.
— بالالىقتارىڭ ءالى قالماعان - اۋ، ءا، — دەپ كۇلدى دامەش اپاي.
— قاشان كەلدىڭ، قانشا بولاسىڭ؟ — دەپ باۋكەن دە القىمعا الا باستادى.
— تاڭەرتەڭ كەتەم، شاڭعى بەرە الاسىڭ با؟
— و، قۇداي-اۋ، سونشا اسىعىس كەلگەنىڭ قالاي، اسقارجان - اۋ؟- — دەپ دامەش اپاي دا تىكسىنىپ قالدى. — بىر-ەكى كۇن اۋناپ-قۋناپ كەتپەيسىڭ بە؟ ەل-جۇرتىڭدى ارالاپ دەگەندەيىن. ەرتەڭ ەستىسە بۇكىل اۋىل بوپ كەلەدى ساعان.
دامەش اپايدىڭ شاعىن بولمەسىندە ءبىر كەزدەگىدەي بۇل ءتۇنى بۇلار ۇزاق وتىردى، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الدى، بىر-بىرىنە باستان كەشكەندەرىن اڭگىمەلەدى، اقىرى باۋكەن اسقارعا ەن، بولماسا ءبىر كۇنگە ايالدا دەگەندى ايتقان. اسقار كونبەدى، ويتكەنى دەمالىستىڭ بىتۋىنە ساناۋلى-اق كۇن قالعان ەدى.
ەرتەڭىنە تاڭ اتا اسقار اياعىنا شاڭعى بايلاپ، ءبىر كەزدەردە اك تاس قايناتۋعا بارعاندا جۇرگەن وزىنە تانىس ەسكى جولمەن اسۋعا قاراي بەت الدى.
كوز شاعىلىسار اپپاق جازىق ءوڭىر، ءار تۇستان ءبىر نازىك اقشاربى بۇلتتار ويۋلاپ ورنەك سالعان كوك تەڭبىل اسپان، اق ءمارماردان قاشاپ جاسالعانداي ۇشكىلدەگەن تاۋ شىڭدارى — بارلىعى دا«تان،عاجايىپ سۇلۋ كورىنىستەر ەدى. زاۋرەش قىز تۋرالى ەسكى مۇڭدى اۋەندى ىڭىرسي ايتقان اسقار شاڭعىمەن لىپىپ كەلە جاتتى.
بۇل ءوزى كوڭىلدى تورىقتىرار مۇڭدى اۋەن. ءان ارقاۋى دا ايانىشتى. بالا دەپ وكسىگەن ءوز اكە ءوزىنىڭ جالعىز قىزىن ىزدەپ شىعادى. جول بويى جاپىراعى قالتىراعان جاس قايىڭ دا، ەسىلىپ جاتقان اق شاعىل قۇم دا ىزىڭداعان مۇڭلى اۋەزبەن جاس ارۋدى ەسكە الادى، اكە كوڭىلىندە ىستىق ساعىنىش ويانادى. ول سول جولدا قانشىق قاسقىردىڭ ءوز كۇشىكتەرىن قالاي ەركەلەتىپ ويناتقانىن كەرەدى، نازدى سامال جەلدىڭ بال قۇراققا ماحابباتتى سىر شەرتكەنىن ەستيدى. ءسويتىپ ساعىنىشى كەمەرىنەن اسىپ كەلە جاتقان اكەنى ماڭگى ۇيقىعا كەتكەن قىزىنىڭ قارا توپىراق ءقابىرى قارسى الادى. جاۋگەرشىلىك ۇرىستا ون التى ۇلىنان تەگىس ايرىلىپ، كوڭىلىنىڭ سۇيەۋى بول قالعان جالعىز قىزى ەكەن. ەندى سول جالعىزىنان دا ايرىلىپتى، زاۋرەشىن ءبىر كورە الماي شەرمەندە قالىپتى. اڭىراعان ازالى اكە تاۋ مەن تاسقا، ورمان-توعاي، نۋ جىنىسقا، بۇكىل جارىق دۇنيەگە ارمانىن ايتىپ اھ ۇرىپ، جالعىز قىزىنا جوقتاۋ ايتىپتى.
اسقار ءان سەزدەرىن وزىنشە وزگەرتىپ العان، ول ونىڭ قۋانىش، ءسۇيىنىشىن، پەريزاتتاي سۇلۋ زاۋرەشكە دەگەن ءوزىنىڭ ماحابباتىن بىلدىرەدى. اندا-ساندا قارسى الدىنان جالت ەتىپ التايى قىزىل تۇلكى، اق قوياندار قاشادى. اسقار ولاردى ءبىراز جەرگە دەيىن قيقۋلاپ قۋىپ بارادى.
اسۋدىڭ بيىك ۇستىنە شىققان اسقار، ۇزاق كەز سالا تۇرىپ تومەنگە، ەتەككە قاراعان. تومەندە، تاۋ شىڭدارىنىڭ ورتاسىنداعى شۇڭعىل ويپاڭدا ىركىلگەن بوز تۇمان جاتىر. سول بوز تۇماننىڭ اراسىندا، شيە باعىنىڭ شەتىندە زاۋرەش تۇراتىن اعاش ءۇي بار. اناداي جەردەن، تىك قيادان ىرشي سەكىرىپ، اسقاردان ۇرىككەن ەلىك كورىندى. بۇتا - بۇتانىڭ اراسىمەن قاردى اق شاڭداق ەتىپ، كىشىرەك جارتاستىڭ تاساسىنا قاراي كەتتى.
اسقار ءوزىن تاۋ امىرشىسىندەي سەزىندى. بالا كەزىندە بۇل ارالاردى تالاي رەت جالان، اياق كەزگەن. قازىرگى مىناۋ ەتەكتە جاتقان بوز تۇمان جازدا جەڭىلدەپ جوعارى كوتەرىلەدى. ال سوناۋ بيىكتەگى اق شاربى بۇلتتار اۋىرلاپ تومەن تۇسەدى.
— كەتتىك! — دەدى وزىنە-وزى اسقار. تومەن قاراي زۋلاي جونەلدى، قارسى الدىنان ەسكەن شىڭىلتىر تىمىق اۋادان كەزى جاساۋراپ، شاشالا تىنىستادى. ول ءبىر كەزدەگى اققاسقامەن شاپقانداي ۇشىپ كەلەدى. قار استىندا كورىنبەي جاتقان شويقى تاستارعا سوعىلىپ قالماۋ ءۇشىن قاتتى جۇرىستەن ىركىلىپ، بۇلتاقتاي، بۇرالاڭداي ءجۇردى.
* * *
اسقار وزىنە تانىس پەدۋچيليششە زاۆحوزىنىڭ ۇيىنە كەپ ءتۇستى. دەرەۋ سول ءۇيدىڭ كىشكەنە بالاسىن زاۋرەشكە جۇگىرتىپ جىبەرگەن.
— اعاسى مەن جەڭگەسى قوناققا كەتىپتى: زاۋرەش ۇيدە جالعىز ەكەن، — دەپ كەلدى بالا.
... القىنعان اسقار باس كيىمىن قولىنا الىپ ەسىكتى جۇلقي اشتى دا، وزىمەن بىرگە ءبىر قۇشاق سۋىق اۋانى ۇيگە الا كىردى. سۋىق سورعان بەتى دۋىلداپ، شولاق تونىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ تاستاعان، پيماسى قونىشىنا دەيىن قار-قار ەدى.
— ءتۇۋ، قانشاما سۋىق اكەلدىڭ! — دەگەن زاۋرەشتىڭ داۋسى شىقتى. ول قىزعا قاراي اتىلىپ بارىپ، ايۋشا باس سالىپ قۇشاعىنا قىسىپ الدى.
— ۋ-ۋ، قانداي سۋىقسىڭ ءوزىڭ! — دەپ، قىز ۇستى-ۇستىنە سۇيە بەرگەن جىگىتتەن ءسال قىمسىنا تارتىندى، ونان سوڭ بايقاتپاي وپ-وڭاي قولىن بوساتىپ الدى دا، ءوزى كەپ جىگىتتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— ءتۇۋ، اياعىڭ، قار ەكەن عوي، — دەدى ەندى كىنالاعان ۇنمەن.
اسقار ەبەدەيسىز قيمىلمەن سىپىرتقى ىزدەي باستادى. كىلەم ۇستىمدە ەرىگەن قاردىڭ كىر سۋى ىركىلدى. اسقار مۇلدەم قىسىلدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، مەن ءسۇرتىپ الام عوي، — دەپ زاۋرەش ەدەن سۇرتەتىن شۇبەرەك اكەلدى. — الگىلەر دە ەندى كەلىپ قالار.
زاۋرەش «الگىلەر» دەگەن ءسوزدى نىقتاي ايتىپ، ساعاتقا قاراپ قويعان.
— مەن ءقازىر كەتەم. سەنى ءبىر كورىپ شىعۋعا كەلدىم. شىداپ وتىرا المادىم... سويلەسەيىن دەپ...
— ال حات جازۋعا عوي قولىڭ تيمەگەن بولار، — دەپ ەزۋ تارتتى زاۋرەش. — شىنىڭدى ايتشى — قالانىڭ قىزىمەن تانىستىڭ با؟ دەگەنمەن ءوزىن، قالا ادامىنا ويشا ۇقسامايسىڭ.
قىز وعان باستان-اياق تەسىلە قاراعام. اسقار ونىڭ كوزقاراسىن بايقاپ قالدى.
— سول دا ءسوز بە ەكەن، زاۋرەش، — دەپ ول شولاق تونىن قاۋسىرىنا بەردى.
الگىندە زاۋرەشكە كەلە جاتقاندا اسقار ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىنىڭ قانداي ەكەنىن ويلاماعان. ەندى مىنە سۇيىكتى قىزىنىڭ وسى ءبىر ساتتىك كەز تاستاسى وعان شانشۋداي قادالدى. تاعدىردان جازىقسىز جاپا شەككەن جاندار قاشان دا كەكشىل بولادى. ولار ءبىر سۇيسە ءولىپ-وشىپ قۇلاي سۇيەدى. جانە سونىسىنان وزدەرى قاسىرەت شەگىپ، ازاپ تارتادى. اسقار زاۋرەشتىڭ ءاربىر سوزىنە، ءاربىر قيمىل-قوزعالىسىنا ءمان بەرىپ تۇردى.
— ال، قالاي ءجۇرىپ جاتىرسىڭدار؟ ايتساڭشى. مەن شاينەكتى قارايىنشى. ءقازىر كەلىپ قالار، — دەپ زاۋرەش اس بولمەگە شىعىپ كەتكەن.
اسقار تەرەزە الدىندا جاتقان كىتاپتى الىپ، اشقان. العاشقى بەتىندە: «زاۋرەشكە ۇمىتپا» دەپ جازىلعان جازۋ بار ەكەن. اسقار كىتاپتى ورنىنا تاستاي سالدى دا، ەتاجەركانىڭ شەتىندە تۇرعان سۋرەتتى كەردى. قولىنا سونى الدى.
- — نەگە ۇندەمەيسىڭ... — دەپ اس بولمەدەن زاۋرەش شىققان.
اسقار لىپ ەتكىزىپ سۋرەتتى قوينىنا تىعا سالدى. زاۋرەش ونىسىن بايقاعان جوق، تاعى دا ساعاتقا قاراپ قويدى، اسقارمەن وتىرعانىندا ۇستەرىنە اعاسى كەلىپ قالۋدان قورقاتىن سياقتى. مەنىمەن بىرگە وتىرۋدان قورلاناتىن شىعار، دەگەن وي كەلدى اسقارعا. ول ەسىككە بەتتەدى.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەپ دەگبىرسىزدەنگەن زاۋرەش جۇگىرىپ بارىپ، ونى قۇشاقتاي الدى. الايدا سىزداي اۋىرعان اسقار كەڭىلى الگى ءبىر جىلت ەتكەن ويدى ورشىتە ۇرلەپ الا جونەلگەن ەدى. ول ءوز كوكىرەگىندەگى قىز قولىن كەيىن ىسىردى.
— ساعان نە بولعان سونشا، اسقار! قاشان قايتاسىڭ؟ — دەدى زاۋرەش سوڭىنان داۋىستاپ.
— ەرتەڭ، — دەدى وپپا قارمەن ادىمداي جونەلگەن جىگىت.
* * *
اۋىلعا بارىپ قايتقان ساپارىن ەسىنە العان سايىن اسقاردىڭ كوز الدىنا ىلعي دا: زاۋرەشتىڭ جارقىراعان اق بىلەگى، كىلەم ۇستىندە ىركىلگەن كىر قاردىڭ سۋى جانە شىلىم ءتۇتىنى تۇمانداعان تار بولمەنىڭ ىشىندە اقتۇمالىقتاردىڭ جينالىسى، سومداعى امىربەكتىڭ گازەتتى نۇسقاي تۇرىپ ساپاردى داتتاعانى كەلەتىن. اسىرەسە امىربەكتىڭ ايتقان سەزدەرىن قايتا-قايتا ەسىنە الاتىن. «ساپاردىڭ كىناسى نە سوندا؟» تۋعان اۋىلى تۋرالى ويلاي باستاعان ساتتە ەسىنە زاۋرەش ورالاتىن. بىرتىندەپ قىزعا دەگەن ەكپەسى ۇمىتىلا باستادى. ال اۋىلداعى كەرگەندەرى ءجيى-جيى ەسىنە كەلە بەردى. ءوز كوڭىلىندەگى ويلارىم ايتىپ، سىرلاسقىسى كەلدى. ءبىراق جومارتتان وزگە اقتۇما جايىن بىلەتىن كىم بار؟ ونىمەن اشىق سويلەسۋگە بولار ەدى، اتتەن، قولى ءبىر بوسامايدى - اۋ. وزىمەن-وزى مۇرنىنان شانشىلادى دا جۇرەدى. اسقار اۋىلدان كەلگەن كۇنى زاۋرەش تۋرالى عانا سۇرادى، ال اقتۇما جايىن اۋزىنا دا العان جوق. ريم مەن حيۋانىڭ ساۋلەت سانىمەن شۇعىلدانىپ كەتتى. ونىڭ كوكەيىندەگى اقتۇما تاعدىرى ەمەس، ۆەنەسياداعى دوجەي سارايىنىڭ، لەنينگرادتاعى قىسقى سارايدىڭ اسەم پروپورسيالارى ەدى.
ول لەنينگراد پەن ريگاعا بارىپ قايتۋعا جينالىپ جۇرگەن. لەنينگراد كوپىرلەرىنىڭ ارقالارىن وزىنشە پايىمداپ، مونفەرران، روسسي جانە ۆورونيحين ونەرلەرىنە قايران بولاتىن. بۇقارداعى گۇلدى قىشپەن اشەكەيلەنگەن يسمايل ساماني ماۆزولەيىنىڭ سۇلۋلىعى تۋرالى ايتىپ اسقاردى مەزى قىلاتىن. كاليان مەن سەراحستىڭ، سانجار جانە شاحي زيندتىڭ ورنەك ويۋلارىن زەرتتەپ، قاعازعا رەگيستان الاڭى مەن حوجا احمەد ياسساۋي ماۆزولەيىن سىزىپ سالاتىن. ول وسى كۇنگى الماتىنىڭ ورنىندا بولعان، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا قاتتى جەر سىلكىنىسى مەن تاسقىننىڭ سالدارىنان اپاتقا ۇشىراعان ءبىر كەزدەگى — اعاسى مەن جەڭگەسى قوناققا كەتىپتى. زاۋرەش ۇيدە جالعىز ەكەن، — دەپ كەلدى بالا.
... القىنعان اسقار باس كيىمىن قولىنا الىپ ەسىكتى جۇلقي اشتى دا، وزىمەن بىرگە ءبىر قۇشاق سۋىق اۋانى ۇيگە الا كىردى. سۋىق سورعان بەتى دۋىلداپ، شولاق تونىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ تاستاعان، پيماسى قونىشىنا دەيىن قار-قار ەدى.
— ءتۇۋ، قانشاما سۋىق اكەلدىڭ! — دەگەن زاۋرەشتىڭ داۋسى شىقتى. ول قىزعا قاراي اتىلىپ بارىپ، ايۋشا باس سالىپ قۇشاعىنا قىسىپ الدى.
— ۋ-ۋ، قانداي سۋىقسىڭ ءوزىڭ! — - دەپ، قىز ۇستى-ۇستىنە سۇيە بەرگەن جىگىتتەن ءسال قىمسىنا تارتىندى، ونان سوڭ بايقاتپاي وپ-وڭاي قولىن بوساتىپ الدى دا، ءوزى كەپ جىگىتتىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— تۋۋ، اياعىن، قار ەكەن عوي، — دەدى ەندى كىنالاعان ۇنمەن.
اسقار ەبەدەيسىز قيمىلمەن سىپىرتقى ىزدەي باستادى. كىلەم ۇستىندە ەرىگەن قاردىڭ، كىر سۋى ىركىلدى. اسقار مۇلدەم قىسىلدى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، مەن ءسۇرتىپ الام عوي، — دەپ زاۋرەش ەدەن سۇرتەتىن شۇبەرەك اكەلدى. — الگىلەر دە ەندى كەلىپ قالار.
زاۋرەش «الگىلەر» دەگەن ءسوزدى نىقتاي ايتىپ، ساعاتقا قاراپ قويعان.
— مەن ءقازىر كەتەم. سەنى ءبىر كورىپ شىعۋعا كەلدىم. شىداپ وتىرا المادىم... سويلەسەيىن دەپ...
— ال حات جازۋعا عوي قولىڭ تيمەگەن بولار، — دەپ ەزۋ تارتتى زاۋرەش. — شىنىڭدى ايتشى — قالانىڭ قىزىمەن تانىستىڭ با؟ دەگەنمەن ءوزىڭ قالا ادامىنا ونشا ۇقسامايسىڭ.
قىز وعان باستان-اياق تەسىلە قاراعان. اسقار ونىڭ كوزقاراسىن بايقاپ قالدى.
— سول دا ءسوز بە ەكەن، زاۋرەش، — دەپ ول شولاق تونىن قاۋسىرىنا بەردى.
الگىندە زاۋرەشكە كەلە جاتقاندا اسقار ءوزىنىڭ ءۇستى-باسىنىڭ قانداي ەكەنىن ويلاماعان. ەندى مىنە سۇيىكتى - قىزىنىڭ وسى ءبىر ساتتىك كوز تاستاسى وعان شانداي قادالدى. تاعدىردان جازىقسىز جاپا شەككەن جاندار قاشان دا كەكشىل بولادى. ولار ءبىر سۇيسە ءولىپ-وشىپ قۇلاي سۇيەدى. جانە سونىسىنان وزدەرى قاسىرەت شەگىپ، ازاپ تارتادى. اسقار زاۋرەشتىڭ ءاربىر سوزىنە، ءاربىر قيمىل-قوزعالىسىنا ءمان بەرىپ تۇردى.
— ال، قالاي ءجۇرىپ جاتىرسىڭدار؟ ايتساڭشى. مەن شاينەكتى قارايىنشى. ءقازىر كەلىپ قالار، — دەپ زاۋرەش اس بولمەگە شىعىپ كەتكەن.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ... — دەپ اس بولمەدەن زاۋرەش شىققان.
اسقار لىپ ەتكىزىپ سۋرەتتى قوينىنا تىعا سالدى. زاۋرەش ونىسىن بايقاعان جوق، تاعى دا ساعاتقا قاراپ قويدى، اسقارمەن وتىرعانىندا ۇستەرىنە اعاسى كەلىپ قالۋدان قورقاتىن سياقتى. مەنىمەن بىرگە وتىرۋدان قورلاناتىن شىعار، دەگەن وي كەلدى اسقارعا. ول ەسىككە بەتتەدى.
— قايدا باراسىڭ؟ — دەپ دەگبىرسىزدەنگەن زاۋرەش جۇگىرىپ بارىپ، ونى قۇشاقتاي الدى. الايدا سىزداي اۋىرعان اسقار كوڭىلى الگى ءبىر جىلت ەتكەن ويدى ورشىتە ۇرلەپ الا جونەلگەن ەدى. ول ءوز كوكىرەگىندەگى قىز قولىن كەيىن ىسىردى.
— ساعان نە بولعان سونشا، اسقار! قاشان قايتاسىڭ؟ — دەدى زاۋرەش سوڭىنان داۋىستاپ.
— ەرتەڭ، — دەدى وپپا قارمەن ادىمداي جونەلگەن جىگىت.
جومارتتىڭ ءوز ماقساتى جولىنداعى تاباندىلىعى، تۋعان جەرىنىن، تاريحى تۋرالى نەعۇرلىم كەپ بىلسەم دەگەن بيىك مۇرات، تالابى اسقاردى تاڭ قالدىراتىن. جومارت ءوزىنىڭ جان جاراسىن اسقارشا تىرنالاي بەرمەيتىن. ول نەگە بولسا دا جايدارى قارايتىن. تەك اڭگىمە ءوزىنىڭ سۇيىكتى تاقىرىبىنا ويىسقان كەزدە، ول ەشكىمنىڭ قارسىلىعىنا قۇلاق اسپاي، مۇلدەم قىزىنىپ كەتۋشى ەدى.
— ءبىزدىڭ دالامىزدى ەرتەدە مەكەن ەتكەن حالىق ۇلكەن مادەنيەتتىڭ يەسى بولعان، — -دەيتىن ول قىزىنىپ، — ولار نەبىر تاماشا كانالدار، قالالار، قورعاندار، سارايلار سالعان. ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ۇلى قالالار بولعان. قازاقتىڭ كونە قالاسى وتىراردا ازياداعى ەڭ ءبىر باي كىتاپحانانىڭ ءبىرى بولعان، بۇل قالادا ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز ءابۋناسىر مۇحامەد ءال ءفارابي ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتكەن. ول وتىراردا 870 جىلى تۋعان — سوندىقتان دا ارابتار بۇل قالانى ءفارابا دەپ اتاعان. ءفارابانىڭ كىتاپحاناسى الەكساندريانىڭ كىتاپحاناسىنان كەم تۇسپەگەن. مۇحامەد ءال ءفارابي ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ دانىشپان عۇلاماسى، فيلوسوفى، اقىنى، استرونومى بولعان جانە كوزىنىڭ تىرىسىندە «دۇنيەدەگى ەكىنشى اريستوتەل» دەپ اتانعان ادام. بۇل جايلى شىعىس عالىمدارى بىلەدى. ولار ول تۋرالى جازىپ ءجۇر، ال ءوزىمىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ونى ۇمىتىپ وتىر...
ورتا ازيا مەن قازاقستان قالالارىنىڭ قىشقا سالىنعام ويۋ ورنەكتەرىمەن، اشەكەيلەرىمەن داڭقى شىققان. شاپقىنشىلىق سوعىستار وتىراردى تالقانداپ، ءبىزدىڭ كونە مادەنيەتىمىزدى جوق قىلدى. مۇمكىن ءبىزدىڭ سول قالامىزدى گرەكتەردىڭ اكروپولى سياقتى تۇرىكتەر قۇرتقان بولار.
ورتا ازيانىڭ كونە قالالارى تۋرالى ايتقان كەزدە جومارت باسقا دۇنيەنى تەگىس ۇمىتاتىن، قىزىا ايقايلاپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ الاتىن. قولىن سىلتەپ قويىپ، اۋىق-اۋىق قاراشىعى ويناقشىپ جالت - جۇلت ەتكەن ويلى كوزدەرىنە قاراي تۇسە بەرەتىن قويۋ قارا شاشىن ارتىنا قاراي ءسىلىسىپ تاستايتىن.
— ەگەر بىرەۋ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مادەني قۇرىلىس بولعان ەمەس، ونەرپاز شىققان ەمەس، ۇلى قالالار سالىنعان ەمەس. ءبىز اتام زاماننان كەلە جاتقان كوشپەلىلەرمىز دەپ جازسا سەنۋشى بولما. قىزىل قۇمداعى، باتىس جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى توبەشىكتەر استىندا جاتقان كونە قالالار قالدىعىنىڭ ويۋ - ورنەگىنە زەر سال، سوندا تۇسىنەسىڭ. ماسەلەن، تۇركىستانداعى احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ اشەكەي ورنەگىن قارا. بۇل دەگەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ، ەتكەن داۋىردەگى ونەرپازدارىمىزدىڭ ارتىنا قالدىرعان تاماشا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى عوي. قايتالانباس اسەمدىگى، كوركى بار عالامات قۇرىلىس. ماتەماتيكالىق ءدال ەسەپ، ونەرپازدىڭ تاڭعاجايىپ شەبەرلىگى — ەرىكسىز تاڭداندىرادى. ماۆزولەي بەس جىل ىشىندە سالىنىپتى، ال سونان بەرى التى عاسىر ءوتتى، — دەپ ونان ارمەن قىزىنا سويلەپ كەتتى جومارت. — قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، بۇرىنعى اۋليەاتا، قازىرگى جامبىل قالاسىنىڭ شىعىس جاعىندا ۇلكەن قۇرىلىستىڭ قالدىعى بار — بۇل فەودالدىق زاماننىڭ قورعانى. قورعان تۇرعىندارى قىپشاقتار ونى تاستان قاشاپ سالعان. بۇل قۇرىلىس ەرتەدەگى گرەسيا مەن ەگيپەت قۇرىلىستارىنان كەم سوقپايدى. قورعان ىشىندە اسەمدىگى تاڭداي قاققىزار سارايلار مەن زالدار بار. ال ءبىز سول ونەرلى بابالارىمىزدىڭ اتى-جوندەرىن بىلەمىز بە؟ جوق! — دەپ ول دەرەۋ ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى. ءبىز تەك وسى ماۆزولەيدى سالۋعا جارلىق بەرگەن تەمىردىڭ عانا اتىن بىلەمىز، ال اقساق تەمىردىڭ تۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماۆزولەي قابىرعاسىندا تۇر. ال ونى سالعانداردىڭ ءاتى-جونى بەيمالىم. ءتىپتى زامانداستارى دا بىلمەگەن ولاردى.
— نەسى بار. ەسكىنىڭ ورنىن جاڭا باسادى. جانە ول ادەمىرەك بولادى، — ەسكەرتكىشتەر ورنايدى. ونان سوڭ الماتىنىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى قانداي اسەم، — دەگەن بىردە اسقار ءجاي عانا، جومارتتى توقتاتپاق بولىپ. الايدا جومارت لاپ ەتە ءتۋستى.
— تەك تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن سۇلۋلىعى الما باقتارى مەن گۇلدەردى ماقتان ەتۋمەن شەكتەلۋ سورلىلىق ەكەنىنە كەلىسەرسىڭ دەپ ويلايمىن، — دەدى ول توندىرە سويلەپ. — قالانىڭ قۇرىلىس جاعىنان دا ساۋلەتتى سۇلۋ بولعانى كەرەك. ءبىزدىڭ وقىتۋشىمىز ايتادى، — بولاشاقتاعى قالالار قازىرگى ساۋلەت ونەرىنىڭ ەڭ وزىق قاسيەتتەرىن پايدالانا وتىرىپ، ادام تىرشىلىگى ءۇشىن ەڭ قولايلى جاعدايدا سالىنۋى كەرەك دەيدى. وزىندىك قايتالانباس سۇلۋلىعى بولۋ كەرەك.
— قالالار سۇلۋ بولادى عوي، ال اۋىلدارىمىز قانداي بولار ەكەن، وزگەرە مە، جوق پا؟ بولاشاقتا قانداي كۇيدە بولماق؟ سونى ايتشى. سەن ءبارىن دە كورگەنسىڭ عوي، — دەدى اسقار ىزالانىپ.
جومارت دوسىنا اڭتارىلا قارادى.
— اقتۇماننىڭ جاعدايى، ءبىزدىڭ شوپانداردىڭ تۇرمىس - قالدەرى قانداي بولماق؟ — دەدى اسقار تاقىمداپ، ول شىنداپ ىزا بولعان ەدى، ءوزى سۇرلانىپ، قاباعىن ءتۇيىپ العان. — ازىرگە اقتۇماعا قاراپايىم عانا قۇرىلىسشىلار جانە امىربەك سياقتىلاردىڭ ورنىن اۋىستىراتىن، ءبىلىمدى ءجون-جوسىق تۇسىنەتىن ينتەلليگەنتتەر قاجەت. ال سەن سياقتى ءوز قيالىنا كەۋىپ - پىسكەندەر قاجەت ەمەس. دۇرىستاپ ءومىر ءسۇرۋ پارىز. اۋەستىك دەگەن جاقسى نارسە، تەك ونىڭ شەگى بولسىن. اۋەيىلىككە سالىنبا. اقتۇما جايىن دا ويلا. مەنىڭشە مادەنيەتتى كوتەرۋدى اۋىلدان باستاعان ءجون. ال ول ءۇشىن ساپار اعاي ايتقانداي ءوز كىرپىشىڭ بولسىن...
— سەن تاعى ءوز دەگەنىڭە باستىڭ با. ون توعىزىنشى سەزدىڭ ماتەريالدارىن وقىدىڭ با؟ ءبىز سەميناردا تالداۋ جاساعانبىز. سوندا انىق ايتىلعان، كولحوز ءۇشىن چەرەپيسا، ياكي كىرپىش وندىرەمىز دەۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ. استىق ءوسىرۋى ءتيىس. ون توعىزىنشى سەزد بويىنشا بىزدە ءۇش سەمينار ءوتتى. سونى قاراپ، وقىپ ال. ايتپەسە شاتاستىرىپ ءجۇرسىڭ.
— مەن سەنەن اۋىلدا قۇرىلىستى نەدەن جانە قالاي سالامىز دەپ سۇراپ تۇرمىن.
— كومپلەكستى ادىسپەن، مەملەكەتتىك تارتىپپەن.
— ول قانداي ءادىس؟
— ەسىمدە جوق، ول ءۇشىن سەزدەردى تاعى ءبىر وقىپ شىعۋ كەرەك.
— وندا جاۋاپ جوق. ءوزىمىز ويلاۋىمىز كەرەك. مازارلاردى ءسوز قىلا بەرگەنشە، سونى ويلاۋىمىز كەرەك...
اسقاردىڭ ەسىنە امىربەكتىڭ گازەت نۇسقاعانى تاعى ورالدى.
— سوندا سەنىڭشە انا جاقتاعىلار دۇرىس شەشىم قابىلداماي وتىر دەيسىڭ بە؟.. — دەپ جومارت ساۋساعىمەن توبەنى مەگزەدى. — بايقا، باسقا بىرەۋدىڭ الدىندا وتتاپ جۇرمە.
— قورقىتپا، مەن قورقىپ بولعام! — دەدى اسقار قىزاراقتاپ. — تاۋدىڭ باسىندا تۇرىپ ەتەگىندە نە بوپ جاتقانىن امسە كورە بەرمەيسىڭ. مەن مۇنى جۋىردا اقتۇمادا بولىپ، امىربەكتى كورىپ كەلگەندىكتەن ايتامىن. ساپار اعاي مەن امىربەك ەكەۋىنە قاراي وتىرىپ مەن جاقسى - جاماننىڭ نە ەكەنىن ايىرا الام، كىمنىڭ اقتۇما ءۇشىن قۇراق ۇشىپ جۇرگەنىن، كىمنىڭ ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلايتىنىن بىلەم. سول اقتۇمادان ۋنيۆەرسيتەتكە العاش كەپ تۇسكەن ەكەۋمىز عوي. ساپار اعايعا جاردەم بەرۋدى ءبىز ويلاماي كىم ويلايدى.
— سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ جانى بار، — دەدى ويعا قالعان جومارت. — ءبىراق ءبىز نە ىستەي الامىز؟ ونى تۇزەۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى. ايتپاقشى، گازەتكە، وبلىستىق، نە اۋداندىق گازەتكە جازۋىمىزعا بولادى عوي. اقتۇماداعى جاعدايلاردىڭ ءبارىن ايتىپ، امىربەك تۋرالى، ونان سوڭ اقتۇماداعى جۇرتتىڭ - اق تاڭەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەيتىنىن، ال ەڭبەككۇنگە بولار-بولماس بىردەڭە الىپ، تام-تۇمداپ ازەر جەتكىزەتىندەرىن تۇگەل جازايىق. جەر ۇيدە تۇراتىندارىن، جارىق، راديو، كىتاپ دەگەندەردىڭ جوق ەكەنىن دە جازامىز. اۋدان باسشىلارى وقىپ، بار جاعدايدى بىلەتىن بولادى، كوڭىل اۋدارادى.
— سەنىڭ باسىڭ تولى يدەيا عوي، — دەدى باسىلعان اسقار. —
جازىپ كورەيىك. تەك ۋاقىت وتكىزبەي، تەزدەتۋ كەرەك، — دەدى ستول ۇستىندەگى كىتاپتارىن جيناستىرىپ.
بۇلار بوس اۋديتوريادا سەمينارياعا دايارلانىپ وتىرعان. اسقار دا بۇرىنعىداي ساباقتى تۇندە وقيتىن ادەتىن قويعان. ەكىنشى جارتى جىلدىقتان باستاپ وعان ستيپەنديا بەرىلەتىن بولىپ ەدى. اسقار ءوزى جوقتا بۇكىل گرۋپپاسى جينالىپ ول تۋرالى: «ءوزىمىز سياقتى ستۋدەنت، كومسومول مۇشەسى، ۇشتىگى، جوق»، — دەپ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتوراتىنا، پارتكومىنا جانە پروفكومىنا كوللەكتيۆ بوپ حات جازعانىن بىلمەيتىن.
— قۇر ءسوز بوپ قالماسىن، كەلىسىپ الايىقشى، ماقالانى جازۋعا قاشان وتىرامىز؟ — دەپ سۇرادى اسقار.
— تەك بۇگىن ەمەس. ادەبيەت كەشىنە اسىعىپ وتىرمىن، «يگور پولكى تۋرالى ءسوزدى» تالقىلاماقشى ەدىك. مۇمكىن سەن دە بارارسىڭ. قىزىق بولاتىن ءتۇرى بار. مەنىڭشە سونداعى «كوسوگ جاساعى» دەگەن قازاق جاساقتارى عوي دەپ ويلايمىن. ەسكى سوزدىكتەر مەن ەنسيكلوپەديالاردا ونى تاۋلى ايماقتىڭ تايپالارى دەپ تۇسىندىرەدى. ال سول كەزدە «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ «كوسوگ» بوپ ايتىلۋى دا ىقتيمال عوي. جانە وسى شىعارمادا گزا، گزاچ ياكي گزاك دەگەن حاننىڭ اتى ءجيى اتالادى. مەنىڭشە وسى ءۇش ءسوزدىڭ توركىنى بىرەۋ: «حان قازاق» بولار دەيمىن. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز — قىپشاقتار سول دالالاردى ەرتە زاماننان مەكەن ەتكەن جاۋىنگەر حالىق بولعان. گرۋزين تاريحشىلارى ءوز ەڭبەكتەرىندە 1256 جىلى حۋلاگۋ حاندىعىنىڭ اسكەرلەرىمەن ايقاسقا، يران گازان شاحىنىڭ جورىقتارىندا كاۆكازدىقتار وتريادتارىنىڭ قۇرامىنا قىپشاقتار دا قوسىلىپ جورىقتاردا ەرەن ەرلىك كورسەتتى دەپ جازادى.
— ءجا، كوسوگىڭدى قويا تۇرشى. مەن سەنەن ماڭىزى بار ءىس جايلى سۇراپ تۇرمىن، — دەدى اسقار ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— نەمەنە، مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم ماڭىزى بار ءىس ەمەس پە؟، ءوزىن، فيلولوگسىڭ، ادەبيەت كەشىنە مەن سەنى ەمەس، سەن مەنى شاقىرۋىڭ ءتيىس ەدى عوي. ءوزىن، حالقىڭنىڭ تاريحىن بىلگىڭ كەلمەي مە؟ ونى ءبىلۋ قاجەت قوي.
— ءاي، پاتريوتىم-اي! الگىندە عانا نە جايلى سويلەستىك؟ ال سەن ءوزىن، فيلوسوفياڭنان تانبايسىڭ. ول فيلوسوفيا كىمگە قاجەت، اقتۇمالىقتارعا ما؟ ونان دا كەل، ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەرتەڭ ىسكە كىرىسەيىك، رەداكسياعا حات جازايىق. ال كوسوگ پەن قىپشاقتار جايلى ديسسەرتاسيا جازۋىڭا بولادى، ەگەر جازعىڭ كەلسە، تەك الدىمەن ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ الۋىڭ كەرەك.
— ماقۇل، ەرتەڭ-اق جازايىق. ءبىراق فيلوسوفيا جايلى سەنىڭ ويىڭ قاتە. ول بوس ءسوز ەمەس. ونى دا باس قاتىرىپ ويلاۋ كەرەك، قۇر كىتاپتا جازىلعاندى جاتتاپ العان بولمايدى.
— ەندەشە سول اقيقات شىندىق ءۇشىن ايقاسايىق تا. اقتۇما جايلى بىلەتىنىمىزدىڭ ءبارىن ايتايىق تا، — دەپ اسقار وسىمەن اڭگىمەنىڭ تۇجىرىمدالعانىن ءبىلدىردى.
جومارتتى ادەبيەت كەشىنە شىعارىپ سالدى دا ءوزى ءبىرىنشى رەت وپەرا تەاترىنا كۇلاش بايسەيىتوۆانى تىڭداۋعا بەت الدى.
...كەيىندەۋ ورىندىقتا وتىرعان اسقار ساحناعا قاراعان كۇيدە قىبىر ەتەر ەمەس، بالا جاسىنان قۇلاعىنا سىڭگەن ماحاببات جايلى تانىس اڭىز كوز الدىندا ءتىرىلىپ كەپ ءوتىپ جاتىر.
كۇلاش داۋسىندا وسىناۋ ۇلكەن زالدىڭ ىشىندەگى قايعى-قاسىرەتى جوق جۇرتتى، اسقاردىڭ ويىنشا توقمەيىل جانداردى باسقا ءبىر اسەم دۇنيەگە جەتەلەپ اكەتەر زور كۇش بارى سەزىلەدى. كۇلاش اندەرىن تىڭداي وتىرىپ اسقار بىردە جىلاسا، بىردە كۇلدى. ول باسقالاردىڭ دا كوز جاسىن بايقاپ قالدى، الدا وتىرعان ءبىر ايەل قىز جىبەكتىڭ قوشتاسار ءانىن تىڭداعان كەزدە سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى.
انتراكت كەزىندە، ساحنادا كورگەندەرىنىڭ اسەرىنەن ارىلا الماي، ءوزىنىڭ جۇرت كوزىنشە جىلاعانىن اڭداعان، ءبىراق ونىسىنا ۇيالعان جوق. ومىرىندە تۇڭعىش رەت تەاترعا كەلگەن جاس جىگىتكە مۇنىڭ ءبارى تاڭ كورىندى. بالا كەزىنەن قانداي قيىن اۋىرتپالىق بولسا دا كوزىنە جاس الىپ مويىعان ەمەس. ال ەندى كەپ ءان تىڭداعان كەزدە، كادىمگى اۋىلدا تالاي رەت ايتىلىپ جۇرگەن اندەر مىنا ساحنادان تىڭداعاندا مۇلدەم باسقاشا بوپ، ەگىلتىپ جىبەردى. كۇلاش ءۇنى وتكەن ءومىردىڭ نەبىر سىرلى، جۇرەك تەبىرەنتەر كورىنىستەرىن ەسكە تۇسىرگەندەي ەدى.
تەاتردا ءبىر رەت بولىپ، كۇلاش داۋسىنا قايران قالدى. ەندى ونىڭ راديودان ايتقان اندەرىن تىڭداپ، ول قاتىناساتىن كونسەرتتەردى قۇر جىبەرمەيتىن بولدى. تەاترعا دەگەن قۇشتارلىق پايدا بولدى، بۇكىل قولى بوس ۋاقىتىندا تەاتر مەن كينولاردى ارالاپ، انشىلەر مەن كومپوزيتورلار تۋرالى' جازىلعان كىتاپتاردى قالدىرماي وقۋعا كىرىستى.
— سەن تولقىمالىسىڭ. بەلگىلى ءبىر تۇراقتار تىرەگىڭ جوق. اۋەلدە سۋرەت سالۋمەن اۋەستەندىڭ، ونان كەيىن مەن سەنى مۋزىكانت ياكي اقىن بولاتىن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. ال ەندى تەاترال بولىپ الىپسىڭ، ەستەتسىڭ... ءبۇيتىپ ءجۇرىپ تاعى اقتۇما جايىن ءسوز قىلاسىڭ، — دەدى بىردە تاڭدانعان جومارت. — بىرەۋىمەن عانا شۇعىلدانۋ كەرەك قوي.
اسقار جاۋاپ ورنىنا جىميدى دا قويدى. ول ءوزىنىڭ ءار نارسەگە اۋەستەنگىشتىگى جايلى، ءوزىنىڭ نە نارسەگە بەيىمدەلۋى كەرەك ەكەنىن وڭاشا ويلامايتىن. ستۋدەنتتىك ءومىر الاساپىران، قىزىققا تولى، ۇساق-تۇيەك تىرلىگى كوپ. ويلانىپ وتىرۋعا مۇرسات بەرمەيتىن. بۇل شاقتا ادام ەرتەڭگى كۇننىڭ قامىن ويلاۋعا ونشا تەرەڭدەمەي جالپى دۇرمەكتىڭ شىلاۋىندا بولادى.
ءومىردىڭ سان قيلى ەكەنىن ۇققان اسقار دا بىردەڭەگە اۋەستەنە، جومارت قۇساپ باسقانى تەگىس ەستەن شىعاراتىن.
وقۋدىڭ ءاربىر ايى ول ءۇشىن جاڭالىققا تولى. ەگەر بۇرىن ونىڭ ادەبيەت جايلى تۇسىنىگى اباي مەن سۇلتانماحمۇتتان ءارى اسپاعان بولسا، ەندىگى جەردە ول شەكسپير مەن شيللەر، بايرون مەن گيۋگو، تۋرگەنيەۆ پەن تولستوي شىعارمالارىن قۇنىعا وقيتىن بولدى.
ءوزىن-وزى ساراپقا ساپ ويلاناتىنداي ۋاقىتى جانە جوق. زاۋرەشتى دە وتە سيرەك ەسكە الاتىن. بۇرىن ءوزىنىڭ ول تۋرالى ۇزاقتى كۇنگە ويلاعانىنا كەيدە تان، قالاتىن.
مۇمكىن ول ۋاقىتشا عانا بولعان قۇشتارلىق شىعار، ال كىتاپتاردا جازىلاتىنداي ۇلكەن ماحاببات مەن ءۇشىن ءالى الدا بولار دەپ جۇباتاتىن اسقار ءوزىن. ءاربىر جاڭا اۋەستىكتىڭ العاشقى سەزىمدى از ۋاقىتقا تۇمشالاپ تاستايتىنىن، ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە سول سەزىمنىڭ قايتا ويانىپ، ادام جادىنان ەش ۋاقىت كەتپەيتىنىن اسقار بىلگەن جوق.
ەكىنشى سەمەستردىڭ باسىندا جومارت ءوز فاكۋلتەتىنىڭ بالالارىمەن بىرگە جاتۋعا باسقا بولمەگە اۋىستى. بىردە ول سەنبى كۇنگى كەشكە اسقاردى ەزىنىن، جاڭا دوستارىمەن بىرگە بولۋعا، قايناردىڭ پاتەرىنە شاقىردى.
سىيدان، بويلى، بۇيرا شاشتى، جۇقالتاق ەرنىن جىمقىرىپ، بىلق-سىلق ەتىپ، توقمەيىلسىپ جۇرەتىن وسىناۋ جاس جىگىتتى اسقار سىرتتاي تانيتىن. جومارتپەن بىرگە جۇرگەنىن ءجيى كورەتىن. اسقار ونىمەن جاقىن تانىسسام دەيتىن، ءبىراق ەشبىر رەتى كەلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ول جىگىتتىڭ ءوزىن الدەقانداي ەرەك ۇستاپ، توقمەيىلسىپ جۇرەتىنى اسقارعا ۇنامايتىن.
جومارتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قايناردىڭ، اكەسى شارشاعان كورىنەدى، سونان جاز كەلۋىن كۇتپەستەن دەمالىسقا شىعىپ ايەلىمەن ەكەۋى گاگراعا كەتىپتى. ۇيلەرىندە ءقازىر قايناردان وزگە ەشكىم جوق ەكەن.
— قاينار قىزداردى دا شاقىردى. ءاي، ءبىر كەرەمەتتەي ساۋىق-سايران قۇراتىن بولدىق، — دەدى جومارت ورەكپىپ، — ىشىمدىك جاعى جەتەرلىك. ءالى كورەسىڭ، ولاردىڭ ۇيىندە نە تىلەگەنىڭنىڭ ءبارى بار، — دەپ جومارت الاقانىن تامسانا ىسىپ قويدى. اسقار وعان تاڭىرقاي قارادى. بۇل اقتۇما مەن لەنينسكىدەگى جومارت ەمەس، مۇلدەم باسقا جومارت ەدى. مىنەز-قۇلقى وزگەرگەن، ويى دا، قىزىعار ءجايى دە باسقا جان سياقتى.
كەشكىسىن جومارت ءوز دوستارىنا اسقاردى قىزىل سوزدەرمەن لەپىرتە تۇرىپ تانىستىردى: «بولاشاق ۇلى فيلولوگ، ءتىل مامانى مارر سياقتى كاكىر-شۇكىرلەردىڭ قاس جاۋى»، «مۋزىكا الەمىنىڭ ءالى تانىلماعان دانىشپانى»، «اقىن، ءارى قىل قالام شەبەرى» دەگەن تارىزدەس سوزدەردى بوراتا جاۋدىردى.
اسقار قىزاراڭداپ ىزا بوپ قالدى. اۋەلدە ول ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ قىسىلعان. كەيىننەن ەشكىمگە جاقىنداسپاي، مىناۋ جاڭا ورتادا ءوزىن قالاي ۇستارىن بىلمەي، شەتتە ءۇن-تۇنسىز وتىردى دا قويدى.
جومارت بولسا بىردەن كىرىسىپ كەتكەن. اسقار سىرتتاي باقىلاي وتىرىپ، ونىڭ مىنەز -قۇلقىنداعى، سويلەگەن ءسوزى مەن ءجۇرىس - تۇرىسىنداعى، قيمىل-قوزعالىسىنداعى جاساندىلىقتى اڭعاردى. جاڭا دوستارىنا مىقتاپ ەلىكتەيدى ەكەن.
بەس بولمەلى كەڭ پاتەردىڭ بارلىق ەسىكتەرىن اشا تۇرىپ، قاينار قوناقتارىنا ءار بولمەنى ماقتانىشپەن كورسەتىپ ءوتتى: مىناۋ جاتاتىن بولمە، مىناۋ اس بولمە، كابينەت، مەنىڭ بولمەم، قوناق كۇتەتىن بولمە. اسقارعا بارىنەن دە گورى اسەر ەتكەن كىتاپحانا بولدى. اتتەڭ، شىركىن، وسى كابينەتتە قالىپ، كىتاپقا راحاتتانا باس قويار ما ەدى دەپ ويلادى ول.
راديولانى ويناتتى. جەڭسىز كويلەك كيگەن اققۇبا قىز پيانينو ويناۋعا وتىردى. بي باستالعان.
— بالاقايلار، ءبيدى سونان سوڭ بيلەرمىز. اۋەلى تاماعىمىزدى ءجىپسىتىپ الايىق تا. كوردىڭدەر مە، ساپ تۇزەپ تۇرعاندارىن، — دەدى قاينار ىشىمدىكتەردى نۇسقاپ. — كانە ەكى-ەكىدەن جۇپتاسىپ وتىرىڭدار. تابيعاتتا پليۋس، مينۋس زاڭى بار عوي. اتتاس دەنەلەر ءبىرىن-بىرى سىرتقا تەبۋى ءتيىس. ولار بىر-بىرىمەن قاتار وتىرۋشى بولماسىن.
نەنىڭ نە ەكەنىن اسقار ويلاپ تا ۇلگىرە الماي قالدى، ويتكەنى پيانينو ويناپ وتىرعان قىز ءوزى كەپ مۇنى ءاي جوق، ءشاي جوق قولتىعىنان ۇستادى دا:
— مەن ۇيالشاق جىگىتتەردى ۇناتام. ولار ءحاۋىپسىز، — دەپ جىميا كۇلىپ، ستولعا قاراي تارتتى.
— ءمۇلايىمسي قالۋىن، — دەپ قاينار قارقىلداي كۇلدى. — وزىنشە سەس بۇزعىسى كەلمەيدى. اسقار، جىگىتتىگىڭدى ءبىر كورسەتىپ قال، ايتپەسە ول قىز سەنى شايناپ-شايناپ تۇكىرىپ تاستايدى.
اشۋعا تۇتىككەن اسقاردىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى، ۇشىپ تۇرىپ قىزدى قورلاعان ءسوزى ءۇشىن قايناردى جاقتاپ سالىپ جىبەرگىسى كەلگەن، الايدا باسقالارعا قوسىلىپ الگى «قورلانعان» قىزدىڭ دا قارقىلداي كۇلىپ وتىرعانىن كورىپ، ابدىراپ قالدى. ول جۇرتتىڭ قىزدى ەمەس، ءوزىن مازاقتاپ كۇلىپ وتىرعانىن ۇقتى. بارىنەن دە جانىنا باتقانى ءوزىنىڭ وسىناۋ سۇيكىمسىز، جات جانداردىڭ الدىندا كۇلكى بولعانى ەدى. ونىڭ وسى كۇيىن سەزىپ قالعان جومارت:
— اسقار، قىز مەزىرەتىن جىگىتشە قابىل الدى، — دەپ دوسىن قولداي سويلەدى. — كەلىڭدەر كوتەرىپ قويالىق...
مولداۆان كونياگى وڭەشىن ءسال كۇيدىرە ورتەپ وتكەن اسقار بىرتىندەپ بۇكىل بويىنىڭ بالبىراپ، راحات ءبىر كۇيگە تۇسكەنىن اڭعاردى. ءسال قىزۋلىق بيلەگەن ول، الگىندەگى رەنىشتى ۇمىتىپ، سوزشەڭ بولا باستادى. قاسىنداعى قىزدىڭ جالت ەتكەن كوز قيىعىن، جارتىلاي جالان، يىعىن كورىگى، تىزەسىمەن تىزەسىنىڭ تۇيىسكەنىن، قولىنا قولىنىڭ تيگەنىن سەزگەن سايىن، ونىڭ ۇستىنە ەستەن تاندىرار ءاتىر ءيىسى باسىن اينالدىرىپ، ول ەندى دامىل تاپپاستان سويلەي بەردى، الدەن كەيىن اينالاسىن تەگىس ۇمىتتى.
— برۋدەرشافت ەتىپ ىشەمىز! — دەپ ايقاي سالدى قىز. اسقار بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن تۇسىنبەسە دە قىزدى قوستاي قايتالادى.
ەندىگى جەردە ول ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارۋدان قالىپ ەدى. مىناۋ پارىقسىز شۋ، قاتار وتىرعان قىزدىڭ سىڭعىرلاعان كۇلكىسى ونى مۇلدەم ەلىرتىپ، ماس قىلعان. ستول باسىندا قانشا ۋاقىت وتىرعاندارىن دا بىلگەن جوق. الدەكىمنىڭ، مۇمكىن جومارت بولار، وزىنە كوز ايىرماي قاراپ وتىرعانىن ەمىس-ەمىس سەزدى. ستول باسىندا وتىرعانداردىڭ ءسوزى الىستان تالىپ ەستىلەدى. الدىنداعى شىپىلدەگەن بوكالدان وزگە ەشتەڭەنى كورەر دە، ەستىر دە ەمەس.
— - برۋدەرشافتان كەيىن ءسۇيۋ كەرەك، — دەگەن سەزىن ەستىدى قاسىنداعى قىزدىڭ. ونىڭ ىستىق دەمى بەتىن شارپىدى. اسقار تۇرماق بولعان، ءبىراق بۇكىل دەنەسى ءزىل قورعاسىن ءتارىزدى.
— تيىسپە بالاعا! سەنەن قورقىپ وتىر، — دەگەن ءسوز ەستىلدى دە، جۇرت قىران-توپان كۇلدى. اسقار ۇمتىلا كوتەرىلىپ، الدىنداعى ستاكاندى توڭكەرىپ تاستادى، ونان سوڭ بولمە ءىشىن كوزىمەن شۇيىلە قاراپ شىقتى.
مۋزىكا ويناپ، ماسايعان جۇرت بيگە كىرىستى.
— ءجۇر، ءجۇر، — دەپ قاسىنداعى قىز ونى قولىنان اسىقتىرا تارتتى. شايقالاقتاعان ول قىز سوڭىنان سۇيرەتىلە ەرىپ، كۇڭگىرت شام جانعان كورشى بولمەگە ەندى.
قىز ەسىكتى مىقتاپ جاپتى دا، اسقاردى يتەرىپ ديۆانعا وتىرعىزدى، ونان سوڭ ءوزى شولتيعان كويلەگىنىڭ ەتەگىنەن تىزەسى جارقىراپ بۇيىرلەي كەپ شالقايا جاتتى.
— ەندى سۇيەتىن شىعارسىڭ؟ — دەدى قىز اقىرىن عانا. اسقار كوتەرىلگەن. قىز كوزىن جۇمىپ اپتى. جىگىت ونى يىعىنان قاپسىرا ۇستاعان. جۇپ-جۇمساق قىز دەنەسى بىلق-سىلق ەتىپ، يلەۋىنە كونىپ، قوزعالار ەمەس...
اسقار قولىن بوساتىپ اپ، ورنىنا وتىردى. ءبىر ءسات ەسىن جيعانداي بولدى. قىز بولسا قۇشاعى اشىلعان، كەۋدەسى جالاڭاش، كوزىن جۇمىپ جاتىر.
— اقىماق - اۋ، مەن ءوزىم عوي... — دەيدى.
اسقارعا تالاي زامان وتكەن سياقتى بوپ كورىنگەن. قىز داۋسى وعان ەس جيعىزعانداي بولدى. ەندى ول ۇستىندە ەش لىپاسى جوق، جالاڭاش جاتقان قىزدى انىق كوردى. كوز الدىنداعى بۇلدىر تۇمان سەيىلىپ، قۇلاعىنا زاۋرەش ۇناتاتىن «كوگىلدىر دۋناي» اۋەنى جەتتى.
ەسىك الدىندا جۇقالتاڭ ەرىندەرىن قيساڭداتا جىميىپ قاينار تۇر. قولىندا ءبىر بوكال شارابى بار. قاتتى ادىمداپ اسقاردىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى دە:
— قۇتتىقتايمىن، مسە! — دەدى.
اسقار بۇكىل دەنەسىمەن ۇمتىلىپ كەپ ونى جاقتان سالىپ قالعان، قاينار ۇشىپ ءتۇستى، شاشىلعان شاراپ قىزدىڭ بۇكتەۋلى جاتقان كويلەگىنە توگىلدى. قىز شىڭعىرىپ جىبەرگەن. ۋلاپ - شۋلاعان ماس جۇرت توپىرلاپ كەپ، توبەلەسكەندەردى اجىراتا باستادى.
— سۇمدار! سەن دە سۇمسىڭ — دەپ اسقار جومارتتىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، قولىن قاعىپ تاستادى، ونان سوڭ تالتىرەكتەپ شىعىپ كەتتى.
— ەسۋاس! جيىرماسىنشى عاسىردىڭ جارتىسىندا پەرىشتە بولا قالۋىن. ءبىلىپ قوي، ءبىزدىڭ ارامىزدا رىسار جوق. رىسارلىقتىڭ زامانى وتكەن. ءقازىر اركىم ءوز جانىنىڭ راحاتىن ويلاپ، كۇيىن كۇيتتەيدى، ءومىردىڭ ءلاززاتىن قامتىپ قالعىسى كەلەدى، ورتەنەر كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ قالۋ كەرەك... — دەدى جومارت، كوشەدە تالتىرەكتەپ كەلە جاتقان اسقاردى قۋىپ جەتىپ. ونان سوڭ، پالتوسىنىڭ جاعاسىنان ۇستاي الدى:
— سەن ۇقتىڭ با مەنى؟! ءوزىڭدى دانىشپان ساناعانىڭدى قوي. ولار سەنىن، وزىڭە دە، سوزىڭە دە تۇكىرمەيدى، ءبىلدىڭ بە؟ ولار ءبىز ەكەۋمىزدەن الدەقايدا ارتىق تۇرادى، ارتىق ءىشىپ -جەيدى، سوندىقتان نە ىستەپ، نە قويۋ كەرەك ەكەنىن دە جاقسى بىلەدى. ال سەن بولساڭ وزىڭشە ءجابىر-جاپا شەككەنىڭدى بۇلدايسىڭ.
— كەت جولىمنان! — اسقار ۇيگە تارتتى. ول ەندى ساباسىنا تۇسكەن، كوڭىلىندە قۇلازىعان بەي-جاي كۇي بار ەدى. تىكەنەكشە قادالعان قار تۇيىرتپەكتەرى بەتىن وسقىلاي باستادى، ونىڭ ۇستىنە اياعىن سۋعا تىعىپ الىپ، باتىڭكەسى شىلقىلداپ، ونان ارمەن كۇيزەلتىپ كەلە جاتتى.
توڭىرەگى سامالاداي جارقىراعان تەاتر تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ءساندى كيىنگەن ادامدارعا كوز سالدى، كەشە عانا كەرەمەتتەي اسەم كورىنگەن قالادا، جيرەنتەر ءجايدىڭ دە بار ەكەنىن وسى تۇستا ەسىنە العان.
— اناۋ جولى رىسارلار مەن جيىرماسىنشى عاسىردى نەعىپ اۋزىڭا الدىڭ؟ قورىققاننان ءتۇستى مە ەسىڭە؟ الدە جاڭا تاپقان دوستارىڭنىڭ فيلوسوفيالىق تەزيستەرىن قايتالاعىڭ كەلدى مە؟ — دەدى ارادا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ اسقار جومارتقا، — ءوزىڭ وپتيميست ەدىڭ...
— وسى سەن ايتقاننىڭ ءبارىن ساف التىنشا قابىلدايسىڭ. ءويتىپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى عوي. كەمشىلىك كىمدە جوق!؟ ادام بولعان سوڭ، ەلىگۋ دەگەن، قىزىعۋ دەگەن بولماي ما. ال دۇنيەگە دەگەن كوزقاراس جايىنا كەلەتىن بولساق، مەن ءوز دەگەنىمنەن قايتىپ كورگەن ەمەسپىن. مەنىڭ كوزقاراسىم — ەش ۋاقىت الىنباس قامال كارفاگەندەي.
— ەگەر سەنىڭ ءوز سوزىڭمەن ايتاتىن بولساق، سەن ءبىر كەزدە كارفاگەندى جەر-كوككە سىيعىزباي ماداقتاپ، كەيىننەن ريم سەناتورلارىن سول قالايى تالقانداۋعا ۇندەگەن، ەرتەدەگى ريم جازۋشىسى سياقتىسىڭ. تاريحتى، وتكەن زاماننىڭ قولتۋمالارىن زەرتتەۋ كەرەك دەپ داۋرىعاسىڭ دا، تاعى دا ءوزىڭ كۇيكى ءلاززاتتىڭ، ق ۇلى بولۋدى ۇگىتتەيسىڭ. سەنىڭشە ايەل دەگەن — ءبىر ءسىڭبىرىپ تاستار قول ورامال سياقتى.
— بر-ر-ر. ادامنىڭ تابيعي قۇشتارلىعىن تەڭەمەيتىن نارسەگە تەڭەيدى ەكەنسىڭ. كەز كەلگەن نارسەدەن وسىنداي جاماندىق ىزدەگەن ادەتىڭدى قاشان قوياسىڭ؟ اركىم ءوز ەركىنىن، قالاۋىنشا ءجۇرىپ-تۇرماي ما؟
— ءجۇرىپ-تۇر. تەك ول تۇڭعيىعىنا باسقانى تارتۋشى بولما. جانە جاقسىلىقتى ونداي لاس جەردەن ىزدەمە، — - دەدى ءسوز تالاستىرا بەرۋدەن مەزى بولعانداي شارشاعان اسقار. — ال ءبىزدىڭ الگى ۋادەلەسكەن ءسوزىمىزدى ۇمىتىپ تا كەتكەن شىعارسىڭ؟ ارينە، پروفەسسوردىڭ بالاسىمەن قوسىلىپ ساۋىق-سايران قۇرىپ جۇرگەن ادام اقتۇمانى ويلاپ قايتسىن.
— اقتۇما جايلى حات جازۋدى ايتاسىڭ با؟ كەل، وتىرىپ جازايىق. ال الگى كەشتى ەمدى ءسوز ەتۋدى قويالىق. ءبىتتى وسىمەن.
بىرتىندەپ اسقار كۇيزەلتكەن ويدان ارىلايىن دەدى. كۇندەر ەتىپ جاتتى. كوكتەم لەبى سەزىلە باستادى. كوشە بويلاعان ارىقتاردان سارقىراپ سۋلار اقتى. قالا قىستايعى لاس قوقىرسىقتاردان تازارىپ، سىرەسكەن مۇز - قاردان ارشىلدى. كوشە بۇرىشتارىندا العاشقى بايشەشەك گۇلدەر ساتىلاتىن بولدى.
كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىندە الماتى لاس بولادى. قىسى دا ونشا تازا ەمەس. اقتۇماداعىداي اق تۇتەك بوپ، كەز شاعىلىستىرىپ جاتار كىرشىكسىز اق قار مۇندا بولمايدى. قالا مۇرجالارىنان كوتەرىلگەن قويۋ قارا كومىر تۇتىندەرى، سان مىڭداعان ماشينالاردىڭ ءيىس-قوڭىسى قىس رەڭىن كەتىرىپ، تۇمانتىپ، ۇنەمى يىقتان باسىپ تۇرادى. كوكتەم شىعىپ، وت جاعۋ توقتاعان كەزدە، قالا وزگەرىپ سالا بەرەدى. سۋ جۋىپ وتكەن كوشەلەر جارقىراپ، قيقى-جيقى ەسكى ۇيلەر ءبۇر جارعان اعاشتاردىڭ تاساسىندا قالادى. سونان كەيىن-اق الماتى ب ا ق كومكەرگەن ەرتەگى قالاعا اينالىپ، كوكتەمدە، جازدا، كۇزدە كەلگەن تۋريستەردى سۇلۋلىعىمەن تامساندىرا تاڭىرقاتادى.
بيىلعى كوكتەم ايىرىقشا جىلى، جايماشۋاق ەدى. گۇۇل الاڭدارى تەز دەگدىپ، كوك دەندەپ شىعا باستادى، كوشە بويى ابىر-سابىر شۋعا تولىپ، كەشكە قاراي جۇپ - جۇپ بولعان عاشىقتار كوبەيدى. كوكتەم قاشاننان كەلە جاتقان ءداستۇرى بويىنشا، ابىگەرگە تولى جاڭا قۋانىشتار اكەلدى. بۇل شاقتا جاستار وڭاشا كەتكەندى، تىمىق كەشتى وڭاشا وتكىزگەندى ۇناتادى، قىستاي ويىن-ساۋىق، بي كونسەرتتىڭ ورتاسى بولعان زالدار مەن وقۋ كورپۋسىنىڭ فويەلەرى قاڭىراپ بوس قالادى. بىردە ادەتتەگى قالا تىرشىلىگى كۇرت وزگەردى. ستالين ءولدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زالى مەن فويەسىندە بىرنەشە كۇن بويىنا چايكوۆسكييدىڭ، باحتىڭ، بەتحوۆەننىڭ ازالى كۇيلەرى كۇڭىرەنىپ تۇردى. ەسىمى اركىمنىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن، ۇلكەن-كىشى تەگىس بار ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىن ءبىر وزىنە باعىشتاعان ادامنىڭ سۋرەتىنىڭ الدىندا ستۋدەنتتەر كۇندىز - ءتۇن قۇرمەتتى قاراۋىلدا تۇردى. جۇرت كوڭىلىندە ازالى قايعى، ۇلكەن ۇرەي بار ەدى.
بۋلىعا تۇرىپ وقىتۋشىلار جىلادى، ستۋدەنتتەر جىلادى. قاباعىن قايعى جاققان جۇرت كوكىرەكتەرىنە قارالى لەنتا قاداپ، بىلەكتەرىنە قارالى شۇبەرەك بايلاپ ءۇن-تۇنسىز جۇرەتىن بولدى، القىزىل تۋلار قارالى شۇبەرەكتەن اۋىر تارتتى. ميتينگ بولدى. ءوز كۋرسانتتارىنىڭ اتىنان اسقار سويلەدى.
- — دانا ادام ولمەيدى. ول ماڭگى ءتىرى، — دەدى اۋىر قايعى باتىپ كوز جاسىنا بۋلىققان جاس جىگىت.
سول ءبىر ساتتە اسقار كوكەيىنە، ۇلىلىق پەن دانالىقتىڭ، بەلگىسى بولعان ادامدى سۋىق ەلىم قۇشاعىنا الادى دەگەن وي مۇلدەم قونعان جوق. ول مىڭداعان جانداردىڭ كوز جاسى مەن قاسىرەتتى جۇزدەرىن كەرىپ تۇردى. ول حالىق ومىرىندەگى تاڭعاجايىپ ۇلى ىستەردى، جۇرت وسى ءبىر ادامنىڭ اتىنا باعىشتاعان زاماندا تۋىپ، ەسكەن بولاتىن. سوندىقتان دا اسقار حالىق ءۇشىن مۇنان اسقان قايعى-قاسىرەت بولماس دەپ ويلادى.
ال كوكتەم بولسا ءوز اۋەنىمەن جاسارعان تابيعات سۇلۋلىعىن پاش ەتىپ قۇلپىرا بەردى. اعاش بۇتالارىنداعى ىسىنگەن بۇرشىكتەر كىشكەنتاي، نازىك جاپىراقتارعا اينالدى. ەندى بايشەشەكتەردى تەك ەنتەلەپ كوكتەم ورمەلەگەن الاتاۋ شىڭدارىنان عانا تابۋعا بولادى. ال قالادا قىزدار قۇشاعىندا قىزعالداقتار جۇپار شاشتى. دۇنيەنىڭ ۇنەمى جاڭعىرۋى، جاڭارۋى تۋرالى ەرتەدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان قاعيدانى دالەلدەي تۇسكىسى كەلگەندەي كوكتەم بار تابيعاتقا، ادامزاتقا ءوز ءامىرىن كورسەتتى. ماڭگى باقي تۇنەرىپ تۇرارداي كورىنگەن جۇرت قايعىسى تەز سەيىلدى.
باۋ-باقشا گۇلدەپ، ءتۇرلى ءتۇستى گۇلگە وراندى. قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا وتىرىپ اپ، اسقار ەمتيحانعا ازىرلەندى.
كۇندە كەشكىسىن جاتاقحاناعا قايتقان سايىن اسقار ەسىك الدىنداعى ستولدا جاتقان سول كۇنگى پوچتانى قاراپ وتەدى. ويتكەنى ول اقتۇما جايلى جازعان حاتىنا وبلىستىق گازەتتەن تاعاتسىزدانا جاۋاپ كۇتۋدە بولاتىن. تەك اي جارىم وتكەننەن كەيىن: «ءسىزدىڭ حاتىڭىز تەكسەرۋ ءۇشىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە جىبەرىلدى»، دەگەن قىسقا عاپا حات الدى. بۇل جاۋاپ اسقاردى قۋانتقان دا جوق، جابىرقاتپادى دا. تەكسەرۋ بولسا اقتۇماعا پايداسى تيەر، دەپ ءتۇيدى ول.
ال ول تەكسەرۋدىڭ قالاي بولعانىن، كەيىن كۇزدە الماتىعا زاۋرەش كەلگەندە، سودان ەستىدى اسقار.
— اقتۇماعا اۋپارتكومنىڭ قىزمەتكەرى كەلىپ، ەرتەڭىنە جۇرتتى جيناپ، جينالىس اشتى دا، كولحوز بارلىق كورسەتكىشتەرى جاعىنان اۋدانداعى الدىڭعى قاتارداعى شارۋاشىلىق دەگەندى ايتتى. الدەقانداي جالاقورلار امىربەكتى مۇقاتۋ ءۇشىن وبلىستىق گازەتكە ارىز جازعان ەكەن، ولارىڭا قوسىلمايمىز دەپتى. بار بولعانى وسى، — دەدى زاۋرەش. — ال تاعى نە جايلى ايت دەيسىڭ؟
زاۋرەش اعاسى ەكەۋى كەلگەن ەدى. ونىڭ كوزىنشە اسقار بوتەن ەشتەڭەنى ءسوز ەتە المادى. اسقار باسقا ستۋدەنتتەرمەن بىرگە رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنا ماقتا جيناۋعا كەتكەندە، اعاسى زاۋرەشتى پاتەرگە ورنالاستىردى.
ۋنيۆەرسيتەتتەگى لەكسيا ادەتتەگىدەن كەش باستالعان. ەندى ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنىڭ جەكسەمبىدەن وزگە كۇندەردە مۇلدەم بوس ۋاقىتتارى قالمادى.
مەديسينا ينستيتۋتىنا تۇسكەن زاۋرەش ۋنيۆەرسيتەتتەگى جەرلەستەرىنە اندا-ساندا ءوزى كەلىپ تۇردى. اسقاردىڭ بايقاعانى لەنينسكىدەگى ەكەۋىنىڭ سوڭعى كەزدەسكەنىنەن كەيىنگى جەردە قىز كوپ وزگەرگەن ءتارىزدى. بۇرىنعى بالالىق شالكەستىكتىڭ ورنىنا كوزىندە تۇڭعيىق ءبىر مۇڭ ورناعان، ءجۇرىس-تۇرىسى دا بايسالدى. تىڭداعانى بولماسا، ءوزى شەشىلىپ كوپ سويلەمەيدى. Acقاردىڭ تاعى ءبىر اڭعارعانى زاۋرەش جومارت اڭگىمەلەرىن تىڭداعاندى ۇناتادى. ەندى اسقار ونى كەلسە — جومارتقا بولا كەلىپ جۇرگەن بولار دەپ ويلادى، كەيدە اسقارمەن سىرلاساتىن سەبەبى بالالىق شاقتاعى دوستىقتى ەسكە العانى بولار. قىز اسقاردىڭ قىسقى دەمالىستا وزىنە ارنايى بارعانىن ءبىر رەت ەسىنە العان ەمەس. بىردە اسقار ونىمەن ب ا ق ىشىندە كەزدەسىپ قالعان، قىز شىعارىپ سالۋىن ءوتىندى.
ەكەۋى قاراڭعىلاۋ كوشەگە ءتۇسىپ، اۋا رايىن، الداعى ەمتيحان جايىن ءسوز ەتىپ كەلە جاتتى. زاۋرەش قالا شەتىندەگى بىرەۋدىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇراتىن. ءۇي يەلەرى جوق ەكەن.
— كومانديروۆكاعا كەتكەن، — دەدى زاۋرەش، ونان سوڭ اسىقپاي ءجۇرىپ شاي قايناتتى. — اسىعىپ قايدا باراسىڭ، وتىرايىق. ايتپەسە مەن جالعىز ەلەگىزەم، — دەدى.
تاماق ءىشتى. ونان اسقار ەسكى جۋرنالداردى اقتارىستىردى، زاۋرەش پلاستينكا ويناتتى.
— سەن وگينسكييدىڭ پولونەزىن تىڭدادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى اسقار.
— بىزدە ول پلاستينكا بار. ءقازىر ويناتام. ماعان ونى العىزعان جومارت بولاتىن. ەندىگى جەردە ءبارىن ءبىلۋ كەرەك. اۋىلدان نە ءبىلىپ، نە كورىپ كەلدىك. جومارتتىڭ بىزگە قاراعاندا وقىعانى كەپ. سونىڭ اقىلىمەن وسى كۇنى كۇندەلىك جازىپ ءجۇرمىن، — دەپ قويدى زاۋرەش.
— ساعان ول ۇناي ما؟
— كىم؟ — دەدى پلاستينكانى الىپ، ستولعا تاياعان زاۋرەش.
— جومارت، — دەدى، جۋرنالداعى سۋرەتكە ۇڭىلە تۇسكەندەي بولعان اسقار. زاۋرەش قارسى ورىندىققا وتىرىپ، ستول ۇستىندەگى كىشكەنە كەسەنى قولىنا الدى دا، سونى اينالدىرا باستادى، ونان سوڭ ويلى كۇيدە:
— ارينە، — دەپ اسقارعا تىكتەي قاراپ، كەسەنى ورنىنا قويدى. — ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— ءجاي. انشەيىن... — - دەپ اسقار راديولانى ويناتتى.
— سەن باسقا ءبىر جايدى سۇراعىڭ كەلگەن بولار؟
— مۇمكىن...
- — نە كەرەگىن كەيدە مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن. مۇمكىن اۋىلدى جەردە ءوسىپ، باسقا ادەپ، باسقا تۇسىنىكتە تاربيەلەنگەندىكى بولار. ال بۇل قالادا ءبارى دە مۇلدەم باسقاشا.
— سوندا نەنى ايتپاقسىڭ، زاۋرەش؟
— سەن سۇراماق بولعان ءجايدى ايتام دا. سەن ءوزىڭ بىرەۋدى سۇيەسىن، بە؟
اسقار ۇندەگەن جوق. ويتكەنى بۇل جەردە ەشبىر ءسوز قاجەتسىز ەدى. ويتكەنى قىز جىگىتتىڭ ءوزىن سۇيەتىنىن بىلەدى عوي. ەكەۋى دە ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى. زاۋرەش ستول ۇستىندە جاتقان زاتتاردى قوزعاستىرا بەردى.
— دەگەنمەن دە ايتارسىڭ، — دەدى ول ءار ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ اقىرىن عانا.
— جوق، — دەدى اسقار.
— مۇنىڭدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
— تۇسىنەتىن تۇگى جوق. ءقازىر سەنىڭ سۇراعىڭا جاۋاپ بەرۋ مەن ءۇشىن ەتە قيىن. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى كىشكەنتايىمىزدان بىلەمىز عوي، ەندەشە قيناپ قايتەسىڭ مەنى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— سەن مەنىڭ جاۋابىمدى بىلەسىن، عوي...
— سەن تىم بۇلىڭعىر سويلەپ وتىرسىڭ، اسقار، — دەپ زاۋرەش وعان قادالا قارادى. اسقار تاماعىنا الدە نە كەپتەلىپ قالعانداي ءسال ءمۇدىرىپ وتىردى دا، ونان سوڭ اقىرىن عانا:
— مەن سەنى عانا... سۇيەمىن عوي، زاۋرەش. ونى ءوزىن، دە بىلەسىڭ. نەگە سۇراي بەرەسىڭ؟ — دەدى.
— ايەل زاتى وسى سەزدى ەستي بەرۋگە قۇشتار عوي.
— مەن سەنىڭ بۇل سەزدى بۇرىن ەستىگەنىڭدى بىلگەم جوق.
— سەندەر، جىگىتتەر جاتتاپ العانداي ەتىپ وپ-وڭاي ايتاسىڭدار عوي.
— بۇل سەنىڭ ءوز ايتقانىڭ ەمەس، زاۋرەش، باسقانىڭ ايتقانى. قايتالاپ قايتەسىڭ.
— مەنىڭ باسقادان اسىپ تۇرعان ەشتەڭەم جوق. جۇرت قانداي بولسا مەن دە سوندايمىن، — دەدى ورنىنان تۇرعان زاۋرەش تەرەزە تۇسىنا بارىپ. — مەنى ءبىر ەرەكشە ەكەن دەپ ويلاما. جۇرت سياقتى عانا ءجۇرىپ-تۇرعىم، ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ال ءوز ىشىڭدەگىڭدى ماعان ويلاپ تاپ دەگەنىڭە تۇسىنبەيمىن. — زاۋرەش تەرەزە پەردەلەرىن جاپتى. — نەگە مەن وزگەلەردەن ەرەكشە بولۋىم كەرەك سوندا؟ سەنىڭشە مەن تەك سەنى عانا ءسۇيىپ، سەنى عانا تىڭداۋىم كەرەك پە؟
— مەن ساعان ويدەپ تالاپ قويعانىم جوق، — دەپ اسقار باس كيىمىن الدى. — ال مەن كەتتىم...
زاۋرەش ءۇنسىز كۇيدە تەرەزەگە قارادى. اسقار كوتەرىلدى.
— سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ دۇرىس ەمەس، سەن وزگەلەر سياقتى ەمەسسىڭ.
«وزگەلەر» دەگەن ءسوز اسقاردىڭ ەسىنە پروفەسسوردىڭ ۇيىندە كەزدەستىرگەن جەڭسىز كويلەكتى اققۇبا قىزدى ءتۇسىردى. زاۋرەش ءوزىن ءدال سوندايلاردىڭ سانىنا قوسىپ وتىر-اۋ، دەگەن قورقىنىشتى وي ۇيتقىپ ءوتتى.
— كەش قالدىڭ، — - دەدى زاۋرەش الدەقانداي جاساندى ۇنمەن. — وتە كەش، — دەپ جالت بۇرىلدى، — دالا تاستاي قاراڭعى، ەل اياعى باسىلعان كەز، قالساڭشى وسىندا. سەن كەتسەڭ مەن ۇيىقتاي المايمىن. قورقامىن.
اسقار وعان ءۇنسىز قاراعان.
— مەن تۋرالى نە ويلاساڭ دا ءوزىڭ ءبىل، تەك بۇلاي قاراماشى. قون وسىندا! — دەدى، ۇنىندە بۇيىرۋمەن قاتار كۇيىنۋ، نازالانۋ بار ەدى. ەندى ول اسقارعا قاراماستان، توسەك -ورىندى سالدى دا، استىڭعى ەرنىن تىستەگەن كۇيدە باسقا بولمەگە شىعىپ. ەسىكتى جاۋىپ قويدى. ىلەزدە تىم-تىرىس بولا قالدى.
بۇكىل ءبىر ۇيدە ەكەۋى عانا جاتىر. ارالارىن جۇقا قابىرعا مەن ەسىك قانا ءبولىپ تۇر. كورشى بولمەدە زاۋرەش، مۇمكىن بۇل دا اناداعى اققۇبا قىز قۇساپ كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ، مۇنىن، كەلۋىن كۇتىپ جاتقان بولار. الگىندە عانا ءوزى ايتتى عوي: وزگەلەردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن جانە جىگىتتەردىڭ وزىنە «سۇيەمىن» دەگەن ءسوزدى جاتتاپ العانداي ەتىپ وپ-وڭاي ايتاتىنىن. شىنىمەن-اق زاۋرەشتىڭ دە قايناردىڭ ۇيىندەگى قىز سياقتى بولعانى ما؟ جوق، جوق. اسقاردى ىزالاندىرۋ ءۇشىن، ازىلدەپ ايتقان بولار...
اسقاردىڭ بۇل تۇنگى ۇيقىسى اۋىر دا ازاپتى بولدى. تۇسىندە زاۋرەشتى الدەقانداي ءبىر ءداۋ قارانىڭ قۇشاقتاپ تۇرعانىن كوردى، قىز بولسا ودان قاشار ەمەس، اسقارعا ەرەگىسە قاراپ، سىقىلىقتاي كۇلەدى، ۇستىندەگى جۇقا كوفتاسىنىڭ ومىراۋىن جىرتا باستادى. اسقار ونە بويىن سۋىق تەر باسىپ وياندى. مۇنان كەيىن توڭبەكشىپ جاتىپ قايتا ۇيىقتاپ كەتكەن؛ زاۋرەش اق كويلەك كيىپ بۇعان كۇيەۋگە شىقپاق ەكەن دەيدى، ءوزى بۇرىنعىسىنان دا سۇلۋ، سۇيكىمدى، ەكەۋى قول ۇستاسىپ، اقتۇما تاۋلارىنداعى ءمولدىر بۇلاق سۋىن جاعالاپ، قالىڭ گۇلدىڭ ورتاسىندا كەلە جاتىر. ءبىر كەزدە اق سۇيەك ويناپ، قارلىعاش اۋىلىنىڭ جاستارى جەڭىپ شىعاتىن القاپ ەكەن دەيدى. اسقار قىز قولىنىڭ جۇمساق تابىن سەزىپ كەلەدى.
ويانىپ كەتكەن اسقار، بۇل جولى اقىرىنداپ كيىنە باستادى.
كورشى بولمەنىڭ ەسىگى اشىلىپ، زاۋرەش شىقتى. قىزدىڭ سۇرلانعان تۇرىنە قاراپ ونىڭ ۇيىقتاماعانىن ءبىلدى. ەكەۋى سىرتقا شىققان.
— ال، جاقسى... — دەپ اسقار قاقپاعا بەتتەدى. زاۋرەش ەسىك جاقتاۋىنا سۇيەنىپ ءۇنسىز تۇردى. جىگىت سوڭىنان كىنالاعان، جازعىرعان، كۇيزەلگەن كەيىپتە قارايدى. اسقار ءوزىنىڭ تۇزەلمەس قاتەلىك جىبەرگەنىن، قىز كوڭىلىنىڭ قورلانعان كۇيدە قالعانىن، بۇگىننەن باستاپ مۇنى جەك كورەتىنىن ىشتەي سەزگەندەي بولدى.
كوشەگە شىعىسىمەن ول ومىراۋىنىڭ تۇيمەسىن اعىتقان، سۋىق اۋا كەۋدەسىن قارىپ جىبەردى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراماستان، لاس كوشەلەرگە ءتۇسىپ اپ، ءوزىن ماسقارا ەتەر جايدان بەزگەن ادامداي، زىتىپ جونەلدى.
— سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەدى جاتاقحانا كوريدورىندا كەزدەسە كەتكەن جومارت. — تۇندە ىزدەپ بولمەڭە ەكى رەت باردىم.
— ساعان ءبارىبىر ەمەس پە، قايدا جۇرسەم دە، كولحوزعا بارىپ الما جينادىم، — دەدى اسقار ىزالانىپ، ونان توسەگىنە بارىپ سىلق ەتىپ جاتا كەتتى.
* * *
زاۋرەش ۋنيۆەرسيتەتكە سيرەك كەلەتىن بولدى. كوشەدە اسقارمەن كەزدەسىپ قالعان كەزدە، جىگىتتىڭ سويلەسۋىنەن قورىققانداي باسىن تومەن سالبىراتىپ، تەز وتە شىعاتىن.
ءبىر اي ءوتتى، ەكى اي ءوتتى، ءۇشىنشى ايدا اسقاردىڭ شىدامى تاۋسىلدى دا، اقىرى زاۋرەشپەن شىنداپ سويلەسۋگە بەكىندى. ءبىراق قىز بۇل شاقىرىپ بارعاندا شىقپاي قويدى.
زاۋرەشپەن بىرگە جاتاتىن قىز ەسىك الدىنا شىعىپ: «ونىڭ ءسىزدى كەرگىسى دە، بىلگىسى دە كەلمەيدى»، — دەدى.
سول كۇننەن باستاپ اسقار ۋاقىتشا بولسا دا ءبارىن ۇمىتۋ ءۇشىن كىتاپقا مىقتاپ دەن قويىپ، كوپشىلىك كىتاپحاناسىنان شىقپايتىن بوپ الدى. ەندى زاۋرەشكە تەك جومارت قانا بارىپ ءجۇردى، مەديسينا ينستيتۋتىنداعى بي كەشتەرىنەن قالمايتىن بولدى.
— ءبىزدىڭ زاۋرەشكە نە بولعانىن قايدام، مۇلدەم وزگەرىپ كەتتى، — دەدى بىردە جومارت.
— ە، ماعان نەعىل دەيسىڭ؟! — دەپ اسقار شاپ ەتە ءتۇستى.
— ءجا، ءجا، اقىرىن. پاردون، اسقارجان. شاپتىقپا. سەن دە اشۋشاڭ بوپ باراسىڭ - اۋ. نە بولعان سونشا... سەنى قۋانتام با دەپ وتىرسام. مىنە، حات بار ساعان.
اسقار كونۆەرتىنە قاراماستان حاتتى قالتاسىنا تىعا سالدى دا، ەمتيحانعا كەتتى.
بيلەتتى الدىنا جايىپ قويىپ، جاۋاپ جازىپ دايىندالۋ ءۇشىن قاعاز ىزدەستىرە باستاعان كەزدە عانا الگىندەگى حات ەسىنە تۇسكەن. حاتتى اشىپ وقي باستاعان. «تۇرىسبەك سەمبين ولگەننەن كەيىن، كوممۋنيست رەتىندە اقتالدى...» — دەپ جازىلىپتى. اسقار قايتالاي وقىدى، قولى دىرىلدەپ، كوزىن جاس باسىپ كەتتى. ەشتەڭەنى كورمەستەن، ەمتيحان الۋشى وقىتۋشىنىڭ تاڭىرقاي ايتقان سۇراۋلارىن ەستىمەستەن، ەسىك الدىندا توپىرلاپ تۇرعان ستۋدەنتتەردى بايقاماستان، قاعازدى قولىنا تاس قىپ قىسقان كۇيدە سىرتقا بەتتەدى. كوكىرەگى ۋداي اشىدى. اكەسىنىڭ اقتالعاندىعى تۋرالى حابار ونى قۋانتقان جوق. ويتكەنى ول اكەسىن ەشۋاقىتتا جاۋ دەپ بىلگەن ەمەس. ال جەتىمدىك كەرگەن بالالىق شاعى، قايعى-قاسىرەت، رەنىش — ءبارى باياعىدا -اق ۇمىت بولعان. ەندى مىنە، ماشينامەن جازىلعان مىناۋ، ءبىر جاپىراق قاعاز بۇكىل جان دۇنيەسىن استان-كەستەن ەتتى.
«جاقسى كىسى ەدى، مارقۇم» — دەگەن كەنەحان ۇستانىڭ داۋسى ەستىلدى.
اقتۇما گۇلدەنسە ەكەن، ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز جاقسارسا ەكەن دەپ ارمانداپ ەدى. ناعىز كوممۋنيست ەدى-اۋ...» — دەگەن ساپار سوزدەرى دە انىق جەتتى.
ەسىنە، اكەسى ولگەننەن كەيىن قاڭىراپ بوس قالعان جەر ءۇي، اقپاننىڭ اياز قىسقان تاڭى ورالدى. سول تاڭدا اكەسىن جەرلەگەن ەدى... ونان سوڭ، ۆاگون ەسىگىنە تىرمىسا جارماسقان، قولى جىرىمدالعان قان-قان كەزدەر، اشتىق پەن سۋىق قىسقان كۇندەر، جەتىسۋ ولكەسىن شارلاپ قاڭعىپ جۇرگەن قايىرشى بالا كەيپى كەلدى كوز الدىنا. امىربەكتىڭ كورسەتكەن قورلىعى، اققاسقادان ۇشىپ تۇسكەن ءسات — بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىزبەكتەلدى.
اسقار ۋماجدالعان ءبىر جاپىراق قاعازعا قايتا ءۇڭىلدى.
بۇل نە سوندا؟ اكە ءولىمىنىڭ قۇنى ما، الدە بالالىق شاعىنان ادا ەتىپ، قورلاعانى ءۇشىن سۇرالعان كەشىرىم بە؟ سۇراپ الار جان كورىنبەيدى ماڭايدا. تىم-تىرىس تىنىشتىق. جاپىراقتار عانا سىبىرلاسادى. الدە قايدان تورعايلار شىرىلدايدى. اعاش كولەڭكەلەرىندە اۋىزدارىن اشىپ، قاناتتارىن سالبىراتا قومداپ تاۋىقتار ءجۇر.
كوڭىلى ەپتەپ سايابىر تاپقانداي بولعان سوڭ ول، قاعازدى تاعى ءبىر وقىپ شىقتى، كونۆەرت ىشىنە ۇڭىلگەن، بۇكتەۋلى حات بار ەكەن، اسقار ساپاردىڭ قولىن بىردەن تانىدى.
«سالەمەتسىڭ بە، اسقارجان!
ساعان اكەڭنىڭ اقتالعان قاعازىن جىبەرىپ وتىرمىن. مارقۇم، ولەرىندە، ايداۋدا جۇرگەنىندە كورگەن نەبىر سۇمدىق ازاپتارى تۋرالى ساعان ەشۋاقىتتا ايتپا دەپ ءوتىنىش ەتكەن ەدى. اۋىلعا مۇگەدەك بوپ ورالدى عوي. ول كەزدە وعان كىر كەلتىرەر ەشبىر دالەلدى جالا بولماعانمەن — اقتالماعان. اتتەڭ، دۇنيە، ادىلەتتىڭ جەڭەر كۇنىنە جەتە الماي كەتتى. ولگەن قايتىپ تىرىلمەيدى. الايدا، ارتىنداعى ۇرپاعى اكەسىنىڭ اق ەكەنىن، ادال ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس. سول سەبەپتى وسى قاعازدى وزىڭە سالىپ وتىرمىن. بۇرىنعىداي ەمەسپىن، قاجىر-قايرات قايتا باستادى. وسى كۇنى اينالادا نە بوپ، نە قويىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن. پارتيانىڭ كەيىنگى سەزىندە اڭگىمە نە جايلى بولعانىن سەن مەنەن جاقسى بىلەسىن، عوي. جەكە ادامعا تابىنۋشىلىق دەيدى. ال مەن ءۇشىن قىم-قيعاش تۇسىنىكسىز ءجاي. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ قالاي استاسقانىنا تاڭدانام. ءومىر دەگەن قيان - كەسكى كۇردەلى عوي. ول جاعىن وزگە بىلمەسە دە، ءوز باسىڭنان وتكەرگەن سەن جاقسى بىلەسىڭ، ۇلىم. اكەڭدى ءارقاشان دا ماقتان ەتۋىڭە بولادى. سەنىڭ جاقسى جىگىت بوپ ەسەتىنىڭە كامىل سەنەم. ەگەر اكەڭ مارقۇم ءتىرى بولسا، سەنىن، ازامات بولعانىڭدى كورىپ ءبىر جاسار ەدى عوي. ول ىلعي جۇرتتىڭ قامىن ويلايتىن، تۋعان ولكەسىنىڭ، اقتۇماسىنىڭ گۇلدەنگەنىن، كوركەيگەنىن تىلەيتىن. ءوزىڭ بىلەسىن، مەنىڭ اۋەلى جىلقى باعىپ، كەيىننەن باسقارما بولعانىمدى. ءبىراق امىربەك ماعان قاراعاندا ءبىلىمدى ەدى. اۋداندا ونىڭ تانىس - تامىرلارى دا كوپ بولاتىن، سولاردى ايتقانىنا سەندىرىپ مەنى قاماۋعا ايداتتى. ابيىر بولعاندا، اۋدانداعى بىر-ەكى قارت كوممۋنيست ارا ءتۇسىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن بوساتىلدىم. ونان سوڭ باسقا كولحوزعا كوشىرىپ جىبەردى. ءبىراق اقتۇمادان باسقا جەردى جەرسىنبەدىم. اقىرى قايتا كوشىپ كەلىپ وتىرمىن. ەندى كەپ ءبىر كەزدەگى مەنىڭ ىستەگەن ىستەرىمدى دۇرىس دەسەدى.
مىنە، بار جاعدايىم وسى. جاس بولسا كەلىپ قالدى، ەندى سەنى ءبىر كورسەم دەيمىن. كەلىپ قايت، ۇلىم. ەكەۋمىز بىرگە بارىپ سەنىڭ اكەڭنىڭ، مەنىڭ دوسىمنىڭ قابىرىنە باس يەلىك.
قايسار سالەم ايتىپ جاتىر. ول اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ كەلگەن، ءقازىر متس-تا مەحانيك بوپ ىستەپ ءجۇر».
ساپار اعاي جابايى المانىڭ تۇبىرىنەن جونعانداي ءتورتباق، قايراتتى كىسى ەدى. اسقارعا ونىڭ جايدارى، كەسكىندى تۇر - تۇلعاسى، قالىڭ قاباعى، جىمقىرا تىستەنىپ جۇرەتىن ەرنىن كومكەرگەن كومىردەي قارا مۇرتى، كۇلكى شاشا قارايتىن وتكىر كوزى — ءبارى ۇنايتىن. تازا كيىنىپ، سىمداي تارتىلىپ تۇراتىن. قىستا شولاق ەتەك قاسقىر ىشىك پەن تۇلكى تۇماق كيەتىن، ال جازدا تاقيا مەن الا بارقىتتان كوستيۋم كيۋشى ەدى. اياعىنان ۇزىن قونىشتى ەتىگىن تاستامايتىن. اسقاردىڭ ەسىندە سول كۇيىندە قالعان. ۋاقىت دەگەن قالاي تەز زىمىراپ وتەدى، دەگەن وي كەلدى اسقارعا، كەشە عانا اۋىلدا جالاڭ اياق، جالاڭ باس جۇگىرىپ جۇرگەن، ساپار اعايدىڭ اڭگىمەلەرىن تاڭىرقاي تىڭداعان قارا سيراق بالا ەدىك. ال ەندى وقۋدىڭ دا سوڭى تاياپ قالعان، الداعى جولدى باعدارلاۋ كەرەك.
اسقار العاش رەت بولاشاق ءجايىن ويلادى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ قايدا بارۋى كەرەك؟ ساپار اعاي عوي، مۇنى اقتۇماعا قايتىپ ورالار دەپ سەنەدى. ال وزىنە سالسا اقتۇما نە، ياكي قۇم اراسىنداعى، تىڭ جەردەگى كەز كەلگەن اۋىلدىڭ ءبىرى نە، — ءبارىبىر سياقتى. قايدا بارسا دا الدىنان ەلجىرەي كۇتىپ الار ەت باۋىر جاقىنى جوق.
ول ەندى اكەسى تۋرالى، ونان اناسى تۋرالى ويلاي باستادى. قانشا ويلاعانمەن اناسىنىڭ كەسكىن - كەيپىن كوز الدىنا كەلتىرە المادى. ءتىپتى «انا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى وعان ءبىر ءتۇرلى جات بوپ ەستىلدى. ويتكەنى اناسى جايلى ەشتەڭە بىلمەيتىن. تەك دامەش اپايدىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنە قاراپ، اناسىن وزىنشە ىشتەي جورامالدايتىن.
دامەش اپايدىڭ سەزىنە قاراعاندا اناسى كورىكتى، جۇمساق مىنەزدى، اقىلدى جان بولعان كورىنەدى.
وي، قايران اپام - اي... اسقار ومىرىندە ءبىرىنشى رەت «اپا» دەگەن ءسوزدى داۋىستاي ايتتى. كىشكەنە بالاشا ەلجىرەي ايتتى. كەنەت، دارمەنسىز، كىشكەنە جاس بالاشا جۇپ-جۇمساق انا قولىن، ايالاپ ايمالاعانىن ساعىنا اڭسادى، اينالىپ-تولعانعان ءۇنىن ەستىپ، ىستىق دەمىن سەزىنگىسى كەلدى.
ول جۇرتتىڭ ءوزىن اياپ، مۇسىركەگەنىن جەك كورەتىن، ءبىراق ءارقاشان دا ەلجىرەگەن ىقىلاستى كوڭىل بولۋىن تىلەيتىن. ماحابباتى اڭسايتىن، كادىمگى انا كوكىرەگىنەن سابيىنە دەپ جارىپ شىعاتىن ارداقتى ماحابباتتى اڭسايتىن.
زاۋرەشتى ىنتىعا قۇلاي ءسۇيىپ، وعان سىرتتاي تاڭىردەي تابىنعانىمەن، ماحابباتتىڭ شىمداپ ەتەك الۋى ءۇشىن ەش ارەكەت ەتەدى. قىز سوڭىنان قورعانشاقتاپ تەلمىرە قاراۋدان ءارى اسا المادى. زاۋرەشتىڭ نە ىستەپ، نە ويلاپ جۇرگەنى، تولعانىس - تەبىرەنىستەرى ونى ەش ۋاقىت قىزىقتىرعان ەمەس. بار ەسى-دەرتى مۇنىڭ ءىس ارەكەتى مەن سوزىنە قىز قايتەر ەكەن دەۋ بولدى. ال ماحاببات ءۇشىن الىسىپ، كۇرەسكەننەن گورى، ءىش قۇستا بوپ قايعىعا باتۋ ءارقاشان دا جەڭىل عوي.
اسقار تىنىش كوشەنى بويلاپ، ويعا شومىپ كەلەدى. زاۋرەشكە كەلە جاتقان بەتى. ءقازىر ول جاڭالىققا ورتاقتاسار، وتكەندى تەگىس ەسكە ءتۇسىرىپ، شەر تارقاتار ادامنىڭ قاسىندا بولۋىن تىلەپ كەلەدى.
اۋەلدە ول بوتەن ءبىر جىگىتپەن قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتقان زاۋرەشتى بايقاعان جوق. قىز بولسا اسقار جاققا قاراماۋعا تىرىسىپ وتە بەرگەن، ءدال وسى ساتتە جىگىت ونى كورىپ قالدى.
— زاۋرەش، مەن سەنى ىزدەپ كەلەم! — دەپ قۋانا داۋىستاپ جىبەردى. زاۋرەشتى قولتىقتاپ تۇرعان جىگىتكە كوڭىل دە اۋدارعان جوق.
قىسىلىپ قالعان قىز سىر بەرمەۋ ءۇشىن، سالقىن عانا سايابىر ۇنمەن:
— سونشا نە بوپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ەشتەڭە دە ەمەس. ءجاي انشەيىن... — دەدى ءوڭى وزگەرىپ سالا بەرگەن اسقار. بىرەۋ بەتىنە مۇزداي سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي قۋانىشى ءسونىپ قالدى.
— وندا كەشىر، ءبىز كينوعا اسىعىپ بارا جاتىر ەك.
— ەرتەڭ كەلەيىن بە؟
— ەرتەڭ بە؟ ەرتەڭ ءبىزدىڭ گرۋپپا تەگىس استىق جيناۋعا تىڭعا جۇرەدى. وكتيابر ايىندا ءبىر-اق قايتامىز. مەن ەمتيحاندارىمدى باياعىدا تاپسىرىپ بولعام، — دەپ قويدى.
— قۇتتىقتاپ قويساڭىز ەتتى، — دەدى اسقارعا جوعارىدان تاكاپپار كەيىپتە مىسقىلداي قاراعان جىگىت.
— ساۋ بول! — دەپ ساۋساعىن قۋلانا شوشايتقان ول، اسقارعا كوزىن قىسىپ قويدى دا، زاۋرەشتى قولتىعىنان قايتا ۇستادى. قىز ءسال قارسىلىق ەتىپ قولىن بوساتپاق بولىپ ەدى، ءبىراق اناۋ جىبەرگەن جوق.
كەيىن بۇرىلۋعا ءداتى شىداماعانداي، باسىن تۇقىرتقان زاۋرەش ءوزىنىڭ جاڭا تاپقان دوسىمەن كەتە باردى. اسقار بولسا سوڭىنان كوپكە دەيىن مەلشيە قاراپ قاتتى دا تۇردى.
كەشكىسىن جاتاقحاناعا وتە كەش، شارشاپ، تۇنەرىپ قايتقان.
— نە بوپ قالدى، ەمتيحاننان نەگە كەتىپ قالدىڭ؟ سەن ءبىر حات العان دەي مە، نەمەنە؟ جومارت الدەنەشە رەت ىزدەپ كەلىپ كەتتى، — دەسىپ بالالار ورتاعا العان.
اسقار جاۋاپ ورنىنا، ستول ۇستىنە بۇگەرلەنگەن قاعازدى تاستاي سالعان. ءبىر جىگىت الىپ وقىدى دا، ءۇن-تۇنسىز اسقاردىڭ وزىنە قايتىپ بەردى.
— تىعىپ قوي. قاجەت بولادى.
— نە دەدىڭ؟ — دەدى اسقار ويانعانداي.
— بۇل دوكۋمەنت، ساقتاپ قوي دەيمىن...
— ونى نەمەنەسىن ساقتايمىن؟ كىمگە كەرەك ول؟ ءبارى كەلمەسكە كەتتى ەمەس پە. ەسكە الۋدان وزگە نە قالدى، ەڭ بولماسا اكەمنىڭ سۋرەتى دە ساقتالعان جوق، — دەدى شيىرشىق اتىپ، ىزالانا سويلەگەن اسقار سۇپ-سۇر بولىپ.
قاتارلاس توسەكتە جاتاتىن جىگىت، جاعىن تايانا وتىرعان كۇيدە، اسقاردىڭ ءالى دە شيرىعۋىن اكەسىنىڭ اقتالعانى جايلى حابارىنىڭ اسەرىنەن بولار دەپ ويلادى.
— ءتۇسىنۋ قيىن... سۇمدىق جايلاردىڭ بولىپ جاتقانىم جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ-بىلىپ وتىرعان... سويتە وتىرىپ ونى «دانىشپان»، «اقىلدىڭ كەنى» دەپ داۋرىعىستى. سەن بۇل قاعازدى ساقتاپ قوي. سول ءبىر كەزەڭنەن ەسكەرتكىش بولسىن. جۇرت ول جىلداردى ۇمىتپاۋى ءتيىس.
ءبىراق اسقار ونىڭ ايتقاندارىن تىڭداعان جوق. بۇرىشتاعى تۋمبوچكاعا وتىرىپ، اسىعىس جازا باستادى.
دولىلىق بۋىپ، اشۋىن كىمنەن الارىن بىلمەي كۇيىندى. بار ىزاسىن توگىپ، جانىنا تيگىزىپ زاۋرەشكە حات جازدى. قىزدىڭ كەمشىلىكتەرىن بەتىنە باسىپ، تۇراقسىزدىعى، كورسەقىزار، جەڭىلتەكتىگى ءۇشىن جازعىردى، «مەنىڭ دە باسقالاردان ەش ايىرماشىلىعىم جوق» دەگەن ءوزىنىن، ءسوزىن ەسىنە سالدى.
پالەندەي ەش جازىعى بولماسا دا قىزدى جەر-جەبىرىنە جەتە سوكتى. ءوزى ىشتەي كۇيزەلە وتىرىپ سوكتى. الگى ءبىر ءسال رەنىش كوكىرەگىندە قىزعانىش دەگەن پاسىق سەزىمدى وياتقان.
اسقار وعان ءىش تارتىپ، ەن، ءقادىرلى، جاقىن ادامىم دەپ كەلدى-اۋ. بىرگە وتىرىپ، سىر شەرتىسپەك ەدى. قۋانىش - قايعىسىنا ورتاقتاسار دەپ ويلاعان. ءبىراق ءبارى كەرىسىنشە بوپ شىقتى. ول زاۋرەشكە باسقا جىگىتپەن قولتىقتاسىپ قىدىرىپ كەلە جاتقان جەرىندە تاپ بولدى. جانە اسقارمەن سويلەسكىسى كەلمەي، كەزدەسۋدەن باس تارتتى.
قىزدىڭ قالاي قابىل الارىن ويلاماستان، اسقار نەبىر اۋىر-اۋىر سەزدەردى باتىرا جازدى.
شولەيت دالادا ەسەتىن توبىلعى بۇتالارىندا كەيدە ادەتتەن تىس وسكەن ۇلكەن بۇرشىكتەر بولادى. ولار كوپ جىلدار بويىنا اشىلمايدى، ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە سول بۇرشىكتەردىڭ سىرتقى قابىرشاعىن ءبىر قۇس تۇمسىعىمەن توسەتىپ بولسا، الگى مۇلگىگەن بۇرشىك سىزداي اۋىرىپ ىشىنەن كوپتەگەن ۇساق، تەز قۋرايتىن جاپىراقشالار شىعادى. سول سياقتى بۇگىنگى وقيعادان دا اسقار جۇرەگىنىڭ بىتەلگەن جاراسىن قايتا تىرناعانداي بولدى. ال زاۋرەشكە جازعان حاتى ارقىلى كوكىرەگىنە كەپتەلگەن بارلىق اشۋ-ىزاسىن، ءجابىر-جاپاسىن سىرتقا توككەنى ەدى.
جازعاندارىن قايتىپ وقىماستان، ءوزىنىڭ بۇل ءىسىنىڭ دۇرىس - بۇرىستىعىن ويلانباستان، اسقار حاتتى سول كۇنى زاۋرەشتىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستادى.
زاۋرەش كەش قايتقان. جاستىعىنىڭ ۇستىندە حات جاتىر ەكەن. ول اسقاردىڭ قولىن بىردەن تانىدى. حاتتى وقىپ ءتۇنى بويى جىلادى. ەرتەڭىنە، استىق جيناۋعا جۇرەردىڭ الدىندا اسىعىس جۇگىرە باسىپ اسقاردىڭ جاتاعىنا كىرىپ شىقتى. ءلام دەپ ءۇن قاتپاستان، ەسىكتى دە قاقپاستان، بىردەن سارت ەتكىزىپ اشتى دا، اسقاردىڭ توسەگىنە حات لاقتىرىپ تاستاي سالدى. قوش ايتىسپاستان قايتا جۇگىرىپ كەتتى.
«مەن تۋرالى بۇلاي جازۋعا قالاي ءداتىڭ باردى؟ قانداي جازىعىم بار ەدى؟ مۇنىڭ نە؟ مەن تۋرالى بۇلاي جازۋعا قانداي حاقىڭ بار ەدى؟ كىم ەرىك بەردى؟ مۇنان بۇلاي كورمەگەنىم سەن بول. كورگىم كەلمەيدى بەتىڭدى، ءبىلدىڭ بە! ال مەن عوي سەنى تالاي رەت زارىعا كۇتتىم. كەلەر دەپ كۇتتىم. ءبىراق سەن ادام سياقتى سۇيە دە بىلمەدىڭ عوي. ەندى مەنىڭ باسقا ادامىم بار. سەنى جەك كورەم، ءبىلدىڭ بە؟ كورگىم دە، ەستىگىم دە كەلمەيدى. قوش بول».
وسىدان كەيىن اسقار ونىمەن كەزدەسكەن جوق. قىز جۇمىستان قايتقان كەزدە، ول قالا ماڭىنداعى اۋداندىق مەكتەپتە پەداگوگيكالىق پراكتيكادا بولىپ، ديپلوم جۇمىسىنا ماتەريال جيناپ جۇرگەن. ال ونان كەيىن مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرىپ، تۋعان اۋىلىنا اتتانۋعا جولعا جينالىپ جۇرگەنىندە، زاۋرەش ءوزىنىڭ دارىگەرلىك تۇڭعىش پراكتيكاسىنا كەتكەن ەدى.
شىلىمىن تارتىپ بولعان سوڭ اسقار پيدجاگىنىڭ ىشكى قالتاسىنان اۋداندىق حالىق اعارتۋ ءبولىمى بەرگەن جولدامانى الىپ: اسقار سەمبين اقتۇما مەكتەبىنە ديرەكتور بوپ تاعايىندالدى، دەگەن جولدارعا تاعى ءبىر كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
«ديرەكتور» دەگەن سوزگە تاعى دا جىميدى. اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىن، مالىمەتى بويىنشا مەكتەپتە نەبارى وتىز ەكى وقۋشى بار ەكەن. اسقار ءتورت كلاسقا بىردەي ساباق بەرۋى ءتيىس، تۇسكە دەيىن — ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى كلاستاردى، تۇستەن كەيىن — ەكىنشى جانە ءتورتىنشى كلاستاردى وقىتادى. شتات بويىنشا تاعى ءبىر قىزمەتشى — ءۇي سىپىرۋشى - كۇزەتشى بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا «ديرەكتور» دەگەن ءسوز ونشا قونىمدى ەمەس ەدى.
— قايتەمىز ەندى، بول دەسە ديرەكتور - اق بولايىق. ەكى ادام ەكى قىزمەتتەن اتقارادى ەكەنبىز، ول دا جامان ەمەس، — دەدى ول پيدجاگىن يىعىنا اسقان كۇيدە، وز-وزىنە داۋىستاي سويلەپ. كىتاپ تولى چەمودانىن كوتەرىپ، تابان استىنداعى تۇيە قوڭىزدى اياعىمەن شوپكە قاراي يتەرىپ جىبەرىپ، جالعىز اياق سوقپاق جولمەن ءجۇرىپ كەتتى.
تۋعان اۋىلىنا جەتۋگە اسىق. جاقىنداعان سايىن كوڭىلى الىپ ۇشادى. الگىندە شوفەرمەن قوش ايتىسىپ، ءوزى ماشينادان ءتۇسىپ قالعان تاس جولدان باستاپ بەرى قاراي جۇرگەندە، ءاربىر سوقپاق، ءاربىر بۇلاق بۇعان بالا جاسىنان تانىس. بۇل ارانىڭ ءاربىر وي-قىرىن ءبىر كەزدەردە تالاي جاياۋ كەزىپ وتكەن.
جازدىڭ نوسەرلى كۇندەرىندە دوستارىمەن بىرگە، اناۋ، ۇلكەن لاپاس ىرگەسىندەگى ەسكى كىرپىش تامعا تالاي تىعىلعان. ول بريگادانىڭ دالا قوسى ەدى. ءقازىر دە سول ءبىر كەزدەردەگىدەي قىڭىرايىپ تۇر. تامنىڭ ۇستىندە وتىرعان ادام، سونداعى امىربەك كەشىرىپ اكەلگەن جەكەن كوسە شىعار، بالكىم، ول بولماۋى دا مۇمكىن. اسقار ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەنىنە دە تالاي جىل بولدى عوي.
جوق مىناۋ سول جەكەن كوسەنىڭ ءوزى-اق. ەندى قالاي؟ ەشكىمگە زالالى جوق، جانى مەيىرىمدى، ۇلكەندەردەن گورى بالالارعا ءۇيىر، جاسىنىڭ قانشاعا كەلگەنىن جان بىلمەيتىن، اقكوڭىل، ادال كوسە جەكەنىنسىز اقتۇما قالاي بولماق.
جەكەننىڭ سەمياسى جوق، جالعىز باستى ەدى. بۇل ايماقتا ونى بىلمەيتىن ەل كەم دە كەم بولاتىن، ءتىپتى اۋەلى اقتۇمانى كوسە جەكەننىڭ، اۋىلى دەپ اتايتىن. جۇرت جەكەندى قۋانىش جارشىسى دەپ جاقسى كەرەتىن، ويتكەنى سوعىس جىلدارىندا ول، وسىدان ون بەس شاقىرىم جەردەگى سەلولىق پوچتادا كۇندىز-تۇنى بىردەي كۇتىپ وتىرىپ، اۋىلعا مايداننان كەلگەن ءاربىر قۋانىشتى حاباردى، اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنا قاراماستان، كيىز بايپاعىن سىم تەمىرمەن شاندىپ الىپ، جاياۋ جەتكىزەتىن. ول كەزدە جۇرت وعان جەل اياق جەكەن دەگەن قوسالقى اتتى جانە تاقتى. اسقاردىڭ ەسىنە، ەگىن وراعى كەزىندە جەكەننىڭ ۇرەيلەنە كەپ ساپاردى شاقىرعانى ءتۇستى.
اسقار تام ۇستىندە وتىرعان ادامعا تاعى دا ءبىر قارادى دا، قولىن كوتەرىپ سالەمدەستى. الگى ادام ورنىنان قوزعالعان جوق، تەك تالاۋراعان قولى جايلاپ تومەن سالبىراپ، تاياعى ءسال شايقالىپ قويدى.
ابدەن كارتەيگەن شىعار، كوزى دە ونشا كەرمەس، دەگەن ايانىشتى وي كەلدى اسقارعا.
دوڭنەن اسقاندا ويدا جاتقان اۋىلعا كوزى ءتۇستى. قوس وركەش تاۋ شىڭدارىنىڭ تۇبىنەن شىققان قوس بۇلاق وياڭعا قاراي سارقىراپ اعىپ جاتىر. سول ەكى بۇلاقتى قۋالاي، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا، كوزگە قوراش كىشكەنە كىرپىش تامدار شاشىلىپ جاتىر. ءبىرى — تاۋدى بوكتەرلەپ كەتكەن، ەكىنشىسى — سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، تاۋعا قاراي كولبەي سالىنعان ەسكى قارا جول اۋىلدى. ەكى تۇسىنان جارىپ وتكەن. ءبىر جولمەن قوس اتتى اربا شاڭدا بارادى، ەكىنشى جولدىڭ ۇستىندە ءبىر قىز بالا لاقتاردى قۋىپ ءجۇر. ءبارى دە سو ءبىر كەزدەگى قالپى، ءبارى دە سو بالا جاستان تانىس كورىنىس: اۋىلدىڭ ورتا تۇسىنداعى اناۋ ءۇش كارى الما اعاش، ولاردىڭ ىرگەسىندەگى قۇلاپ، مۇجىلگەن قابىرعالار، اعاشتان سالىنعان، توت باسقان قاڭىلتىر توبەلى، كىشكەنتاي مەكتەپ ءۇيى، — ءبارى سو كۇيلەرى. بوگدە ادامعا بۇل اۋىل مۇلدەم تىم-تىرىس، ۇمىت قالعانداي كورىنىپ، ءبىر كۇنگە ايالداۋدىڭ وزىنە ءداتى بارماس ەدى.
ال اسقار ءۇشىن بۇل اۋىلدىڭ ءار بۇتاسى، ءار تاسى قىمبات تا ءقادىرلى.
قالىڭ ويعا شومعان كۇيدە ول قالىن، توپىراقتى اۋىل كوشەسىنە قالاي كىرگەنىن دە سەزبەي قالدى. ءسال جۇرگەن سوڭ جول جيەگىندەگى جارلاۋىت، شۇڭعىل تارىزدەس ويعا ءتۇستى. شۇڭعىل تۇبىندە بۇرقىلداپ قايناپ مول سۋلى بۇلاق سىرتقا تەۋىپ جاتىر. تاستاي سۋىق، ءمولدىر سۋ نەشە ءتۇرلى مۇجىلگەن اق كىرىش، سارعىش تاس قيىرشىقتارىن سىرتقا تەبەدى. بۇلاق كوزىندە قايناعان سول ۇساق تاس قيىرشىقتارىمەن ويناۋ ءۇشىن وسى اقتۇمانىڭ باسىنا بالا اتاۋلى باياعىدان جينالاتىن. اۋىلدىڭ اقتۇما اتالۋى دا وسى بۇلاققا بايلانىستى ەدى.
اۋىلدىڭ ءار تۇسىنداعى ويدىم - ويات، تۇما دەگەن كوپ بولاتىن، الايدا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مول سۇلىسى دا، ءمولدىرى دە — اقتۇما، قىز-كەلىنشەك ءشاي قايناتار سۋدى وسىنان كەپ الادى، جىگىتتەر اتتى وسىندا اكەپ سۋعارادى.
اسقار تۇما سۋىنان قولىمەن ءبىر ءىلىپ الدى دا، ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان سورعالاعان كۇمىس تامشىلارعا سۇيسىنە قاراپ، اسپانداتا ءوز ۇستىنە قاراي شاشىپ جىبەردى، ونان سوڭ تاعى ءبىر ءىلىپ اپ ەرنىن تيگىزگەن. سۋىق سۋ ءتىسىن سىرقىراتىپ ءوتتى. ءشولىن قاندىرعان سوڭ، بالاشا اق كىرىش تاس قيىرشىقتارىن جيناۋعا كىرىستى. جوتاسىنان الدەقانداي جۇمساق بىردەڭە تۇرتپەكتەگەن كەزدە عانا اسقار باسىن كوتەرگەن.
— تۇماننىڭ كوزىنە جالپيا وتىرىپ العان كىم بۇل؟ تۇر بىلاي، ات سۋ ءىشسىن...
جايداق اتقا مىنگەن، جالاڭ اياق، جالان، باس قارا دومالاق بالا، تىزگىندى شىرەنە تارتىپ ءتونىپ تۇر ەكەن.
اسقار تۇرىپ كەتتى دە، ات بىردەن باسىن سۋعا قويدى.
— كىمسىڭ، ءوزىڭ؟ — دەپ سۇرادى، ات ۇستىنە ءبىر جامباستاي وتىرعان بالا، قىسىق كەزدەرىن ونان ارمەن سىعىرايتا قاراپ.
— ءوزىڭ، كىم بولاسىڭ؟ — دەدى اسقار كۇلكىسىن ازەر باسىپ.
— مەن وسى اۋىلدىڭ ادامىمىن.
- — مەن دە وسى اۋىلدىكىمىن. كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— كىمنىڭ بالاسى ەكەنىمدەگى شارۋاڭ قانشا، — دەدى بالا نارازى ۇنمەن. — وسى اۋىلدىڭ اقتۇمانىڭ بالاسىمىن دەدىم عوي.
— اقتۇمانىڭ دەيمىسىڭ؟ — دەدى تۇسىنبەگەن اسقار.
— ءيا. وسى اۋىلدىڭ بالاسىمىن. اتىم قودار. كىمنىڭ، ءۇيى جاقسى قاراسا، ۇناسا سول ءۇيدىڭ بالاسىمىن. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى بالا تاكاپپار ۇنمەن.
— مەنىڭ اتىم اسقار. مۇندا قايدان كەلدىڭ؟
— ەشقايدان كەلگەم جوق. مەن وسى اۋىلداعى سادىق دەگەننىڭ بالاسىمىن. اكەم، مەن تۋعان جىلى، سوعىستان كەلگەن جاراقاتى اشىلىپ كەتىپ قايتىس بولعان. شەشەم كورشى اۋىلعا بارىپ، قوي باعام دەپ جۇرگەندە، سۋىق ءتيىپ، اۋىرىپ ءولدى. ونان سوڭ اقتۇماداعى اعايىندارىمىز ورتامىزدا بولسىن دەپ مەنى وسىندا الىپ كەلگەن — دەپ بالا ۇلكەن كىسىشە ءوز جايىن بايانداپ وتكەن.
— ءوزىڭ ازامات بوپ قاپسىن، عوي!
ۇزاق جىلداردان كەيىن ساعىنىپ كەلگەن تۋعان اۋىلى اسقاردى تولقىتىپ جىبەردى.
پىشەن كەزى، ادەتتەگىدەي، اۋىلدا ادام قالماپتى. اسقار بالالىق شاعىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، كوشە ورتاسىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ول ءقازىر بالا كەزىندەگىسىندەي كەز كەلگەن ەسىكتى قاعىپ، ەشكىمنىڭ تىنىشىن العىسى كەلمەدى، تىكە مەكتەپكە قاراي تارتتى.
— ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى مەن ەندى تاپتىم. وسى اۋىلعا جاڭادان كەلگەن ءمۇعالىمسىز. كەنەحان اتامنىڭ ۇستا دۇكەنىندە ءسىز تۋرالى ەستىگەم، — دەدى، اسقاردى قۋىپ جەتكەن قودار داۋرىعا سويلەپ. ونان سوڭ جالاڭ اياعىنىڭ وكشەسىمەن اتتى بۇيىردەي تەبىنىپ قالدى دا، كەشەنىن، شاعىن كوتەرىپ، ات قوراعا قاراي شابا جونەلدى.
مەكتەپ ءۇيى اۋىلدىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى دوڭەستىڭ ۇستىندە ەدى.
تىك سالىنعان، تار باسپالداقپەن اسقار اۋىزعى بولمەگە كipگەن، كولەڭكە سايالاپ كىرگەن. سەركەشىك جاتىر ەكەن. اسقاردان ىعار ەمەس، مۇنىن، كەلگەنىن جاقتىرماعانداي كۇتىر-كۇتىر كۇيىس قايىرعان كۇيىنەن تانباستان پىسقىرىنىپ قويدى. ىشكى ەسىكتە قولدان جاسالعان زىلدەي اۋىر قۇلپى تۇر. قابىرعانىڭ ءار تۇسىنان سىلاعى ءتۇسىپ، قۇرت ۇڭگىگەن بورەنەلەر كورىنەدى. تەرەزەلەرگە جارتىسىنا دەيىن كىرپىش قالاپ، سىلاپ تاستاپتى. اسقاردىڭ بىردەن سول كىرپىشتەردى الىپ تاستاعىسى كەلدى.
— ەڭ اۋەلى تەرەزەلەردى جوندەۋ كەرەك. كلاسس جارىق بولسىن، سولاي ما، — دەپ اسقار سەركەشكە قاراپ، سويلەپ قويدى. سەركەش ورنىنان تۇردى دا، جاڭا ديرەكتورعا پىسقىرىپ قايىرىلماستان، تابالدىرىقتان سىرتقا قاراي سەكىرىپ ءتۇستى.
— قۇداي-اۋ، قانداي بوپ كەتكەن! — دەگەن سوزگە، اسقار جالت بۇرىلعان. ەسىك الدىندا بەلى ءسال ەڭكىش تارتىپ بۇگىلگەن، ءبىراق ءالى دە قايراتى قايتپاعان، ۇستىندە ەتەگى سالبىراعان كونەتوز ۇزىن كويلەگى بار كەمپىر تۇر ەكەن. قولىندا كىلتى بار.
— - سالەمەتسىز بە،- — دەي بەرگەن اسقار، ەندى بىردە كەمپىردى تاني كەتىپ، جۇگىرە ۇمتىلدى.
— دامەش اپا! ءسىزبىسىز؟ ءالى وسى مەكتەپتە ىستەۋشى مە ەدىڭىز. مەنى تانيسىز با؟ اسقارمىن عوي.
— نەگە تانىمايىن، تانىدىم عوي، قالقام. تانىدىم. — دەدى داۋسى قالتىراپ. — سىزگە مەكتەپتىڭ كىلتىن اكەلىپ ەدىم، مىنە...
— ماعان «ءسىز» دەپ تۇرسىز با، دامەش اپا - اۋ. و نە دەگەنىڭىز. مەن ءسىزدىڭ نەمەرەڭىز قۇرالپى ەمەس پە ەدىم، — دەدى ىڭعايسىزدانىپ قالعان اسقار.
— سولايى سولاي عوي، جانىم، ءبىراق ەندى سەن مۇندا دەرەكتىر بوپ كەلدىڭ ەمەس پە. انە، ەسكى دەرەكتىر دە كەلە جاتىر وسىندا، — دەدى داۋسىندا ۇرەي، الدە قوبالجۋ بار ەدى. كىلتتى اسقارعا ۇستاتتى دا ءوزى بىلاي كەتتى. اسقاردىڭ قاسىنا، كوپ ءىشىپ ۇيىقتاعاندىقتان بەت-اۋزى كۇلدىرەپ ءىسىنىپ كەتكەن، ۇستىندە تەرىدەن جىلتىر تارتقان كيتەلى بار، گاليفە شالبارمەن ەتىك كيگەن جاسى قىرىق بەستەر شاماسىنداعى ەڭگەزەردەي ادام تاياپ كەلدى. سالقىن امانداستى.
— تەز كەلدىڭ عوي. قىزمەتتەن بوساعانىم تۋرالى قاعازدى العانىم كەشە عانا ەدى، بۇگىن سەن دە جەتىپسىڭ. دۇرىس، دۇرىس. شالدىڭ ورنىن تارتىپ الدىم دە. ەندى ءبىزدىڭ جارامسىز بولعانىمىز عوي. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ادام مۇنان گورى بيىكتەۋ قىزمەتكە جارايتىن بولار دەپ ويلاۋشى ەم. سويتسەك، ونى بىتىرگەندەردىڭ دە كەجەگەسى كەيىن كەتكەندەرى بولادى ەكەن-اۋ، جورعالاعاننىڭ ءبارى ۇشا بىلمەيدى دەگەن ءسوز وسىدان كەپ ايتىلعان - اۋ، ءا. جارقانات ۇشقانىمەن قىران بولماس دەگەن دە بار ەدى-اۋ. اينالىپ كەپ قاراڭعى بۇرىشتان شىعا المايتىن... ال كەلگەن ەكەنسىڭ، ءىسىڭدى قابىلداپ ال. ءاي، دامەش، الگى كىلتىڭدى مىنا جىگىتكە بەردىڭ بە؟ ەندىگى ديرەكتورىڭ وسى بولادى سەنىڭ. ەسىكتى ءوزىن، كەپ اشساڭشى! پارتالاردى سانايىق، اكتىگە. قول قويۋ كەرەك...
اسقار وزىنە جەپ قويارداي بوپ تەسىرەيە قاراعان الگى ادامعا تىكتەپ كوز سالعان. ونىڭ ەسىنە ايتىس-تالاس كەزىندەگى جومارتتىڭ: «سەن ەندىگى جەردە اۋىلعا جات باۋىر تارتتىڭ. ولاردىڭ كوبىسى سەنىڭ اسقاق سەزىمىڭە، يگى ءىس جولىنداعى ماقسات-مۇراتىڭا تۇسىنبەيدى. ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، جەر ۇيگە قايتىپ بارعانىڭدى بەرى ايتقاندا ەسەرلىك، ايتپەسە توپاستىق، — دەپ بىلەتىن بولادى»، — دەگەن سوزدەرى ءتۇستى. ءبىر ساتكە بويىن ىزالى اشۋ كەرنەدى. كەكەسىنگە كەكەسىنمەن، قورلاۋ سوزگە قورلاۋ سەزبەن جاۋاپ قاتقىسى كەلدى دە، ءوزىن ىركىپ قالدى. ونان سوڭ، سابىرلى ۇنمەن:
— ءجۇرىڭىز، كلاستاردى كورەلىك... — دەدى.
فانەرمەن جامان - جاساعان ەسكى پارتالار، جارتىلاي كىرپىش قالانعان، نەمەسە كارتون قاعازدار قاعىلعان تەرەزەلەر، ىرسيعان ەدەن تاقتايلارى، باستاۋىش مەكتەپتىڭ ساباقتارىن وتكىزۋگە قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردىڭ جوقتىعى، بۇرىنعى ديرەكتور اراداعى جاعىمسىز اڭگىمە، — اۋىلعا ورالعانداعى العاشقى قۋانىشىن سۋ سەپكەندەي باستى.
اسقار دامەش اپايدىڭ شاعىن بولمەسىنە ورنالاسقان. العاشقى كۇنى كەشكىسىن بۇعان بالا شاقتان بىرگە وسكەن دوسى، مىعىم دەنەلى، جالپاق بەت، بادىراق كوز باۋكەن كىرگەن. اۋىلدىڭ باسقا شالدارىمەن بىرگە ساپار اعاي دا كەلدى.
— التى جاسار بالا الىس ساپاردان ورالسا، الپىستاعى قاريا الدىنان شىعار دەمەكشى، وزىڭە سالەم بەرە كەلدىك، بالام، — دەپ باستادى ءوزىن تابالدىرىقتان اتتاعان ساپار. — قايران دوسىم، وسى ءبىر قۋانىشتى كورە الماي، ارماندا كەتتى عوي. ءقازىر توبەسى كوككە جەتكەندەي بولار ەدى دە. ال بالام، اڭگىمەڭدى ايتشى، كانە، قالاي ءجۇرىپ، قالاي تۇردىڭ، قالاي وقىدىڭ، نە كورىپ، نە توقىدىڭ؟
— ال اسقارجان، بۇ تۇرىسىن، نە، قوناقتارىڭدى وتىرعىز. دامەشكە نەسىنە جالتاقتايسىڭ، قىسىلما، ءۇيى تار، قاراڭعىلاۋ بولعانمەن، اپاڭنىڭ پەيىلى كەڭ عوي. پاي-پاي، بۇل اپاڭ جاس كەزىندە ايەلدىڭ سۇلتانى ەدى-اۋ. تالاي جىگىتتى دەرتكە شالدىقتىرعان.
— ءجا، بالالاردان ۇيالساڭ ەتتى، — دەدى قىسىلعان دامەش اپاي سىرتقا شىعىپ كەتتى.
— ءاي، قاشتىڭ با، ەندى، كارى سايتان، تەز ءشايىڭدى قامداپ جىبەرشى، شولدەپ وتىرمىن. سەنىڭ ىشە بەرگەنىڭ ءبىزدىڭ كەمپىردىڭ بال بەرگەنىنەن ءتاتتى بولۋشى ەدى، — دەدى، ءازىلىن داۋىستاي جالعاستىرعان ساپار اعاي. — سەن، اسقار، قادىر بابانى كوردىڭ بە، وسى؟
— كورگەم، ەسىمدە، — دەدى اسقار.
— توپىراعى تورقا بولعىر، جارىقتىق، سول قادىر بابا، ءبىزدىڭ ولكەدەن العاش رەت الىس جولعا شىعىپ، مەككەگە بارىپ قايتقان كىسى ەدى. كەيىندە قارتايىپ، كوزى كورمەيتىن، قۇلاعى مۇكىس تارتقان كەزىندە، توڭىرەكتەگى ەل: «قاجى بابانى» كورەمىز، دەپ اعىلىپ كەپ جاتاتىن. ءبىز بولساق، اينالىپ اۋىلدىڭ توڭىرەگىنەن شىقپايتىنبىز. ءبىلىمىمىز جوق بولعان سوڭ بوز تورعايشا ءبىر ورىندا شىر كوبەلەك اينالىپ، تاۋ مەن قۇمدى عانا جاعالاپ ۇيدەن ۇزاپ كەتۋگە قورقاتىن ەدىك. ال بۇگىنگى بالالارعا قاراپ وتىرساق، ءبىرى اناۋ الماتىدا، ءبىرى سوناۋ نوۆوسيبيرسكيە، ءبىرى مىناۋ سەمەيدە ءجۇرىپ جاتىر. الگى جومارت الىس ءبىر ساپارعا اتتانادى ەكەن دەپ ەستىدىك. سول راس پا، اسقارجان؟ و نە قىلعان ساپار، سوندا؟ ايتا وتىرشى، سونى.
— جوق. ول اسپيرانتۋرادا قالدى، ءارى قاراي وقىعىسى كەلەدى.
بۇرىنعىلار ايتقان عوي، كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا دەپ، — دەدى، سەزگە ارالاسقان كەنەحان.
اسقار قارتتار الدىندا ادەپ ساقتاپ، شوشاڭداي قويعان جوق.
— راس، ايتاسىڭ، ساپەكە، شۇكىرشىلىك، بالالار قاناتتاندى عوي، — دەدى كەنەحان ءسوزىن جالعاپ. — الايدا، قاناتتىڭ دا قاناتى بار ەمەس پە، قىراننىڭ قاناتى ءبىر باسقا دا، تورعايدىڭ قاناتى ءبىر باسقا. الگىندە سەن بوز تورعايدى مىسال عىپ ايتتىڭ. ال سو بوز تورعاي شىمشىقتان گورى قىراعى دا تەز عوي، ءتىپتى قارلىعاشتان دا كەم ۇشپايدى، ال ەندى ول قىستا نەگە الىس ولكەلەرگە كەتپەيدى دەسەك، ونىڭ سەبەبى، مىنا ءوزىمىز تۋىپ - وسكەن قازاق دالاسىن ايرىقشا جاقسى كورۋىندە مە دەيمىن، دالانىڭ تەك گۇلدەپ قۇلپىرعان شاعىن عانا ەمەس، ازىناعان بوراندى قىسىن دا قيمايتىندىعى بولار. سول ءبىر جۇدىرىقتاي كىشكەنە قۇس وسى دالا توسىندە شىرىلداپ ءان بوپ تۋىپ، ءان بوپ وتپەي مە. قارلىعاش تا دۋالى قۇس، ونىڭ قىستا باسقا جاققا كەتەتىن سەبەبى، جازعا سالىم وسى ولكەگە جاڭا انمەن ورالعىسى كەلەدى.
مىنا اسقارجان ءبىزدىڭ ورتامىزدا قانشا بولار؟ جارىق دۇنيەنى ءبىر كورگەن ادامنىڭ قاراڭعى ۇياسىنا قايتىپ ورالۋى وتە قيىن عوي. بالالاردىڭ قاناتىنىڭ قاتايعانى ءبىز ءۇشىن قۋانىش تا، كۇيىنىش تە ەمەس پە، ساپەكە. ءبىز بولساق جۇرتتا قالعان قولامتانى قورىعان توبەتتەي قالا بەرەمىز دە.
— كەنەكە، سوندا، بالامدى وقۋعا جىبەرمەي قويعان مەنىڭ ءىسىم دۇرىس پا؟ — دەپ سۇرادى، ساپاردىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان، بريگادا كۇزەتشىسى مامىرباي.
وسى كەزدە دامەش اپاي باۋىرساق پەن كونفەت تولى داستارقاندى الىپ كىرىپ، جايا باستادى. تاعى ءبىر ايەل كەسەلەر مەن اراق الىپ كەلدى. ساماۋرىن دا كىرگىزىلدى.
اراقتى كورگەن اسقار مۇنى كىم ىشەدى دەگەندەي دامەش اپايعا قاراي بەرگەن.
— بالام، ءقازىر مۇنسىز داستارقاننىڭ ءارى كىرمەيتىن ادەت بولدى عوي، — دەپ سىبىر ەتتى دامەش اپاي. — سىر بىلدىرمەي ەپتەپ ىشكەن بوپ وتىر. ايتپەسە قاريالاردى رەنجىتىپ الاسىڭ.
قوناقتار اڭگىمەلەرىن ۇزبەستەن، شايعا باس قويدى.
— جوق. سەنىڭ ءىسىن، دۇرىس بولماعان، — دەپ جاۋاپ قايىردى كەنەحان مامىربايعا. — بالانىن، بەتىنەن بەكەر قاققانسىڭ. ۇشپاي جاتىپ قاناتىن بەكەر قايىرعانسىڭ.
— اكە بالاسىن جامان بولسا ەكەن دەي مە. بالام ءقازىر اياقتانعان، بەلسەنە. جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءوزىنىن، قاي قۇربى - قاتارىنان كەم قالدى كانە؟ كومسومولدىق جولدامامەن شوپان بوپ ىستەپ جاتىر، — دەدى مامىرباي قارسى داۋ ايتىپ. — مىنە، مىنا اقساقالمەن بىرگە ءبىر وتار مالعا يە بوپ وتىر، — دەپ، مامىرباي ءتوردىڭ توبەسىندە وتىرعان اقساقالدى قادىرمەن شوپاندى مەڭزەدى.
— ەكى جىل بولدى عوي، مىنا كورشى اۋىلدا جەتى جىلدىقتى جانە ونىنشى كلاستى بىتىرگەن بالالاردى شوپان بوپ ىستەسىن دەپ بەسقوپاعا جىبەرىپ جاتىر، — دەپ سوزگە دامەش اپاي دا ارالاسىپ قويدى.
اسقار باۋكەنگە قاراعان، اناۋ راس دەگەندەي باسىن يزەدى. ونان سوڭ باۋكەن بىردەڭە ايتپاق بوپ وقتالدى دا، ءبىراق ۇلكەندەردىڭ سوزىنە قىستىرىلۋعا يبا ساقتادى.
— ءومىر دەگەننىڭ ءوزى قايتىپ اينالىپ كەلە بەرەدى ەكەن، قارىنداسىم، — دەدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇنسىز وتىرعان شوپان قاريا. — كەيدە وتىرام دا ويعا قالام: وسى نەمەرەمدى وقۋعا نەمەنەسىنە بەرەم، تەككە باسىن قاتىرىپ دەپ.
— سوزىڭىزگە تۇسىنە المادىم، اتا؟ سوندا نەمەرەڭىزدى مەكتەپكە بەرگىڭىز كەلمەي مە؟- — دەپ سۇرادى اسقار.
— جوق، بەرگىم كەلمەيدى، — دەدى قاباعىن شىتىنىپ، كۇرسىنگەن قاريا قولىنداعى كەسەسىن داستارقانعا قويىپ جاتىپ. — بەرگىم كەلمەيدى، بالام. قاجەت بولسا ۇيدە ءجۇرىپ-اق قول قويىپ، حات تانيتىن بولادى. ازىنەن ۇلكەن باۋىرلارى ۇيرەتەدى. ونان ارعى وقۋدىڭ كەرەگى جوق. انە، امىربەك تە ءبىلىمدى، ال وسى اۋىلدى كوگەرتۋ ءۇشىن سول نە ىستەدى، كانە؟ تەك جۇرتتىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتقاننان باسقا. ەندى، انە، اۋداندا باستىق بوپ ءجۇر.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت بولا قالدى.
- — مىنا مەن جيىرما جىل ۇزبەي مال باققان ەكەم، سونان بەرى ءبىر ايعا دەمالىستى ەندى الىپ وتىرمىن. وندا دا اۋىرىپ العان سوڭ امالسىزدان بەردى. جاسىم بولسا كەپ قالدى، ءالىپتى تاياق دەپ تانىمايتىن قاراڭعىمىن، الايدا مەنى اقىلسىز دەپ وسى وتىرعاندارىڭنىڭ ەشقايسىڭ ايتا المايسىڭ. مەن وقۋدىڭ ادام كوزىن اشاتىنىن دا بىلەم، ءبىلىمدى ادامنىڭ ومىردەن الارى دا، بەرەرى كوپ ەكەنى ايان. ال ونداي ادام مىنا ءبىز قۇساپ ءومىر سۇرە المايدى، كوندىكپەيدى. ءبىز سياقتى كارى كوزدەر كۇن وتكەن سايىن ازايىپ كەلەدى، سوندىقتان دا سوڭعى ەكى-ۇش جىلدان بەرى جاستاردى بىزگە كومەككە جىبەرەتىن بوپ ءجۇر. ولار ون جىل بويى مەكتەپتە وقىعان، قوي باعام دەۋ ويلارىنا كەلمەگەن بالالار، ەندى كەپ قينالادى. جانە ولاردان ءقايبىر جەتىسكەن قويشى شىعادى دەيسىڭ. ەگەر ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ ماڭدايىنا قويشىلىق جازىلعان بولسا، وندا نەمەرەم كىشكەنتايىنان سول ىسكە بەيىل سالىپ، بەيىم ءوسسىن. جەر جاعدايىن، مال جاعدايىن، اۋا رايىنىڭ قۇبىلىسىن وعان ەزىم ۇيرەتەم. ءسويتىپ ءوز ءىسىن ابدەن جەتىلىپ بىلگەنىن، ناعىز تاياعى قۇتتى قويشى بولعانىن كورسەم، مارقۇم اكەسىنىڭ اتىنا، مەنىڭ اتىما داق تۇسىرمەيتىنىنە كەزىم جەتسە بولدى. بۇ ادامنىڭ ءوزى سۇيمەي ىستەگەن ىسىنەن بەز.
شال قالتاسىنان وڭا باستاعان ورامالىن الىپ، ماڭدايىن جانە ساقالىن سيپاپ ءسۇرتىپ قويدى.
قويشى بولۋى ءۇشىن پالەندەي ءبىر وقۋ قاجەت ەمەس، بالام. نەمەرەمدى وقۋعا بەرمەيتىن سەبەبىم سول. ەكى جىل بولدى، مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردى، ءبارىبىر، بىزگە جىبەرىپ جاتىر. تامىرى سونگەن كارى اعاشتاي، اۋىلدىڭ كۇيى مىناۋ، نە وسەر ەمەس، نە قالپىنان اۋمايدى. جانعا سايا بولار گۇل ب ا ق جانە جوق.
شال ءسوزىن اياقتاعام. الدارىنداعى قۇيۋلى اراققا ەشكىم قول سوزار ەمەس. قولدارىنا كەسەلەرىن ۇستاعان كۇيدە قارتتار اسقارعا قارايدى. سىناي قارايتىن ءتارىزدى.
قازاقتىڭ، ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى بويىنشا ۇلكەندى سىيلاپ ادەپ ساقتاپ، الدىنا تۇسپەۋ كەرەك. جاس ادام مەن ۇلكەن ادامنىڭ ءسوز قاقتىعىسى وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءجايت. سوعان قاراماستان، ءدال وسى ساتتە اسقار قارت شوپانمەن ءسوز تالاستىرۋعا بەل بۋدى. ويتكەنى الداعى ۋاقىتتاعى ءوز جۇمىسىنىڭ جەمىستى بولۋىنا بۇل قاقتىعىستىڭ، كەپ پايداسى بار ەدى.
— كەشىرىڭىز، اتا، مەن سىزبەن كەلىسپەيمىن. ءسوز اتاسىن تانىمايدى دەيدى ەمەس پە حالىق.
— كۇش اتاسىن تانىمايدى، — دەدى ءسال كۇلىمسىرەگەن ساپار اعاي اسقاردى تۇزەتىپ جانە وعان دەم بەرگەندەي. — ايت، بالام، — دەدى.
— اتا، وقۋعا اتتانارىمنىڭ الدىندا، ءبىر رەت بەسقوپادا بولعانىم ءالى ەسىمدە. امىربەك قي ويۋعا جىبەرگەن ەدى. سوندا ءبىز جاتقان كيىز ۇيگە كەشكە قاراي بارلىق شوپاندار جينالاتىن. سوندا ءسىز ماعان قولدارىڭىزعا تۇسكەن كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىتۋشى ەدىڭىز عوي. سۇلتانماحمۇتتىڭ «قامار سۇلۋىن»، بەيىمبەتتىڭ «مىرقىمبايىن»، ءسابيتتىڭ «سۇلۋشاشىن» جانە باتىرلار جىرىن نەشە قايتارا وقىتاتىنسىزدار. ءبىر تىڭداعاندارىڭىزدى سان قايىرا تىڭداعان سايىن، جاڭا ەستىگەندەي قوبالجىپ، ارتى نەمەن تىنار ەكەن دەگەندەي، دەمدەرىڭىزدى تارتىپ، ۇيىپ وتىرماۋشى ما ەدىڭىزدەر. سوندا سىزدەر جاقسى وقي بىلگەن، جازا بىلگەن ادامنان باقىتتى ادام بار ما ەكەن، دەپ تامسانىپ، ءبىلىمدى ادامدى دارىپتەمەيتىن بە ەدىڭىزدەر. سوندا وسى سىزدەر ەمەس پە ەدىڭىزدەر، ماعان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادام بوپ شىعۋىم ءۇشىن، ەل-جۇرتقا از دا بولسا پايدام تيەر ادام بولۋىم ءۇشىن وقۋىم كەرەك ەكەنىن ايتقان.
سىزدەر سوندا ابايدىڭ بىلەگى بار ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى بار مىڭدى جىعادى دەگەن ءسوزىن دە سان رەت قايتالاعان بولاتىنسىزدار. وسى ءسوزدىڭ ءبارىن مەن سىزدەن ەستىگەن ەم، اتا. ال ەندى بۇگىن: ءبىلىم العان جاستان ءقايبىر جەتىسكەن قويشى شىعار دەيسىڭ، مالشى تۇرمىسىنا كوندىگە المايدى دەپ وتىرسىز.
ويتكەنى ءبىلىمدى جاس كۇندەلىكتى گازەت، جۋرنالسىز تۇرا المايدى. ال ولاردى وقۋ ءۇشىن وشاقتاعى وتتىڭ جارىعى ەمەس، شامنىڭ جارىعى قاجەت. جانە قازىرگى جاستار سىزدەر عۇساپ قىسى، جازى بىردەي كيىز ۇيدە تۇرعىسى كەلمەيدى، ەڭسەلى دە جارىق ءۇيدىڭ سالىنۋىن تىلەيدى. ولار كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردى راديودان تىڭداپ، كينو، كونسەرتتەردىڭ ءجيى قويىلىپ تۇرۋىن تالاپ ەتەدى جانە ءبىر ورتاعا توپتاسىپ، ۇيىمداسىپ ەڭبەك ەتۋگە كۇش سالادى. مىنە، ەگەر اۋىلىمىزدا سونداي ءبىلىمدى، سانالى جاستار كوبەيەتىن بولسا، جۇمىس تا جاڭاشا جاندانار ەدى عوي. ولار تەك مال قىستاتۋدى عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلىمىزدى، مىناۋ وتىرعان ۇيلەرىمىزدى كوركەيتەر ەدى... — اپتىعا سويلەگەن اسقار ءوزىنىڭ كوپتەن بەرگى كوكەيىندەگى ويىن بىردەن جايىپ سالۋعا اسىقتى. — ەگەر ءسىزدىڭ نەمەرەڭىز ءبىلىمدى بوپ وسسە اۋىلعا تەك قوي باعىپ قانا ەمەس، باسقاشا دا كەپ پايداسىن تيگىزەر ەدى. ول ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ تە وقۋىن جالعاستىرا الادى، ءوزى قالاعان ماماندىعى بويىنشا، اناۋ جومارت قۇساپ ءبىلىم سوڭىنا ءتۇسىپ، عالىم دا بولادى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، اسقارجان، — دەدى كەنەحان ونى ىلە قوستاپ. — بىزدە ءالى دارىگەر دە، قۇرىلىسشى دا جوق، سونىڭ سالدارىنان عوي مىنا ساپار دا ماماندىعىن وزگەرتىپ وتىر.
ۇستانىڭ ءسوزى جۇرتتىڭ ەسىنە ساپار اعايدىڭ ۇيىندەگى اۋىر قايعىلى ءجايدى تۇسىرگەن. ول ءجايدى اسقار دا بىلەتىن. جومارت ەكەۋىنە باۋكەن بار ەگجەي-تەگجەيىن ايتىپ قات تا جازعان بولاتىن.
اقتۇماعا قايتىپ ورالعان سوڭ، ساپار جاس كەزىندەگىشە تارى دا جىلقى باعۋعا شىعادى. بۇل كەزدە اق تۋما التى اۋىلدان قۇرالعان، ىرىلەنگەن كولحوزدىڭ ۇلكەن ءبىر بريگاداسى عانا بوپ قالعان ەدى.
الدىڭعى جىلى قىس ەتە قاتتى بولىپ، بۇكىل وبلىس بويىنشا ۇلكەن مال شىعىنى بولعان. كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىگىن مول سايلاپ العان ساپار، الا قىستاي جىلقىنى بەسقوپا قۇمىنىڭ الىس تۇكپىرىنە ايداپ اكەتىپ، يت-قۇسپەن ارپالىسۋمەن وتكەن. قىس بويىنا حابار-وشارسىز كەتىپ، جۇرت ونى ولدىگە ساناپ قويعان. قار كەتكەن سوڭ ساپار كولحوز جىلقىسىن ءدىن امان ايداپ قايتتى.
ەگەر بالاسى قايسار قايعىلى ولىمگە ۇشىراماسا، قارت كوممۋنيست كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول جىلقىدا جۇرە بەرەر ەدى.
ەڭبەك سۇيگىش، العىرلىعى اكەسىنە اينىماي تارتقان قايسار تەحنيكۋمدى بىتىرگەن سوڭ مەحانيك بوپ ىستەپ ءجۇردى. كۇزگى جەر جىرتۋدىڭ قىزۋ كەزىندە ول اقتۇماعا كەلگەن. سول كۇش مۇنداعى ءبىر تراكتور بۇزىلىپ ىستەن شىققان ەكەن. سوعان زاپاس بولشەك اكەلۋ ءۇشىن جاس جىگىت موتوسيكلگە وتىرا ساپ متس- قا تارتادى. جولدا اۆارياعا ۇشىرايدى. موتوسيكلمەن ۇشىرتىپ كەلە جاتىپ، كوپىردەن قۇلاپ ولەدى.
وڭ-تۇسىنەن ايرىلعان، ءبىر-اق كۇندە كارىلىك مەڭدەگەن ساپار اعاي بالاسىنىن، سۇيەگىن اۋىلدىڭ ءدال ورتاسىندا تۇرىپ كۇتىپ العان. كورشى - كولەڭ ايەلدەر قايعىدان قۇر سۇلدەسى قالعان كەمپىرىن كورشى ۇيگە الىپ كەتىپتى.
بالانىڭ سۇيەگىن ەپپەن وراپ كوتەرگەن كولحوزشىلار ەكىنشى ءبىر كورشى ۇيگە اپارا جاتقان كەزدە ساپار:
— توقتاڭدار، — • دەپ ايقاي ساپتى. — -ۇيگە، ءوز ۇيىمە كىرگىزىڭدەر. ەڭ سوڭعى ءتۇنىن ءوز بوساعاسىندا وتكىزسىن...
— بولمايدى، ساپار، ءۇيىڭ، تىم تار عوي.
— كيىز ءۇي تىگىڭدەر!
— كيىز ءۇي كوشىپ-قونعانعا عانا جاقسى. ال ەلىك قويعانعا جارامايدى، ءىشى قاراڭعى بولادى. بالانىڭ دوس-جاراندارى قوشتاسۋعا كەلگەندە قيىن عوي.
ساپار بۇرىنعىدان دا ارمەن تۇقىرىپ كەتكەن. قايعى مەن ۇيات بىردەي باسقان ەدى ەڭسەسىن. كەڭ وتىرار ءوز وشاعىنىڭ جوقتىعى جانىنا قاتتى باتقان. بۇرىنعىنىڭ كوشپەلى ادەتىن ساقتاپ، جاز بولسا كيىز ۇيگە شىعىپ كەتەتىنى، قىستا اياداي قۋىس جەر ۇيگە تىعىلاتىنى ەسىنە ءتۇستى.
كۇزدىڭ ۇزاق تا سالقىن ءتۇنىن وسىناۋ ەر مىنەزدى، قاجىرلى ادام دالادا، لاپاستىڭ استىنا قويىلعان بالاسىنىڭ ولىگى جانىندا اياعىنان تىك تۇرىپ وتكەردى. اناداي جەردە اعايىن-تۋعان، دوس جاراندارى وت جاعىپ، القا-قوتان وتىردى.
تاۋ شىڭدارىن جارىپ شىققان كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسى شاشىراعان كەزدە، جۇرت ساپاردىڭ ءبىر تۇندە قانداي كۇيگە تۇسكەنىن كوردى. قانى قاشىپ، جۇدەپ، ماڭدايىندا قاتپارلانعان اجىمدەر پايدا بولدى، كوزىندە اۋىر قاسىرەت تۇنىپ تۇردى.
ۇلىنىڭ ءقابىرىنىڭ، باسىندا قاراڭعى تۇسكەنشە وتىردى. قايتقان بويدا، كيىز ۇيگە جانە باس سۇققان جوق. قولىنا سۇيرەپ مەن سۇيمەنىن الىپ، اۋىل شەتىندەگى بۇلاقتىڭ قاسىنان جەردى ولشەپ، ءۇيدىڭ ورنىن قازۋعا كىرىستى. تاۋدان تاس تاسىپ، الدە قايدان كىرپىش، اعاش، شەتەن تاۋىپ اكەلدى. ءسويتىپ ءۇي سالا باستادى. ۇلىنىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنا قاراعاش وتىرعىزدى، جانە سونداي جاس اعاشتاردى جاڭا سالعان ءۇيىنىن، جانىنا دا وتىرعىزدى.
ەندى ساپار قۇمعا بارىپ جىلقى باعۋدان باس تارتتى. اۋىلدا قالىپ، ءوزى قۇساعان ءبىراز ادامدى ۇيىمداستىرىپ، ەسكى جەر ۇيلەردىڭ ورنىنا جاڭا ۇيلەر سالۋدى باستادى. كىشكەنە قوداردى باۋىرىنا تارتىپ، ولگەن بالاسىنىڭ، ورنىنا بالا قىلۋدى، ونى ءوز فاميلياسىنا كوشىرۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن. ساپاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تالاي ۇيلەر جوندەلدى. ىرىلەنگەن كولحوزدىڭ جاڭا پرەدسەداتەلىنە بارعىشتاپ ءجۇرىپ، اقىرى اقتۇماعا دۆيجوك سۇراپ الدى. ءسويتىپ، ەندى ءبىر اۋىق اقتۇمادا دا ەلەكتر شامى جاناتىن بولدى. ساپاردىڭ تىكەلەي ايتۋىمەن كولحوز باسقارماسى جۋىردا اقتۇماعا بريگادير ەتىپ باۋكەندى بەكىتتى. تراكتورشى بوپ ىستەپ جۇرگەن باۋكەن ءالى جاس، تاجىريبەسىز ەدى.
وسىنىن، ءبارىن اسقار بىلەتىن، جانە دە ول ساپار اعايدىڭ بۇكىل اۋىلعا سول بۇرىنعىسىنشا قادىرمەندى ەكەنىن دە كورىپ، تانىپ وتىر. سوندىقتان دا ونىڭ ءسوزىن تاعاتسىزدانا كۇتەدى.
نە دەر ەكەن، قوستار ما ەكەن، مۇنى؟
— قارا قارعا دا بالاپانىن اپپاعىم دەيدى ەكەن. اقساقالدىڭ ايتىپ وتىرعانى دا دۇرىس، كىم ءوز بالاسىن ىنجىق، ناشار بولسا ەكەن دەيدى، — دەپ ساپار ءار ءسوزىن ولشەگەندەي، الىستان وراعىتا باستادى.
— مىنا، ورنىن اسقار الىپ وتىرعان ءمۇعالىم ونشا ءبىلىمسىز دە ادام ەمەس. كولحوزدار ىرىلەنگەنگە دەيىن ول ءبىر كولحوزدا باستىقتىڭ ورىنباسارى بوپ ىستەپتى. راس، ءبىزدىڭ اقتۇمادان گورى شاعىنداۋ اۋىل بولسا كەرەك. سونان كەيىن جۇمىسسىز قالدىرمايىق دەپ ول ادامدى وسىندا ءمۇعالىم ەتىپ جىبەردى. ءبىراق، امال قانشا، مۇعالىمدىككە جارامادى، — دەپ ەزۋ تارتتى ساپار. — سول سياقتى، ءبىر كەزدە مىنا بىزدەر دە اجەپتەۋىر اجەتكە جاراۋشى ەدىك. ەندى مىنە، ول ارتتا قالدى. ءقازىر زامان باسقا، زاڭ باسقا كۇندەلىكتى تىرلىكتە باسقاشا. مىنا اقساقال ءوزى ايتسىن، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە مەكتەپ دەگەندى بىلمەك تۇگىلى، ەستىگەن دە ەمەسپىز.
— زامان سولاي ەدى عوي، — دەپ كۇرسىندى قارت شوپان.
— الايدا، ءسىز بەن ءبىز كۇرەكە، ۋاقىتتىڭ ۇلى كوشىنەن كەيىن قالىپ قويعامىز جوق، — دەدى ساپار تاعى دا قارت شوپانعا قاراپ. — كۇرەكەڭ ءقازىر اتاقتى شوپان، ەندى ول نەمەرەسىنىڭ دە وزىندەي بولعانىن تىلەيدى. ال، الگىندە مەن زامان باسقا، زاڭ باسقا دەگەندى بەكەرگە ايتقانىم جوق. ماسەلەن، وسى كۇرەكەڭنىڭ نەمەرەسى وقىماي، قۇربى-قۇرداستارىنان كەيىن قالىپ قويسا، كەيىن اتاقتى شوپان بولا الا ما. مەن ايتار ەم: بولا المايدى دەپ. مىنا، اسقارجان دۇرىس ايتىپ وتىر، ءسىز وعان رەنجىمەڭىز، اقساقال. مەن ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدىڭ دە جانى بار دەر ەدىم. ويتكەنى، سول مەكتەپ بىتىرگەن بالالاردى مالعا جىبەرگەندە، ولار سوندا ءومىر باقي مالشى بوپ قالسىن دەگەندىكتەن ەمەس، ءومىردىڭ ءدامىن تاتسىن، اششى - تۇششىسىن ءبىلسىن، تاجىريبە السىن دەگەننەن، ال وسىنى ءالى ەشكىم سىزدەرگە جوندەپ ۇعىندىرعان جوق. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرسىز، جاس بولسا كەپ قالدى، ءبىز ولگەن سوڭ مالدى كىم باعادى دەپ؟ سول جاستار باعادى. تالابى بارى ىزدەنىپ، ءبىلىم قۋىپ وقۋعا كەتەدى، مالعا ىڭعايى بارى ىرىكتەلىپ مالدا قالادى.
— ءبىزدىڭ بالالاردى قويشى، قارشادايىنان ەڭبەككە بەيىم ەسەدى. ون جىل بويى وقىپ ءجۇرىپ، ۇلكەننەن قالىسپاي جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان، الگى. تاجىريبە الۋ دەگەنىڭ قالانىڭ بالاسىنا عانا قاجەت، — دەپ قارسىلىق ءبىلدىردى شوپان.
— بۇل ءسوزىڭىزدىڭ ءجونى ءبىر باسقا. راسىندا دا اۋىلدا وسكەن بالا ەڭبەكتەن كەنجە قالمايدى، ءبىراق قالادا وسكەن بالاعا قاراعاندا كىتاپتان العان ءبىلىمى كەنجەلەۋ بولادى. ولاردىڭ قولىندا كىتابى كوپ، كوپ وقيدى. كۇندەلىكتى كەرەتىن كينوسى، ارتيستەرى جانە بار. ەندەشە اۋىل بالالارىن مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ىركىپ قالۋ ءجون ەمەس. ونىسىز دا قالا بالالارىنان كەپ كەيىندەپ قالادى عوي، — دەدى ساپار ويلانا وتىرىپ. — بۇل ءجايدى ويلاستىرۋلارى ءتيىس. ال ازىرگە اقساقال، نەمەرەڭىزدى اسقاردىڭ قولىنا تاپسىرىڭىز. وقىسىن، ءبىلىم السىن، كىم بولاتىنىن كەيىن ءوزى بىلەدى. ءسىز نەمەرەڭىزدى وقىتپايمىن دەگەندە، شىنىمەن وقىتپاۋ ءۇشىن ەمەس، ىشىڭىزگە سىيماعاندىقتان كۇيىنىپ ايتىپ وتىرسىز. ءبىر جەرلەردە تەڭىز جاسالىپ، قۇم يگەرىلىپ، زاۆودتار سالىنىپ، تىڭ كوتەرىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇمىت قالعانداي بولعانى، ارينە كۇيىندىرەدى، — دەدى كۇرسىنگەن ساپار. قارت شوپان مۇنان كەيىن بۇكىل كەش بويىنا ءلام دەپ ءسوز قاتقان جوق. قويۋ قارا ءشايدى راحاتتانا ۇرتتاپ، اڭگىمەگە ارالاسپاستان ءوز ويىمەن ءوزى بوپ وتىردى.
— ساپار اعا، ءسىز الگىندە مەنىڭ الدىمدا ءمۇعالىم بولعان كىسىنى، كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بوپ ىستەگەندە ءتاۋىر ەدى، بالالاردى وقىتۋعا ءبىلىمى جەتپەدى دەدىڭىز. ال ەندى مەكتەپتى دۇرىستاپ جوندەۋگە نە ءبىلىم قاجەت ەدى.
— ساپەكە، ەستىپ وتىرسىز با، مەنىڭ ايتقانىم تۋرا كەلدى. وسى ۇيگە كىرەردىڭ الدىندا مەن سىزگە: «ءقازىر اسقار ءسوزدى مەكتەپتى جوندەۋدەن باستايدى» دەمەپ پە ەم، — دەپ باۋكەڭ ەزۋ تارتتى. — سەن دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ، اسقار. تەك ءسال سابىر ەتشى. مەنىڭ بريگادير بوپ ىستەي باستاعانىم جۋىردا عانا. سول مەكتەپتى جوندەۋ كەرەكتىگى تۋرالى الگى كەتكەن ءمۇعالىم دە، مىنا ساپار اعا دا ايتقان ماعان. ەندى ەكى جەتىدەن كەيىن مەن ساعان ادام بولەيىن، مەكتەپتى جوندەۋدەن وتكىزۋدىڭ باسشىلىعىن ءوز موينىڭا ال. ساپار اعا قولقابىس ەتەدى.
— ايتپاقشى، ءبىز ءبىر كەزدەگى ساپار اعانىڭ باستاماسىن قايتا قولعا العالى وتىرمىز. اك تاس قايناتىپ، كىرپىش قۇيماق بولعانىمىز ەسىڭدە مە ەدى. سول ءىستى قايتا باستايمىز. ەندى قولعا الۋىمىزعا بولاتىن شىعار... سۇراستىرىپ بىلەمىز عوي. اتتەڭ جومارت بولسا بىزگە كوپ جاردەم بەرەر ەدى. ويتكەنى ول قۇرىلىس ءجايىن جاقسى بىلەدى عوي، — دەدى باۋكەڭ اسقار ەكەۋى قوناقتاردى شىعارىپ ساپ، وڭاشا قالعان كەزدە. — ول ناعىپ كەلمەي قالدى. ەڭ بولماسا جازعى دەمالىسىن وسىندا وتكىزۋىنە بولار ەدى عوي.
— جاز بويىنا ول قازاقستاننىڭ وتكەن زاماندارداعى مادەنيەتى مەن ارحيتەكتۋراسىن دۇرىستاپ زەرتتەۋ ءۇشىن كىتاپحانالارداعى ەسكى كىتاپتار مەن ارحيۆتەردى اقتارىستىرىپ، ەسكى ماۆزولەيلەر مەن مەشىتتەردى ارالاپ كورىپ شىعۋ ماقساتىمەن ءبىراز جەرلەرگە بارماق، — دەدى اسقار. — سونان قايتىسىمەن وقۋىنا كىرىسەدى.
— ءبىراز كۇنگە كەلىپ قايتۋىنا بولاتىن ەدى عوي. ءسىرا، سول جومارتتىڭ مۇندا كەلگىسى كەلمەگەن شىعار. ءوزىن ساعىنىپ ءجۇرمىن، سول بۇرىنعى فيلوسوف قالپى بولار؟
— سول قالپى، — دەپ جىميدى، ءوزىنىڭ جومارتپەن ەكەۋ ارا بولاتىن داۋ - تالاستارىن ەسىنە العان اسقار. ونان سوڭ تاۋ جاقتان ەسكەن سالقىن جەلدەن دىرىلدەي تىتىرەندى. — ەگەر ول بولعاندا، جاڭاعى قارتتارمەن باسقاشا سويلەسەتىن ەدى. اتتەڭ قۇلقى بولسا ول اۋىل ءۇشىن كوپ ىستەر ىستەي الار ەدى، كوپ پايداسى تيەر ەدى.
— سەن كۇرەكەڭە رەنجىپ جۇرمە، نەمەرەسىن مەكتەپكە بەرەدى ءالى. قازىرگى مىنا، بولىپ جاتقان كەپ وزگەرىستەرگە تۇسىنە المايدى. سونان كەپ ايتقانى عوي، — دەدى باۋكەن بۇعان ەسكەرتىپ. — ءوزىڭ كەلدىڭ عوي ەندى، جاقسىعا قاراي باستاشى، شاما-شارقىمىزدىڭ كەلگەنىنشە كۇش سالىپ كومەكتەسىپ باعايىق.
* * *
اسقاردىڭ سوڭىن الا ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن باسقا جىگىتتەر دە كەتتى. ءبىر جەتىدەن كەيىن جاتاقحانادا بۇكىل ءبىر كۋرستان جومارت جالعىز ءوزى عانا قالعان. اۋديتوريالارعا اسىپ-ساسقان، بىر-بىرىنە ونشا جۇعىمى جوق سىرتتان وقيتىندار تولىپ، جاتاقحانا كوريدورىندا ۇركەكتەگەن، ازىرگە موپ-موماقان ابيتۋريەنتتەر پايدا بولدى. كوپشىلىك كىتاپحاناسىنىڭ زالىندا دا بەيتانىس ادامدار كوبەيدى. ەندى مۇندا تانىس ادامنان جان قالمادى، ورىندارىنا تەحنيكۋمنان كەلگەن پراكتيكانتتاردى قالدىرىپ، كىتاپحاناشىلار دا دەمالىسقا كەتكەن.
اسقار كەتكەننەن كەيىن-اق جومارت كوڭىلىندە ەلەگىزۋ پايدا بولدى سارعايعان پاپكىلەردەگى قولجازبالاردى اقتارۋدان زەرىگەتىندى، ءىشى پىساتىندى شىعاردى. ۇزاقتى كۇنگە «وگونەك» جۋرنالىنىڭ ەسكى تىگىندەرىن كوڭىلسىز اقتارىپ وتەدى. ال كەشكىسىن قاڭعىراعان بوس بولمەسىىىس كەلىپ، ىشتەن جاۋىپ الادى دا، توسەگىنە قۇلاي كەتەدى.
مۇلدەم وزگەرىپ، كوڭىلىن قۇلازىتقان جالعىزدىق، مۇڭ تورلادى. تەك ءبىر رەتتە، گازەتتەگى كىشكەنتاي ماقالادان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءتۇرى — سۋ استىنداعى ارحەولوگيا تۋرالى وقىپ، ءبىر اۋىق ءوزىن-وزى ۇمىتقانداي، سول تاقىرىپ جايلى جاڭا ماتەريالدار ىزدەپ ەكى كۇن الەككە ءتۇستى.
تەڭىزدەر مەن مۇحيتتار تۇبىنەن ونداعان كورابلدەردىڭ ءار كەزدەردە قالاي كوتەرىلگەنى تۋرالى ەپرون1 حابارلارىن ىنتىعا وقىپ، اكادەميك وربەليدىڭ ماقالالارى مەن ونىڭ بۋگ چەلنىن تاپقان تاريحىمەن، سۋ ءتۇبىن زەرتتەۋشىلەردىڭ تاپقاندارىمەن تانىستى. ىستىق كول تۇبىندە شوگىپ جاتقان چيگۋچەن قالاسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى كوبىرەك بىلگىسى كەلدى. دجەيمس ولدريدجدىڭ «سۋ استىنداعى اڭشىلىق» دەگەن كىتاپشاسىن ءبىر دەممەن وقىپ شىعىپ، كەيبىر تۇستارىن، اسىرەسە، ولدريدجدىڭ سۋحۋم قويناۋىندا سۋ استى سپورتىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرىپ، تەڭىز تۇبىندە كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ تۇرعان ادام بەينەسىن كەرگەن تۇسىن داپتەرىنە كوشىرىپ الدى، جاقىنداپ كەلسە، الگى بەينە «ەرتەدەگى گرەك ءۇيىنىڭ توبەسىنە ورناتىلعان»، سۋعا جۇزەتىن ادامنىڭ تاستان ويىلعان ءمۇسىنى ەكەن.
ءبىراق بۇل قىزىعۋشىلىق تا ۇزاققا بارمادى، جومارت قايتا زەرىگە باستادى.
مۇنداي جالعىزدىق پەن ءىشقۇستالىقتى ول ەش ۋاقىت باسىنان كەشىپ كورمەگەن. ءتوس قالتاسىندا اسا ۇزدىك بىتىرگەن ديپلومى بار، كەز كەلگەن قالاعا بارىپ قىزمەتكە ورنالاسۋىنا بولادى. الايدا ونى اسپيرانتۋراعا قالدىرۋ ۇيعارىلعان.
دوستارى قوشتاسار ساتتە وعان ماڭدايىنىڭ باعى بار ەكەن دەگەن، جانە جومارتتىڭ ءوزى دە سولاي دەپ بىلگەن. ول قۋانىشتى ەدى، بىردەن بولاشاق ديسسەرتاسياسىنىڭ تاقىرىبىن تاڭداپ، ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەي جازۋعا كىرىسپەك ەدى. ءبىراق دوستارىنان ءبولىنىپ، جىراق قالعان شاق، ول جوسپارىن كۇل-تالقان قىلدى. اسىرەسە اسقاردى ساعىنعان ول.
ءوزىنىن، سونىمەن بىرگە كەتپەي قالعانىنا وكىندى. ءوزىن-وزى تابالاپ، جەرلەپ «كىتاپ كەمىرۋشى، فانتازەر» دەپ سوكتى.
ەسىنە ستۋدەنتتىك جىلداردا باسىنان كەشكەندەرى ورالدى. اسىرەسە زاۋرەشپەن بىرگە وتكىزگەن كۇندەرى ءجيى ورالادى. قىزدىڭ قيمىل-قوزعالىسىن، ءمولدىر تۇنىق كوزىن، كۇلكىسىن كوز الدىنا كەلتىردى. بىردە بالالار تاۋعا بارماق بولدى. زاۋرەش تە سولارعا ەرمەك ەدى. الايدا جومارت وعان اقىل-كەڭەس بەرە تۇرىپ، تاۋعا شىققاندا قىز اتاۋلىنىڭ نە بولسا سودان ۇرەيلەرى ۇشىپ قورقاتىنىن، تاۋعا ولاردى ەرتىپ ءجۇرۋدى جىنى جەككورەتىنىن ايتىپ، كەيىن قايتارعان. زاۋرەش كوزىن مولدىرەتە تومەن قاراپ، جاسىن ءسۇرتىپ، قالا بەرگەن. سول ءساتتى ەسىنە تۇسىرگەن جومارت، ەزۋ تارتتى. ونان سوڭ العاش رەت زاۋرەشپەن بيلەگەن كەزىن ەسىنە العان. كوكتەم ايىنىڭ كەشى بولاتىن. كۇندىز جاڭبىر جاۋىپ، قىزىل بۇلدىرگەننىڭ الاقانداي جاپىراقتارىندا مولدىرەگەن، ۇلكەن تامشىلار قوناقتاپ تۇرعان ەدى. زاۋرەشتىڭ اياعىندا جاڭا تۋفلي. تار، اياعىمدى قىسىپ بارادى، دەپ قىز شيە اعاشىنىڭ تۇبىندەگى دىمقىل تاستىڭ ۇستىنە وتىرعان.
— اياعىمدى قىسىپ، اۋىرتىپ بارادى. توقتاشى، — دەپ قىز ءبىر قولىمەن جومارتتىڭ پيدجاگىنەن ۇستاپ، ەڭكەيە بەرگەن. جومارت قىز قولىنىڭ ىستىق تابىن سەزدى. زاۋرەشتىڭ شاشى بەتىنە ءتيىپ، قىتىقتاعانداي بولدى. قىز بويىن قايتا تۇزەتكەن كەزدە جومارت ەسكى فيلمدەردەن كورگەنىندەي ەڭكەيىپ، قىزدىڭ، قولىنان ءسۇيدى دە، بۇل ءازىل عوي دەگەندى ايتتى.
— توعىشار ءازىل، — دەدى ىزا بوپ قالعان زاۋرەش.
بۇل قىلىعىن زاۋرەش اسقارعا ايتىپ قويار ما ەكەن دەپ قورىققان ەدى جومارت. ول اسقاردىڭ زاۋرەشتى سۇيەتىنىن بۇرىننان بىلەتىن، سوندىقتان دا قىزبەن ءجاي عانا قۇربىلىق قارىم-قاتىستا بولاتىن. الايدا ارالارىنان قاي سايتاننىڭ وتكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ەكەۋى دە بىر-بىرىنەن الىستاپ كەتتى. ءبىراق ول جايلى ەكەۋى دە بۇعان ءلام دەپ ەشتەڭە ايتقان ەمەس.
زاۋرەش لەنينسكىدە جۇرگەنىندە، بىردە حات ارقىلى جومارت وعان كۇندەلىك جاز دەپ كەڭەس بەرگەن. «ورىسشا جاز. ءتىلدى جاقسى مەڭگەرۋىڭە سەبى تيەدى. مەن دە كۇندەلىك جازىپ جۇرەمىن. پايدالى ەكەن. ءالى كەزدەسكەندە بىرىمىزگە ءبىرىمىز وقۋعا بەرەمىز». كەيىننەن زاۋرەش الماتىعا كەلگەن سوڭ ەكەۋى كۇندەلىكتەرىن بىر-بىرىنە وقىتتى، ءبىرىنىڭ قۇپياسىن ءبىرى ەشكىمگە ايتپاۋعا ۋادەلەستى. ب ا ق ىشىندەگى كولەڭكەلى ەمەننىڭ تۇبىنە وتىرىپ، ول قىز كۇندەلىگىن ىنتىعا اشقان. زاۋرەش كوڭىلىنە ۇيالاعانىن ەش بۇكپەسىز، اشىق جازىپتى. جومارت اياعىنا دەيىن وقىعان جوق. جولىندا كەزدەسكەن العاشقى اۆتومات تەلەفوننان زاۋرەشكە تەلەفون سوعىپ، دەرەۋ ءوز كۇندەلىگىن قايتارىپ الاتىنىن، زاۋرەشتىڭ كۇندەلىگىن قايتارىپ بەرەتىنىن ايتتى.
— كەيىن الارسىڭ. ءقازىر نوسەر جاۋىن جاۋعالى تۇر عوي، — دەگەن زاۋرەش.
— ەرىپ كەتپەسسىڭ، قورىقپاي-اق قوي، — دەدى جومارت كەسىپ سويلەپ.
جومارتتىڭ ءسوز الپەتى قىزعا ۇناعان جوق. وسىنشا اياق استى شارت سىنۋىنىڭ سەبەبىن ايتار دەگەن ۇمىتپەن ول جۇگىرىپ جەتكەن. ءبىراق جومارت ءلام دەمەستەن داپتەرىن قولىنا ۇستاتا سالدى. زاۋرەش اڭ-تاڭ بوپ ءبىراز تۇردى دا، اقىرى كەتىپ قالدى.
مۇنىن، بار سەبەبى كۇندەلىك ىشىندەگى ءبىر جول عانا سويلەم ەدى. جومارتقا قاراعاندا اسقاردىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك باسىم، ەگەر بۇعان ەكەۋىنىڭ قايىسسىن تاڭدار ەدىڭ دەسە، ارينە، اسقاردى تاڭدار ەدىم دەپ جازعان ەدى زاۋرەش.
وسىدان كەيىن-اق ول زاۋرەشپەن بۇرىنعىداي اشىق-جارقىن بولعان ەمەس، راس، ونى ىزدەپ ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ول ەندى زاۋرەش جايلى ويلاماۋعا تىرىستى. ونىڭ الدىندا ءوزىن ەمىن -ەركىن ۇستاۋ ءۇشىن، كەيدە كەشەنىن، ەركە توتاي كىشكەنە مىلجىڭدارىنا ەلىكتەپ نە بولسا سونى سويلەيتىن، نەمەسە ءوزىنىن، كەگى بىلەتىندىگىن، كوپ وقىعاندىعىن بىلدىرگىسى كەپ كەتەتىن.
ۇزاقتى كۇنگە كىتاپحانادان شىقپاي، ورىس روماندارىن باس الماي وقيتىن زاۋرەش، بىردە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ، ادەبيەتى تۋرالى ءسوز قوزعاعان. جومارت ونى بىردەن كەسىپ تاستادى.
— باسقا ادەبيەتتى ءسوز عىپ قايتەسىڭ، اۋەلى ەزىڭنىڭ قازاق ادەبيەتىڭدى جاقسى بىلەسىن، بە؟ ون توعىزىنشى عاسىر ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن مۋزىكا تاريحىمىزداعى التىن ارقاۋ عوي. يساتاي — ماحامبەتتىڭ كوتەرىلىسى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحى مەن دارىنى، باتىرلىعى سوندا ايقىن كورىندى.
قىزىنعان جومارت ادەتتەگىسىنشە كىدىرىسسىز سويلەي بەرگەن، زاۋرەش ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— سەنىڭ لەكسيالارىن - اق مەزى عىپ ءبىتتى. وسى سەن تاريح ارحەولوگيادان وزگە نارسەنى ادامشا جايلاپ ايتا الاسىن، با؟ ال ايتا الماساڭ، قويشى، ۇندەمەشى، لەكتورلار ءوز ينستيتۋتىمىزدا دا جەتەرلىك. اسقار ەكەۋىڭنىڭ اۋەنىڭ بەلگىلى عوي. ءبىرىڭ سايراپ جونەلەسىڭ، ءبىرىڭ مىڭگىرلەيسىڭ.
زاۋرەشتىڭ وڭتۇستىكتەگى ءبىر قالاعا پراكتيكاعا كەتكەنىن جومارت بىلەتىن. ول قالا الماتىدان ونشا قاشىق ەمەس. ەندى ول ءبارىن تاستاپ، ءقازىر دەرەۋ زاۋرەشكە بارعىسى كەلدى.
ۇمىت قالعان كىتاپتار مەن داپتەرلەر ەدەندە شاشىلىپ جاتىر. ءۇستى قوقىرسىعان ستولدا كونسەرۆى ساۋىتتارى، ايران مەن سىرادان بوساعان قۇمىرالار تۇر ءتىزىلىپ. وسىنىن، ءبارىن كورگەندە كوكىرەگى شىنىمەن سىزداپ، لىقسىپ كەتتى. الدە زاۋرەشكە، الدە اقتۇماعا تارتىپ كەتەرىن بىلمەي دال بولىپ وتىرعاندا، كومسومول كوميتەتىنەن كەلگەن ءبىر جاس جىگىت توتەنشە ماجىلىسكە شاقىرىپ كەتتى.
كوميتەتتە ەكى ماسەلە: قالادا قالعان ستۋدەنتتەردى ۇيىمداستىرىپ، كولحوزعا استىق جيناسۋعا جىبەرۋ جانە ءىرى زاۆود قۇرىلىسىنىڭ، اياقتالۋ سالتاناتىنا دەلەگاتتار جىبەرۋ قارالدى.
زاۆودقا باراتىن دەلەگاتتار جاس قۇرىلىسشىلارعا ستۋدەنتتەر جيناعان شاعىن كىتاپحانانى اپارىپ تاپسىرىپ، كونسەرت قويىپ، ءارتۇرلى تاقىرىپتا بىرنەشە لەكسيالار وقۋى ءتيىس ەكەن. لەكتورلار تىزىمىنە جومارتتى دا قوسىپتى.
بۇل كۇتپەگەن وزگەرىسكە جومارت قۋانىپ قالدى. سامولەتتە، توڭىرەكتەگى كەيىن قالقىپ قالىپ جاتقان بۇلتتارعا كەز سالا وتىرىپ، ول تاعى دا زاۋرەش تۋرالى ويلادى، بۇل جولى زاۋرەش پراكتيكادان قايتقان سوڭ ەكەۋىنىڭ الماتىدا قالاي كەزدەسەتىندەرىن ەسكە العان. كەي ءسات ول نازارى تومەندە سۇلىق جاتقان مەڭىرەۋ بەتپاق دالاعا اۋىپ، باسقا ويعا ءتۇسىپ كەتىپ وتىردى. بىردە بالقاش كولىنىڭ تەرەڭدىگىن جوعارىدان كوزبەن باعدارلاماق بولسا، ەندى بىردە كۇن شىجعىرعان، ءتىلسىز قۇم تاۋلاردىڭ اراسىنان شىعا كەلگەن، كىشكەنتاي سۇرىقسىز ۇيلەرى تىزىلگەن اۋىلدارعا جۇرەگى ەزىلە كوز تىگەدى.
زاۆودقا ول جاڭا سەحتاردىڭ ءبىرىن ىسكە قوساتىن كۇنى كەلىپتى. بۇل جۇمىس ونى دا بىردەن ەلىكتىرىپ اكەتتى. قۇرىلىسشىلار ىسكە قوسۋ ازىرلىگىن اياقتاپ، جۇمىسشىلاردى ورىن-ورنىنا قويىپ جاتىر ەكەن.
جومارت ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى تاڭسىق ەدى. ول كەشكە دەيىن سەحتان شىقپاي، العاشقى ءونىمدى قابىلداۋعا ازىرلەنگەن جىگىتتەردىڭ قاۋىرت قامالىن قاداعالادى دا ءجۇردى.
قاراڭعى تۇسىسىمەن جومارت، زاۆود قۇرىلىسىنا باسقا pecپۋبليكالاردان كەلگەن جاستاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قازاقستان تۋرالى لەكسيا وقۋ ءۇشىن، جاتاقحاناعا كەلگەن.
— ءبىزدىڭ ولكەمىز جايلى نەعۇرلىم كوپ بىلگىلەرى كەلەدى، — دەدى قۇرىلىس كومسورگى جومارتقا. — قىزعىلىقتى، وقىعايسىز.
جومارت قىسىلايىن دەدى. وسىناۋ تەپسە تەمىر ۇزگەندەي قايراتتى جاس جىگىتتەردىڭ الدىندا ول ءوزىن سونشا ءبىر ءالجۋاز، ءالسىز سەزىندى، ءسوزىن قالاي باستارىن بىلمەي ساستى. باسقا قۇرىلىسشىلار سياقتى بۇل زاۆودتىڭ قۇرىلىسىن دا ول گازەت ارقىلى بىلەتىن، «ءىرى زاۆود قۇرىلىسى اياقتالدى» دەگەن ءسوز بۇرىن وعان بايانداما ءۇشىن قاجەت سويلەم ەدى. ال بۇگىن ءويتىپ ءجاي ايتا سالۋعا اۋزى بارمادى، روتاتورعا باسىلىپ، لەكتور بيۋروسى بەكىتىپ بەرگەن جاتتاندى سەزدەردى وقىعىسى كەلمەدى.
ۋنيۆەرسيتەت پارتورگىنىڭ «وزىمشە ايتام» دەگەنگە ءۇزىلدى - كەسىلدى تيىم سالعانىنا قاراماستان، جومارت قازاقستان تۋرالى بايانداما وقىماي، ءوز سوزىمەن اڭگىمەلەپ بەرۋگە بەكىندى.
ەرتەڭىنە جومارت تاعى دا زاۆودقا كەتتى. بۇرىشتا تۇرىپ جاس جىگىت ينجەنەر - گازوۆششيكتىڭ ىسىنە سۇيسىنە قاراۋمەن بولدى. تەر باسقان ماڭدايىن سۇرتكەن ينجەنەر پريبوردان پريبورعا جۇگىرىپ، نۇسقاۋ بەرۋمەن ءجۇر. پريبورلارداعى ساندار مەن پريبوردىڭ تىلىنەن وزگە، اينالاسىنداعى ەشتەڭەنى كورەر ەمەس. سىرتىنا «№ 1-سەحتىڭ جۇمىس كۇندەلىگى» دەپ جازىلعان ۇلكەن كىتاپتى اشىپ: «18 ساعات 17 مينۋت. سەح ىسكە قوسىلدى...» دەپ جازعان كەزدە ينجەنەر جىگىتتىڭ قولىنىڭ قالتىراپ كەتكەنىن جومارت انىق كوردى.
«مۇنداي كىتاپقا العاشقى جازعانى - اۋ، قانداي باقىتتى، — دەپ قىزىعا قارادى وعان جومارت، — ال ءوزى عوي تاريحتىڭ قالاي جاسالاتىنىن ويلامايتىن دا شىعار».
— سەحقا بارىڭىز، تەز جۇگىرىڭىز سەحقا. مۇنداي تاڭعاجايىپ ساتتەن قۇر قالۋعا بولمايدى. زاۆودقا جان بىتەدى! — دەپ داۋىستادى ينجەنەر جىگىت جومارتقا.
ەسىككە سوعىلا - موعىلا جومارت ادام تولى تار وتكەلمەن سەحقا قاراي جۇگىردى. كۇركىرەگەن گۇرىل مەن تەمىر گۇرسىلدەرىنە قوسا ول قۋانىشتى ايقايلار مەن قول شاپالاقتارىن ەستىدى. جوعارعى قاباتتارداعى وتكەلدەردە دە، ۇلكەن اسپالى كراننىڭ كابيناسىندا دا، ەكى قاپتال تەگىس لىقىلداعان ادام. سەحقا كوز الدىندا جان بىتە باستادى. جومارتتىڭ ەسىنە ءبىر كەزدە اقتۇمادا اك تاس قايناتقاندا «ينجەنەر» اقشال جاساعان پەشتەگى وتتىڭ قالاي گۋىلدەگەنى ءتۇستى. ءبىراق ول كىشكەنتاي پەش مىنا الىپ سەحپەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن.
گۋىلدەگەن سەح ءىشىن جارقىراعان شاپاققا بولەپ، وت شاشىپ، ۇلكەن شۇمەكتەن اق جالىندانىپ قورىعان مەتالل اقتى. سەح ءىشىن «ۋرالاعان» ءدۇمپۋلى ءۇن باسىپ كەتتى، جۇرت ءبىرىن-بىرى قۇتتىقتاپ، ابىرجىپ تۇرعان جاس جىگىتتەردىڭ قولىن قۇشىرلانا قىستى.
جومارت ول جىگىتتەرگە قىزعانا قارادى. ەندى گۋىلدى دە ەستىگەن جوق، قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگى سالىنعان ەسكەرتكىش پليتالاردى دا كورگەن جوق.
جومارتتىڭ جانىندا سۋرەتى گازەتتەرگە ءجيى شىعىپ جۇرگەن قارت قۇرىلىسشى تۇردى. قالىڭ قاباعى تۇكسيە سالبىراعان قارت ءدال الدىنان اعىپ جاتقان ەرىگەن مەتالدان كوز الماستان، ەرنى ءۇنسىز قىبىرلاپ تۇردى.
— نە دەپ تۇرسىز، اتا؟ — دەپ سۇرادى جومارت ايقايلاپ.
— ويعا قاپ تۇرمىن، بالام، — دەدى شال، ءبىر گورنوۆويدىڭ ۇزىن شومىشپەن قورىعان مەتالدان ءىلىپ اپ، فورماعا قۇيعان قيمىلىن باقىلاي تۇرىپ. — بالا كەزىمنەن وسى جەردە تۇرام. جاس شاعىمنان كەزدىكتەي عانا سوقا ءتىسى ءۇشىن بايعا ءبىر جارىم جىل جالداندىم. مىناداي عانا توت باسقان، ەسكى ءتىس ەدى، — دەپ قارت مۇيىزدەنگەن الاقانىن كورسەتتى.- — ال ەندى عوي، مىنە، — دەدى، سارقىراپ اققان وتتى مەتالدى نۇسقاپ. — سۋشا اعىپ جاتىر ەمەس پە؟! بۇل وڭىردە مۇنداي بولار دەپ كىم ويلاعان. — قارت تاڭدايىن قاقتى. قاسىنا ءبىر جاس جىگىت كەلگەن. الگىندە ەسكەرتكىش پليتالاردى قۇيعانداردىڭ ءبىرى. قارت ونى قۇشاعىنا قالىستى. — جارايسىڭ، ۇلىم. سەحىن، تۋرالى مىنا قوناققا اڭگىمەلەپ بەرشى، — دەدى جومارتتى مەڭزەپ.
— ءسىز اقتۇمادانبىسىز؟! كەزدەسكەنىمىز قانداي جاقسى بولدى، — دەدى، جومارتپەن تانىسقاننان كەيىن الگى جىگىت قۋانىپ. — بۇگىنگى كۇن مەن ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە كۇنى. اۋىلداعىلارعا ايتار بولسام، مەنىڭ بۇل قۋانىشىما سەنبەس تە ەدى. مەن توڭكەرىستەنمىن عوي. اۋىلدارىمىز وتە جاقىن، كورشى تۇرادى ەمەس پە. ءسىز ۇيگە قاشان قايتاسىز؟ سىزگە ايتار ءبىر ءوتىنىشىم بار ەدى، — دەپ جىگىت، قولپىلداعان پيدجاگىنىڭ قالتاسىنا اسىعا قول سالدى. — - توڭكەرىستى باسىپ وتكەن كەزىڭىزدە، ءبىزدىڭ ۇيگە سوعىپ، مىنانى اقشال اتاما تابىس ەتسەڭىز. قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ جاڭا سەحىنداعى تۇڭعىش مەتالدىڭ بولشەگى، نەمەرەڭىز قۇيعان دەڭىز. ايتاسىز عوي؟ اتام ءبىر قۋانسىن.
— مەن سەنىن، اتاڭدى جاقسى بىلەم. جۇرت ونى «ينجەنەر» دەپ اتايتىن. اشارشىلىق جىلدارى اقتۇمالىقتار ءۇشىن اك تاس قايناتقان بولاتىن.
— ەندەشە، مەنىڭ بولات قورىتۋشى بولۋىما سول اتام سەبەپكەر بولىپ ەدى. دەگەنىنىڭ ورىندالعانىن ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ەستىسىن. ءبىر جاساپ قالار-اۋ، سولاي ەمەس پە؟
— ءبارىن ايتىپ بارام. ايتامىن، — دەدى جومارت ءوزىنىڭ اۋىلعا بارار، بارماسىن ەش ويلانباستان.
پوەزد ۇستىندە جومارت، اۋىق-اۋىق قالتاسىنا قولىن سالىپ، قاعازعا ورالعان زىلدەي شويىن كەسەگىن سيپاپ جىميا كۇلىپ قويىپ وتىردى.
«وسىنىڭ ءبارىن ايتىپ اسقارعا حات جازايىن دا، مىنا سىيدى سوعان جىبەرەيىن، «توڭكەرىسكە بارىپ»، اقشالعا سول تاپسىرسىن»، — دەپ ءتۇيدى جومارت.
وسى ويمەن كەلگەن ول جاتاقحانادا كىلتپەن قوسا شۆەيسار تاپسىرعان اسقاردىڭ حاتىن اشتى.
«اقىرى، ساعان بىر-ەكى اۋىز ءسوز جازۋعا ۋاقىت تاۋىپ وتىرمىن. ارينە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر اۋىز سالەم جولداۋعا موينىڭ جار بەرمەگەن ساعان حات جولداپ تا قاجەتى جوق ەدى، — دەپ باستاپتى اسقار. — تاعى دا قيال قاناتىندا شارىقتاپ، كاتالكا كومىلىپ وتىرعان شىعارسىڭ. ەندى سولارىڭدى ءبىر مينۋتقا تىيىپ تاستا دا، مەنىڭ حاتىما كوڭىل قوي. شەر تارقاتار ءبىر ادام جوق. سوندىقتان وسى حات ارقىلى ساعان ءبىراز اقتارىلماقپىن. وقىپ جۇرگەنىمىزدە اقتۇما ءجايىن ءجيى ەسكە الىپ، جاقسىنى دا، جاماندى دا ايتۋشى ەك. ءسويتىپ مەن، بالالىق شاعىمدا وزىمە قامقورلىق ەتكەن قايىرىمدى جانداردىڭ ورتاسىنا قايتىپ ورالدىم. جاسىراتىنى جوق، مۇنداعى حال مەن كۇتكەننەن دە ناشار بوپ شىقتى. ءوزى تار، ءىشى-سىرتى لاس تام ۇيلەرگە كىرگەنىڭدە وتىرۋعا ورىن تاپپايسىڭ. بەزە قاشقىڭ كەلەدى. ءبىراق قاشا المايمىن. جۇمىستى دا تىندىرىپ جاتقانىم شامالى. قيمىل-ارەكەت كەرەك. ەسكىنىڭ ءبارىن قيراتىپ، جاڭادان سالۋ قاجەت. ال ونداي ىسكەرلىك مەندە جوق. بۇل جەرگە سوزبەن ەمەس، ىسپەن جاردەم ەتكەن ءجون. كەشە ءۇي-ۇيدى ارالاپ ءجۇرىپ مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ءتىزىمىن جاساعام، سوندا سەگىز بالانى، مەكتەپكە تارتىلماعانىن انىقتادىم. جۇرت قالاعا وقۋعا كەت¬كەن بالاسىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىن، ياكي ۋچيليششەنى بىتىرگەن سوڭ اۋىلعا قايتىپ ورالمايتىنىنان قورقادى ەكەن. ەگەر، مۇمكىندىگىڭ بولسا، كەلىپ قايت. ءبارىن ءوز كوزىڭمەن كورىپ، اقىل-كەڭەس بەر بىزگە».
جومارت سو كۇيى شەشىنبەستەن، بولمە كىلتىن شۆەيسارعا كەرى تاپسىردى دا، اقتۇماعا بيلەت الدى.
* * *
مەكتەپتى جوندەۋگە باۋكەن ساپار اعاي مەن اعاش ۇستاسى ەگور ەكەۋىن جىبەرىپتى.
ءوڭى سارعىش تارتقان، ۇزىن بويلى شالعا تەسىلە ۇزاق قاراي تۇرىپ اسقار، ءبىر كەزدە تاۋدا اك تاس قايناتقان جىلى ءوزىن جۇلما كوجەگە تويعىزعان كورشى كولحوزداعى جايدارى ورىس شالى ەگور اعايدى تانىدى. كەيىننەن باۋكەننەن ەستىپ ءبىلدى، ەگور مۇندا وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن كەشىپ كەپتى، كولحوزدىڭ باقشاسىن قاراعان كورىنەدى، كوك شالعىن ورتاسىنداعى شاعىن كىرپىش تامدا تۇرادى ەكەن. ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى سوعىستا قايتىس بوپتى دا، ال كىشىسى اسكەري قىزمەتى بىتكەن سوڭ سول جاقتا ۇيلەنىپ، ۆورونەج وبلىسىنىڭ ءبىر جەرىندە تۇرىپ قالىپتى.
ەگور مەن ساپار پارتالاردى تەز ارادا جوندەپ، ونان سىرلاپ قويدى. ال ەدەندى، ەسىكتى جانە توبەنى جوندەۋ ءۇشىن تاقتاي كەرەك ەدى. الدەكىم: قوعالى وزەنىنىڭ جاعاسىندا قۇرىلعان جاڭا سوۆحوزدان تاقتاي تاۋىپ الۋعا بولادى دەگەندى ايتتى.
ەگور مەن ساپار سول سوۆحوزعا اتتاندى. ءبىراق سوۆحوز ولارعا تاقتاي بەرمەي جىبەرىپتى، ەكەۋى دە قاتۋلى، ءۇنسىز ورالدى.
— جۇرتقا تەلمەڭدەيتىن تۋك تە جوق. بىزگە بىرەۋ تاقتان تاۋىپ بەرەر دەيسىڭ بە، ءوزىمىز ازىرلەۋىمىز كەرەك، — دەدى ساپار باۋكەنگە.
— ادامدى قايدان الام؟ — دەدى باۋكەن كۇرسىنىپ. — ەكى شال ەزدەرىن، بارماساڭدار، ەلدىڭ ءبارى ەگىن وراعىندا. بولماسا كۇتە تۇرىڭىزدار، باسقارما ماجىلىسىندە قۇرىلىس ماتەريالدارى تۋرالى ماسەلە قويىپ، اۋدان مەكەمەلەرىنەن ءوتىنىش ەتكەن دۇرىس شىعار.
— ءاي، سول ماجىلىستەرىڭ مەن قاۋلىلارىڭدى قويان - قويساڭ، — دەدى ساپار قولىن سىلتەپ. — ءويتىپ ەندىگى جىلعى وسى كەزگە دەيىن دە اعاش الا المايسىڭ. ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ بارادى، كەپ ۇزاماي كۇزگى جاڭبىر كەلەدى. سوعان دەيىن ەڭ بولماسا توبەنى جوندەۋ كەرەك. اعاش قيىپ اكەپ، قولمەن ارالاپ تاقتاي جاسايمىز. اناۋ اسقارعا كومەك ەتپەسەك، بالانىڭ تاۋى شاعىلاتىن ءتۇرى بار.
اسقار شىنىندا دا وزگەرگەن ەدى. ەكپىنى باسەڭسىپ، ەكى ءيىنi سالبىراپ، شارشاعان كۇيگە تۇسكەن. دوستارىمەن قوشتاسىپ، قالادان، تەاترلار مەن كينولاردان قول ۇزگەنىنە ەكى عانا اي ەمەس، ۇزاق جىل ەتكەندەي كورىندى وعان. بىرتىندەپ ونىڭ دا كۇندەلىكتى تىرشىلىگى ا.ۋىل ادامدارىنداي سۇرەڭسىز بولا باستادى. ول ەندى جالعىز وتىرۋدان، از ۋاقىت جۇمىسسىز بوس وتىرىپ قالۋدان قورقاتىن بولدى. ەگەر بۇرىن جۇمىستى ءوز ىقىلاسىمەن ءلاززات الىپ ىستەيتىن بولسا، ەندى كوكىرەگىن قارس ايىرعان ءىشقۇستالىقتى باسۋ ءۇشىن ىستەيتىن بولدى. ەكى رەت اۋدان ورتالىعىنا بارىپ قايتتى. ءبىرىنشى بارعانىندا اقتۇماعا گازەت نەلىكتەن ەكى جەتى كەشىگىپ كەلەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن اۋداندىق بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنا كىرگەن.
بايلانىس ءبولىمىنىڭ باستىعى بۇعان تاڭىرقاي قارادى دا:
— نەمەنە، جىگىتىم، كوكتەن ءتۇستىڭ بە ءوزىڭ؟ ازىرگە موسكۆادان ءاقتۇماعا «تۋ» ۇشپايدى. گازەتتەردى ءبىز دەر كەزىندە جەتكىزىپ تۇرامىز. بۇل شاعىمىڭىز ورىنسىز، — دەدى.
ونان سوڭ ول اسقارعا گازەت، جۋرنالداردىڭ قايدا، قالاي باسىلىپ شىعاتىنىن، جازىلۋشىلارعا قالاي جەتكىزىلەتىنىن تاپتىشتەپ تۇسىندىرە باستادى.
— قالاعا سامولەتپەن جەتكىزىلەدى، ونان اۋدان ورتالىقتارى مەن ءىرى سەلولارعا ماشينامەن، ال ونان ءارى اربامەن، بولماسا جاياۋ تاسىلادى، — دەپ ءبىتىردى سەزىن.
ەكىنشى بارعانىندا اسقار اۋداندىق مادەنيەت بولىمىنە كىرىپ، اقتۇماعا تۇراقتى كينوقوندىرعى ساتىپ الۋعا بولماس پا، ەكەن دەپ سۇراعان. ونىڭ بۇل ءسوزىن جۇرت تاعى دا تاڭىرقاي قارسى الدى.
— كينوقوندىرعى كەم دەگەندە ءجۇز تۇتىننەن قۇرىلعان ءىرى ەلدى پۋنكتتەرگە عانا بەرىلەدى، جىگىتىم. ال ءسىزدىڭ اقتۇماڭىزدا باس-اياعى جەتپىسكە جەتەر-جەتپەس. ءسىز ءوزى وقىعان ادام ءتارىزدىسىز، ەندەشە كينو قوندىرعىنىڭ جەكە ادامعا ساتىلمايتىنىن بىلۋگە ءتيىسسىز عوي.
ەسىكتى جابا بەرگەن اسقار بىرەۋدىڭ تۋ سىرتىنان سىبىرلاي ايتقان سوزدەرىن ەستىپ قالدى.
— الگى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ كەپ، اقتۇماداعى باستاۋىش مەكتەپكە كەتكەن وسى اڭگۇدىك ەكەن عوي. شىركىننىڭ ديپلومىن ماعان بەرسە.
كوپ جۇرتتىڭ مۇنى اڭگۇدىك ساناعانىنا اسقاردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كوڭىل اۋدارمايتىن بولدى. ۋاقىت وزدىرۋ ءۇشىن وقۋلىق كىتاپتار جيناستىرىپ، كورنەكى قۇرالداردى ازىرلەپ، بولاشاق شاكىرتتەرىمەن تانىسا باستادى.
اۋىل تۇرمىسى جۇپىنى. قاي ۇيگە كىرسەڭ دە جەر ەدەن، الاسا دوڭگەلەك ۇستەل. كەيبىرەۋلەردىكىندە ارا-تۇرا راديوقابىلداعىش كەزدەسەدى، ءبىراق باتارەيالارى باياعىدا تاۋسىلعان، ەشقايسىسى سويلەمەيدى. قالادا تۇراتىندار عوي، قابىلداعىش ءۇشىن باتارەيا ىزدەپ الەك بولمايدى، كۇندىز - ءتۇن سويلەتەم دەسە دە وندا ەلەكتر بار. ال اقتۇما بولسا، قاشان اسقار سياقتى ءبىر اڭگۇدىك - — راديست كەلىپ، قابىلداعىشتار ءۇشىن تاۋسىلماس باتارەيا ويلاپ تاپقانعا دەيىن كورەتىن كۇنى وسى دا.
بۇرىندار اسقارعا ۇنايتىن اۋىل ءومىرىنىڭ وزگەشەلىكتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى ەندىگى جەردە ادام توزگىسىز قورلىق سياقتى كورىندى.
اۋىل جاستارى سول باياعىشا باستانعى جاساپ، كوڭىل كوتەرەدى. ءار جەتى سايىن ءبىر ۇيگە جينالىپ اپ، ەت جەپ، ءشاي ءىشىپ، ونان سوڭ تەمەكى ءتۇتىنى مەن بۋ جايلاعان تار بولمەدە وتىرىپ، ءان سالادى. كەيدە اي جارىق تۇندەردە اق سۇيەك وينايدى.
بۇل جاس جىگىتتەردى اسقار كۇندە ەگىس دالاسىندا كورەدى. ولار بۇعان كولحوزداعى سايگۇلىك اتتار تۋرالى، اڭشىلىق جايلى، شوپاندار مەن جىلقىشىلار ومىرىنەن نە ءبىر قىزعىلىقتى وقيعالاردى اڭگىمەلەيدى. اۋىل تۇرمىسى جايلى قىزۋ ايتىسادى. سوندايدا ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: «الداعى ۋاقىتتا قايتەمىز؟ وسى اقتۇمادا كلۋب ءۇيى سالىنىپ، كينوقوندىرعى ورناتىلاتىن كۇن بولا ما، جانە وسى تۇرمىستى جاڭعىرتا الامىز با؟» — دەگەن تۇيىنگە كەپ تىرەلەتىن. اسقارمەن بالا جاستان بىرگە وسكەن قۇربىلارى وعان قۇرمەتپەن قاراپ، قانداي ىستە بولماسىن ونى قولداۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرەتىن. ال اسقار بولسا ءىستى نەدەن باستارىن بىلمەي داعداردى. ءبارى قولىنان كەلگەنى — جاڭا كىتاپتار تاۋىپ اكەلدى. سولاردان شاعىم كىتاپحانا قۇراستىرىپ، اركىم ءوزى قالاعان كىتاپتى الىپ وقىسىن دەگەن ويمەن مەكتەپ ىشىنە سورەگە جيناستىرىپ قويدى. ءوزى ساپارمەن بىرگە اعاش دايىنداۋعا اتتانباق بولدى. ونداعى ويى اعاش دايىنداعان ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە اۋىل جايىن وي سارابىنان وتكىزىپ، شاشادا ساپارمەن پىكىر الىسۋ ەدى، جانە تاۋدىڭ تازا اۋاسىن جۇتىپ دەم الۋ.
اعاش دايىنداۋعا اتتانار توپ ءساتتى جينالدى. ساپار مەن اسقاردان ەزگە ەگور اعاي جانە كولحوز قويماسىنىڭ كۇزەتشىسى مامىرباي بار.
قۇرال-سايماندار مەن ازىق-تۇلىكتەردى سايلاپ الىپ، قوس اتتى ءۇش اربامەن جانە اۋىستىرىپ جەگۋگە قوس اتتى جەتەككە بايلاپ، بۇلار اقتۇمادان تاڭەرتەڭ ەرتە اتتاندى.
الدىڭعى ارباداعى اسقاردىڭ قاسىنا قودار كەپ وتىردى. ول اسقارعا ابدەن ءۇيىر بوپ العان ەدى، ۇزاقتى كۇنگە اينالىپ قاسىنان شىقپايدى. اسقارمەن بىرگە كولحوز ورتالىعىنا، بريگادا قوسىنا، اۋدانعا بارىپ قايتىپ ءجۇردى. اسقار دا وعان باۋىر باسىپ كەتتى.
قودار جاقسى كومەكشى ەدى. مەكتەپ جوندەۋ كەزىندە اسقارعا باۋكەن بەكىتىپ بەرگەن اتتىڭ بار كۇتىمىن تۇگەلدەي وسى قودار موينىنا العان.
اسقاردىڭ اعاش دايىنداۋعا باراتىنىن ەستىگەن قودار تۇندە ساپارعا كەپ، مەن دە بارامىن دەپ قيعىلىقتى ساپ، جىلاپ، اقىرى شالدى كوندىرگەن.
كانىگى تانىس جول. اۋەلى ون ەكى شاقىرىمداي تاۋدى بوكتەرلەي ءجۇردى دە، توڭكەرىس پەن جىلاندىدان وتكەننەن كەيىن شۇعىل وڭتۇستىككە قاراي بۇرىلىپ، جاۋىن سۋى جىرىمداپ كەتكەن ەسكى سۇرلەۋمەن جوعارى ورلەي باستادى. بيىك ەردەن ءجيى - ءجيى ايالداپ، اربالاردىڭ دوڭعالاعىنا تاس تىرەپ قويىپ، اتتاردى دەمالدىرىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. بيىك شىڭنان قۇلاي اققان كىشكەنە بۇلاقتىڭ جاعاسىنا كەپ، ات شالدىرۋعا توقتاعان. وت جاعىپ، ءشاي قويدى. جوعارى ورمەلەپ كەتكەن قودار سالدەن كەيىن كىشكەنە شەلەكپەن تولتىرىپ قارا بۇلدىرگەن تەرىپ اكەلدى.
جوڭعار تاۋىنىڭ قوينى كۇزدە تۇنىپ تۇرادى. تومەنگى ەتەگىندە ەگىن مەن مايالانعان پىشەن. تاۋ جولىنىڭ جيەگى تولى جابايى الما مەن دولانا. كەي تۇستارىن شىرماۋىق جاپقان قارا جولعا ۋىلجي پىسكەن جابايى الما توپ ەتىپ ءۇزىلىپ تۇسەدى دە، تاناۋدى جارارداي ءيىسى اڭقىپ، تومەن قاراپ دومالايدى. ولاردى جيناپ الىپ جاتقان ەشكىم جوق. جيناعاندا قايدا اپارماق. ونى تاسيتىن كولىك قايدا، جول قايدا جانە كىم ساتىپ الادى.
اسقار بالا كەزىندە جامانتاس جايلاۋىنداعى قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە، تاۋ بۇلاقتارىن ساعالاي ورىن تەپكەن ومارتاشىلارعا بارۋ ءۇشىن وسى ارامەن جۇرگەن. الايدا سول ساپارى ەسىندە ەمىس-ەمىس قانا قاپتى.
ول تۋعان جەرىنىڭ بار سيپاتىن ەندى عانا اڭداپ، تاۋ شىڭدارىنا، ەتەكتەگى جاسىل القاپقا ەلىتە قاراي بەردى.
— ساپار اعا، اناۋ شىڭ قالاي اتالادى؟
— ال مىناۋ اڭعار شە؟
— نەگە مىناۋ اسۋ حان قىزى اتانعان؟ — دەپ اسقار ءۇستى - ۇستىنە سۇراپ، بالا كەزىندە ەستىگەندەرىن ەسىنە الدى.
— بۇل ارا ءبىر كەزدە اتاقتى حاننىڭ جايلاۋى بولىپتى. سول حاننىڭ قىزى وسى اسۋدىڭ ارعى جاعىنداعى ۇستىرتتە دەم العاندى ۇناتادى ەكەن. ءوزى ىلعي اق ىنگەنگە ءمىنىپ جۇرەدى ەكەن. بىردە حان قىزى وسى اسۋدان اسىپ كەلە جاتقانىندا نوسەر جاۋىن جاۋادى. ال جاۋىن جاۋعان كەزدە تاۋدا تۇيەمەن ءجۇرۋ وتە ءقاۋىپتى. تۇيە شوپتەن تايعاقتاپ مۇلدەم جۇرە المايدى. مىنە، سول نوسەردە اق ىنگەن تايىپ جىعىلىپ، تومەن قاراي دومالايدى.
مالاي جىگىت حانشانى قۇتقارماق بولىپ ۇمتىلعانمەن قۇتقارا المايدى. اق ىنگەن قۇلاما جاردىڭ جيەگىندەگى جاي ءتۇسىپ ومىرىلعان الما اعاشىنا بارىپ سوعىلادى. ال حان قىزى تەرەڭ شىڭىراۋعا قۇلايدى، الما اعاشى بۇتاعىندا كويلەگىنىڭ تەك ءبىر جاپىراق جىرتىندىسى عانا ءىلىنىپ قالادى. حان قاھارىنان قورىققان جاس جىگىت تە ات-ماتىمەن قىز سوڭىنان قۇزدان قۇلاپ كەتە بارادى.
كەيىن جۇرت جينالىپ كەپ جار استىنان قىزدى دا، جىگىتتى دە تاپپايدى. تاۋدان قۇلاپ اققان كۇشتى تاسقىن ولاردى تەنتەك وزەنىنە اعىزىپ اپارسا كەرەك، ال تەنتەك بولسا الاكولگە اكەتكەن.
حان قىزىنىڭ ولگەن جەرىنە جىل سايىن كەلىپ ءتۇرۋ ءۇشىن، قازىپ جول سالۋدى بۇيىرعان. سونان باستاپ حالىق بۇل اسۋدى حان قىزى دەپ اتاپ كەتكەن.
— اڭىز قانداي ەسكىرگەن بولسا، مىنا جول دا سونداي ەسكىرىپتى. جاڭا جول سالماسا، وتە ءقاۋىپتى عوي، — دەدى اسقار شىقىراۋعا قاراي كەز تاستاپ. — شوپاندار كوشى قالاي ەتىپ ءجۇر ەكەن بۇل ارادان؟
— ءاي، بالام - اي، ونداي كۇش قايدان كەلسىن بىزگە. پىشەن مەن ەگىننىڭ ءوزىن ءولىپ-تالىپ ازەر جيناپ ءجۇرمىز، كەي جىلى ءشوپتى دە جەتكىلىكتى ەتىپ شابا المايمىز. جەرىمىز جومارت بولعانمەن، اۋا رايى قۇبىلمالى عوي. ونىڭ ۇستىنە بۇل وڭىردە ءالى تەحنيكا كۇشى دە از. سارىارقا، ياكي تورعاي، نەمەسە ءمىرزاشول دەيسىڭ بە بۇل ارانى. اتتەڭ، شىركىن، جوڭعار تاۋلارىن جاقسىلاپ زەرتتەپ، جابايى جەمىستەرى مەن ومارتالارىنا كوڭىل بولىنسە، جاعداي باسقاشا بولار ەدى-اۋ. سوندا جاقسى جول دا سالىنار ما ەدى. ايتپەسە، قاراشى، قانشاما بايلىق بوسقا ىسىراپ بوپ جاتىر. ىلە الاتاۋىنان باستاپ سوناۋ تارباعاتايعا دەيىنگى تاۋلى القاپتا جابايى ەسكەن قالىڭ باققا ەشكىم كوڭىل بولەر ەمەس. ءبىر عانا جەمىس-جيدەگىمەن بۇكىل ءبىر مەملەكەتتى قامتاماسىز ەتۋگە بولار ەدى عوي. مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە قانداي قولايلى!
— جاڭا سوۆحوزدار قۇرىلىپ جاتىر ەمەس پە؟ كۇنى كەشە عانا ءوزىڭىز تاقتاي ىزدەپ بارىپ قايتتىڭىز عوي.
— قايداعى جاڭا. وسى كۇنى سونداي ءبىر ادەت شىقتى ەمەس پە، دۇرىس پا، بۇرىس پا، ول جاعىن ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق، قيت ەتسە سوۆحوز قۇرا قويادى. بۇرىننان بار بىرنەشە كولحوزدى بىرىكتىرەدى دە مال شارۋاشىلىعى سوۆحوزىن قۇرا قويدى، «جاڭا» دەپ جۇرگەندەرى سول. ەندى سوعان ەپتەپ قۇرىلىس جابدىقتارىن ءبولىپ، ماماندار جىبەرىپتى. ازىرگە پايداسىن كورە المادىم. انەۋ كۇنى ءبىز بارعان جولى سوندايلاردىڭ بىر-ەكەۋى شاباداندارىن ارقالاپ قايتىپ بارا جاتتى. الا كەتىڭىز دەگەننەن كەيىن، مەن اقىماق ولاردى ارباما وتىرعىزايىن دا. سوزدەن ءسوز تۋا كەلە اقىرىندا، ەگور بولماعاندا ەكەۋىن دە قامشىنىڭ استىنا الا جازدادىم.
— ءجا، ايتپاي-اق قويشى، سولاردى، ساپاركا. ادام دەيمىسىڭ سولار، — دەدى سوزگە ەگور قارت ارالاسىپ.
— ءيا، نە بوپ ەدى؟ — دەدى اسقار بىلگىسى كەلىپ.
— ولار بىزگە قايتار جولىمىزدا جولىققان. ارباعا وتىرعىزدىم، سونان بىرەۋى: «اقساقال، بۇل ارادا قاشاننان بەرى تۇراسىز؟» — دەپ سۇرادى. «وسى جەردە ءتۋىپ-وستىم»، — دەدىم. «ە، وندا ءسىز ۇيرەنىپ كەتكەن ەكەنسىز عوي. ال ءبىز بۇل ۇرانىن، ىشىندە تۇرا الاتىن ەمەسپىز»، — دەيدى الگىلەر. ارينە، تۋعان جەرىمدى «ۇرا» دەگەندەرى باتىپ كەتتى ولاردىڭ.
ەگوردىڭ ۇناتپاعان ءتۇرىن كورىپ ساپار دەرەۋ:
— ال جاقسى، بولدى، ءار قاراي ايتپايمىن، ەگوركا، — دەپ قولىن سىلتەدى. — قىسقاسى، الگىلەردىڭ شاباداندارىن ءتۇسىرىپ تاستاپ، كەتە باردىق. ەگوركا دا وزدەرىنىڭ جەتەسىنە جەتكىزدى.
اسقار ءوز ىشىنەن ول جىگىتتەردى كىنالاعان جوق. بۇل جەردىڭ ولارعا ۇناماۋى دا مۇمكىن دەپ ويلادى ول، ال ساپار بولسا باسقا ەش جەردى كورگەن ەمەس قوي...
— اللا الدارىنان جارىلقاسىن. مەيلى بارسا بارسىن، — دەدى ساپار. — وۋ، جەر بولسا ديقان تابىلماي قالعان با...
— سىرىن الماعان ادامدى بىردەن پالەن دەپ ايىپتاۋ دا قيىن عوي، — دەدى ويلى كۇيدە وتىرعان مامىرباي.
— جاقسى ادام قيىندىقتان قاشا جونەلمەس بولار، — دەپ ەگور ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستادى. — وندايلاردى قورعاماۋ كەرەك.
— مەن ولاردى قورعاپ وتىرعام جوق جانە سەندەردى دە اقتاي المايمىن. تەك كەيدە ادامنىڭ كوڭىلىندەگىنى ءتۇسىنۋ قيىن دەيمىن. مۇمكىن ولاردىڭ دا بەلگىلى سەبەپتەرى بار شىعار، — دەپ مامىرباي ءوز دەگەنىن نىقتاي ءتۇستى.
— جاقسى ارمان ەڭبەك سۇيگەن ادامنىڭ جان سەرىگى، ال ءوزى ءوز ادامنىڭ ارمانى دا ءوز بولادى دەۋشى ەدى، مارقۇم، مەنىڭ ەسكى دوسىم نۇركەش، — دەدى ساپار. — اسقارجان، نۇركەشتى ءبىلۋشى مە ەدىڭ، سەن؟ ءاي، بىلمەسسىڭ. وتە جاسسىڭ عوي ول كەزدە. نۇركەش دەگەن ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەن ءبىرىنشى ءمۇعالىم بولاتىن. بالالارمەن قوسا ۇلكەندەردى دە وقىتىپ، ساۋاتىن اشتى عوي مارقۇم.
— ول كىسىنى بىلەم مەن، ءبىرىنشى كلاستا وقىتقان مەنى. ولەرىنىڭ الدىندا اكەم جەتىگە تولماعان مەنى جەتەكتەپ اپارىپ سول كىسىگە تاپسىرعان.
اسقار ءوزىنىڭ قارت مۇعالىممەن العاش كەزدەسكەن كەزىن ەسىنە الام. باياعىدا بولاتىن. جايماشۋاق اشىق كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى، العاش رەت ساباق وتكىزۋدىڭ ورنىنا، كىپ-كىشكەنتاي، اپ-ارىق، ءجۇرىس-تۇرىسى وتە تەز ءمۇعالىم شال بالالاردى اۋىلدىڭ تورىندەگى تاۋعا الىپ شىقتى. وسى ۋاقىتقا شەيىن اسقار تاۋعا شىعىن كورگەن ەمەس ەدى. اۋىل سىرتىنداعى قىراتتان ارعى دۇنيەنىڭ ءبارى وعان جۇمباق بوپ كورىنەتىن. ەرتەڭگىسىن ۇيقىدان ويانا ساپ، كوزىن ۋقالاپ ءسۇرتىپ، ۇيدەن جۇگىرە شىققان بويدا ول تاۋ شىڭدارىنا ءجيى-جيى ۇڭىلە قارايتىن. سوندايدا وعان شىن، باسىنا شىققان ادام اسپانعا قول سوزىپ بۇرشاقتى ۋىستاپ الاتىن بولار دەگەن وي كەلەتىن.
ول مۇعالىمنەن اداسىپ قالاتىنداي جان - دارمەن ەنتەلەي جۇرەدى. ال ءمۇعالىم شال بولسا تۋعان اۋىل تۋرالى، وسىناۋ وقۋشىلار ارالاپ كەلە جاتقان دارقان ولكە جايلى اڭگىمەلەيدى. ءاربىر ەسىمدىكتىڭ، ءاربىر قۇستىڭ اتىن قالت جىبەرمەي تامىلجىتا باياندايدى، ال بالالار بولسا باسقا دۇنيەنى تەگىس ۇمىتىپ، تەك سونىڭ ايتقاندارىن عانا تىڭدايدى.
تاسپا جول بيىككە باستاپ ارباپ كەلەدى. جابايى وسكەن قالىڭ تاڭقۋرايدى جىرىپ وتكەن بالالار جاقىن شىڭداردىڭ بىرىنە ىلىككەن، ءدال يەكتەرىنىڭ استىنان قايتالانباس عالامات سۇلۋلىق جارق ەتتى.
سوناۋ تومەندە بۋالدىر مۇنارتىپ ۇشى-قيىرى جوق كەن، دالا جاتىر. ال ماڭداي الدىندا كوك شالعىن بەل-بەلەستەر، ونان ارىدە شاڭقيعان اپپاق شىڭ قۇزدار كورىنىپ تۇر. الاقانىمەن كوزىن كۇننەن قالقالاي تۇرىپ ول بۇلتتارمەن استاسقان اق زەڭگىر جارتاستارعا قارادى...
قارت ءمۇعالىم بولسا وسى تاۋلاردىڭ شاتقالدارىنا شاشىراي ورىن تەپكەن سەلولار مەن اۋىلدار جايلى، مىناۋ مۇزداردان باستاۋ الاتىن بۇلاقتار مەن وزەندەر تۋرالى، قارلى شىڭدار تۋرالى جانە جەردىڭ دوڭگەلەك شار ءتارىزدى ەكەندىگى تۋرالى اڭگىمە شەرتەدى. ول سول ءسات بالالارعا دۇنيەنىڭ عاجايىپ سىرلارىن جايىپ ساپ تۇرعان سيقىرشىداي كورىنۋشى ەدى. بالالار ونىڭ «مۇڭلىق پەن زارلىق» تۋرالى تاماشا ەرتەگىسىن دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتا تۇرىپ تىڭدايتىن. سول جىلى كوكتەمدە ءبىرىنشى كلاسس وقۋشىلارى قارت ءمۇعالىمنىڭ باستاۋىمەن مەكتەپ جانىنا اعاش وتىرعىزعان...
ول اعاشتار سوعىس كەزىندە قۇرىدى. اۋىلداعىلار وتىننان قىسىلعان كەزدە كەسىپ ءبىتىردى. مەكتەپ ءۇيى بولسا باياعىدا توزىپ كەتكەم. ءبىراق ءبارىبىر جۇرت قارت ءمۇعالىمدى ۇمىتقان ەمەس، ارقا شان ونى قۇرمەتپەن ەستەرىنە الىپ، اڭگىمەلەپ وتىراتىن...
ارينە، ول كەزدەردە ءمۇعالىم دەگەن اۋىلداعى بەتكە ۇستار ءبىرىنشى ادام بولۋشى ەدى، ول جۇرتتىڭ بارىنەن دە كوپ بىلەتىن، پىكىرىنەن دە كوپ وقيتىن جانە بالالاردى عانا ەمەس، ۇلكەندەردى دە وقىتاتىن. بۇكىل اۋىلدىڭ نازارىن وزىنە قاراتىپ الۋ ءۇشىن، قارعا اقىلشى بولىپ دەگەنىن ىستەتىپ، تالاپ ەتۋ ءۇشىن ءمۇعالىم ءوز ءپانىن جاقسى بىلسە جەتكىلىكتى ەدى. ال ءقازىر ولاي ەمەس، اۋىلداستارىڭنىڭ قۇرمەتى مەن سەنىمىنە يە بولۋىن، ءۇشىن ءوز ماماندىعىڭدى عانا ءبىلىپ قويۋ جەتكىلىكسىز، دەپ ويلادى اربا سوڭىنان ونداي ىلەسكەن اسقار. مەيلى، كەيبىر شاعىن اۋىلداردىڭ جاعدايىندا ءمۇعالىمنىڭ ءرولىن ءقازىر دە زور دەلىك. ماسەلەن اۋىل بالالارىن، شوپانداردىڭ بالالارىن تاربيەلەۋدىڭ ادىستەرى قالاداعى نەمەسە ۇلكەن ەلدى پۋنكتتەردە بالالارمەن سالىستىرعاندا مۇلدەم وزگەشە، دەپ قويدى اسقار. كۇرەكەڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار، مۇنداعى وقۋشىلارعا كىتاپتار، سۋرەتتەر، فيلمدەر امسە ۇعىنىقتى بولا بەرمەيدى جانە تۇرمىستىق جاعدايلار دا تۇرلىشە عوي. سوندىقتان ءمۇعالىم وسى ايىرماشىلىقتاردىڭ ورنىن قالاي ەتكەندە دە تولىقتىرۋعا مىندەتتى. ايتپەسە ونىڭ شاكىرتتەرى قالادا وقىعان بالالاردىڭ ءبىلىم دارەجەسىنەن كەم ءتۇسىپ جاتاتىن بولادى. بۇل تۇستا تەك ءمۇعالىم عانا ەمەس، بۇكىل جان-تانىمەن ءوز ىسىنە بەرىلگەن ىسكەر، جاڭاشىل، ۇيىمداستىرعىش جان بولۋى كەرەك...
ال سول ىسكەرلىك مەنىڭ ءوز باسىمدا بار ما؟ بالالاردى شىن سۇيەمىن بە، ولارعا جاقسى تاربيەشى بولا الام با؟ ەگەردە مەنىڭ بويىمدا تاربيەشىنىڭ تالانتى دەپ اتالاتىن قابىلەت جوق، بولسا، وندا ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىمىمنىڭ نە پايداسى بولعانى؟ پەداگوگتىك ورتا ءبىلىمى بار كەز كەلگەن ادام بۇل جەردە مەنەن الدەقايدا ءتاۋىر ىستەيتىن بولادى توي...
اسقار ءوزىنىڭ اۋداندىق مادەنيەت بولىمىندە بولعان ءساتىن، بايلانىس كەڭسەسىنىڭ باستىعىنا كىرگەنىن جانە رەسپۋبليكا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كينوقوندىرعىلار تەك ءىرى ەلدى پۋنكتتەردە عانا ورناتىلۋى كەرەكتىگى تۋرالى قاۋلىسىن تاعى دا ەسىنە العان.
— ساپار اعا، وسى كولحوزداردى ىرىلەندىرۋ نەگە قاعاز جۇزىندە عانا بولىپ وتىر؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قاعاز جۇزىندە قالاي؟
— سىزدەر كولحوزدى ىرىلەندىرۋ جونىندە، ياعني شاعىن – شاعىن التى اۋىلدىڭ بىرىگۋى جونىندە قاۋلى الدىڭىزدار. سولاي عوي؟
— سولاي دەلىك.
— ال ءىس جۇزىندە ءار اۋىل سول بۇرىنعى مەكەندەرىندە وتىر، ايىرماسى تەك، ەندى كولحوز دەپ اتالمايدى، بريگادا عانا بولىپ قالدى. بىرىنەن ءبىرى ءۇش شاقىرىمنان ون سەگىز شاقىرىمعا دەيىن شالعاي جاتقان اۋىلدار جەكە-جەكە العاندا وتە شاعىن مەكەندەر. ەندەشە سولاردىڭ ءبارىن ءبىر ورىنعا كوشىرىپ، ۇلكەن اۋىل قۇرىپ ورتالىق جاساپ، سوندا ورتا مەكتەپتى دە، ينتەرناتتى دا، اۋرۋحانانى دا، كلۋبتى دا سالۋعا بولار ەدى عوي، كينوقوندىرعى دا بولار ەدى. نەگە سولاي ەتپەسكە؟
— جۇرتقا باۋىر باسىپ وتىرىپ قالعان ورنىن بىردەن تاستاپ كەتۋ وڭاي ەمەس. جانە باستى سەبەپ بۇل ەمەس. ەڭ باستىسى — - تۇرعىن ءجايدىڭ جوقتىعى. جاڭا جەردە كىم ساعان ءۇي سالىپ دايىنداپ وتىر. مىنەكەي، مەكتەپتىڭ توبەسىن جوندەۋ ءۇشىن عانا جولسىزبەن قۇزار شىڭعا ورمەلەپ كەلەمىز... ەگەر قۇرىلىس ماتەريالدارى جەتكىلىكتى بولسا، ءىس مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى عوي. سوۆحوز پوسەلكەلەرى سياقتى ءبىزدىڭ اۋىلىمىز دا ءىرى ورتالىققا اينالار ەدى. ازىرشە بۇل ءبىزدىڭ ياكي اۋدان باسشىلارىنىڭ قولىنداعى ءىس ەمەس...
ساپاردىڭ سوزىنە ەشكىم قارسى داۋ ايتقان جوق. مۇنان ءارى ءبارى دە ءۇنسىز ءجۇردى. اتتاردى شالدىقتىرماۋ ءۇشىن ورگە قاراي جاياۋ كوتەرىلىپ كەلەدى. اق كوبىك تەر باسقان اتتار دىمقىل جەرگە تۇياقتارىن كىرش-كىرش قاداپ ءجيى توقتاپ تىنىستايدى. بۇلار قىراتتىڭ ۇستىنە كۇن كەشتەتە شىققان، قارسى الدارىنان كوك جازىق اشىلدى.
باتار كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسى جازىقتان جىلجي ورلەپ، اپپاق سۇستى تاۋ شىڭدارىنا بارىپ تىرەلگەن. كوك جالىن تارتىپ بۇلت ورانعان قارلى جارتاستار جاقتان سۋىق جەل سوقتى. سوندايدان، ءالى كۇزەۋگە ءتۇسىپ ۇلگىرمەگەن شوپانداردىڭ كيىز ۇيلەرى كورىندى.
— مىنا وتىرعاندار ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ شوپاندارى. بۇگىن وسىندا تۇنەپ، قارا تاس قىراتىنا ەرتەڭ جەتەمىز، — دەدى دەپ بەت قاعىپ قويعان ساپار.
قارسى الدارىنان ارسىلداپ ءۇرىپ ەكى قاسقىر توبەت شىققان.
— وي، جاتىڭدار، ءارى! — دەپ ارتىنشا كيىز ۇيدەن كەكسەلەۋ بوپ كورىندى. اماندىق-ساۋلىق ايتىسقاننان كەيىن:
. — ءدال كەزىندە كەلگەندەرىڭ جاقسى بولدى عوي، — دەدى.
قارا سۋىقتان كەسكىنى قارايىپ توتىعىپ كەتىپتى. اسقاردى اسىرەسە تاڭداندىرعان ايەلدىڭ كوزى بولدى. ءبىر كەزدەردە مولدىرەپ تۇراتىن قاراقات جانار ۇيقىسىزدىقتان قىزارا جاساۋرايدى. كۇيەۋىنىڭ ەسكى پەنجەگىن كيىپ، ونىڭ سىرتىنان قىرىق شوقپىت جاماۋ سالىنعان شولاق توندى جامىلىپ اپتى، اياعىندا شويقيعان كيرزى ەتىك.
— نە بوپ قالدى؟ — دەدى مامىرباي دەگبىرسىزدەنىپ.
— ۇيگە كىرىڭىزدەر، ۇيگە كىرىڭىزدەر، — دەدى ايەل جاۋاپ ورنىنا.
— قودارجان؛ اتتاردى دوعارىپ، ارباعا مىقتاپ بايلاعايسىڭ. ءبىراز سۋىنسىن، وتقا سونسوڭ جىبەرەرمىز، — دەپ ساپار اربادان ءتۇستى.
اياداي كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءتورت بۇكتەلگەن كيىزدىڭ ۇستىندە قالىڭ كورپەمەن قىمتانىپ ورانعان ادام جاتىر ەكەن. بەتى كورىنبەيدى، ىڭقىلداي ءتۇسىپ، ارى-بەرى توڭبەكشيدى، قينالا ىڭىرانادى.
— ساۋ بولعاي، كۇرەكە، نە بولدى؟ — دەدى شوپاننىڭ باس جاعىنا كەپ مالداس قۇرعان ساپار، وعان ۇڭىلە ءتۇسىپ.
كۇرەكەڭ كورپە استىنان قولىن سوزىپ، تەرىسىندەگى قىزامىقتانا كۇلدىرەپ تۇرعان بۇرشىكتەردى كورسەتتى.
— مىنە، كوردىڭ بە؟ باسقا شوپانداردان كەيىن قاپ، مالدى ەكى-ۇش كۇن بولسا دا كوك جايلاۋعا جايا تۇسەم عوي دەگەم، ءدال ءۇيدى جىعىپ كوشەمىز دەپ وتىرعان كۇنى اۋىرىپ قالدىم. ءبىر قوي ءولىپ ەدى، ۋلى ءشوپ جەپ ولگەن شىعار دەپ، سونىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الام دەگەندە قولىمدى كەسىپ العانىم، سونان ءوستىپ ۇشىعىپ كەتتى. ءجايىم وسى. ەندى الگى مال دارىگەرى كەپ تەكسەرگەنشە مالىمدى باسقا جۇرتتان اۋلاق ۇستاۋىم كەرەك. كىم بىلەدى، بۇكىل وتارعا الگى اتى جامان اۋرۋلاردىڭ ءبىرى كەلىپ جۇرمەسە.
اۋرۋ شوپاننىڭ قالىن كورگەن جەردە اسقاردىڭ ءبىرىنشى سۇراپ:
— دارىگەر كەلدى مە؟ — بولدى. ءبىراق بۇل سۇراققا ەشكىم جاۋاپ قاتپادى. شوپاننىڭ ءوزى قينالا ەزۋ تارتتى دا، ايەلى بۇعان تاڭىرقاي قارادى.
— مۇندا دارىگەر قايدان كەلسىن، اسقارجان-اۋ، — دەپ ساپار كۇڭكىلدەي سويلەدى. اسقار قىزارىپ كەتتى. ونى جانە مازاسىزداندىرعان ءبىر جاي اۋرۋ جۇقپالى ەمەس پە ەكەن دەگەن كۇدىك ەدى.
ساپار ونى كورشى ۇيگە جىبەردى. الايدا بۇل ۇيدە دە اۋرۋ بار ەكەن. بۇلار كەلمەستەن بىرنەشە ساعات قانا بۇرىن شوپاننىڭ نەمەرەسى توسەك تارتىپ قۋلاپتى.
«مەنى اۋىلعا تارتقان قانداي عانا سايتان ەكەن. مۇندا دارىگەر قاجەت، مال دارىگەرى قاجەت، ال ءمۇعالىم دەگەن مەنسىز دە تابىلار ەدى»، — دەپ ويلادى كيىز ءۇيدى اينالا ءجۇرىپ، سالقىن تۇندە جۇلدىزدى اسپانعا سۇزىلە قاراعان اسقار. ول قاسىنا ساپاردىڭ كەلگەنىن بايقاعان جوق بولاتىن، كۇتپەگەن جەردەن سەلك ەتە ءتۇستى.
— تاڭەرتەڭ ەرتەمەن كيىز ءۇيدى جىعىپ، جۇكتەردى تۇيەلەرگە تەڭدەيمىز، ال قويدى اۋىلعا اناۋ كەمپىر مەن كومەكشى شوپان ايداپ بارادى، — دەدى ساپار. — ال سەن مامىرباي ەكەۋىڭ اۋىرۋلاردى الىپ جۇرەسىڭدەر. شولپان تۋا قوداردى جاقسى ءبىر اتقا مىنگىزىپ، قولىنا حات جازىپ بەرىپ باۋكەنگە جىبەرەلىك، اۋداننان تەز دارىگەر الدىرتاتىن بولسىن. ەرتەڭ كەشكە قاراي قالاي دا اۋىلعا جەتۋلەرىڭ كەرەك، اسىقپاي بولمايدى. ال اعاشقا ءبىز ەگور ەكەۋمىز بارا بەرەمىز. اباي بول، اۋىلعا تەزىرەك جەتۋگە تىرىس. ءبىز دە تەز قايتىپ قالارمىز. كۇرەكەڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اربا باراتىن جەردىڭ اعاشى تەگىس كەسىلگەن كورىنەدى، ال قارا تاس اڭعارىنىن، تۇكپىرىندە، ارشا اراسىندا جاس قايىڭدار بولۋشى ەدى.
جاس قايىندى قيىپ قايتەسىڭدەر؟ — دەدى اسقار تاڭىرقاپ.
— امال نە، — دەپ كۇرسىندى ساپار. — قايىڭدى قويشى، بارىنەن دە مىنا كۇرەكەڭدى ايتساڭشى.
— نەندەي ناۋقاس ءوزى؟
— بىلمەيمىن بالام، بىلمەيمىن.
ول كيىز ۇيگە قاراي سىرت اينالا بەرگەن، اي جارىعىندا اسقار ونىڭ كوزىنە ىركىلگەن جاستى بايقاپ قالدى.
* * *
ومىرىندە ەشۋاقىتتا اسقار ءدال بۇگىنگىدەي ءوزىن سونشا دارمەنسىز ءالجۋاز سەزىنگەن ەمەس. ول ەكى بىردەي اۋىر ناۋقاستىڭ — - سابىرلى قارت پەن ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءالى ۇعىپ بولماعان جاس بالانىڭ قاسىندا وتىر. مامىرباي بولسا الدا اتتاردى ايداپ وتىر. ۇرەيلەنە جالتاقتاپ كەيىن قاراپ قويادى. اۋرۋلار جاس ورىلعان ءشوپتىڭ ۇستىندە قاتارلاسا جاتىر. ەكەۋى دە ىڭىرانا ىڭقىلدايدى، ءبىراق ءلام دەمەيدى.
اسقاردى بالانىڭ توزىمدىلىگى قاتتى تاڭداندىردى. تاس تۇيىنگەن بەت الپەتى مەن دوڭگەلەنگەن جانارىنا قاراپ ول بالانىڭ قانشالىق قينالىپ جاتقانىن بايقاپ كەلەدى.
اسقاردىڭ ەسىنە سوناۋ كەزدەگى دامەش اپايدىڭ ۇيىندە قارت شوپاننىڭ ايتقان سوزدەرى ءتۇستى. ءيا، قارت ايتسا ايتقانداي، بالا تاربيەلەۋدى بىلەدى ەكەن. مىنا قارشاداي نەمەرەسىنىڭ تىستەنۋىن قاراشى، ناعىز ەر جىگىت بوپ وسەتىن ءتۇرى بار. اتتەڭ - اي، اۋىلعا جەتپەي-اق ءولىپ كەتەر مە ەكەن. شىركىن-اي، ءقازىر دارىگەر بولار ما ەدى، قاستارىندا. وسىنداي قىسىلشاڭ ساتتەردە قولىنان تۇك كەلمەيتىن دارمەنسىز بولعاننان اۋىر جازا بار ما ەكەن.
— ءبىزدىڭ اۋىلعا دارىگەر كەرەك-اق. ءاي، كەرەك-اق، — دەپ كۇرسىنىپ قالدى مامىرباي. — ناۋقاستانعان سايىن اۋدانعا شاپقىلاي بەرۋ قول ەمەس قوي.
— تۋرا اقتۇماعا اپارىڭدار! — دەگەن كۇرەكەڭ.
جوقتاۋسىز جىلاندىنى باسىپ وتكەن. توڭكەرىسكە كىرە بەرىستە باۋكەن، جومارت جانە اۋىلعا جەتىپ، ناۋقاستار جايلى حابار بەرگەن قودار بالا ۇشەۋى قارسى الدارىنان شىقتى.
— كەلگەنىن، مۇنداي جاقسى بولار ما! — دەدى اسقار دوسىن قۇشاقتاي تۇرىپ. — وتە ءبىر قينالىپ جۇرگەن كەزىم ەدى.
جومارتتىڭ بايقاعانى اسقار ەداۋىر جۇدەپ، ساقال-مۇرتى ءۇرپيىپ ءوسىپ كەتىپتى.
— مەن كەشە كەلگەم، سەنىڭ قوداردان جىبەرگەن حاتىڭدى الىسىمەن باۋكەن ەكەۋمىز اۋدانعا تەلەفون سوقتىق. دارىگەر كەلە جاتىر.
جومارت ارباعا تاياپ كەپ كۇرەكەڭە سالەم بەردى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، اتا، قالاي جەتتىڭىز؟ ءقازىر دارىگەر دە كەلىپ قالار، ءالى-اق ساۋىعىپ كەتەسىز، — دەپ قارت كوڭىلىن جۇباتا سويلەدى.
ءسال باسىن كوتەرگەن كۇرەكەڭ جومارتتىڭ، سالەمىن جىميا قابىل الدى. ال بالا بولسا قوزعالعان جوق. اۋىر دەم الىپ، سۋ سۇراي بەردى.
— ويقى-شويقى جول اۋىر ءتيىپ كەلەدى. مۇمكىن وسى ارادان ءبىر ماشينا تابىلماس پا ەكەن؟ — دەپ سۇرادى اسقار باۋكەننەن. — ون شاقتى شاقىرىم عانا جەر قالدى عوي، اپارىپ تاستاسىن.
— باۋكەن اعا، اناۋ دۇكەننىڭ قاسىندا جۇك ماشيناسى تۇر، ءسىز سۇراساڭىز بەرەر ەدى، — دەدى وسى تۇستا قودار دا.
باۋكەن ماشيناعا كەتكەن. كورىم بولعاندا شوفەر تەز كەلىستى.
— تەك باستىعىما ەسكەرتۋىم كەرەك. ءوزى جاڭادان كەلگەن ادام ەدى، مەنەن نەگە رۇقسات المادىڭ دەپ قىدىڭداپ جۇرەر، — دەدى شوفەر.
— باستىعىڭ كىم؟
— اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەل ءقازىر قوناقتا وتىر ەدى. سىزدەر ماشينا ۇستىنە ءشوپ توسەپ اۋرۋلاردى ورنالستىرا بەرىڭىزدەر، مەن تەز بارىپ كەلە قويايىن.
قارتتى نەمەرەسى ەكەۋىن جايلاپ كوتەرىپ ماشينا ۇستىنە جاتقىزعان.
شوفەر تەز ورالدى، الايدا تۇرىنەن باستىعىمەن كەلىسە الماي شىققانىن اڭعارۋعا بولاتىن.
— ماشينا قازىنانىكى، اقشاسىن تولەسىن دەيدى. ايتار اۋىزعا ۇيات ەكەن، — دەپ كۇڭكىلدەدى شوفەر رادياتورعا سۋ قۇيىپ جاتىپ.
— تولەيمىز قانشا كەرەك بولسا دا، تەك تەزىرەك ءجۇرشى.
— مەنىڭ اقشا الار ءجايىم جوق. كەرەك بولسا ءوزى السىن. انە كەلە جاتىر.
— وۋ، مىناۋ امىربەك قوي! — دەدى باۋكەن جۇلىپ العانداي.
— كىم دەيسىڭ؟ — دەپ ماشينا ۇستىندەگى كۇرەكەڭ كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، باسىن كوتەردى. ىستىعى ابدەن كوتەرىلگەن ەدى قارتتىڭ. ەكى بەتى البىراپ، كوزى جالت-جۇلت ەتەدى. دىرىلدەگەن قولىمەن ماشينانىڭ جاقتاۋىنان ۇستاپ تىزەرلەي تۇردى.
— سابىر ەتىڭىز، اتا. ءقازىر كەتەمىز، — دەگەن اسقار. كۇرەكەڭ ونىڭ ءسوزىن ەسىتكەن جوق. اقىرىنداپ ماشينا ۇستىنە تۇرەگەلىپ تۇردى. اق كويلەك-دامبالدى اق ساقالدى قارتتىڭ ەكى كوزى وت شاشا قارايدى. بەت قاراتپاستاي قاتال دا قاھارلى ەدى سۇسى.
— اللا - اۋ، ولەرىمنىڭ الدىندا مەنى كىممەن ۇشىراستىرىپ وتىرسىڭ؟ — دەدى ونان سوڭ دىرىلدەگەن ۇنمەن. تۇككە تۇسىنبەگەن شوفەر اڭ - تاڭ بوپ تۇرىپ قالعان. اسقار مەن جومارت تا امىربەككە ءۇنسىز قادالادى.
— جوق، اقىرەت ساپارعا بارار الدىنداعى جولىمدى ونىڭ ماشيناسىمەن جۇرمەيمىن. ادامعا جاماندىقتان وزگە ءىس ىستەمەگەن، بۇكىل اۋىل بولىپ لاعىنات ايتقان جان ەدى... مەنى قايتادان ارباعا وتىرعىزىڭدار...
— و، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەن عوي. سەندەر ەكەندەرىڭدى بىلسەمشى. سالەمەتسىزدەر مە، — دەپ سويلەي تايانعان امىربەك شوفەرگە الارا ءبىر قاراپ قويدى.
— كۇرەكە، نە بوپ قالدى؟
قارت امىربەككە وقتى كوزىمەن جيىركەنە قارادى دا:
— ءاي، امىربەك، بۇرىنعىلار ايتۋشى ەدى: ۇياتى جوقتىڭ ار-نامىسى دا بولمايدى ەكەن دەپ. مۇمكىن مەنىڭ كۇنىم بىتەتىن دە شىعار. ءبىراق سوندا دا سەنىڭ مۇسىركەۋىڭدى قاجەت ەتپەيمىن. ارسىز ادامنىڭ مۇسىركەگەنىنە قورلانام. ال سەندە ەش ۋاقىت ار-ۇيات دەگەن بولماپ ەدى. سەن قانىشەرسىڭ. مىنە، مىنا تۇرعان ازاماتتىڭ اكەسىنىڭ تۇبىنە سەن جەتىپ ەدىڭ، — شيرىعا سويلەگەن قارتتىڭ بۇكىل دەنەسى سەلكىلدەپ كەتتى. — سەن ساپاردى دا قۇرتپاق بولدىڭ. مەن مۇنى مىنا جۇرت ەستىسىن دەپ ادەيى قاتتى اي¬تىپ تۇرمىن. سەنىڭ موينىڭدا قارعىس بار... اتتەڭ، ەگەر بيلىك مەنىڭ قولىمدا بولسا، سەنى وزىممەن بىرگە جەر قوينىنا الا كەتەر ەدىم، جارىق دۇنيەنى لاستاتا بەرمەس ەدىم..
— كەت اۋلاق! — دەدى ىزالى مامىرباي امىربەككە، ءوزى كۇرەكەڭە باسۋ ايتىپ، ورنىنا جاتقىزا باستادى.
اۋىلداستارىنىڭ جيرەنىشتى كوزقاراسىنان بۇكتەلە يىلگەن امىربەك جاقىن ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ تاساسىنا جاسىرىندى.
جۇرت اتتارىنا ءمىنىپ، اربا سوڭىنان ءجۇرىپ كەتتى.
— الگى ءالى كۇنگە باستىقتان تۇسپەي ءجۇر مە؟ — دەپ سۇرادى جومارت اقىرىن عانا باۋكەننەن.
— ءالى ءجۇر عوي. وسى يتكە ەرەگىسكەندە اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنان قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋعا دا بارعىڭ كەلمەيدى. ءبارىبىر ودان ادال جولمەن ەشتەڭە الا المايسىڭ.
* * *
دارىگەر كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭگىسىن كەلدى. دەرەۋ اۋرۋلاردى الىپ جۇرگەن ادامداردىڭ بارىنە بىردەي ۋكول جاسادى.
— نەندەي ناۋقاس بۇل؟ — دەپ سۇراعان ودان جومارت شىدامسىزدانا.
— جىگىتىم، كەش قامدانىپسىڭ: بۇل وتە ءقاۋىپتى ناۋقاس. تىم اسقىنىپ كەتكەن. ەم جاساۋدىڭ ءوزى قيىن. اسىرەسە قارت ابدەن السىرەگەن، اۋرۋحاناعا اپارعانمەن ەندى قايران جوق. ال بالانى ەمدەۋگە الامىز. ەگەر شوپاندار ءۇشىن قىستاۋ مەن جايلاۋدا ەڭسەلى ۇيلەر سالىنعان بولسا، مۇنداي جاعداي بولماس ەدى عوي.
دارىگەر ءتۇنى بويى ناۋقاستىڭ قاسىندا وتىردى.
كۇن كەشتەتە اسپاندى اۋىر بۇلتتار تورلاپ، تاۋ جاقتان سالقىن جەل تۇرعان. اقتۇمانىڭ ۇستىنەن نايزاعاي جارقىلداعان كۇن كۇركىرەدى.
— ويباي، قىرمانعا جەتۋ كەرەك، — دەپ قاراڭعىدا باۋكەن اتتارعا قاراي ۇمتىلدى. — كۇن جاۋايىن دەدى. اق جاۋىن باستالىپ كەتسە ۇزاق جاۋادى. قىرمانداعى استىق اشىق جاتىر ەدى.
نايزاعاي تاعى ءبىر جارق ەتكەندە اسقار مەن جومارت قىرمانعا قاراي اسىعا شاۋىپ بارا جاتقان باۋكەندى كوردى.
ەكى دوس ءۇن-تۇنسىز دامەش اپايدىڭ ۇيىنە بۇرىلدى.
— مىناۋ دوزاقتىڭ قاراڭعىسى عوي، — دەدى قاتتى بىردەڭەگە ءسۇرىنىپ كەتكەن جومارت. — قالاي عانا تۇرادى وسى جەردە جۇرت.
— ۇيرەنىپ كەتكەن، — دەدى اسقار.
وس؛ كەزدە جاقىن ماڭنان موتور ءۇنى تىرىلداي جونەلدى دە، باعان باسىنداعى شام جانا باستادى. بىرنەشە رەت جىپىلىقتاپ قويدى. موتور ءدۇرىلى كۇشەيىپ، باعان باسىنداعى شامنىڭ جارىعى جولعا ءتۇستى، ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن دە سامالاداي جارىق كەرىندى. تۇنگى قوڭىر سالقىن سامال ەسكەن، قايدان تۇسكەنى بەلگىسىز ءبىر كىشكەنە قۋراعان جاپىراق اسقاردىڭ بەتىنە كەپ قوسىلدى.
— ۇيرەنىپ كەتكەن دەيسىڭ بە، — دەپ جومارت ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ءپالساپاسىن باستاماق ەدى. وسى كەزدە اۋرۋ قارت جاتقان ارتقى ءۇيدىڭ ەسىگى شالقايا اشىلدى. ەسىكتەن دارىگەر كەرىندى.
— ءاي، جىگىتتەر، بەرى كەلىڭدەرشى! — دەپ داۋىستادى. ءبىر جاماندىقتىڭ بولارىن ىشتەرى سەزگەندەي اسقار مەن جومارت قاتار ۇمتىلعان.
— كەتپەڭدەر، وسىندا بولساڭدارشى! — دەدى دارىگەر.
قارت ۇزىنىنان سوزىلىپ جاتىر ەكەن. كوزى مۇلدەم شۇڭىرەيىپ، ءوڭى سارعايىپ كەتىپتى ءۇيدىڭ بوساعا جاق بۇرىشىندا سىقسىڭداپ جىلاپ شوپاننىڭ كەمپىرى وتىر. ونان جوعارىراقتا بىر-ەكى ايەل جانە ءبىر شال وتىر ەكەن، ءسىرا كۇرەكەڭنىڭ ەڭ جاقىن اعايىنى بولار.
دارىگەر ەڭكەيە وتىرىپ ناۋقاستىڭ قولىن الىپ، تامىرىن تىڭدادى.
كۇرەكەڭ جايلاپ كەزىن اشىپ، ەڭ اقىرعى كۇشىن جيىپ باسىن كوتەرگىسى كەلگەن، ءبىراق شاماسى كەلمەدى. كەمپىرى جىلاۋىنان تيىلعان. ناۋقاستىڭ ەكى كوزى دارىگەردە ەرنى قىبىرلاپ سويلەي باستادى، تىم-تىرىس تىنىشتىقتا ونىڭ ايتقاندارى بارلىعىنا دا انىق ەستىلدى:
— دارىگەر، شىراعىم، نەمەرەمدى قۇتقارىپ قال. وقىتىڭدار، كوزى اشىل... — مۇنان ءارى ءتىلى سويلەۋگە كەلمەي كۇرمەلە بەردى. كوزى سول اشىلعان كۇيى مۇزداي بوپ جانارى ءوشىپ كەتتى. دارىگەر ەپپەن عانا ونىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، ونان سوڭ كوزىن جاپتى.
— بولدى، — دەگەن ءسوزدى ايتۋعا عانا اۋزى باردى. ايەلدەر داۋىس سالىپ ءۇيدىڭ ءىشى ازان-قازان بوپ كەتتى.
ءتۇنى بويى كۇرەكەڭنىڭ، ۇيىنە قاراي اۋىل-ايماق اعىلۋمەن بولدى. بۇل ءتۇنى بىردە-بىر جان ۇيىقتاماعان سياقتى، ءبىر ءۇيدىڭ قايعىسىنا بۇكىل اقتۇما اۋىلى بولىپ قايىستى. تالاي قازاعا ارا تۇرا الماي ءولىم الدىندا ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىن تالاي سەزىنگەن اق باستى قارت دارىگەر دە ءدال بۇگىنگىدەي قورلانىپ، نالىماعان بولار. ابدەن قالجىراعان، جىلاپ-سىقتاعان ايەلدەرگە تۋرا قاراۋعا ءداتى جەتپەي، ەكى قولىن قايدا قويارىن بىلمەگەن دال كۇيدە.
حالاتىن شەشۋدى ۇمىتىپ سىرتقا شىققان. الدەكىم يىعىنا پالتو اكەپ جاپتى، ءبىر ايەل كەسەگە قىمىز قۇيىپ اكەپ ۇسىنىپ جاتىر:
— ءسىز ابدەن شارشادىڭىز - اۋ، دوكتور، سۋسىن ءىشىڭىزشى، — دەيدى.
باسى اينالعانداي بولعان دارىگەر قاراڭعىلىقتى بەتكە ۇستاپ، تاۋ اڭعارىنا قاراي، جار تۇبىنەن ىتقاقتاپ شىعىپ، سىلدىراي اعىپ جاتقان اقتۇماعا قاراي ءجۇردى.
— بايقاڭىز، مىنا جەردە جار بار، — دەگەن اسقاردىڭ داۋسى عانا ونى سەلت ەتكىزدى.
— ءا، بۇل ءسىز بە ەدىڭىز، جىگىتىم، — دەدى دە دارىگەر مۇنان ءارى ءلام دەمەستەن قايتا ءوز ويىمەن ءوزى بوپ كەتتى. اسقار دا ءۇنسىز تۇردى. تاڭ الدىنداعى قوقىر سالقىن جەل ءدال ماڭدايدان ۇرە باستادى.
— مەنىڭ شامام كەلمەدى،- — دەدى الدەن سوڭ يىعىنداعى پالتوسىن قاۋسىرىنا تۇسكەن دارىگەر. — ءجا، مەن كىم ەدىم سونشا؟ ءوز بەتىمشە وقىپ ۇيرەنگەن ەمشى عانامىن عوي، ءسىزدىڭ اۋىلداعىلار مەنى «دوكتىر ۆاسكا» دەپ اتايدى كەلەمەجدەپ. ءبىراق مىنا ناۋقاسقا تاجىريبەلى دەگەن دارىگەر دە ەشتەڭە ىستەي الماس ەدى. مەديسينا ءالى دە كوپ جايدا دارمەنسىز عوي. الايدا بۇل ارادا مەديسينانىڭ دا جازىعى جوق. ءسىز، جىگىتىم، مەنى اقتالعالى تۇر ەكەن دەپ ويلاماڭىز. ونىم اقىماقتىق بولار ەدى. بۇل ارادا باسقالار كىنالى. كۇرەكەڭ ءتارىزدى شوپانداردىڭ تۇرمىسىنا كوڭىل بولمەي وتىرعاندار كىنالى. ءتىپتى مىنا ءسىز دە كىنالىسىز. ءيا، ءيا، ويتكەنى ول تۇرمىستى مىنا ءسىز سياقتى ادامدار وزگەرتۋى ءتيىس ەدى عوي. ءسىز اقتۇمانىڭ پرەزەنتىسىز عوي، ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردىڭىز، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن جاقسى بىلەسىز عوي.
— ءوز موينىمداعى بورىشىمدى بىلەمىن. ءبىز جاڭادان ۇيلەر سالماقپىز، — دەي بەرگەن اسقار دارىگەر سوزىنە ىشتەي ەلىتىپ، ءبىراق اناۋ مۇنىن، ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ماسەلە جاڭا ۇيلەر سالۋدا عانا ەمەس قوي، اۋىلدىڭ سىرت كەلبەتىن وزگەرتۋمەن ءىس تىنبايدى. ادامنىڭ سىرت بەينەسىنىڭ سۇلۋلىعى ونىڭ ءتان سۇلۋلىعىمەن ۇنەمى قابىسا بەرمەيدى عوي.
— ءسىز چەحوۆتى جاقسى كەرەسىز - اۋ دەيمىن، دوكتور؟ — دەپ اسقار ءسوز توركىنىن بۇرىپ، ءوزى قاتتى ايتىپ تاستاۋدان ىركىلىپ، دارىگەردىڭ كوڭىلىن باسپاق بولعان.
— جارقىنىم، اقتۇما ءۇشىن ازىرگە اباي تۇسىنىكتىرەك. الايدا ءاربىر ءبىلىمدى ازامات سۇلۋلىق ءۇشىن كۇرەسۋى ءتيىس. ال مىنا ءسىز سياقتى جىگىتتەر ءبىرىنشى لەكتە جۇرەر بولار. مىنە، سوندا مەن سياقتىلار سوناۋ اۋدان ورتالىعىنان اقتۇماعا دەيىن شاپقىلاماس ەدى. مەنىڭ اقتۇماعا بۇل كەلۋىم ءبىرىنشى رەت ەمەس. وسى اۋىلدىڭ كۇن ساناپ ءوسىپ، وزگەرىپ كەلە جاتقانى مەنىڭ كوز الدىمدا. جاڭا ۇيلەر سالىنۋدا. راس، باسقا جەرلەرمەن سالىستىرعاندا باياۋ، ءبىراق ءبارىبىر سالىنۋدا. ال جۇرتتىڭ تۇرمىسى سول باياعى قالپى. ءسىز ۋنيۆەرسيتەتتەن ءبىلىم العان ادامسىز عوي، «مادەنيەت» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى نە ەكەنىن بىلەسىز. ەندەشە مۇنداعىلاردىڭ دا سول ءسوزدىڭ ءمانىن ۇعىپ قانا قويماي، بار راحاتىن كورەتىندەي جاعداي جاساڭىز.
— ءبارى مەنىڭ قولىمدا تۇرعانداي، اقتۇمانى قولما-قول جاڭعىرتاتىنداي ايتاسىز عوي، — دەدى اسقار قيتىعىپ.
— ءسوز تانىمايتۇعىن ەلگە ءسوز ايتقانشا، ونان دا مالىڭدى ب ا ق، قوڭدانا بەرەدى دەمەپ پە ەدى اباي. مەنىڭ بايقاۋىمشا ءسىز اڭگىمەنىڭ نە تۋرالى ەكەنىن ەتە جاقسى ۇعاتىن ءتارىزدىسىز، ال ءبىراق ءوزىڭىزدىڭ كوزىڭىزگە تۋرا ايتقاندى ۇناتپايسىز. سولاي ما، جىگىتىم؟ — كەنەت دارىگەر ۇنىندەگى قاتقىلدىق كۇرت جوعالىپ باسەڭسي قالدى. — بۇل جامان شالدىڭ ءسوزىن اۋىر الما، كەشىر، شىراعىم. ءبارى دە كۇيىنىشتەن عوي... مىناۋ بۇگىنگى وقيعا... — دەپ ءسوزىن شارشاي اياقتادى.
— ءسىز دۇرىس ايتتىڭىز. كەشىرىمدى سىزدەن مەن سۇراۋىم كەرەك.
دارىگەر مۇنان ءارى اسقارعا ەش كوڭىل اۋدارعان جوق. ول كۇرەكەڭنىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا جاڭا عانا تۇتانىپ لاۋلاپ جانا باستاعان وتقا قاراي كەتتى. وتقا جاقىنداي بەرگەندە ونى ساپار مەن ەگور قارسى العان. «ءسىرا، قايىڭ قيىپ اكەلگەن - اۋ»، — - دەپ ءتۇيدى اسقار. «دەگەنمەن، وسىنداي ادامعا قاتتىراق ءسوز ايتقان مەن دە توپاسپىن» — دەپ ويلادى ول ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ.
اسقار مەن جومارت بۇل ءتۇنى كوز ىلمەدى. ولار بولعان وقيعانى باستان اياق ويلاۋمەن بولدى. جومارتقا دا قاتتى اسەر ەتكەن ەدى. ال اسقار بولسا كۇرەكەقنىڭ ولىمىنە ءوزىن دە كىنالى سانادى.
ءالى تاڭ اتادى. قادىرمەن قارتتى بۇكىل اۋىل بولىپ جەرلەۋگە بارادى. جومارت پەن اسقار دا بارادى وندا. ونان سوڭ جۇرت ۇيدى-ۇيىنە تاراسادى. ال اسقار بولسا سول بۇرىنعىسىنشا ساپاردىڭ سوڭىنان قالماي. دارمەنسىز حالدە الاقانىن جايىپ، ءبىر اي بويى مەكتەپتىڭ جوندەلۋىن كۇتەدى. سونسوڭ ساباق باستاپ، تاقتاعا ارىپتەر جازادى. وۋ، سوندا ون بەس جىل بويى وقىعانداعى بار قولىنان كەلەرى، بىتىرەر ءىسى سول عانا بولعانى ما؟ ارى-بەرىدەن كەيىن وسى اۋىلعا كەرەگى وسىنداي ينتەلليگەنت ءمۇعالىم عانا ما ەدى؟ اتتەڭ، نەتكەن قيىن ەدى بۇل ءومىر، نەتكەن اۋىر.
ادام ءولدى، جۇرت ەندى عانا ونىڭ سۇرەڭسىز سۇرعىلت ءومىرىن ەستەرىنە الىستى. زيرات باسىندا تاعى ءبىر ءقابىر تومپيىپ قالدى. ۇيدى-ۇيىنە تاراسقان جۇرت جول بويى كۇرەكەڭنىڭ ءومىر بويى قوي باعىپ دامىلسىز كەشكەن تىرشىلىگىن ءسوز ەتتى. ءارقايسىسى ءبىر ۋىستان توپىراق سالدى. جەكەن كوسە ءبىر ۋىس، مامىرباي ءبىر ۋىس، ساپار ءبىر ۋىس، ەگور ءبىر ۋىس، قودار ءبىر ۋىس، جومارت...
كۇزگى ۇساق اق جاۋىن بەتكە تىكەنشە قادالىپ بۇركىپ تۇر. ەسكى تۇلكى تىماقتى ميلىعىنا تۇسىرە كيىگى، الدەكىم بەرگەن كۋفايكىنىڭ ۇزىن جەڭىمەن كەزىن ءسۇرتىپ قويىپ جۇرتتىڭ ەڭ الدىندا اربامەن قودار كەلەدى.
* * *
كۇزگى اق جاۋىندار تولاس تاپقان. ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىققان جەكەن كوسە لەك-لەگىمەن جىلى جاققا قاراي ۇشقان قۇستارعا كوز الماي قارايدى. قارت كۇزگى كۇننىڭ ەڭ سوڭعى جىلى شۋاعىن قىزىقتايدى. ءبىر ءسات قاڭعىپ جۇرگەن ءبىر شوق بۇلت كۇن كەزىن بۇركەي قالعان، جەكە كەسە وعان كادىمگىدەي-اق كۇڭكىلدەي نارازىلىق ەتتى. ارتىنشا تاعى ءبىر بۇلت پايدا بولدى، ول دا بۇركەدى كۇن كوزىن. جەكەن كۇشەنشەكتەي تىنىس الىپ، سىقىرلاۋىق باسقىشپەن جەرگە ءتۇستى. ءۇي ىرگەسىندەگى ەسكى دۋالعا وتىرعان، اۋىل جاقتان شىققان اربا تاس جولعا قاراي بۇرىلىپ بارادى ەكەن. ۇستىندە ات ايداۋشىدان وزگە تاعى ەكى ادامى بار.
«بۇلار كىم بولدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى جەكەن. بۇگىنگى كۇنى جومارتتىڭ قايتىپ بارا جاتقانىن، ال اسقاردىڭ ونى اۋدان ورتالىعىنا دەيىن شىعارىپ سالا بارا جاتقانىم ول بىلگەن جوق ەدى.
جەكەندى كورگەندە اسقاردىڭ ەسىنە وسىدان ءبىراز بۇرىپ ءوزىنىڭ اۋىلعا قاراي الىپ ۇشىپ كەلە جاتقان كەزى ەسىنە تۇسكەن. كەنەت ونىڭ دا جومارتپەن بىرگە ءبىرجولا كەتكىسى كەپ كەتتى. ارينە، ول بۇل ويىن ءتىس جارىپ سىرتقا شىعارعان جوق. ويتكەنى تۋعان اقتۇمادان ەندىگى جەردە، اسىرەسە جۇرتتىڭ وزىنە ءۇمىت ارتا قۇرمەتپەن قاراي باستاعان كەزىندە، بۇل نە ايتسا دا قۇپتاپ، قولدارىنان كەلگەندەرىنشە جاردەمدەرىن كورسەتە باستاعان كەزىندە كەتۋ دەگەن مۇلدەم كوكەيگە قونىمسىز ەدى. جوق، بۇل ارادان كەتۋى مۇمكىن ەمەس!
قارسى الدارىنداعى جىرادان ەكى اياقتى جەڭىل اربا شىعا كەلگەن. ساپار مەن كۇرەكەڭنىڭ نەمەرەسى ەكەن. بالا ناۋقاسىنان ساۋىعىپتى، ساپار سونى اۋرۋحانادان الىپ قايتىپ كەلەدى ەكەن. اسقار ات باسىن ىرىكتى.
— اتتانعان بەتىڭ - اۋ، شاماسى؟ — دەپ ساپار ارباسىنان ءتۇسىپ كەپ جومارتتىڭ ەكى يىعىنان قاۋسىرا قىسىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى. — جولىڭ بولسىن، العان بەتىڭنەن قايتپا. سەنى ەشكىم دە قورقاق، يا قاشقىن دەي المايدى. ويدەۋگە ەشكىمنىڭ قاقى جوق. ۇشار قۇستىڭ توپشىسىنان قاعۋعا بولمايدى. ەگەر قولىڭنان كەلەر بولسا، سەنىڭ ءبىز ءۇشىن تاۋ قوپاراتىنىڭدى دا بىلەم. تەك قايدا جۇرسەڭ دە ۇمىتپاعايسىڭ ءبىزدى.
— مەنى مۇنان ءارى شىعارۋدىڭ دا قاجەتى جوق، — دەپ جومارت ات ايداۋشىنىڭ ورنىنا ءوزى وتىردى.
— وندا زاۋرەشكە سالەم ايت، — دەدى اسقار دا قوش ايتىسىپ.
جومارت وعان سىناعانداي قاراپ قويدى.
— جولىققانشا كۇن جاقسى! دەن ساۋلىعىڭدى ساقتا، جومارت! — دەپ داۋىستادى ونىڭ سوڭىنان ساپار اعا.
كۇننىڭ كوزى بۇلت استىنان قايتا شىققان ەدى. ساپاردى انىق تانىعان جەكەن كوسە ورنىنان جايلاپ كوتەرىلىپ، تاياعىنا سۇيەنگەن كۇيدە قولىن بۇلعادى.
بيىلعى كۇز وتكەن كۇزدەن اينا قاتەسىز ەدى. كولحوز استىعىن جيناپ، تاپسىرىپ ۇلگىرمەي جاتقاندا جاۋىن باستالدى. كۇزدىكتى سەبۋدى توقتاتۋعا تۋرا كەلگەن. بيىل كولحوز باسقارماسى باسالقىدا تاجىريبەلى قارت ديقاندارمەن جۋىردا عانا جوعارعى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ تۋعان ولكەسىنە ورالعان جاس اگرونومنىڭ: تاۋلى جەردە جازدىق بيداي كەش پىسەتىن بولعاندىقتان بارلىق ەگىستىك جەرلەرگە كۇزدىك سەبۋ كەرەك دەگەن دالەلدەرىن تىڭداپ، سولاي ەتۋگە قاۋلى العان-دى. الايدا كۇزدىك سەبۋدىڭ بۇل جاڭا جوسپارى ورىندالىپ ۇلگىرمەدى. جاۋىن ۇستى-ۇستىنە قۇيدى. ونان سوڭ قار جاۋدى.
قىس تا ادەتتەگىسىندەي قالىن، قارلى، سۋىق بولدى. دامەش اپاي مەكتەپكە كۇنىنە ەكى ۋاقىت ەرتەڭگىسىن جانە كەشكىسىن وت جاعاتىن. جاقسى جوندەۋدەن وتكەن، اعارتىلعان مەكتەپ ءىشى كوتەرىڭكى كوڭىلدى ەدى. ساباق سوڭىنان مۇندا اسقارعا اۋىل جاستارى كەلەتىن. مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىنە قىزىل بۇرىش ورنالاسقان، بارلىعى سوندا جينالاتىن. شاحمات ويناپ، كىتاپ -گازەتتەر وقىپ، راديو حابارلارىن تىڭداپ، ونان سوڭ كولحوز جاڭالىقتارىن اڭگىمە ەتەتىن.
دامەش اپاي بولسا ۇزاقتى كۇنگە مەكتەپتەن شىقپاي، وسى قىزىقتىڭ ورتاسىندا جۇرەدى.
اسقار تىنىم دەگەندى بىلمەيتىن، جەكسەنبى كۇندەرى كەيدە كولحوزدىڭ ورتالىعىنداعى كەڭسەگە، كەيدە اۋدانعا كەتسە، كەيدە وقۋشى بالالاردى شاڭعىمەن سەرۋەنگە الىپ شىعاتىن.
اسقاردىڭ قولقاسى بويىنشا باۋكەن جەكەن كەسەنى اۋىلعا كوشىرىپ اكەپ، مەكتەپتىڭ قاسىنان كىشكەنە ءۇي سالىپ بەردى. قارتتى كولحوز تۇگەلدەي ءوز قامقورلىعىنا الدى.
— پەنسيا دەگەن وسى، — دەپ ءتۇسىندىردى اسقار. — دامەش انا ەندى ءسىز دە پەنسياعا شىعۋعا ءتيىستىسىز.
— و نە دەگەنىن،، اسقارجان. سوندا مەن قالاي قاراپ وتىرماقپىن، — دەدى اپاي ازار دا بەزەر بوپ. — جو، جوق، بوستان-بوس ەڭبەكسىز وتىرعان ارامتاماق ادامدى اسىراۋ جاراماس.
— ءسىز ارامتاماق ەمەسسىز عوي، اپا - اۋ. اركىم-اق سىزدەي ەڭبەك ەتىپ، سىزدەي قۇرمەتكە يە بولسىن دا.
وسىناۋ اقكوڭىل قارتتاردىڭ، بۇكىل حالىق ءۇشىن زاڭدى ەرەجەگە اينالعان ءجايدى جاڭالىق اشقانداي كورۋى ونىڭ كوڭىلىنە ءسال كىربىڭ تۇسىرگەندەي ەدى. اقتۇماسى قانشاما كەيىندەپ قالعان دەسەڭشى!
— ەگەر ءوزىڭىز قالاساڭىز، ىستەي بەرىڭىز، اپا. قايتا ماعان جاقسى ءسىزدىڭ قاسىمدا جۇرگەنىڭىز. تەك ەندىگى جەردە ەڭبەك اقىڭىزعا قوسا پەنسيونەر رەتىندە قوسىمشا جاردەم جانە الىپ تۇراسىز.
كەشكىسىن جۇمىستان كەيىن اسقارعا باۋكەن كەلەتىن. ەكەۋى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ۇزاق وتىرىپ سىرلاساتىن. باۋكەن اۋىل ءجايىن اڭگىمەلەيدى. بىرتىندەپ ونىڭ ايتقاندارىنان اسقار ءوزى وقۋدا بولعان جىلدار ىشىندەگى اقتۇمانىڭ باسىنان كەشكەن بار وقيعالارىن، قيىنشىلىقتارى مەن قۋانىشتارىن ءبىلدى. كەيدە كۇندىز ساباقتار اراسىنداعى ۇزىلىستەردە اسقار جەكەن كەسەگە كىرىپ شىعاتىن. بىردە ول وزىمەن بىرگە قوداردى جانە كۇرەكەڭنىڭ نەمەرەسى — قوجانى الىپ كىرگەن.
قوداردى كورىپ جەكەن ەداۋىر قۋانىپ قالدى.
— ءتۇۋ، ءپالى، زىڭگىتتەي جىگىت بوپسىڭ، عوي. ەندى عوي، مال باعۋعا استە بارمايسىڭ، — دەدى ول ماساتتانا ءار ءسوزىن سوزا سويلەپ. — ەكەۋمىزدىڭ ىستەگەن حيكمەتتەرىمىزدىڭ ءبىرازىن اسقارجانعا ايتىپ تا قويعان شىعارسىڭ.
— ەشتەڭە دە ايتقان جوق، — دەپ، دوسىنا قوجا ارا تۇسە كەتتى.
— - وندا جىگىتسىڭدەر! ول اڭگىمەلەردى ءالى مەن ءوزىم - اق ايتىپ بەرەرمىن. قارتقا كەپ سالەم بەرگەندەرىڭە راحمەت، جاقسى وقيتىندارىڭدى مىنا اسقاردان ەستىگەم، ەكەۋىڭە سىيعا دەپ شانا جاساپ قويعام. سىرتتا، ەسىك الدىندا شوپپەن جابۋلى تۇر، بارىڭدار، تاۋىپ الىپ سىرعاناق تەبىڭدەر، — دەپ قارت شويىنداي قارا تارامىس قولىمەن ەكى بالانىڭ يەكتەرىنەن قاعىپ قويدى.
بالالار شىعىپ كەتكەن سوڭ قارت ءوزىنىڭ، حيكمەت اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىرىن باستاعان:
— وسىدان ەكى جىل بۇرىن، العاش جۇگەرى ەگە باستاعان كەزىمىز بولاتىن. ۇنەمى كۇزەتتە وتىرا بەرۋ جالىقتىرعان سوڭ مال باعۋعا شىقتىم. الگى قوداردىڭ بەس-التى جاستاعى كەزى، اتقا مىنۋگە قۇمار ەدى، اتالاپ جالىنىپ ارتىڭنان قالمايتىن، كەيدە مەن سونى الدىما مىنگىزىپ وزىممەن بىرگە الا جۇرەتىنمىن. ماعان بەرىلگەنى ءبىر قىرشاڭقى شولاق بولاتىن، مىڭ سالساڭ ءبىر باسپايتىن. جۇگەرى اۋىلدىڭ ىرگەسىنە سەبىلگەن. سيىرلار ورىستەن قايتقاندا الگى جۇگەرىنىڭ قاسىنان وتەتىن دە ءتيىپ-قاشىپ تىنىم بەرمەيتىن. ول كەزدە امىربەكتىڭ دە اۋىلداعى كەزى، تاپقان ەڭبەگىمنىڭ ءبارىن الگى مال جەگەن جۇگەرىلەردىڭ ەسەسىنە دەپ ۇستاپ قالادى.
بار پالە وسىدان باستالدى. سيىرلار كوز جازساڭ - اق بولدى جۇگەرىگە قاراي تاپ بەرەدى. ابدەن مازام كەتتى. سول جازدا ءشوپ قالىن، ءوسىپ، كەلە-كەلە سيىرلار جۇگەرىگە قاشاقتاۋىن قويعانداي بولدى، ەندى ورىستە از-كەم دەم الىپ جانتاياتىندى شىعاردىم. سوندايدا بوسقا جاتقانشا دەپ قوداردىڭ جىرتىق ەتىگىن تىگەيىن. ۇيدەن ءبىز الا كەپ، ەشكىنىڭ كەپكەن سىڭىرىنەن تارامىس شيراتتىم، ءبىراق تەبەنىمدى ۇيگە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم، امال قانشا الگى جەردە ەتىكتى جاماي المادىم.
اقىرى سول تەبەن ءۇشىن اۋىلعا ەرتەرەك قايتىپ، ەتىكتى ۇيگە اپارىپ جامان اق بولدىم. ءتۇس كەزى ەدى، ورنىما قوداردى قالدىردىم دا: — «مىنا كولەڭكە مىناداي بوپ قىسقارعان كەزدە سيىرلاردى اۋىلعا ايداپ قايت»، — دەدىم.
ۇيگە كەپ، كولەڭكەدە ەتىكتى جاماۋعا ەندى كىرىسكەم، ءبىر ۋاقتا ولەرمەن بوپ دولىرىپ امىربەك شاۋىپ كەپتى. ءسوز ايتۋعا ءتىلى كەلمەيدى، تەك قامشىسىن سىلتەيدى.
— ماسكۇنەمسىڭ! جاۋسىن، ءبارىن، دە. بار ماقساتتارىڭ مەنى قۇرتۋ! — دەپ شاپتىعادى.
— نە بوپ قالدى سونشا؟ — دەيمىن جايباراقات قانا. ونىڭ جىنى مۇلدەم قوزىپ كەتتى، ال كەپ مەنى سىباسىن، ساقالى جوق، اقىلى جوق اقىماقسىڭ دەيمە - اۋ، ايتپاعانى قالمادى.
— الدىڭداعى مال قايدا؟ قايدا؟! — دەپ ايقاي سالدى.
وسى ساتتە ءوزىم دە نە ىستەرىمدى بىلمەي سىلەيىپ قاپپىن، سيىرلارىم جۇگەرىنىڭ ىشىندە كەڭىردەكتەن ءجۇزىپ ءجۇر. تويىمسىز نەمەلەر جۇگەرىنى وڭدى-سولدى بىتىرلاتا كۇيسەيدى. ال مەنىڭ قودارىم تابىننىڭ ەڭ سوڭىندا قىرشاڭقى شولاقتى ۇرعىلايدى. ەندى بىردە اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، سيىرلاردىڭ سوڭىنان جاياۋ جۇگىردى. قودارعا بولىسىپ سيىرلاردى قايىرىسۋدىڭ ورنىنا جەر-كوكتى جۇلىپ جەپ بوقتانىپ امىربەك تۇر. مەن نە ىستەي قويايىن؟ سوستيعان كۇيى تۇردىم دا قالدىم.
— ءباتشاعار، ءتاتتى - اۋ شاماسى. ءسىرا، بۇگىن سۇتكە ءبىر قارىق بولارمىز، — دەيمىن وعان. امىربەك جارىلارداي بولدى.
— قاماتامىن! — دەپ كىجىندى.
سودان ءبىر جىلعى ەڭبەگىمدى بەرمەستەن، بۇرىنعى كۇزەتشىلىگىمە قايتا قۋدى. جەر اۋعان ادامداي جەرتولەمە قايتا بارىپ تۇردىم.
جەكەن كوزىن سىعىرايتىپ اسقارعا قارادى دا:
— ول ۇيدەن مەنى باۋكەن ەكەۋىن، كوشىرىپ اكەلدىڭدەر، پەنسيا بەردىڭدەر. راحمەت سەندەرگە، — دەدى. — ءقازىر سول جەر ۇيدە باسقا ءبىر شال تۇرادى. اتتەڭ ءوزىن جوندەپ، تەرەزە سالىپ، مۇرجا جاساتار ما ەدى. ادام تۇراتىن ءۇي عوي. قىسقى مال جايىلىمىنداعى ۇيلەر دە سونداي. سونى باۋكەن كولحوز باسقارماسىنا ايتسا بولار ەدى. ۇنەمى ساپاردى قۋزاي بەرگەندە نە ونەدى. ونىڭ دا قايعىسى ءوز باسىنا جەتەرلىك. جىگىتتىڭ قىرانى ەدى، ەندى ول دا قارتايايىن دەدى، ۋاقىت ەتىپ بارادى عوي.
اسقار جەكەننىڭ ءسوز استارىن جاقسى ۇقتى. ول ىلعي كوز الدىندا اۋىلدا بولىپ جاتقان ىستەردى عانا بىلەتىن دە، باسقانى ۇمىتقانداي ەدى. جەكەن دۇرىس ايتادى، ساپار دا بۇرىنعى ساپار ەمەس. وسى كۇنى دامەش اپايدىڭ ۇيىنە ءجيى كەلەتىن بوپ ءجۇر. ءبىراز وتىرىپ دامەش اپايمەن ازىلدەسكەن، كۇلگەن بولادى، ونان سوڭ بالاسى ەسىنە ءتۇسىپ كوڭىلى كۇرت بۇزىلادى، ساقال - شاشىن دا اق قىراۋ دەندەپ شالعان ءوزىنىڭ. بىردە ول اسقارعا:
— سەندەر ەندى قارتتارعا كوپ يەك ارتا بەرمەڭدەر، وزدەرىڭ بىلەك سىباناتىن شاقتارىن، كەلدى. — دەگەن. — ساعان پارتيا قاتارىنا وتۋگە ۇسىنىس بەرگەلى ءجۇرمىن.
سول كۇننەن كەيىن دامەش اپايدىڭ ۇيىنە كەلۋىن سيرەتتى. كوبىنە-كوپ ەگورمەن بىرگە جۇرەدى. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ كەنەحاننىڭ ۇستاحاناسىنا جاپسىرما ءۇي جاساپ الىپ، اعاش تىلگىلەۋگە كىرىستى. كەشە اسقارمەن كەزدەسكەن ساتتە ويلاماعان جەردەن: الگى زاۋرەش وسى اۋىلعا دارىگەر بوپ كەلەر مە ەدى، — دەپ سۇراعان.
— ونىڭ نە ويى بارىن مەن قايدان بىلەيىن، — دەدى اسقار ۇزىلدى-كەسىلدى.
اسقار ۇزاقتى كۇنگە زاۋرەش تۋرالى ويلايتىن، ونىمەن تۇسىندە سويلەسىپ تە جۇرەتىن، ءبىراق ول جايلى ەشكىمگە ەشتەڭە ايتقان ەمەس.
قالاي ءجۇرىپ جاتىر ەكەن سول زاۋرەش، وقۋى قالاي ەكەن، جومارت نە دەپ باردى ەكەن؟ اۋىلدى يت بايلاسا تۇرعىسىز عىپ ايتىپ بارعان شىعار، — دەپ ويلايتىن ول دوسىن قىزىعا ەسكە الىپ. كەيدە قىزىعۋى قىزعانىشقا ۇلاسىپ، ۇزاق تۇنگە كىرپىك ىلمەي زاۋرەشتى ويلايتىن.
اسقار چەمودانىنىڭ تۇبىندە قىزدىڭ كىشكەنتاي ءبىر سۋرەتى ساقتاۋلى. كەي ءسات جالعىز قالعاندا ول سو سۋرەتتى الىپ، سۇيكىمدى اسەم بەينەگە ۇزاق وتىرىپ قارايتىن.
— وسى اۋىلدا قالا قىزدارىنان كەم تۇسپەيتىن قىزدار بار عوي، اۋەلى جۇمىس دەسە ولاردى شەنىنە دە جۋىتپايدى، — دەدى بىردە دامەش اپاي ءازىل-شىنىن ارالاستىرا. — ءشايدى مىنا كەمپىر مەنەن ارتىق قايناتادى. مەن دە كەلىن قايناتقان شايدان ىشەر ەدىم. جوق بالام، جىگىت ادامنىڭ جالعىز جۇرگەنى كەلىسپەيدى. اناۋ ساقىشتىڭ نەسى كەم؟ اقىل دەسەڭ اقىل، كورىك دەسەڭ كورىك بار.
ساقىش زاۋرەشپەن قۇربىلاس بولاتىن. اسقار وعان ەش ۋاقىت نازار اۋدارعان ەمەس ەدى. اۋىلعا قايتىپ ورالعان سوڭ دا كوڭىل بولە قويماعان وعان. راس، وتە سىپايى، ەڭبەكقور قىز. مۇمكىن ول زاۋرەشپەن حات جازىسىپ تۇراتىن دا شىعار دەگەن وي كەلدى اسقارعا.
— اپا، ساقىش زاۋرەشتەن حات الىپ تۇرماي ما ەكەن؟ — دەپ سۇراپ قالدى اسقار.
— زاۋرەشتەن بە؟ — دەپ دامەش اپاي دا بۇعان ءبىرىنشى رەت كەرگەندەي اڭىرايا قارادى. — بىلمەدىم، بالام. سۇراپ كورەيىن.
اسقار تىسقا شىققان. وقۋشىلار ۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتىپتى. قاسىنا باۋكەن كەلدى.
— اۋداندا ۇلكەن كەڭەس اشىلماق، اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا. قارت كولحوزشىلاردى شاقىرتقان ەكەن. ءبىزدىڭ بريگادادان مەن ساپار اعانى ۇسىندىم. بارلىعى ءتورت ادام بارماقپىز ءبىزدىڭ اۋىلدان. ەكى-ۇش كۇن بولاتىن سياقتىمىز. مەن كەلگەنشە ورنىمدا قالا تۇر.
— مەن ءمۇعالىم عانامىن عوي، سەنىن، شارۋاشىلىعىڭنان نە تۇسىنەم؟ — دەدى اسقار تاڭدانىپ.
— ۋاقاسى جوق. قازىرگى ۋاقىتتا ءدال سەن سياقتىلار كەرەك شارۋاشىلىققا. بۇيىرۋدى اركىم-اق بىلەدى، ال ادامدى ءتۇسىنۋ - — ەرەكشە قاسيەت. ءقازىر ەڭ باستىسى وسى. پالەندەي اۋىر جۇمىس تا جوق. مال قوراعا ءشوپ قاجەتتى مولشەردەن دە ارتىق تاسىلدى، شوپاندارعا ازىق-تۇلىك جىبەرىلگەن. ەكى-ۇش كۇن بريگادانى باسقارعانىڭ ساباعىڭا قىرسىق بولا قويماس. ءبىز ەرتەڭ، سەنبى كۇنى جۇرەمىز.
جەكسەمبى كۇنى اسقار اۋىلداعى جاستاردى تۇگەل جينادى. ءار اۋىلدان ون ادامنان قوسىپ قۇرىلىسشىلار بريگاداسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ونان سوڭ قار كەتە كولحوز ورتالىعىنان مەدپۋنكت، كلۋب ۇيلەرىن سالۋدى باستاۋ ءۇشىن كولحوز باسقارماسىنىڭ جاستاردىڭ قۇرىلىس بريگاداسىنا سەنىم ارتۋى كەرەكتىگى، قازىردەن باستاپ قۇرىلىس ماتەريالدارىن ازىرلەۋ، قۇرىلىس جوبالارىن جاساۋعا كىرىسۋ كەرەكتىگى اتاپ ايتىلدى.
ساپار كوپ الدىندا سويلەۋگە ولاق بولاتىن، سوندىقتان جارىس سوزگە شىعۋ ويىندا دا جوق ەدى. ويتكەنى ونىڭ پىكىرىنشە، شەشەندىك تەك باستىقتارعا عانا ءتان قاسيەت. قىزمەتكە ارالاسقان ۇزاق جىلداردىڭ ىشىندە ول نەبىر سۇڭعىلا سويلەگىشتەردى تىڭداۋعا ادەتتەنگەن-دى، ولار ايتپاق ويلارىن تارماق - تارماققا ءبولىپ، ءىستىڭ حالىقارالىق ماڭىزدىلىعىنان باستايتىن دا قول جەتكەن تابىستارعا توقتالىپ، ونان كەيبىرەۋلەردىڭ اتىنا جالپىلاي سىن ايتىلىپ، ارتىنشا قايتادان جەتىستىكتەر جايلى، جەڭىستەر تۋرالى باياندالاتىن.
ال بۇل جولى ول ءداستۇر ۇمىتىلعان سياقتى. تريبۋناعا شىققاندار بىردەن تەك ىسكە كوشەدى. كوپشىلىگى سوزگە ولاق، الايدا تىڭداۋعا قىزىقتى، ويتكەنى وسى جىلدار ىشىندەگى كوكىرەكتەرىندە بەرىش بوپ قاتقان، تولعاعى جەتكەن وي-پىكىرلەرىن ورتاعا جايىپ سالۋدا. بەينەتى كوپ شوپان ەڭبەگى دە ءسوز بولدى.
— قوعامدىق مالدى قۇتقارۋ جولىندا ءجۇرىپ، ەگەر شوپان اياق استى ناۋقاستانىپ قازا بولسا، ياكي بورانعا ۇشىپ ولسە ونى ءبىز ەرلىك دەپ جاتىپ كەپ دارىپتەيمىز. جولداستار - اۋ، ال سول ەرلىك كىمگە قاجەت؟! كەيدە ءبىز «ەڭبەكتەگى ەرلىك ءىس» دەگەن داقپىرتپەن كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدەگى ارتتا قالعان تۇرمىستىق، مادەني مەشەۋلىگىمىزدى، مالشىلاردىڭ تۇرمىس جاعدايىنداعى كەمشىلىكتەردى بۇركەمەلەگىمىز كەلەدى، — دەدى بۇرىن ساپار كورمەگەن ءبىر جاس زووتەحنيك، «جاستىق جالىنى - اي، شىركىننىڭ. ءدال ءبىزدىڭ اسقارجان سياقتى ەكەن ءوزى»، — دەپ ويلادى ساپار شەشەننىڭ ءسوزىن ىقىلاس قويا تىڭداي وتىرىپ.
— قۇرىلىستى شىن مانىندەگىدەي ەتىپ سالۋ كەرەك، — دەپ شەشەن ءسوزىن قۇپتاپ قويدى، ءماجىلىستى باسقارىپ وتىرعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتار!. بۇل دا جاس جىگىت ەدى. ساپار بۇعاپ دا تاڭىرقادى، ويتكەنى بۇرىن مۇنداي جاپ-جاس جىگىتىڭ اۋپارتكوم سەكرەتارى بولعانىن كورگەن ەمەس.
— كوپ جەرلەردە ءبىر ءىستى شىنداپ باستاعاندا، ولارعا كەدەرگى جاسالىپ وتىردى، — دەپ جاۋاپ قاتتى شەشەن جىگىت.
— ەندىگى جەردە ءبىز كەدەرگى جاساۋشىلاردى قولعا الاتىن بولامىز. مۇمكىندىگىنشە قۇرىلىس بريگادالارىن ۇيىمداستىرىپ، كىرپىش قۇيۋدى قولعا الۋ كەرەك. كولحوزشىلار ءۇشىن تۇرعىن ۇيلەر سالعان ءجون. ال بۇل ىستە كەرتارتپالىق ەتكەن ادام وزىنە دە، مەملەكەتكە دە زالال كەلتىرەدى. مىنە، مىنا وتكەن جىلدىڭ مالىمەتىنە قاراڭىزدار! — دەپ سەكرەتار ءبىر پاراق قاعازدى كوتەردى.- — بۇل مالىمەت بويىنشا ءبىزدىڭ اۋدان وبلىستاعى الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى. بارىنە دە جالعان اقپارلار قوسىلعان. جوق، جولداستار، جالعان داقپىرتپەن ەمەس، شىن مانىندەگى ەڭبەگىمىزبەن وزات اتانۋىمىز كەرەك. كورسەتكىش سومدا عانا شىن مانىندەگى كورسەتكىش بولادى، ەگەر ادامدارىمىزدىڭ تۇرمىسى، مادەنيەتى ارتا تۇسسە، تۇرعىن ۇيلەرمەن قامتاماسىز ەتىلسە. رەتى كەلگەندە ايتا كەتكەن ءجون. اقتۇما اۋىلىندا كولحوزشىلار ءۇشىن تۇرعىن ۇيلەر سالۋ جۇمىسى باستالدى. راس، ازىرگە سالىنعانى ەكى-ۇش-اق ءۇي. ءبىراق باستاما ءۇشىن بۇل دا جامان ەمەس. جولداستار، زالدا سول اۋىلدىڭ قادىرمەن ادامدارىنىڭ ءبىرى، كوبىڭىزگە تانىس ءبىر كىسى وتىر. ول كىسى — ساپەكەڭ اقساقال. ال ساپەكە، ەندى ءبىز سىزدەن سول باستامالارىڭىز جايلى ايتىپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىز، — دەدى سەكرەتار بۇعان قاراپ.
ساپار مۇلدەم ابدىراپ قالدى، ءدال بۇلاي بولارىن كۇتپەگەن، جاڭا سەكرەتاردىڭ مۇنىڭ ءاتى-جونىن بىلەدى - اۋ دەپ تە ويلاماعان.
— ساساتىن تۇك جوق، ساپار اعا، جاقسىلاپ ءبىر سويلەڭىز، — دەدى باۋكەن سىبىرلاپ.
ساپار اسىقپاي باسىپ تريبۋناعا كوتەرىلدى.
— نە دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ اقتۇمانىڭ دا باسقا اۋىلداردان ەش ايىرماشىلىعى جوق. ەل قاتارلى ءجۇرىپ جاتىرمىز. سوعىس زاردابىنىڭ اۋىرتپالىقتارى بىزگە دە ءتۇستى... ءقازىر ەپتەپ جاڭا ۇيلەر سالۋدى قولعا الدىق. جەكەن دەگەن شالعا جانە بىر-ەكى سەمياعا ءۇي سالىپ بەردىك. ءبىراق، شىنىمدى ايتسام، بۇل سالعان ۇيلەرىمىز ماقتاۋعا تۇرارلىق ۇيلەر ەمەس. ەندىگى جەردە سالىنار ءۇي ەڭسەلى، جاڭاشا بولۋى ءتيىس قوي.
— ازىرگە باستاما بار عوي، ساپەكە. جاقسى باستاما، — دەپ كۇلىمسىرەگەن سەكرەتار قوشتاي ءتۇستى. — ايتىڭىزشى جاماندى دا، جاقسىنى دا، تەگىس.
— جاقسىنى دا دەيسىز بە؟ كەرۋەن جاڭا جولعا شىعارىنىڭ الدىندا باس-اياعىن جيناستىرىپ، ءوزىن-وزى جونگە كەلتىرەر بولار. جامان - جاۋتىكتىڭ بارىنەن ارىلىپ، ءوزىنىڭ شاما-شارقىن بايقايدى. مىنە، سول سياقتى ءبىزدىڭ اقتۇما دا ءبىر ورىندا توقىراپ تۇرىپ قالماۋ ءۇشىن، ءوز كۇشىن بايقاستاۋدا. — ساپار جوتەلىڭكىرەپ تاماعىن كەنەپ الدى. — مىنا بىزدەردىڭ — شالداردىڭ ءبىر كەزدەگى كيگەن كيىمدەرىمىز ءقازىر ۇستىمىزدە ولپى-سولپى تۇراتىن بولدى. سول سياقتى اۋىلدىڭ دا بۇرىنعى ەسكى كوركى بۇگىندە كوزگە تۇسكەن نوعالاداي اسەر قالدىرادى. ونىڭ ەسەسىنە جاس ۇرپاق ءوستى، اكەنىڭ ءىسى سولارعا مۇرا. ال ولار جاڭا جولعا بەت الار كەرۋەندى قومداپ جاتىر.
— بارەكەلدە، ساپەكە، دانالىق ءسوز ايتتىڭىز، جاڭا جولعا، جارقىن بولاشاققا، كۇنگە قاراي بەت الدىق، — دەپ سەكرەتار دا كوپپەن بىرگە ۇزاق قول سوققان.
ساپار ءسوزىن ءارى قاراي جالعادى:
— وسى زالدا، انەۋ تۇستا، ءبىزدىڭ باۋكەن وتىر. اسقار دەگەن ءبىر بالامىز، كادىمگى كولحوزىمىزدى العاش ۇيىمداستىرعان بولشيەۆيك سەمبيننىڭ ۇلى، جوعارعى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، اۋىلعا قايتىپ ورالدى. ەندىگى ءسوزدى سولار ايتۋعا ءتيىس. باستايتىن دا سولار. ال ءبىز بولساق اقىل-كەڭەسكە عانا شەبەرمىز. جاراتىلىستىڭ ءوزى كەيدە ادامدى قارتايعاندا اقىلگوي قىلادى ەكەن دە... — قىزىنعان ساپار داۋسىن ءسال كوتەرە سويلەدى: — ەندىگى جەردە اقتۇما دا بۇرىنعى اقتۇما ەمەس. ءبىز شالا ساۋاتتى ەدىك. تەك اۋىزشا ايتقاندى قابىلداپ، ەستىگەنىمىزگە سەنەتىنبىز. بىزدەن ەشكىم كەڭەس سۇرامايتىن. بۇيرىق بەرىلەتىن جانە ول بۇيرىقتاردى ەلەپ-ەكشەۋ قيىن تيەتىن بىزگە. ال ەندى باسقاشا بولادى. باۋكەن، اسقارلار نەندەي نۇسقاۋ بولسا وقىپ، تالقىلاپ، ويلاستىرىپ ىستەيدى. وقىمىستى اقتۇمادان دا شىعىپ وتىر. جومارت دەگەن بالامىز وقىمىستى، — دەپ ءسوز رەتىندە ماقتانىپ تا قويدى. — مىنە، زاماننىڭ ءوزى العا كەتىپ بارادى دەگەن وسى. راس، قيىندىقتار دا ءالى كوپ، ءبىراق وڭايشىلىقپەن نە جاسالۋشى ەدى. كەرۋەننىڭ جولىندا نە كەزدەسپەيدى: شىڭىراۋ دا، شاتقال دا، بۇرقاسىن بوران، سۋسىز شولەيت، بۇزىلعان كاپىر دە ۇشىراسىپ وتىرماي ما. ەندەشە كەرۋەندى مىقتى جاندار الىپ ءجۇرۋى كەرەك. سوندىقتان ءبىز دە الگى جاستاردىڭ كۇش جىگەرىن سىناۋدامىز. قۋاناتىنىمىز: ولار قاجىرلى دا قايراتتى، ولارعا كوش باستاتۋعا ابدەن بولادى.
ال ەندى كەمشىلىكتەر جايلى ايتايىن. كەمشىلىك دەگەن كوپ قوي، بالام، — دەپ ساپار جينالىستى باسقارۋشىعا بۇرىلدى. — قۇرىلىستى كوپتەپ سالۋىمىز كەرەك، ءبىراق ماتەريال جوق وعان.
- — كولحوز ءۇشىن قۇرىلىس ماتەريالدارىن اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامى ارقىلى الۋ كەرەك، — دەپ ىلە جاۋاپ قاتتى سەكرەتار. — كەشە وعان جاڭا باستىق تاعايىندالدى. ەندىگى جەردە جۇمىسى دۇرىس ءجۇرۋى ءتيىس. بۇرىنعى باستىعى قوعام قازىناسىنا قول سۇققان الاياق ەكەن. سول امىربەك بۇرىن ءسىزدىڭ اۋىلدا كولحوز پرەدسەداتەلى بولعان كورىنەدى، تالاي قىلمىستار ىستەگەن ءتارىزدى. كەشە ءبىز ونى پارتيادان شىعارىپ، قىزمەتىنەن تۇسىردىك، ءقازىر تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر.
— مەنىڭ سەنەن ءبىر ءوتىنىشىم، قاراعىم، بىزگە ارنايى كەلىپ مالشىلاردىڭ تۇرمىسىن ءوز كەزىڭمەن ءبىر كورسەڭ. امىربەكتىڭ نە ىستەپ كەتكەنىن سوندا بىلەسىڭ. ءاي، قايسى ءبىرىن ايتا بەرەسىڭ، — دەپ ساپار ءسوزىن اياقتادى دا، دەنەسىن تىك ۇستاپ ءوز ورنىنا بارىپ وتىردى.
* * *
اسقاردىڭ ستولىن جيناستىرىپ ءجۇرىپ، دامەش اپاي كىتاپتان شەتى شىعىپ تۇرعان سۋرەتتى كوزى شالدى. الىپ قاراسا: زاۋرەشتىڭ سۋرەتى ەكەن. جىميا كۇلىپ ءتۇسىپتى.
— شىركىن - اۋ، قانداي اسەم قىز بولعان. باسە، اسقارىمنىڭ سەنى ويلاپ كۇرسىنۋى تەگىن ەمەس ەكەن عوي. ونى نەگە سونشا قينايسىڭ؟ — دەپ سۋرەتكە تەسىلە قاراپ ۇزاق وتىردى. ونان سوڭ كىتاپ اراسىنا قايتا سالىپ قويدى دا، ءۇيدىڭ ءىشىن جيناستىرىپ بوپ، كيىنىپ ساقىشتى ىزدەي كەتتى.
ساقىش ۇيىندە جالعىز وتىر ەكەن.
— ساقتاي، مەن سەنەن ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ ەدىم، — دەدى دامەش اپاي كىرگەن بويدا. — وسى سەن زاۋرەشتەن حات الىپ تۇراسىن، با؟
— ءيا، حات جازىسىپ تۇرامىز.
- — ءا، وندا مەنەن سالەم ايتشى وزىنە. قالانىڭ جىگىتتەرىڭە كوز تىگىپ ۇشقالاقتانباسىن، رەنجيمىز دەدى دە. ءبارىمىز دە جاس بوپ كورگەنبىز. بىلەمىز. بىرەۋ ءىلتيپات بىلدىرە باستاسا، الدەقانداي بوپ داندايسىپ كەتە قالاتىنبىز. ءسويتىپ جۇرمەسىن. اسقاردان ارتىق قادىرىنە جەتەتىن، سۇيەتىن ەشكىم بولماس، ءسىرا.
— ءسىز قىزىقسىز، اپا، — دەپ كۇلىپ جىبەردى ساقىش، — سوندا سىزدىڭشە الدە ءبىر جىگىت ۇناتتى ەكەن دەپ قىز ءوزى سۇيەتىن باسقا ادامىنا بارۋىنا بولماي ما؟!
— قاراعىم، سەن ماعان كۇلمە، شىنىمەن ايتىپ وتىرمىن. جانە اسقار «الدە ءبىر جىگىت» ەمەس قوي. جاز سو مەن ايتقاندى. بايعۇس بالانىڭ جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى سول.
— ەندەشە زاۋرەش تە حات جازعان سايىن سۇرايدى ول تۋرالى. ءجاي، بىلەيىن دەپ ەدىم دەپ سەندىرمەك بولادى مەنى، ءبىراق باسقالار جايلى سۇراسا قايدا جاتىر، مەنى سەزبەيدى دەپ ويلايتىن بولار. ءبىراق ءوزى اسقاردان ءالى كۇنگە بىردە-بىر حات الماپتى.
— ءجا، ول جازار - جازباس — وندا شارۋاڭ قانشا. ونسىز دا جۇمىسى باسىنان اسادى، كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەنى، حات جازۋعا مۇرشاسى بار ما.
وسىنى ايتتى دا دامەش اپاي ۇيىنە كەتتى.
اس ۇستىندە ساسىپ - سالدىراپ، قاسىق ورنىنا پىشاق ۇسىنىپ، ونان كەجەنى توگىپ اپ، ابدەن ەسى شىقتى. ءسوزدى نەدەن باستاسام ەكەن دەپ ويلاۋمەن بولدى.
كەمپىردىڭ الدەنەگە ابىرجۋلى ەكەنىن سەزگەن اسقار:
— جايشىلىق پا، اپا، نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى.
— ەشتەڭە دە ەمەس، ءتايىرى. جاساعان تاماعىم ۇناماسا پەنسياڭا شىعارارسىڭ ازار بولسا. ال وسى ءوزىڭنىڭ نە ويلاعان ويىڭ بار؟ نەمەنە، اكە-شەشەم جوق دەپ ەشكىمگە قۇلاق اسقىن، كەلمەي مە؟! — دەپ سەزىن ۇرسىڭقىراپ باستاعان دامەش، ارتىپ - شاشقان شەكتەن اسىپ بارا جاتقانىن سەزىپ وتىرا كەتتى. — ءتۇۋ، قارتايعاندىق - اۋ، رەنجىمە، اسقارجان، بۇ جامان كەمپىردىڭ داۋىس كوتەرگەنىنە. مەنىڭ وسى ءبىر تۇسىنبەيتىن ءجايىم بار سەندەرگە... سەن عوي مۇندا ءجۇرىپ كۇندىز - ءتۇن ويلايتىنىڭ سول قىز، ال ول و جاقتا ءجۇرىپ سەنى ويلايدى. بۇلارىڭ قالاي، نەگە ءتىل تابىسپايسىڭدار؟.. ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە اتا-انامىز سىرتىمىزدان - اق سويلەسىپ، قۇدا تۇسەتىن دە، ۇيلەندىرەتىن، سوندا دا بىر-بىرىمىزگە باۋىر باسىپ كەتۋشى ەدىك.
اسقار اقتان، كۇيدە. دامەش اپايدىڭ ءدال وسىلاي تولقىعان ءساتىن كورۋى ءبىرىنشى رەت.
— ءسىز كىمدى ايتىپ وتىرسىز، اپا؟
— زاۋرەشتى ايتىپ وتىرمىن. سەنى ويلاپ ءىشقۇستا بوپ ول ءجۇر، ال سەن بولساڭ ءبىر اۋىز حابارىڭدى بىلدىرمەيسىڭ وعان.
— قويىڭىزشى، اپا... — دەدى اسقار كۇيزەلىسپەن سىبىرلاي سويلەپ، ءسويتتى دە سىرتقا شىعىپ كەتتى.
كوكتەمنىڭ جىلىمشى اق جاۋىنى بۇركىپ تۇر ەكەن. ءدال ەسىكتىڭ الدىندا جول جيەگىندە قار سۋىمەن بايشەشەك ەسىپتى. بەتتى قىتىقتاعان سىلبىر اق جاۋىنىن سوڭىنا ەرتىپ قورعاسىن بۇلتتار كەشىپ بارادى. كۇن كوزىنىڭ شۋاعىن كۇتكەن گۇلدەر ۇلبىرەگەن اق قاۋىزدارىن تاڭىرقاي اشقان. لاپاس استىندا بۇيىعىپ جاتقان قوزىلار ءدۇر سىلكىنىپ ويناقتاپ شىعا كەلدى، كوك ءشوپ ۇستىندە سەكەكتەپ تورعايلار بيلەيدى. اسقار تاس لاقتىرىپ ەدى، ءدۇر ەتىپ ۇشتى.
— نەتكەن اقىماق، قيقار ەدىم مەن، — دەدى اسقار وزىنە-وزى سىبىرلاي سويلەپ. — مەنى سۇيەدى عوي ول، سۇيەدى!..
— ءاي، اسقار، سپۋتنيك ۇشىپتى، مىنە وقى! — دەپ ءوتىپ بارا جاتقان پوچتاشى گازەت ۇستاتتى.
— جاقسى! — دەي سالدى ونىڭ ءسوزىن ۇقپاسا دا اسقار. مۇنىڭ، كوكىرەگىندە وزىنە عانا ءمالىم ۇلكەن، الىپ ۇشقان قۋانىش بار ەدى.
— نە دەيدى الگى، نە بوپ قاپتى؟ — دەدى ەسىك اشقان دامەش اپاي. اسقار گازەتكە ءۇڭىلدى.
— جەردى اينالىپ سپۋتنيك ۇشقان كورىنەدى.
— و اللا، ءتىرى جۇرسەڭ نەشە ءتۇرلىنى ەستيدى ەكەنسىڭ - اۋ، — دەدى دامەش اپاي كۇرسىنىپ.
تاۋداعى قار شوعىرلانىپ، شوگىپ، ونان باستاۋ العان كىشكەنە بۇلاقتار بىر-بىرىنە قوسىلىپ كۇشەيىپ، جولىنداعى كوشكىن مۇزداردى بۇزىپ-جارىپ جازىققا قاراي تۋلاپ اعۋدا. كۇنگەي قىراتتار كوك جاسىلعا بويانا باستاعان. بىرتىندەپ قار تەك قاراقشى شىڭنىڭ باسىندا عانا قالدى.
كولحوز دالاسىنا العاشقى تراكتور دا شىقتى. كەنەحاننىڭ ۇستا دۇكەنىنىڭ الدىنا جۇرت جينالعان. توپىرلاعان اۋىل بالالارى شۋ شۋ ەتەدى. ساپار، ەگور، مامىربايلاردى ەرتكەن باۋكەن تۇقىم سەنگىشتەر مەن كۋلتيۆاتورلاردى تەكسەرىپ ءجۇر.
— ەگىستىكتى قوپسىتۋ ساپاسىز بولادى، مىنا تىستەر توزىپتى عوي، — دەيدى ول جەلكەسىن قاسي تۇرىپ.
— توزباي قايتسىن، ەسكىردى عوي. پرەدسەداتەلدەن سۇراپ كورسەڭشى، مۇمكىن جاڭاسىن تاۋىپ بەرەر، — دەپ قويادى كەنەحان.
باۋكەن الماتىعا جۇرمەك. وتكەندە اۋداندا ونى رەسپۋبليكالىق كەڭەسكە قاتىسۋشى ەتىپ سايلاعان. سوندىقتان ول كوكتەم ەگىسىنىڭ ءوزى كەتپەي تۇرىپ اياقتالۋىن ويلايدى.
— بارعان سوڭ ۇمىتپاي جومارتقا كىرە شىق، زاۋرەشكە دە جولىق. سويلەسىپ، بايقاپ كەر. مۇمكىن مۇندا اسقاردى بەكەرگە ۇستاپ جۇرگەن شىعارمىز. مۇمكىن زاۋرەشتىڭ مۇندا ويى بار شىعار، تەك اۋىلعا قايتقىسى كەلمەيتىن بولار. ونداي بولسا اسقاردى ۇستامالىق، — دەگەن ساپار. — ادامنىڭ باقىتى دەگەننىڭ ءوزى نازىك دۇنيە عوي. وبالىنا قالۋعا بولمايدى. قايتا ساقتاپ قالۋ كەرەك. قاجەت دەسە اسقار سوندا بارىپ تۇرسىن. ارينە، ول مۇندا دا كەرەك ادام، ءبىراق باقىتىنان ايىرۋ كەشىرىلمەس كىنا. ونىسىز جەمىسى دە بولمايدى.
— بىلۋگە تىرىسىپ باعايىن.
— قولىنان كەلگەنىنشە جومارت تا كومەكتەسەر، ەكەۋلەپ ءجۇرىپ كلۋب ءۇيىنىڭ اۋرۋحانا مەن مەكتەپتىڭ جاڭا جوباسىن تاۋىپ الا كەل. ءبىزدىڭ كولحوزدا دا ورتا مەكتەپ اشىلۋى ءتيىس، — دەپ تاپسىردى وعان اسقار. — ايتپەسە بالالار جيىرما شاقىرىم جەردەن بارىپ وقىپ كەپ ءجۇر.
— ال زاۋرەشكە نە دەيىن؟ — دەدى باۋكەن وعان تەسىلە قاراپ.
— سەن كەتكەنشە نە دەيتىنىڭدى ويلاپ قويارمىن.
كەيىن باۋكەن اتتانار ساتتە اسقار اق ورامالعا دىمقىل توپىراققا تامىرلارىمەن قوسا ورالعان بايشەشەك پەن شۋىندىق گۇلدەرىن اكەپ ۇستاتتى.
— زاۋرەشكە بەرگەيسىڭ. ىدىسقا وتىرعىزاتىن بولسا بۇل گۇلدەر ءوسىپ كەتەدى... بالا كۇنىمىزدە مىنا بايشەشەكتىڭ تامىرىن وتقا ءپىسىرىپ، زاۋرەشكە جەگىزگەنىم بار ەدى. سوندا ءتاتتى ەكەن دەپ ماقتاعان. سونان كەيىن ەكەۋمىز وسىنداي گۇلدى كوپ ەتىپ جيناپ ەدىك. سول كەزدەردى ەسىنە السىن...
— ماقۇل، ءبارىن دە ورىندايمىن، — دەدى باۋكەن كوڭىلدەنە، ءوز ىشىنەن: ەندى زاۋرەشكە اسقار جايلى اڭگىمەلەۋ الدە قايدا وڭايعا تۇسەتىن بولدى دەپ ويلادى. — تەك سوعىس كەزىندەگىدەي ەندىگى جەردە ءشوپ تامىرىن ءپىسىرىپ جەمەيتىن بولايىقشى.
— ارحەولوگيانى مەن ارحيتەكتۋراعا بەكەرگە ايىرباستاعانىم جوق. ەگەر تىڭداعىڭ كەلسە مەن ساعان قانداي جوسپارلارىمىز بارىن ايتىپ بەرەيىن. ەكەۋمىزدىڭ وسى كەزدەسۋىمىزدى سەن ءقازىر ەمەس، كەيىنىرەك بولادى دەپ ويلاپ كورشى. ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ با؟ — دەپ ول ماڭدايىنا جالبىراي تۇسكەن شاشىن كەيىن سىلكىپ قويدى. كوزى بالا كۇنىندەگىسىندەي وتشا جانىپ جالتىلداپ كەتتى.
— ەكەۋمىز شوقانعا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتىڭ قاسىندا كەزدەستىك دەلىك.
— مەن نەبارى تەحنيكۋم عانا بىتىرگەم، سوندىقتان سەنىن، ءپالساپاڭ، ماعان تۇسىنىكتى بولا قويماس، — دەدى باۋكەن.
— بولمە ءسوزىمدى. مەن ساعان ابدەن تۇسىنىكتى ەتىپ ايتىپ بەرەيىن. كوپ ۇزاماي ونداي ەسكەرتكىش بولادى ءالى. ەسىڭدە مە، بالا كۇنىمىزدە شوقانعا ۇقسايمىز دەپ يىعىمىزعا كۇنباعىستان ەپولەت جاساپ الۋشى ەك قوي. سونىمەن، سەن ءبىر الىس جاقتا ەكەنسىڭ دەلىك. مەن ساعان حات جازدىم. سەن كەلمەك بوپ ۋادە ەتتىڭ دە، مەن العاش كەزدەسەتىن جەرىمىز شوقان ەسكەرتكىشىنىڭ ءتۇبى بولسىن دەپ بەلگىلەدىم. تاعى دا ءبىراز جىل وتەدى. تالاي دۇنيە وزگەردى دەلىك، — دەپ جومارت تەرەزەدەن سىرتقا ويلانا قول تاستاپ اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. — سارىارقانىڭ ءتوسىن قاق جارىپ ەرتىستەن بەتپاقدالاعا دەيىن كانال قازىلعان. كاسپيي تەڭىزىندە پارومدار جۇزەدى، مويىنقۇم ۇستىندە باۋ-باقشا مەن ماقتا وسكەن دەلىك. شاردارا مەن مىرزاشولدە جاسىل جەلەك كومكەرگەن گۇل الاڭدارى.
جومارت جىميا كۇلىپ ءۇنسىز قالدى. ونان سوڭ شاشىن ارتىنا قاراي سيپاي قايىرىپ تەرەزەدەن كەرى بۇرىلىپ قۋاقى كۇلكىمەن باۋكەنگە سىناي قارادى.
— سول جىلدار ىشىندە قازاق دالاسىندا كوپتەگەن جاڭا قالالار، زاۆودتار مەن فابريكالار جانە وقتاي اتىلعان اسفالت جولدار سالىنعان ەكەن. مىنە سونداي جولداردىڭ بىرىمەن سەن الماتىعا قاراي تارتىپ كەلەسىڭ. بۇل جول اسقار اسۋلى ىلە الا تاۋىنىڭ بەلىنەن باسا تۇسكەن. سەنىن، پلاستماسسادان جاسالعان ەلەكتروموبيلىن، قانداي قيادان دا ىركىلمەي زۋلايدى. الگى جول — ماڭگى ەرىمەس اق قارلى شىڭداردى، شاپشىپ اققان قۇلاما اساۋ سۋلاردى جاپان، بيىك قۇزار جاقپار تاستاردىڭ، نۋ جىنىستى توعايلاردىڭ اراسىمەن، بەل-بەلەستەر مەن ويپاڭداردى جارىپ ءوتىپ قىرعىزدىڭ تاڭعاجايىپ ىستىق كولىنەن الماتىعا توتە بارادى ەكەن. ول جاڭا جول اتاقتى ءالپىنىڭ اسۋلارى مەن اۆستريا جانە شۆەيساريا تاۋلارىنداعى اسەم جولداردان بىردە كەم ەمەس. ءتۇرى، ءتۇسى سان ءتۇرلى جۇزدەگەن ماشينالار سول جولمەن قىرعىز تاۋلارىنىڭ مەرۋەرتى — ىستىق كولگە اعىلۋدا. ونان ءارى قىرعىز قالالارىنا، تاشكەنتكە، شارداراعا، گازليگە، گۇلىستانعا، سامارقانتقا دەيىن بارۋعا جانە كەرىسىنشە ءبىزدىڭ جاسىل جەلەكتى اسەم قالامىزعا ورالۋعا بولادى.
تۋريستەر بولسا الماتى ىرگەسىنەن كوپ ۇزاماي ورنايتىن قاپشاعاي تەڭىزىنىڭ جاعا جايىندا دەم الادى، ولار ءبىزدىڭ تاۋلارىمىزدى، باقتارىمىزدى، عاجاپ تاماشا تاۋداعى مۇز ايدىنىمىزدى قىزىقتايتىن بولادى، بارىنەن دە اسىرەسە قالامىزدىڭ كوركىنە ءتانتى بولماق.
ءبىزدىڭ قالا! مىنە، ول الىپ تۇلعالى الاتاۋدىڭ ەتەگىندە كۇن ءسۇيىپ نايقالىپ تۇر، — دەپ جومارت چەرتەجىن جايىپ سالدى. — قالا ۇستىندە نۇرلى ساۋلە وينايدى، ال قالانىڭ ارعى جاعىندا كەشكى ىمىرتتىڭ، استىندا، كەپتەگەن جولداردىڭ ۇزىننان سوزىلعان وتتارى تىلگىلەگەن كەن، دالا.
سەن كوپتەگەن دەمالىس ۇيلەرىنىڭ، ساناتورييلەردىڭ، قالامىزدى ارزان ەلەكتر قۋاتىمەن ساۋلەتتەندىرگەن ەلەكتروستانسيالاردىڭ تۇسىنان زۋىلداپ ءوتىپ، قالاعا وڭتۇستىك جاقتان كىرەسىڭ. ءسويتىپ ءوزىڭنىڭ قالاعا ساپارىڭدى گرانيت جارتاستىڭ ۇستىندە تۇرعان اباي ەسكەرتكىشىنىڭ تۇبىنەن باستايسىڭ.
شىلتەرلى تەرەزە پەردەلەر تۇسىنان، زاۆود سەحتارىنىڭ اينەكتى قابىرعالارىنان، بۇيىمدار تولى ۆيترينالاردان، ۇيلەردىڭ توبەسىنەن، كوشەلەردەن، الاڭداردان، مىڭداعان اق، سارى، جاسىل، قىزعىلت وتتار جارقىراپ تۇرادى.
كەنەت ۇلتتىق ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن رەكلامالاردىڭ جارق-جۇرق ەتكەن سان بوياۋلى وتتارى جانادى.
. جارقىراعان شامدارىنىڭ جارىعى ءالى دە قاۋىزىن اشا قويماعان رايحان گۇلدەرى مەن قايىندارعا، اق تورعىنعا ورانعان الما اعاشتارىنا، راۋشان گۇلدەرى مەن قان قىزىل قىزعالداقتارعا، جانە توڭىرەكتە تىزىلە ساپ تۇزەپ وسكەن قاراعايلارعا ءتۇسىپ تۇر. سامال جەل اعاش جاپىراقتارىن سىبدىرلاتادى، الدەقايدان الىستان ب ا ق ىشىنەن وزىنە شاقىرعان قىز ءانى ەستىلەدى. جاپىراقتار سىبدىر مەن عاشىقتار سىبدىرىنا قۇلاق تۇرە، سەن كۇمىس كۇلكىلى ارىقتى جاعالاپ كەڭ دە جارىق كوشەمەن، اسپان ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ تۇسىنان ەتەسىڭ. ول ۇيلەر اۋادا قالقىپ تۇرعانداي جەپ-جەڭىل كورىنەدى، شىعىس قالالارىنىڭ ەڭ ادەمى ۇلگىلەرى مەن تەحنيكانىڭ ەڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى ۇشتاسقان.
— سەن دوسىڭدى كورۋگە اسىعا تۇسەسىڭ. الايدا مىناۋ جاڭا ۇيلەرگە ەرىكسىز كوز توقتاتىپ ايالداي بەرەسىڭ، — دەپ جومارت چەرتەجدەگى ۇيلەردى نۇسقاپ قويدى. — جەل سىبىرىنا، انگە قۇلاق اسپاۋ مۇمكىن ەمەس.
سەنىڭ كوز الدىڭدا ءدال وسىنداي كوكتەم كەزىندە كەلگەندىكتەن قالا كوركى بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە كورىكتى ەرتەگىدەگىدەي سۇلۋ كورىنەدى.
جومارت اڭگىمەسى بىرتىندەپ باۋكەندى دە ەلىكتىرگەن ەدى، ول سەلت ەتپەي تىڭدادى. مىناۋ ءوزى اقىن عوي، ناعىز اقىن دەگەن وي كەلدى وعان.
باۋكەك بولمە ىشىندە وتىرعانىن دا ۇمىتقان. جومارت قيالى ونى ەزىمەن بىرگە جەتەلەپ، ول ءوز ويىمەن بولاشاق قالانىن، كەشەسىندە كەلە جاتتى. جومارت ارماندارىنىڭ ىسكە اسقانىن ءوز كوزىمەن كورىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى. ال جومارت بولسا اڭگىمەسىن جالعاستىرا تۇسۋدە. تىڭداۋشىسىنىڭ كەز الدىنا تان، قالارلىق سۇلۋ كورىنىستەردى اكەلەتىن سيقىرى بار سياقتى.
— مىنە، ءبىزدىڭ قالامىز سونداي بولادى. ارينە، ءبىز سول ارمانداردىڭ ءالى وننان ءبىرىن دە ىسكە اسىرعامىز جوق، — دەدى ول. — مەن تەك وسى ۋاقىتتاردىڭ ىشىندە ىستەلگەندەرىن عانا كورسەتەيىن. قالامىزدىڭ ەتكەنىن دە، بولاشاعىن دا سودان اڭعارۋعا بولادى. ءيا، ءيا. ماعان ءويتىپ تاڭدانىپ قاراما. قالا ءوزى تۋرالى ءوزى بايانداي الادى، ءتىپتى ءاربىر اۋىل ءوزى تۋرالى ءوزى حيكايا شەرتە الادى. قالا دا، اۋىل دا ادام ءتارىزدى ءومىر سۇرەدى عوي. ادام سياقتى ولاردىڭ دا ءارقايسىسىنىڭ وزىنشە تاعدىرى بار. ولار دا ادامشا ءومىر سۇرەدى، ءارقايسىسىنىڭ مىنەزى، وزىندىك تابيعاتى، ەرەكشەلىگى بولادى. ولاردىڭ دا قۋانىشى، قاسىرەتى، ارمان، ماقساتى بار. ولار دا جاس بولادى، ونان قارتايادى.
كەي قالا قىز مىنەزدى ويناقى بولسا، كەي قالا كەپتى كورگەن قارت ءتارىزدى دانا بوپ كەلەدى. ولار ءوز داڭقتارىن يا ساۋدا - ساتتىعىمەن، نەمەسە عىلىمداعى ۇلى جاڭالىقتارىمەن، ان-كۇيىمەن، ونەرىمەن، بايلىعىمەن، نە كەدەيلىگىمەن شىعارا الادى. كەي قالا قاتىگەزدىگىمەن، نە مەيىرباندى تىنىشتىعىمەن تانىلادى. ولار دا ادامشا تىنىستاپ، ادامشا شەجىرە شەرتەدى. ەستيسىڭ بە، انە؟ ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ سايابىر، سابىرلى تىنىسى بار. — جومارت تەرەزەنى اشتى. — ماۋجىراپ ۇيقىعا شومادى. ويتكەنى تۇرمىسى توق، ەرتەڭ قالاي كۇن كورەم دەپ مازاسىزدانبايدى. پەرزەنتتەرى باقىتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا الاڭسىز ۇيىقتايدى.
ءار قالانىڭ، وزىنە عانا ءتان تاريحى بولادى. ال ادام قالانىڭ تىنىسىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سول قالانىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن، تامىرىنىڭ سوعىسىن، تىڭداپ، تىرشىلىگىن انىقتاي الادى.
قالانىڭ جۇرەك سوعىسى توقتاپ، كارفاگەن، افراسناب، وتىرار عۇساپ، نەمەسە ءدال وسى الماتىنىڭ استىندا قالعان قالا سياقتى ماڭگى ولەتىندەرى دە بولادى. ال ادام ءوز تۋىندىسىن ماڭگى ولمەيتىندەي دە ەتە الادى.
— سەن شىنىندا دا ارمانشىل بوپ الىپسىڭ، جومارت.
— مەن باياعىدان وسىندايمىن. ارمان مەن قيالسىز ارحيتەكتۋرانىڭ ءورىسى جوق. ارمانسىز ادام جانە بولمايدى. — جومارت كەنەت تىنا قالدى دا دەرەۋ چەرتەجدەرىن جيناپ وراي باستادى.
— ءبىزدىڭ اۋىلعا لايىقتى كلۋب پەن مەكتەپتىڭ جوباسى جوق پا سەندە؟ — دەپ سۇرادى باۋكەن.
— اۋىلعا لايىقتى جوبا دەيسىڭ بە. قالاداعى سياقتى كلۋبى، مەكتەبى جانە تەاترى بولۋى كەرەك قوي. امال قانشا، ونداي جوبا ازىرگە جوق. جوبالاۋ ينستيتۋتىنا، مادەنيەت مينيسترلىگىنە بارۋ كەرەك. ءبىراق ولاردان دا تابىلا قويار ما ەكەن. زاۋرەش تە سۇراستىرعان سياقتى ەدى.
— ءيا، زاۋرەشتىڭ ءحالى قالاي؟ ەرتەڭ جولىقسام دەپ ەم وزىنە.
— كورەسىڭ عوي. ءجۇرىپ جاتىر، ەكى رەت پراكتيكادا بولعان، ينستيتۋتتى ءبىتىردى. ورديناتۋراعا ازىرلەنىپ ءجۇر، ەسى-دەرتى اسقاردى ويلايدى، — دەدى جومارت ويلى قالىپتا. بولمە ىشىندە قولايسىز تىنىشتىق ورناعان. بىرەۋ ەسىك قاقتى. سويتكەنشە ەسىك كوزىندە شاشىن قىسقا ەتىپ قيعىزعان، قولىندا جاسىل سۋمكاسى بار ادەمى قىز تۇردى...
— ەندى قاشان شىعاسىڭ؟ — دەدى قىز باۋكەنگە كوڭىل اۋدارماستان.
— ءقازىر، ءبىر مينۋت كىدىرە تۇر، — دەدى جومارت كىنالى ۇنمەن، ءوزى باۋكەنگە قاراپ قويدى.
— تەز بول، — دەپ قىز ەسىكتى جاپتى.
— ال مەن كەتەيىن،- — دەدى باۋكەن ورنىنان تۇرىپ.
— سەن كەشىر مەنى، تەاترعا بارماق ەدىك. ىڭعايسىز بولدى، — دەدى جومارت.
باۋكەن ءبىر ءتۇرلى قولايسىز كۇيدە قالعان. تەز قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى. تەك تۇنگى تازا اۋادا ءبىراز جۇرگەننەن كەيىن بويى تەرىن دەدى. جومارتتىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن قالا كوركى وعان مۇلدەم باسقاشا اسەر ەتكەن ەدى.
«دەگەنمەن جومارت جارايدى، — دەپ ويلادى ول، — اۋىلعا قايتپاعانى ەشتەڭە ەتپەيدى. ءوز ورنىن تاپقان ادام، ول وسىندا قاجەت. اپىر-اي، جوبانى قايدان السام ەكەن»، — دەپ كۇبىرلەپ قويدى ۇيىقتارىنىڭ الدىندا.
* * *
— نە جاڭالىق بار، اتا؟ — دەپ سۇرادى ساقىش ساڭقىلداعان ۇنمەن. بۇرىمدارىن ورامال استىنا جيناپ، جەڭىن قايىرىپ العان قىز جەڭىل قيمىلداپ قالىپقا قۇممەن ارالاستىرعان لايدى تولتىردى.
— نە جاڭالىقتى سۇرايسىڭ، قىزىم؟ — دەدى ونىڭ قيمىل - قوزعالىسىنا سۇيسىنە قاراعان ساپار.
— بريگاديرىمىز مۇلدەم كەشىكتى عوي.
— ءا، باۋكەندى سۇرايسىڭ با؟ جۇمىسى بوپ قالدى دا. ون¬دا ي جىگىت قايدا بارسا دا قۇتتى قوناق قوي، — دەپ ساپار قۋلانا جىميدى. — نەمەنە، قىزىم، وندا تىعىز شارۋاڭ بار ما ەدى؟
— ءىسىم سوعان تۇسپەي-اق قويسىن، — دەدى ساقىش ەرنىن شۇيىرە، جەڭىمەن بەتىن سيپاپ. — ءوزى بريگادير، جۇمىستى تاستاپ قىدىرىپ ءجۇرسىن...
— كەلگەن سوڭ وزىمەن ءبىر دۇرىستاپ سويلەسشى، — - دەدى ساپار كۇلىپ. — ال جەتەر، شاقىر بالالاردى ەندى. ۇيگە قايتاتىن كەز بولدى. بۇگىنگە وسى دا جارايدى، لاي دا تاۋسىلىپتى، تاڭەرتەڭگە تاعى دا دايىنداپ قويادى عوي.
كولحوز ورتالىعى اقتۇمادان ءۇش شاقىرىم بولاتىن، ساپار كىرپىش قۇيىپ جۇرگەن جاستاردى جۇمىسقا الىپ كەپ، الىپ قايتىپ تۇراتىن.
— اسقارجان، تاستا جۇمىستى. بۇگىن ساعان قوناق كەلۋى ءتيىس.
— نەعىلعان قوناق؟ — دەدى ساقىش اسقاردان بۇرىن.
— قالادان كەلەتىندەر، — دەپ ساپار جۇمباقتاي كۇلدى، ونىڭ كوڭىلى بۇگىن ەرەكشە كوتەرىڭكى ەدى. اسقاردىڭ بايقاعانى — قارت بۇلاردان الدەنەنى جاسىرعىسى كەلگەندەي بولادى، ءبىراق جاسىرا الماي تۇر.
- — اتا-اۋ، ەرتەرەك نەگە ايتپادىڭىز، — دەپ ساقىش بەزەك قاقتى. — قاپ كويلەگىمدى بۇلعاپ الىپ ەم. تەزىرەك ۇيگە جەتەيىك وندا.
— كىمنىڭ كەلەتىنىن سەن ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— ءجا، قويىڭىزشى، اتا. ال مەن قودارمەن بىرگە كەتتىم، تەزىرەك جەتەمىز.
— ءاي، قودارجان، اتىڭدى ساقىشقا بەر، اۋىلعا اسىعىپ تۇر ەكەن، — دەپ داۋىستادى ساپار. قودار جازعى دەمالىس كەزىندە اتقارۋشى بوپ ىستەپ، اققاسقا ايعىردىڭ تۇقىمى قۋلا قۇنانعا ءمىنىپ جۇرگەن.
— ءبىر مينۋت كۇتە تۇرىڭىزشى، ساپار اعا، مەن پارتبيۋروعا كىرىپ جينالىستىڭ قاشان بولاتىنىن بىلىگى شىعايىن، — دەپ ءوتىندى اسقار.
— مۇنى ءالى كۇتۋ كەرەك. ال مەن كەتتىم، — دەپ ساقىش قۇلا قۇنانعا ءمىندى.
— دامەشكە ايتا بار، داستارقانىن مول عىپ ازىرلەسىن، مەنىڭ كەمپىرىمە دە ايت، قوناقتاعان تاۋىقشا ساندىققا شىعىپ وتىرا بەرمەي دامەشكە كومەكتەسسىن، بار ءتاتتىسىن سالسىن دەدى دە.
— ال ەندى ايتىڭىزشى ءبارىن، ساپەكە، — دەدى اسقار ارباعا وتىرىپ جاتىپ.
— ءار نارسەنىڭ كەزى بار، كەلگەن سوڭ كورەسىڭ، — دەپ بەرىلە قويمادى ساپار. ونىڭ ءبىر بايقاعانى اسقار ءبىرىنشى رەت وعان تەرەزەسى تەڭ ادامداي «ساپەكە» دەپ ءتىل قاتتى. قارتقا ۇناپ كەتكەنى وس؛ ەدى. و ل اسقاردىڭ ازاما بولىپ، ءوزىن ناعىز ەرەسەكتەر ساناتىنا قوساتىن كەزىن كوپتەن كۇتكەن ەدى. ارينە، سىپايى بولۋ دەگەن دە جاقسى. الايدا سول سىپايىلىق ادامنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىمەن، ءوزىنىڭ بويىنداعى قاجىر-قايرات، نامىسىمەن استاسقاندا الدەقايدا كورىكتەندىرە تۇسەدى، دەپ ويلادى ساپار. ءاي، قارتتىق - اي، تىرەگىڭنىڭ بەرىك بولعانىن تىلەيسىڭ - اۋ.
ولار ماساق جارعان ەگىننىڭ اراسىنداعى شاڭداق قارا جولمەن كەلە جاتتى. شىمقاي كوك اسپاندا قالىقتاعان قىران كورىندى.
— شارىقتاۋىن شىركىننىڭ، — دەدى ساپار ءسۇيسىنىپ.
— كىمدى ايتاسىز، اتا؟ — دەدى اسقار قالىڭ ويدان سەلت ەتىپ.
— قىراندى ايتام، سوناۋ شىرقاۋ بيىكتەگى... جارىقتىق، وسى قىران قۇستار قيادا ولەدى ەكەن. جارالى بولعاندا، كارىلىك مەڭدەگەندە ولەرىن بىلەتىن قىران ەڭ سوڭعى دەمىن جيىپ شىرقاۋ شىڭعا كوتەرىلەدى دەيدى. سودان قاناتىن قومداپ، بيىكتەن جارتاسقا قۇلاپ سوعىلىپ ولەتىن كورىنەدى.
اقتۇماعا تايانعان كەزدە جول، توبەسىندە جالعىز بەيىتى بار دوڭەستى بوكتەرلەي جۇرگەن الگى قىران سول بەيىتتى — ساپاردىڭ جان دوسى، اسقاردىڭ اكەسىنىڭ بەيىتىنىڭ توبەسىندە شىرق اينالىپ ۇشتى.
ءدوڭ باسىنا كوز تىككەن ساپار وتكەندى ەسىنە ءتۇسىرىپ ءسال كۇرسىندى دە، دەلبەنى قاقتى.
— ءاي-ي، ءشۇۋ، جانۋار
— اتا، مەن ايدايىنشى اتتى، — دەدى اربانىڭ ارتىندا اياعىن بۇلعاقتاتىپ وتىرا بەرۋدەن زەرىككەن قودار.
— ءما، تۋرا مەكتەپكە بۇر، اسقاردىڭ ۇيىنەن ءشاي ىشەلىك بارىپ، — دەدى قارت قۋاقى ۇنمەن.
ەسىك الدىنا كەلگەن سوڭ اسقار اربادان ءتۇسىپ، پيدجاگىن يىعىنا ءىلدى دە، جىگىتتەردى دامەش اپايدىڭ ۇيىنە شاقىردى.
— سابىر ەت، بالام. انە تاعى دا قوناقتار كەلە جاتىر، — دەپ وسى كەزدە ساپار اۋدان ورتالىعىنان كەلەتىن جول جاقتى نۇسقاعان.
— باۋكەن كەلە جاتىر، — دەپ قۋانىپ كەتكەن اسقار ايەل تۇلعاسىن كەرىپ ىركىلىپ قالدى. وعان زاۋرەش كەلە جاتقانداي كورىندى. ەندى ول ەزگەنى تەگىس ۇمىتىپ، ۇمتىلا جۇگىردى. پيدجاگى يىعىنان سىرعىپ، جول ۇستىنە ءتۇسىپ قالعان. قودار بارىپ كوتەردى.
— ءبۇيتىپ سەن اياعىڭدى سىندىراسىڭ عوي، — دەپ كۇلدى باۋكەن. قاسىندا بوتەن ءبىر قىز وتىر. اسقار قاتتى قىسىلدى.
— مەن بۇل كىسىنى... — دەپ كۇبىرلەدى ول كىنالى ۇنمەن.
— بىلەم، نە ويلاعانىڭدى، — دەپ كۇلدى باۋكەن تاعى دا. — ءجا، ونى كەيىن سويلەسەرمىز. نەعىپ تۇرسىن، ەندى. تانىس. مىنا كىسى دارىگەر. الماتىنىڭ وزىنەن بىزگە كەلە جاتىر.
باۋكەن ساپارمەن سالەمدەستى، اڭىرايىپ تۇرعان قوداردىڭ تاناۋىنان قىسىپ قويدى.
— سەن مىنا جاققا قاراساڭشى، — دەپ ساپار باۋكەنگە باسىن ءسال مەڭزەپ سىرت جاعىن نۇسقاعان. اناداي جەردە تازا كيىمدەرىن اۋىستىرىپ كيىنگەن ساقىش تۇر ەكەن.
ساقىشتى كورگەن باۋكەن باسقا دۇنيەنى تەگىس ۇمىتقان ەدى. ەكەۋى قۇشاقتاستى دا بىر-بىرىنە كۇڭكىلدەي سويلەپ، كەشكى ساعىم كولەگەيلەگەن تاۋعا قاراي ۇزاپ جۇرە بەردى.
— باۋكەن قايدا، قاشان كەلدى؟ — دەدى القىنا جۇگىرىپ جەتكەن دامەش اپاي.
— انە، اناۋ بارا جاتقان سولار، كوردىڭ بە؟ — دەدى ساپار وعان كۇلىمسىرەي سىبىرلاپ.
1960 — 1961 ج.
ورىسشادان اۋدارعان سايىن مۇراتبەكوۆ
You Might Also Like
