ماحامبەتتىڭ جەبەسى
ءبىرىنشى ءبولىم
عيرات قىزى. حيۋا ءومىرى. زەلىلىنىڭ قاشۋى. ماحامبەت، بالابەك، جانتاس، نويان جانە ادايلاردىڭ «قۇدايى» — ءسۇيىنقارا.
— ەلىڭە قايتامىسىڭ؟ — دەدى قىز.
— ءيا، — دەدى ول.
— مەنى بىرگە اكەتەمىسىڭ؟
— جوق.
— وسىندا تاستاپ كەتەسىڭ بە؟
— جوق.
— پاديشاھقا قايىرىپ بەرەسىڭ بە؟
— جوق، جوق، دەيمىن، جوق!..
— كەشىر، مىرزام، — دەدى قىز. — الدىڭا اشىق كەلىپ، قىمسىنباي سويلەسۋگە ۇيرەتكەن ءوزىڭسىڭ. ماعان، سەن كۇن، ەمەسسىڭ دەۋشى ەدىڭ عوي. مەن دەگەندە ەسىگىڭدى اشىق ۇستادىڭ، قىسىم - قاقپاي كورگەنىم جوق. ايەلدى ارىنە قاراپ قانا باعالاۋعا بولمايدى، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزدارى بەتتەرىن جاپپاي، اشىق جۇرەدى، ەگەسسە — ەركەكتەن كەم ەمەس دەيتىنسىڭ. قالعىم كەلمەيدى سەنەن... ۇرعاشىنىڭ ۇياڭدىعى ەر جىگىتكە جۇك بولماس. ايەلىڭ ءامىرشىم بولسىن، ايتقانىڭ ەكى ەتپەسپىن...
ول قىز الدىندا تۇر. دۋلىعاسى تار تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جالتىرايدى. ۇستىنە كيگەن اق ساۋىتتى، باسىنداعى ۇكىلى دۋلىعانى ابدەن جارقىراتا تازالاپ بەرگەن دە مىنا قىز. تەك قانجارى مەن سەمسەرىن عانا قىز قولىنا ەشقاشان سەنىپ تاپسىرعان ەمەس-تى.
قىز بىلەدى — جىگىت جول قامىندا.
مۇنى ەندى تاستاپ كەتەتىنى حاق. ءبىراق قاشان؟ بۇگىن بە، ەرتەڭ بە نە بىرەر اپتادان سوڭ، با — ونىسىن ءالى ايتا قويعان جوق. ءبىراق قوشتاسار ءساتتىڭ تاياعانىن قىز سەزىپ تۇر.
— سوندا ءبىر اللانىڭ وزىنە تابىستاپ كەتپەكسىڭ بە؟
— جوق!.. — سوم تەمىردەي سالماقتى جىگىت قولى قىز موينىنا ارتىلدى. كوز جاسىن كورسەتكىسى كەلمەگەن قىز بەتىن سالقىن كىرەۋكەگە باسقان قالپى جىگىت قۇشاعىنا كىرە ءتۇستى.
— سەنى تابالدىرىقتان اتتاپ شىقپاي جاتىپ-اق، ۇستاپ اپ قايتا ساتىپ جىبەرۋى مۇمكىن نەمەسە قولدان-قولعا جۇگىرتىپ، ناپسىگە قۇربان ەتەر... — دەدى جىگىت قولاڭ شاشتى سيپاپ تۇرىپ. — بۇ قالادا جاڭعىز - جارىم قالۋ سەن تۇرماق، جاۋجۇرەك جىگىتكە دە قورقىنىشتى.
— ءبىلدىم، — دەدى قىز اسىعا سويلەپ، — ءبىلدىم، مىرزام! وسى ۋاقىتقا دەيىن قالايشا تۇسىنبەگەنمىن؟.. سەن مەنى ولتىرەسىڭ. سۇيەتىنىڭ راس بولسا، ءولتىرىپ كەتەسىڭ! باقىت دەگەن وسى عوي، مىرزام. ريزامىن بۇعان دا... ساعان دۋشار ەتىپ، ماحابباتىنا بولەگەن اللاعا دا شۇكىر. جۇماقتىڭ تورىندە قايتا كەزدەسۋ ءۇشىن، باسقانىڭ قورلىق-زورلىعىن كورسەتپەي، ابىرويىمدى اق ساقتاۋ ءۇشىن سەن مەنى ءولتىرىپ كەتەسىڭ... سەنىڭ قولىڭنان جان تاپسىرسام، ارمانىم جوق. قاشپايمىن ودان. ءۇندىستاننىڭ، رادجپۋرلارى مەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەركەكتەرى باستارىن ولىمگە بايلاپ، جاعادان العان جاۋعا قارسى اقتىق ايقاسقا اتتانار الدىندا ءوز ايەلدەرىن دۇشپان قولىنا تۇسپەسىن دەپ مەرت قىلادى... ونداي ءولىم قاسيەتتى عوي! عاشىقتاردىڭ جان-جۇرەگىن و دۇنيەدە كوكتەگى يەمنىڭ ءوزى جالعاستىرادى... — دەپ، شىعىپ كەلە جاتقان كۇنگە قاراپ جالبارىنىپ تۇرعان قىزعا ءسوزىن بىتىرتپەي شورت ءۇزدى، يىعىنان شەڭگەلدەي ۇستاپ، تارتىپ قالىپ ەدى، تەمىردەي ساۋساقتارى تىم قاتتى باتىپ كەتتى بىلەم، قىز شالقالاي بەردى. تىزەسى دىرىلدەپ، جىگىت قولىنا اسىلىپ تۇر. باتىر قالش-قالش ەتەدى:
— سەن، ۇرعاشى، نە تانتىپ كەتتىڭ؟!
— اشۋلانبا، مىرزام، مەن باقىتتىمىن... تەك اكەمە دۇعاي سالەمىمدى جەتكىزسەڭ بولدى، — دەدى قىز يىعىنىڭ اۋىرعانىن سەزدىرمەي. يناباتتى جۇزىندە ولىمگە بەكەم بەل بۋعان شەشىم بار. جانە دە سول شەشىمىنە ريزا پىشىنمەن سابىر ساقتاپ، عاشىعىنان قوشتاسار ءساتتىڭ سوڭعى ءلاززاتىن كۇتەتىندەي سىقاي تانىتادى.
ال جىگىتتە ءۇن جوق. تۇتىككەن اشۋ مەن مەيىربان جاناشىرلىق قاتار كەپ، اڭتارىلىپ تۇر. اقىرى نە دەرىن بىلمەي، قىزدى بۇرىشتاعى وزدەرى تۇنەپ شىققان توسەككە تاستاي سالدى دا:
— سالەمىڭدى اكەڭە ءوز اۋزىڭمەن ايتارسىڭ. و، زۇلمات دۇنيە! — دەنى ەسىكتى تەۋىپ اشىپ، سىرتقا اتا جونەلدى. شىعىپ بارا جاتقاندا قىلىشى بوساعاعا سوعىلىپ ساڭعىر ەتتى.
— ات قايدا؟ توكە، اكەل بەرى اقجالدى! نويانعا ايت — كەرۋەندى كۇزەتۋگە ەكى جىگىت جىبەرسىن. قىزىلباستار كورىنىسىمەن ماعان حابار بەرسىن. — اياعى ۇزەڭگىگە ىلىنەر - ىلىنبەستەن اتىنا لىپ ەتىپ ءمىنىپ الدى. قاسىنا تورى ايعىرىن ويقاستاتىپ؟ جانتاس ىلەسە كەتتى.
— ءبىزدى بۇگىن توسپاڭدار!
ەكەۋى قاقپادان شىعا بەرە-اق شابا جونەلدى.
قوجاسىنىڭ نە دەپ كەتكەنىن مۇلدە ۇقپاعان قىز توسەكتىڭ باس جاعىنداعى جاستىق ورنىنا قويىلعان تورگە بەتىن توسەي قۇلادى.
تەگى، حايۋانعا كەلگەلى ءدال قازىرگىسىندەي قورقىپ كورگەن جوق-تى. ەگەر بۇعان دەيىن ءوزىن اللانىڭ قۇزىرىنا تاپسىرىپ، كەز كەلگەن كىسىنىڭ سوڭىنان قىڭ دەمەي ەرە بەرەر بولسا، ەندى مىنە، جۇرەگىندە ماحاببات وتىن تۇتاتىپ، تال بويىنداعى كۇڭگە ءتان تومەنشىك، بۇيىعى، جاسىق مىنەزدەرىن جويعان جاننان قالايشا اجىراپ قالارىن بىلمەي دال بوپ وتىر.
* * *
... اۋعانستاننان حيۋاعا كەلگەندە ولار ون بەس ەدى.
ءماحاللاعا1 كىرىسىمەن باۋ ىشىندەگى سالقىن كولشىككە شومىلدى شۇپىرلەسىپ. سىرتتارىنان بۇلاردى وسىندا ساتۋعا زورلاپ كەلگەن ساۋداگەر — كەرۋەن باسىنىڭ ءوزى باعىپ ءجۇردى.
سۋدان شىققان سوڭ ول قىزداردى بايتەرەك كولەڭكەسىندەگى كەرەگە سىنداس قاپتاي وسكەن انار بۇتالارىنىڭ تۇبىنە قاز - قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، اسپاي-ساسپاي قاراي باستادى. اسىرەسە عيرات قىزىنا قىزىعا قاراپ، قاسىندا ۇزاق تۇردى. سونان سوڭ جاعىنان سيپاپ، تەرشىگەن الاقانىمەن قىز كەۋدەسىن ءبىر باسىپ ءوتتى دە:
— ءوزىڭ بەيىشتىڭ باعىنداعى پەرىشتەدەي ەكەنسىڭ، — دەدى.
اتەك جىگىت قىزداردىڭ سۋ جاعاسىندا شاشىلىپ جاتقان ەسكى كويلەكتەرىن جيناپ الدى دا، جاڭا كيىم تاراتىپ بەردى. ساۋداگەر دە ءدان ريزا.
— سەندەرگە كوز تويماستاي كورىك بەرگەن جاراتقان يەمە قۇلدىق. حيۋانىڭ ەركەكتەرى سۇلۋلىقتى باعالاي بىلەدى. باقتارىڭ اشىلسىن، — دەدى دە عيرات قىزىنا قايتا بۇرىلدى: — اتىڭ كىم ەدى؟
— نۇربال، — دەپ سىبىرلادى قىز، ساۋداگەردىڭ بەتىنە تۋرا قاراي الماي.
— ەنشاللا، حانعا تارتار سىيىمنىڭ اسىل القاسى سەن بولارىڭ حاق... تەك ۇناي ءبىل، جاعىنا ءبىل، عيراتتان ۇشقان كەپتەرىم، شيرازدان جۇلعان راۋشانىم، كەردەڭ باسقان كيىگىم، ءلاززاتى ەرەن بيىگىم، دەپ تامسانار بولسىن وزىڭە. اللانىڭ راحىمى جاۋسىن... ءاي، قۇل! ورا مىنا قىزدى ۇلدە مەن بۇلدەگە.
باسقا قىزدار بۇعان ءارى قىزعانا، ءارى جابىرقاي قاراپ، ءۇن قاتقان جوق.
— حان جۇرەگىن جۇمسارتىپ، كوڭىلىنەن شىعا ءبىل، ايانبا، ايالا، سوندا ول بىزگە دە وڭ كوزىمەن قارايدى، — دەپ ساۋداگەر سارايعا اپارار الدىندا دا ۇگىتتەپ قويار ەمەس.
سارايعا اكەلەردە ۇلبىرەگەن كوگىلدىر بەت پەردەسىنىڭ ۇستىنەن قارا جەلبەگەي بۇركەدى. تاق قويىلعان كەڭ بولمەگە كىرگىزەر الدىندا بۇركەنشىگىن الىپ تاستادى.
ءسان-سالتانات، جىم-جىرت تىنىشتىق. قىز اينالاسىنا، تاققا، ونىڭ ۇستىندە وتىرعان قۇدىرەتى كۇشتى امىرشىگە كوز تاستاعىسى كەپ تۇر، ءبىراق باسىن كوتەرىپ، بەت پەردەسىن اشۋعا باتىلى بارمادى.
ساۋداگەر الدىمەن حانعا ءىنجۋ-مارجان، قامقا، دوقابا - جىبەك، الۋا-شەكەر، بالداعىنا گاۋھار تاس ورناتقان قانجار، وڭىرىنە التىن وقا ۇستاعان شەكپەن سياقتى اسىل زاتتاردى تارتۋ ەتتى. سوسىن قىزدى اكەلدى جەتەلەپ.
ۇلبىرەگەن بەت پەردەدەن ءۇي ءىشى قارا كولەڭكەلەنىپ، ايقىندالماي بۇلىڭ كورىنەدى. ساۋداگەر سەزىن ۇزبەستەن قىزدى اقىرىن عانا العا يتەردى. تاقتىڭ الدىندا تۇرعانىن سەزدى دە، تەز تىزەرلەپ، بۇكتەتىلە قالدى.
— و پاتشا اعزام، ارعىسى اراب ەلى، بەرگىسى پارسى جەرى اۋزىڭا قاراعان، زور مارتەبەلى تاقسىر! جامشيدتەي قىزمەتشى ق ۇلى، كەسەردەي قاقپاشى قولى بار قۇدىرەتتى پاديشاھ، اللانىڭ سۇلدەرى جانە جەردەگى ءۋازىرى، جەيقۇننىڭ 2، ۇرگەنىش پەن حورەزمنىڭ ءامىر يەسى! اۋعاننىڭ ءمولدىر بۇلاعىنان شىرىن جيعان مىناۋ بالشەكەر گۇلدى تارتۋ ەتتىم وزىڭە. باقشاڭدا شەشەك اتىپ، جايناي بەرسىن...
ساۋداگەردىڭ تارامىس ساۋساقتارى قىزدىڭ يىعىنا كەپ جارماستى. جەپ-جەڭىل جەلبەگەي سۋسىپ جەرگە ءتۇستى. قىز كىرپىدەي جيىرىلىپ، قيمىلسىز قاتىپ قالدى.
— كيىكتىڭ لاعىنداي سۇيكىمدى ەكەن...
— بەيىش باعىنىڭ ماۋەسى عوي...
حيۋانىڭ حان سارايىنا جينالعان ىعاي مەن سىعايلارى — - بەكزادالار، ساۋداگەرلەر مەن بايلار نۇربالعا وڭىنان دا، سولىنان دا جۇتىنا قاراپ، كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. قىز اشقاراق كوزقاراستارعا شىداي الماي، قاتتى قىسىلدى.
ءا دەپ ىشكە كىرگەندە ول قورقىنىشىن باسا الماي، ءبىرازعا دەيىن جۇرەكسىنىپ تۇردى. بىرتە-بىرتە، سۇلتاندار مەن ساردارلاردىڭ ءسوزىن تىڭداي كەلە، ولاردىڭ وزىنە قىزىعىپ تۇرعانىن ءتۇسىنىپ، كۇلىمسىرەپ قويدى. اللانىڭ ءوزى قۋا، ەمەكسىگەن ەركەكتى قاي ۇرعاشى جەك كورسىن. نۇربال دا بوي توقتاتىپ، باسىن ءسال كوتەردى دە، الديارعا قاراعىسى كەلدى. ءبىراق كورە المادى. كوز الدىن اق ءمارماردان قاشالعان كەرەگەكوز شارباق كولەگەيلەپ تۇر ەكەن. ناقىشىندا نازىك شەبەرلىكتىڭ تابى بار: ساباعىنان ۇزىلگەلى تۇرعان ءجۇزىم شوعى دا، راۋشان جانە لالا گۇلدەرىنىڭ بەينەسى دە سونشالىق ءبىر اسەمدىگىمەن كوزدىڭ جاۋىن الادى. جاسىل جاپىراققا جاڭا تۇسكەن قار سياقتى اپپاق ءمارماردىڭ ارعى جاعىنان اياق استىنا توسەلگەن، قابىرعاعا ۇستالعان قىزىلدى - جاسىل قۇلپىرعان حوراسان كىلەمدەرى كورىنەدى...
قىز باسىن ودان ءارى كوتەرە ءتۇسىپ ەدى، كوزقاراسى وقالى پەردەگىنىڭ بارىپ تىرەلدى. ەندى ءتۇسىندى: شارباقتىڭ ارعى جاعىنداعى حان تاعى ەدەننەن اجەپتاۋىر كوتەرىڭكى سۋفاعا قويىلىپتى دا، ۇستىنە تۋ تىگىلىپ، ءشايى - جىبەكتەن ىستەلگەن شىمىلدىق جابىلىپتى. حاننىڭ ءوزىن كورۋ ءۇشىن بۇگىلگەن بەلدى جازىپ، ت.س كوتەرىلۋ قاجەت. الايدا بۇعان قىزدىڭ باتىلى بارمادى. بىلق ەتپەستەن ءامىر كۇتىپ جاتا بەردى. ءمارمار شارباقتىڭ تور كوزىنەن ءبىر كەزدە بارىپ ءوزىنىڭ تاپ قارسىسىندا ەكى قولىن تىزەسىنە سالىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان الدياردى كەردى.
— تۇرەگەل، — دەدى حان سابىرلى، وكتەم ۇنمەن.
قىز بەل جازىپ، ورنىنان تۇردى دا، باسىن كوتەردى. قولاڭ شاشى سۋسي توگىلىپ جالاڭاش ارقاسىن جاپتى. الدىندا ەكى ۇرتى سۋالعان، شيكىل سارى ءوڭدى، كوز ورنىنا مۇز ورناتىپ العانداي سۋىق جانارلى ادام وتىر ەكەن. تۇرىنە قاراپ جاسىن اجىراتىپ بولار ەمەس. جامباسىندا — كوپشىك، ۇستىندە — ۇلبىرەگەن جەڭىل كيىم، اسىل تاس ورناتىپ، التىننان سوققان اشەكەيلەرى جارق-جۇرق ەتەدى. قىز دەنەسىن كەزبەن ءتىنتىپ، ىشىپ-جەپ بارادى. جۇرت ءبىر ساتكە تىنشي قالدى. ارتىنشا ءامىرشىنىڭ ءجۇزى جىلىپ، قىزعا قاراپ كۇلىم قاقتى. جينالعاندار دا قايتادان جامىراپ قويا بەردى.
— كوركىنە كوز تويماستاي حاسا سۇلۋ...
— تالشىبىقتاي بۇرالۋىن شىركىننىڭ!..
— ءلايلا دا ءوزى، شىرىن دا ءوزى...
— اقىندار قايدا؟! ولەڭگە قوسار ءمۇسىن عوي. جىرلاۋ كەرەك جاقسىلاپ. جايناتسىن الدياردىڭ گۇل - باقشاسىن، — دەدى كوگىلدىر بارقىتتان تىككەن، كۇمىس اشەكەيلى شوشاق بورىكتى كىسى. ءوزى تاقتىڭ وڭ جاعىندا وتىر، قولىندا — ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان تاسپيق.
حان بولسا، اشقاراق كوزىن اۋعان قىزىنىڭ ءالى تولىسا قويماعان بالاڭ توسىنەن اۋدارار ەمەس. قىز دا قورقىنىشىن بىلاي قويىپ، الدىنداعى سۋىق جانارلى سارى كىسىگە تايساقتاماي تۇرا قارادى. ەندىگى تاعدىرى وسىنىڭ قولىندا ەكەنىن بىلەدى.
تاقتىڭ قاسىندا قارا ساقالدى بىرەۋ شىرەنىپ تۇر. اينالاسىنا سابىرلى كەيىپپەن سىزداي قارايدى. نازارىنان ەش نارسە قالتقى قالاتىن ەمەس. جيىلعان جۇرتتى باستان-اياق ەشكىمگە بايقاتپاي تىنتە قاراپ، ءالسىن-الى كوگىلدىر شالما سالعان شالعا كەز تاستاپ قويادى.
«ءۋازىر - اۋ»، — دەپ ويلادى نۇربال.
— بەرىشتەردىڭ اقىنى كەلدى، تاقسىر، قابىلداۋىڭدى كۇتۋلى. ونىڭ بوكەي ورداسىنداعى داڭقى ماحمۇت پالۋاننىڭ حورەزمدەگى داڭقىنان ءبىر دە كەم ەمەس... مىناۋ توتىڭىز سول جىگىتكە لايىقتى سىي بولار ەدى، — دەپ سىبىرلادى ءۋازىر ءسال ەڭكەيىپ، كوزىمەن اۋعان قىزىن نۇسقاپ. — ءسىزدىڭ جومارتتىعىڭىز جايلى حابار جايىقتىڭ ارجاعىنداعى جالپاق دالاعا جايىلارى حاق. اللا بۇيىرتسا، ۇلەسىنە ءۇيىر-ۇيىر جىلقى الاسىز ولاردان. جاڭگىر توبەتكە قارسى شىققان ماحامبەت پەن قايىپعالي سۇلتاندى جەتەكتىڭ ەكى جاعىنا قاتار جەگىپ الاسىز دا، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى جازيرانى باسا-كوكتەپ، جوسىلتىپ وتەسىز. ىشكى وردانىڭ جاۋىنگەر قازاقتارى تۇگەلدەي قولىڭىزعا قارايدى. ەدىلدەن عيراتقا دەيىنگى بارلىق جول الاقانىڭىزدا بولادى... حيۋانى كاپىرلەردەن قازاق قورعايدى.
ونىڭ ءسوزىن حاننان باسقا ەشكىم ەستىگەن جوق. جۇرت نازارى تۇگەلدەي اۋعان قىزىنا اۋىپ كەتكەن ەكەن.
— ەي، الىڭدار تارتۋدى! اۋعان ساۋداگەرىنە فارمەن3 بەرىڭدەر. ساتسىن جايناتىپ، اكەلگەن جيھاز - دۇنيەسىن حيۋا بازارىندا. مىرزانىڭ تىلەگىن ورىنداپ، قاسىنا كۇزەتشى جاساق قوسىڭدار. حورەزم جەرىنەن قورىقپاي ءوتىپ، قايتارىندا ماسكەۋدەن اسىل اڭ تەرىلەرىن اكەلەتىن بولسىن. اۋمين! — دەپ حان وڭ قولىنىڭ ساۋساعىن شوشايتتى.
— ۇلى مارتەبەلى شاھينشاھ، قاسيەتتى حيۋا مەن حورەزمنىڭ ءامىر يەسى، جومارتتىعىن، شەكسىز - اۋ، — دەدى ساۋداگەر ءتاجىم ەتىپ. سەنىڭ قۇلدىعىڭدا ءجۇرىپ، قىزمەتىڭدى وتەۋگە مەن دايىن.
حان بولار-بولماس قانا باسىن يزەپ، جىميىپ قويدى دا، قولىن كوتەرىپ قالدى.
ساۋداگەر قولىنىڭ ۇشىن ماڭدايى مەن كوكىرەگىنە باسىپ، ءتاجىم ەتتى دە، يىلگەن قالپى شەگىنشەكتەپ بارىپ شىعىپ كەتتى.
— بەرىش رۋىنىڭ اقىنىن كىرگىزىڭدەر، — دەپ بۇيىردى حان.
ءتىل قاتپايتىن دۇلەي جاساۋىلدار قاق جارىلىپ جول بەردى، ەسىك اشىلدى. بەلىنە بايلاعان سەمسەرىن ءبىر قولىمەن جامباسىنا قىسا ۇستاعان جاس سارباز قابىرعا جاعالاي وتىرعان حيۋانىڭ قاسقا - جايساندارىن: بايلاردى، يمامداردى، ساۋداگەرلەر مەن ساردارلاردى تەز شولىپ شىقتى دا، جەڭىل قيمىلمەن باتىل ادىمداپ كەپ تاق الدىنا توقتادى. باسىن دا يمەستەن، الديار حانعا لايىق سىي-قۇرمەت لەبىز بىلدىرمەستەن، قىزدان اناداي بارىپ تۇردى، ءتىپتى وعان كوز دە تاستامادى. ىزالى كۇبىر كوبەيىپ، وتىرعاندار گۋ ەتە ءتۇستى. حان تاستاي ءتۇيىلىپ، سۇپ-سۇر بوپ كەتىپتى.
نۇربال كوز قيىعىن اقىنعا سالدى. قىسقا قويعان قارا مۇرتى بار، بەتى جالپاق بىتكەن، قارا تورى ءوڭدى، يەگى ءسال شىعىڭقى. باسىندا توبەسى ۇشكىر دۋلىعا، وڭ جاق بۇيىرىنە اشەكەيلى شولاق قانجار تاققان، سول جامباسىندا — سەمسەر.
— جەيقۇننىڭ جەبەۋشىسى، حورەزمدەگى بارشا شاھاردىڭ ءامىرى، حيۋانىڭ قوجاسى، مۇحامبەت پايعامباردىڭ ۇمبەتى، قۇدىرەتتى شاھينشاھ ساعان ءوز باعىمىڭ ءسانى بولعان لالا گۇلىن سىي ەتىپ ۇسىنادى. اۋزىنان شىققان ولەڭى وت ورانعان ءسوز زەرگەرى بولعانىن، ءۇشىن تارتادى... ۋا، قازاق اقىنى، سەن بەرىش پەن ادايدىڭ سۇيىكتىسى بولساڭ جانىن دىنسىزدەرگە ساتقان يمانسىز جاڭگىر توبەتتىڭ تەپكىسىنە تۇسكەن كۇللى قازاق رۋلارىنىڭ ماقتانىشى بولساڭ اۋعان تاۋلارىنان كەلگەن مىناۋ ارۋ سەندىك بولادى. ءداپ ەندى امىرلەردىڭ ءامىر يەسى سەنى ءاز قاناتىنىڭ استىنا الادى — سەن ونىڭ كۇش - قۇدىرەتىن جىرلايسىڭ... كەمەڭگەردىڭ كەمەڭگەرى، پاتشالاردىڭ پاتشاسى تۇيگەن توقتام دا وسى، راقىم دا وسى. اۋمين!
ءۋازىر بۇل سەزدەردى توسكە تۇسكەن تەمىردەي تاپتاپ، ماقامداپ سوزىپ، سالتاناتپەن ايتىپ شىقتى.
— راحمەت ساعان، اللاقۇل حان. ايتپاعىم — ءوز جايىم ەمەس. جىگىت نامىسىن باسقانىڭ قورعاعانى جەيقۇنداعى بالىققا سالعان اۋمەن تەڭ. بارىنەن دە ازاتتىق پەن بوستاندىق ارتىق. سىي - سىياپاتىڭا راحمەت، تاقسىر، ءبىراق ساعان جىرشى بولا المان. شىرىنى شەكەر گۇلىڭدى الايىن دەپ تە كەلگەنىم جوق ساعان! — دەدى اقىن.
— سەن ءوز دوستارىڭمەن بىرگە حيۋانىڭ، بازارلارىندا قارۋ-جاراق جيىپ جۇرگەن كورىنەسىڭ. سول ءۇشىن ماعان جاڭگىردىڭ باسىن اكەپ بەرەتىن بولاسىڭ، — دەپ سىزدادى حان.
— ەل اتىنان ەلشىلىككە كەپ وتىرعان جوقپىن الدىڭا، جاۋىنگەر ەسەپتى كەپ وتىرمىن. ءوز حاندارىنا قازىلىقتى حالقىمنىڭ ءوزى ايتادى...
— حالقىڭدا الىنباعان قۇنىم بار. ارعىنعازى دەگەن سۇلتاندارىڭ مەنىڭ قول استىمداعى جەرلەرگە باسا كوكتەپ كىرۋدەن جاسقانبادى. ۇمىتقان ەكەنسىڭ عوي ونى؟! — دەدى اللاقۇل داۋسىن كوتەرىپ.
— سۇلتان — حالىق ەمەس. قوقان مەن حيۋانىڭ قۇشبەگىلەرى قازاق اۋىلدارىن شاپسا، قازاق سۇلتاندارى حيۋا قىستاقتارىنا قىرعيداي تيگەن. سول ءۇشىن حالىق كىنالى مە ەكەن؟! ءيا، ارعىنعازى ءوز نوكەرىڭ ەدى، اسىڭدى ءىشىپ، اياعىڭدى تەپتى. جىلقىڭدى ءۇيىر - ۇيىرىمەن قۋىپ، جەر قاپتىرىپ، ماسقارالاپ كەتتى. ال سەن بولساڭ ودان الا الماعان كەگىڭدى قايمانا جۇرتتان الىپ، كارىڭدى سىر بويىنداعى قازاقتىڭ كەدەي اۋىلدارىنا توكتىڭ، جۇزدەگەن قازاق قىزدارىن كۇندىككە ساتتىق... مىنا سىيىڭ سولاردىڭ وتەۋى مە، قالاي؟... — دەپ اقىن نۇربالدى نۇسقادى.
ىزا قىسقان حان ورنىنان كوتەرىلدى. حيۋانىڭ نامىسقوي ساردارلارى قولدارىن سەلەبەلەرىنە سوزدى. اق ويۋلى، سەرەيگەن شوشاق توبەلى قالپاق كيگەن كىسى ورنىنان اتىپ تۇردى.
— جاپ اۋزىڭدى، ماحامبەت! بەيباستاقتىعىڭ شەكتەن شىعىپ كەتتى. قىزىل ءتىلىڭ — قاس جاۋىڭ. سورعالاپ تۇر ۋى. كەشىرىم سۇرا! نەعىپ سىلەيىپ تۇرسىڭ؟! جىعىل اياعىنا!... — دەپ زەكىدى ول.
— اپتىقپا، قايبالا، 4سەنىمەن سويلەسىپ تۇرعانىم جوق، — دەدى اقىن سابىرلى ۇنمەن. ۇمىتساڭ، ەسىڭە تۇسىرەيىن، قۇلاق سال. قازاق ماقالى: «جالعىزدىڭ...» دەپ كەلە جاتىر ەدى، حان ءسوزىن اياقتاتپاي، اعا ميرشابقا 5 ، اقىندى سىرتقا الىپ كەتىڭدەر، دەپ يشارات جاسادى. جاساۋىلدار ماحامبەتكە تاپ بەرىپ، قولىن قايىرىپ ەدى، اقىن ءبىر-اق سىلكىنىپ، بوسانىپ الدى دا، باس يمەستەن شىعىپ كەتتى.
شيكىل سارى اللاقۇل حان ونىڭ سوڭىنان ەرنىن بۇرتيتىپ، تىستەنە قاراپ قالا بەردى.
— قۇرمەتتى سۇلتان، ءسوز ءتۇيىنىن ءوزىڭ ايتاسىڭ. شايرمەن اڭگىمەمىز تىم سوزىلىپ كەتتى، — دەدى ءۋازىر مەيماندارعا ءبىر قاراپ قويىپ. اناۋ قولىنداعى قۇم ساعاتتى توڭكەرىپ جىبەرىپ ەدى، سىزدىقتاعان جىلعا ىدىستىڭ، ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا سورعالاپ قۇيىلا باستادى. — ەلشىلەر قابىلداۋ كۇتىپ تۇر. حان باستاپقى كەيپىنە قايتا ەنىپ تاعى دا بەدىرەيە قالدى.
پاتشا مەن اقىننىڭ ءجۇز شايىسقانىنا ءوزىن كىنالى ساناعان اۋعان قىزى ەندىگى كۇيى نەشىك بولارىن بىلە الماي، ءارى ۇيات قىسىپ، ءارى قورقىنىش بيلەپ، ءارى جالاڭاش دەنەسى توڭازىپ، باس كوتەرمەستەن مەلشيىپ تۇر.
— سويلە، قايىپعالي سۇلتان، — دەدى ءۋازىر.
قايىپعالي دا ساباسىنا تۇسكەن ەكەن، وزىنە ءوزى سەنىمدى ۇنمەن ەسەلەپ سويلەي جونەلدى:
— قارا حالىقتىڭ قاراڭعى - قاراۋلىعى قالعان با؟ ماحامبەت دەگەن سول قارانىڭ اقىنى عوي، تاقسىر. قۇمعا قاقتالىپ وسكەن جان اسقار تاۋدىڭ اسقاقتىعىن بىلمەيدى. كەزبە كىسى كەڭ دۋالدى تارسىنار. قارا حالىق جۇماقتىڭ جاقسىلىعىن تۇسىنبەيدى، جاقسى اڭشى قۇمايدى قىران دەپ ۇشىرمايدى. ماحامبەتتىڭ حيۋادا ولگەنى ءقاۋىپتى. قارا قازاق ونىڭ ەسىمىن تۋ عىپ كوتەرەدى. سەن ءۇشىن ونىڭ ب ا ق ىشىندە سەرۋەن قۇرعانىنان گورى، دالا كەزىپ جۇرگەنى پايدالى. جاڭگىردەي دۇشپان ءتىرى تۇرعاندا ول ماعان دا كەرەك. راحىمىڭ مول، جومارتتىعىڭ شەكسىز عوي. تەك ءادىل شەشىم قابىلداعايسىڭ، قاسيەتتى تاقسىر...
اقىلگوي ءۋازىر تاعى دا حانعا ەڭكەيدى.
— قىردا تاعى دا ءبىر تەنتەك تورە 6پايدا بولسا، ءسىزدىڭ، اقىل-ويىڭىزدىڭ ارقاسىندا ونى جاڭگىر حانعا قارسى ايداپ بولار ەدى. بورىلەر ءبىرىن-بىرى تالاي بەرسىن — قويدىڭ كوبى ارىستاننىڭ ۇلەسىنە قالادى، — دەپ سىبىرلادى ول حانعا.
اللاقۇل حان ءۋازىردى ءۇنسىز تىڭدادى. حيۋانىڭ اسكەرباسىلارى قازاق شايرىنىڭ الگىندەگى قىلىعىنا ىزالانىپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسىپ وتىر. اللاقۇل قولىن كوتەرىپ، نۇربالدى اكەتىڭدەر دەپ ءامىر قىلدى.
اقىنعا اپارىپ بەرىڭدەر. ماحامبەت اقىندى بوساتىڭدار — ءبىزدىڭ جارلىق وسى... — دەدى حان داۋسىن كوتەرىپ، سوسىن قايبالاعا بۇرىلدى. — ءسوزىڭ راس، سۇلتانىم، — دەپ بارىپ، قايتا تۇزەلگەندەي رايمەن، — كىشى وردانىڭ حانى قايىپعالي مىرزا — دەپ توقتادى.
- ۋا، ايتقانىڭ كەلسىن، ۇلى مارتەبەلى پاديشاھ!
— اللا بۇيىرتسا... اۋمين! — دەدى كوگىلدىر شالما بايلاعان شال، جۇمباقتاي كۇلىمسىرەپ، قولىنداعى ءتاسپيعىن تارتىپ وتىرىپ. بۇل حيۋا مۇسىلماندارىنىڭ باسشىسى.
شىعىپ بارا جاتىپ نۇربال قاراپايىم عانا كيىنگەن ەركەكپەن بەتپە-بەت كەلىپ قالدى دا، قابىرعاعا قاراي ىعىسىپ، قول بەردى. بۇل كەلگەن حيۋانىڭ باس مۇرابى بولىپ ىستەيتىن مۋنيس اقىن ەكەنىن ول بىلگەن جوق...
***
... ساراي قاقپاسى الدىندا ماحامبەتتى ەكى دوسى — تۇرىكپەن جىگىتى مەن بوزبالا قازاق كۇتىپ تۇرعان.
— سونشا كەشىككەنىڭ نە؟ — دەستى ولار قوسارلانىپ.
— ءۇمىت اقتالمادى. اتتى اكەل، جانتاس!
بوزبالا بوتا تىرسەك، اقجال سايگۇلىكتى كولدەنەڭ تارتا بەردى.
— اللاقۇل مەنى مىنا ءبىر تارتۋىن بەرمەككە شاقىرتىپتى، — دەدى ماحامبەت، كوڭىلدى ۇنمەن نۇربال جاققا يەك قاعىپ.
— قارۋ ورنىنا قاتىن سىيلاعانى جامان ىرىم ەكەن، — دەپ قاباق ءتۇيدى تۇرىكپەن جىگىتى. — كىم ءوزى؟
— اۋعان قىزى.
— كەشە اللاقۇل سەنى جىرىڭدى تىڭداماققا شاقىرتىپ ەدى. بۇگىن سىي - سيپات جاساپ قىلميا قاپتى. ەرتەڭ كىسەن سالىپ، شىنجىرلاپ جۇرمەسە نەعىلسىن. زەلىلىنى7 دە سويتكەن. بايقا، ماحامبەت، قاپى قالىپ جۇرمە. اۋعاننىڭ سۇلۋىنا سەنۋگە بولا ما؟ قىزىلباستار كەيدە ساتىپ كەتە بەرەدى.
— ولەڭ-جىردى كەشە مەن حانعا ايتقان جوقپىن، مۋنيس اقىنعا ايتتىم. ال اۋعان قىزىنا كەلسەك، بۇ بايعۇستىڭ نە كىناسى بار؟ حان مۇنى ساۋداگەردەن سىيلىققا اپتى.
— الدى دا ساعان بەردى عوي. جامان ەمەس. زەلىلىگە دە اينا قاتەسى جوق وسىلاي ىستەگەن، — دەپ قويمادى بالابەك.
— زەلىلى قايدا ەكەن، ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى اقىن.
— تۇندە ءۇش قابات كۇزەت قويادى ەكەن، ال كۇندىز قاقپا الدىندا عانا قاراۋىل بار. ءبىر ۋىس تەڭگە بەرىپ ەرتەڭ تۇستە كىرەتىن بولدىم. كازىر زەلىلىگە شەربەت، كۇلشە نان، قاۋىن اپارىپ بەرەم.
— كۇلشە ىشىندە حات، قاۋىنعا تىققان ەگەۋ بار، — دەپ قوسىپ قويدى جانتاس.
— جالعىز ءوزىڭدى كىرگىزە مە؟ — دەپ سۇرادى اقىن.
— ءيا، جالعىز ءوزىمدى. اقشانى كۇزەتشىلەردىڭ باستىعى الادى...
— ءسۇيىنقارادان نە حابار بار، جانتاس؟
— ءالى ەشكىم قاتىنامادى عوي.
— جاقىنداپ قاپتى دەگەن سىبىس بار. تەگى، كوپ ۇزاماي كەزدەسەتىن شىعارمىز. حيۋانى قالتىراتقان ادايلاردىڭ «قۇدايىن» ءوز كوزىمىزبەن كورەرمىز سوندا...
— سوڭىرا ايتارسىڭ، بالابەك، — دەپ جانتاس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — حاننىڭ قاقپاسىنا دەيىن قۇلاعى بار ەستيتىن. اناۋ كۇزەتشىلەردىڭ بىزگە كوز تىگۋىن كەردىڭ بە. سەنىڭ تۇرىكپەندەرىڭ عوي. سوڭىمىزعا جانسىزىن ساپ قويىپ جۇرمەسىن.
ماحامبەت اتىنا قارعىپ ءمىندى.
— - قارىنداس، قولىڭدى اكەل!
سايگۇلىك قىزدى شىر اينالىپ شيىرشىق اتتى. اقىن نۇربالدى جەردەن ءىلىپ اپ، الدىنا وتىرعىزدى.
* * *
... سۋ تولى مەستەرگە تاعىلعان كىشكەنتاي قوڭىراۋلاردىڭ شىلدىرى، سۋ تاسۋشىلاردىڭ شاڭ-شۇڭى، ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان اربا دوڭعالاقتارىنىڭ شيقىلى، قايىرشىلاردىڭ جالىنىشتى ءۇنى مەن حيۋانىڭ تار كوشەلەرىندە توپ-توبىمەن شاپقىلاپ، وڭاي ولجا، جالعىز-جارىم جەمتىك ىزدەپ تىمىسكىلەپ جۇرگەن قالا كۇزەتىندەگى جاساۋىلداردىڭ دورەكى ايعايى بارقىراعان تۇيە داۋسىنا ۇلاسىپ، كوشە بويىن ادام ايتقىسىز داڭعازا شۋعا كومىپ جىبەرىپتى. قارسى كەلگەن بۇحارلىقتار كەرۋەنى كوتەرگەن قويۋ شاڭنان تۇك كورىنبەي كەتتى. ماحامبەت اتىنىڭ باسىن تارتتى.
سوڭعى تۇيەنى وتكىزىپ جىبەرىپ جىگىتتەر بازار كوشەسىنە ءتۇستى. كوشە بويىنىڭ قابىرعا قۋىسىنداعى ورىندارىنان جارىسا سارناپ ۇساق ساۋداگەرلەر وتىر. بازارعا جاقىنداعان سايىن قالىڭ ءنوپىر كوبەيە بەردى.
ءمۇساپىر مۇگەدەكتەر مەن دارۋىشتەر، اسقا قوساتىن قالامپىر، بۇرىش ءتارىزدى ءشوپ-شالام ساتۋشىلار مەن ەسەك قۋعىش لاۋشىلار، قاساپشىلار مەن ناۋبايشىلار؛ كوشە بويىندا پالاۋىن ءپىسىرىپ، سورپاسىن قايناتىپ جاتقان اسپازدار، وزبەك، قازاق» قاراقالپاق، تۇرىكپەن اۋىلدارىنان شىققان ءۇنسىز كەزبەلەر، الدىنداعى قالىڭ توبىردى قىزمەتشى -جاساۋىلدارىنىڭ كۇشىمەن قاق جارىپ وتەتىن بايلار؛ جاھانگەز - جاۋىنگەرلەر، ايتپەسە لايىقتى باسشى نەمەسە قوجا ىزدەپ جۇرگەن كادۋىلگى جول تورىعىش قاراقشىلار؛ قۋىس -قۋىستى قويماي جىلماڭ قاققان جەڭگەتاي - دەلدالدار؛ الىپساتارلار، تاۋىپتەر، اقىسىن بەرسەڭ نەدەن دە بولسا تارتىنبايتىن ادامدار — كيەلى قۇدىعى، قىرىق مەدرەسەسى، قىرىق مەشىتى، سانسىز مۇناراسى، سانسىز مازارى بار قاسيەتتى جەيقۇن قالاسى اتانعان حيۋانىڭ باس كوشەسىندە كىم كەزىكپەيدى دەيسىز.
يران مەن ءۇندىستاننان، اۋعاندار مەن ادايلاردان، تيبەت پەن مونعول جەرىنەن، ەدىل بويىنىڭ نوعايلارىنان، سامارقاند پەن قوقاننىڭ ساۋداگەرلەرىنەن، قازاقتىڭ كىشى جانە ۇلكەن وردالارىنان كەلگەن كوپ كەرۋەن قالانىڭ ۇلكەن كوشەسىنە تۇسكەندە ارنالى وزەندەي بوپ اعادى. بىرىنەن-بىرى قالىسقىسى كەلمەگەن ىسمەر ۇستالار مەن كوزەشىلەر وسى كوشە بويىندا تۇرىپ-اق تەمىر يلەپ، قىش كۇيدىرىپ، نەلەر ادەمى بۇيىمداردى جاساپ جاتادى. ازان شاقىرعانداي ايقايلاي دا جامىراي سويلەگەن جارشى بالالار اتتىلىنىڭ دا، جاياۋدىڭ دا اياعىنا ورالعى بوپ جۇرگىزبەيدى. ايەلدەر عانا ۇنسىزدىك ساقتاپ، ءۇرپيىسىپ ءجۇر. پارەنجىلەرىن بۇركەي ءتۇسىپ، قايىرشىعا دا، بەكزاداعا دا، جەندەتكە دە، دارۋىشكە دە ىعىسىپ جول بەرەدى. مىنە، حيۋانىڭ ەڭ باستى كوشەسى وسى، قالاداعى جيىرما ءماحاللانىڭ ەڭ بايى دا وسى.
نۇربال باسىنا جاپقان جۇپ-جۇقا جاۋلىقتىڭ اراسىنان اينالاسىنا قىزىعا قاراپ كەلەدى: مىناۋ كوشەلەر قانشالىق، لاس، قانشالىق شاڭعا كومىلگەن بولسا، ۇشار باستارىن تاكاپپارلانا كوككە كوتەرگەن مەشىت مۇنارالارى مەن كۇمبەزدەر سونشالىق تازا، سونشالىق سىمباتتى. تۇيە وركەشىندە وتكەرگەن ۇزاق ساپاردان كەيىن، اسۋ-اسۋ بەلدەر مەن قۇلازىعان شولدەردەن كەيىن، جول بويى سوققان ءساندى راباتتاردان، شاعىن قىستاقتار مەن ۇلكەن اۋىلداردان سوڭ مىناۋ قالا دا وعان عيرات ءتارىزدى شەتسىز دە شەكسىز، تۇسىنىكسىز بوپ كورىنەدى. ول عيراتتى دا كەرۋەن ۇستىنەن كورگەن-دى.
قىز پارەنجى جامىلعان ايەلدەرگە شۇقشيا ۇڭىلەدى، — جاس پا ەكەن، كارى مە ەكەن؟ ءوزىنىڭ جاڭا قوجاسىنا دا قورقا قاراپ، ونىڭ قولى دەنەسىنە تيگەن سايىن ءدىر ەتە تۇسەدى. ەركەكتىڭ الدىنا مىڭگەسكەن دە ىقعايسىز عوي. بارىنەن دە جاڭا يەسىنىڭ ءۇن قاتپاۋىنان ۇرەيلەنەدى.
حيۋاعا جەتكەنشە جول بويى كەرۋەن كۇزەتشىلەرى مەن تۇيە ايداۋشىلاردىڭ اڭگىمەسىنە الدانىپ، ۇزاق ساپاردى ۇيقىمەن وتكىزگەندەي ەدى. كەرۋەن باسىنىڭ دورەكى قالجىڭى مەن ايقاي - ۇيقايىنا ونشاما كوڭىل بولمەي، قالعىپ وتىرا بەرەتىن. بۇل كەرۋەننىڭ ءوزى ءبىر ەسەپتەن تۋعان ەلدىڭ سوڭعى سىلەمىندەي دەسە دە بولاتىن. ەندى، مىنە، ساۋداگەر ونى حيۋانىڭ حانىنا سىيلادى، ال حان مىناۋ قۇپيا جانعا قوستى دا جىبەردى. تۋعان ەلمەن جالعاستىرىپ تۇرعان سوڭعى ءجىپ ءۇزىلدى. جات قولىنا ءتۇستى دەگەن وسى عوي.
جاڭا يەسى جىلى شىراي كورسەتە قويمادى، اۋزىن دا اشار ەمەس. سوڭدارىنان ىلەسىپ كەلە جاتقان جولداستارى دا ۇندەمەيدى. بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن قىز بىلمەيدى، ولار دا بۇدان كىمسىڭ دەپ ءجون سۇراعان جوق. يەسىنىڭ جاۋ قۋعان باتىر، جىر شەرتكەن اقىن ەكەنىن نۇربال الديار تاعىنىڭ جانىندا تۇرعاندا ەستىدى. سوندا نە ارتىق — حان گارەمىندە بولعان با، الدە اقىن ۇيىندەگى تىرلىك پە؟..
تەگى، قينالىپ نە كەرەك؟ ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ زاتى بولسا ۇرعاشى. اقىن قۇشاعىندا وتىرعانى مىناۋ. تىزگىندى بوسىراق ۇستا دەگەندەي اۋىزدىعىمەن الىسىپ كەلە جاتقان اق جال قۇلا -جيرەنگە قالىڭ توپ قاق جارىلىپ جول بەرەدى. جانۋار بىرەسە ارىنداپ الا جونەلمەك بوپ، بىرەسە شيىرشىق اتىپ ويقاستاپ كەلەدى...
الدارىنداعى جاياۋ تۇتقىندارعا ات ۇستىنەن قامشى ۇيىرگەن حان جەندەتتەرى قارسى جولىقتى. تۇتقىندار جالاڭاياق، كيىمدەرى جالبا-جۇلبا، ەزۋلەرىنە قان قاتقان، وزدەرىن كوك الا قويداي ەتىپ ساباعان، باس-كوزدەرى كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتكەن، قولدارىن قايىرىپ بايلاپ تاستاپتى.
اقىن تىزگىنىن تارتتى.
— قاراقالپاقتار عوي، قوڭىرات رۋىنان شىققان ايدوستىڭ8 ساربازدارى، — دەدى بالابەك ماحامبەتكە جاقىنداپ.
جانتاس كۇرسىنە سويلەدى:
— قاتال بولعانىمەن قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي دەسەدى عوي. جەيقۇننىڭ باس جاعىنداعى قۇم ءىشىن پانالايتىن كورىنەدى. ءوز ەلىنە سىيا الماي، تۋعان شاڭىراعىن تاستاي قاشقان جاننىڭ ءبىرى وسى. قاراقالپاق رۋلارى دا ءوزارا قىرىق پىشاق، باستارى بىرىكپەيدى...
— ەي، تارت قولىڭدى! — دەپ زىعىردانى قايناپ ايقاي سالدى بالابەك، جەندەتتەردىڭ ءبىرى قامشى كوتەرگەنىن كەرىپ قالىپ. — قولى بايلاۋلى ادامعا ءالىڭ جەتەدى ەكەن عوي، ءا؟ جەكپە - جەككە قالايسىڭ؟ كانە، شىقشى بىلاي ءوزىڭ!
اقاۋ دا بۇعان الارا قاراپ، نايزاسىنا جارماستى. قالشىلداعان ىزادان باسىنداعى مالاقايى ۇشىپ كەتە جازدادى. بالابەك سەمسەرىن سۋىرىپ الىپ، جەمىنە اتىلعان بارىستاي ۇمتىلىپ ەدى، جانتاس شاپ بەرىپ اتىنىڭ شاۋجايىنان الا ءتۇستى.
— سوزىڭدە ءمىن جوق. ءبىراق ونەرىڭدى مۇندا ەمەس، ۇرىس ۇستىندە كورسەتكەيسىڭ — دەدى ماحامبەت تۇتقىندار ءوتىپ كەتكەن سوڭ.
الدە بالابەككە ايتقانىڭ الدە وزىنە ارناعانىن انىق اڭعارتپايدى.
ءجۇز ءتۇيىندى سەمسەرىڭمەن ءبىر-اق ۇرىپ شەشپەك ەكەنسىڭ عوي. ونداي ءىس اللانىڭ دا قولىنان كەلمەس، بالابەك، — دەدى جامتاس.
ءجۇز دەگەن ون ەمەس.
بالابەك مىرس ەتتى. جانتاستىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانى ەسىنە ءتۇستى. ول كۇنگى وقيعا جادىنان كەتەر مە.
...اللاقۇلدىڭ زەكەتشىلەرى بۇلاردىڭ داريا جاعاسىندا تىگۋلى تۇرعان جالعىز ۇيىنە شابۋىل جاساپ، توناپ كەتكەندە ءوزى جولدا جۇرگەن بولاتىن. اكەسىن ءولتىرىپتى. ۇيىنە جەتكەن بالابەك جاۋ سوڭىنان ۇمتىلدى. ۇزاتپاي قۋىپ جەتىپ، قىلىش - قالقانسىز، قولىنداعى جالعىز سويىلمەن ايقاسا كەتتى. جولداستارىمەن ماحامبەت كەزدەسپەگەندە بالابەكتىڭ سۇيەگى دالادا كومۋسىز قالارى ءسوزسىز ەدى. ولار حيۋاعا كەتىپ بارا جاتىپ، مىناۋ قاسكۇنەمدىككە كەزدەيسوق كۋا بولدى. شىداپ تۇرا الماي، بالابەككە بولىستى.
حان شاپقىنشىلارىن كەسكىلەپ ءولتىردى دە، ماحامبەت نوكەرلەرىمەن ۇلكەن جولدان شىعىپ، قۇم ىشىنە ءسىڭىپ كەتتى. ولارعا بالابەك تە ىلەستى...
ولار حيۋاعا باسقا جاقتان وراعىتىپ، ىزدەرىن ابدەن شاتىستىرىپ بارىپ كەلدى. سودان بەرى بىرىنەن-بىرى اجىراعان ەمەس...
— ولەكسە اڭدىعان كوپ كۇشىگەن ءبورى الاتىن ءبىر بۇركىتكە قارسى تۇرا المايدى، — دەدى بالابەك كەش تە بولسا ءوزىنىڭ اناداعى كوزسىز تاۋەكەلىن اقتاعانداي رايمەن.
— قوڭىراتتان شىققان ايدوس دەدىڭ. جانتاس - اۋ، سەنىڭ دە تەگىڭ قوڭىرات ەمەس پە؟ — دەپ ماحامبەت ولاردىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— مەن قازاق قوڭىراتىنانمىن...
— ەستىپ تۇرمىسىڭ، بالابەك؟ تەگى بىرەۋ — قوڭىرات، سويتە تۇرا قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، تۇرىكپەن بوپ قىرىق، بولىنەدى. حيۋانىڭ حانى اللاقۇل دا قوڭىرات. جەندەتى دە، ق ۇلى دا ءبىر رۋدىڭ ىشىندە. ال سەن بولساق قاراقالپاقتاردىڭ باسى بىرىكپەيدى دەپ رەنجيسىڭ، جانتاس. سو بىرلىگىڭ ءبىزدىڭ قازاقتا بار ما وسى؟!.. — دەدى ماحامبەت كەيىستى ۇنمەن، تىزگىندى ۇستاۋعا كەدەرگى جاساعان نۇربالدىڭ قولىن بىلاي سىرىپ تاستاپ.
— بىلاي قارا، ماحامبەت، بۇل شەرعازىنىڭ مەدرەسەسى. ءبىزدىڭ فراگي جىرلاعان تۇرىكپەن اۋلەتىنىڭ كيەلى ورنى. اكەم ايتاتىن — فراگيدىڭ ءوزى دە وسىندا وقىعان دەپ. مەن ونىڭ ولەڭدەرىن بىلەم.
— كانە، ايتىپ جىبەرشى، بالابەك، — دەپ ماحامبەت ەلەڭ ەتتى.
... يومۋد پەن گوكلەن شەرۋ تارتقان اناۋ توپ،
العا ۇمتىلسا ارقىراپ، جول - سوقپاعى قالاي كوپ!
تاۋدى بۇزىپ، تاس جارىپ، تايماي سوقسا ەكپىندەپ،
قارقىنى ونىڭ باسىلماس، ەشقاشان دا تاناۋراپ!..
ماحامبەتتىڭ ولەڭ جولدارىن ىشىنەن قايتالاپ تۇرعانىن نۇربالدىڭ قۇلاعى شالدى. بالابەك جىردى اياقتاپ، ءۇنسىز عانا ويلانىپ قالدى دا، ارتىنشا ءار ءسوزىن سالماقتاي سويلەپ:
— سوندا بىزدە دە بىرلىك بولىپتى - اۋ، ءا، يومۋدتار مەن گوكلەندەر تىزە قوسىپ قيمىلداعان عوي. ول قاي كەزدە بولدى ەكەن؟ ءقازىر سويتسە، شىركىن. اللاقۇلدىڭ تاعىن تىتىرەتىپ، زەلىلىنى بۇعاۋدان بوساتار ەدىك - اۋ. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، تۇرىكپەننىڭ قاق جارتىسى اللاقۇلدىڭ قۇلدىعىندا جۇرگەندە ىنتىماق بولسىن با. انادا اكەمدى ءولتىرىپ كەتكەندەر ءوزىم سياقتى تۇرىكپەندەر ەمەس پە...
— اقىرىن - ەي، مۇنداعى ءاربىر ەسەك تىڭشى. كوردىڭ بە، انە، بازاردىڭ داربازاسى الدىندا قانشاما جىبىسقىنىن، جۇرگەنىن! — دەدى اركەز ساق جۇرەتىن قىراعى جانتاس ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. سوسىن قاقپانىڭ تاپ قاسىنداعى تەمىر سىرىقتارعا شانشىپ قويعان ادام باستارىن كورىپ كىلت توقتادى.
كۇتپەگەن جەردەن بالابەك اتىن تەبىنىپ قاپ، وقشاۋلانا العا شىقتى، بار داۋىسىمەن ايقاي سالدى:
— ۋا، جول بەرىڭدەر سۇلتان مىرزاعا!
قاقپا الدىندا قاراۋىلدا تۇرعان جاساۋىلدار جارىلا جول بەرىپ، ماحامبەتكە تاعزىم ەتىپ قالا بەردى.
بازارعا كىرىسىمەن نۇربال ءوزن حيۋادان الىپ كەلگەن اۋعان ساۋداگەرىنىڭ كوكالا شاتىرىن بىردەن كورە قويدى. جيھازدارىن جايىپ تاستاپتى: ءدۇريا جىبەك، كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتكەن التىن-كۇمىس بۇيىمدار، وقالى شەكپەن، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كاشمىر ماتالارى. كىلەم توسەگەن تاقتادا كەرۋەنباسى وتىر، ونىڭ الدىندا كەرۋەنمەن بىرگە كەلگەن ون ءتورت قىز تۇرەگەپ تۇر، ءبارى دە بەتتەرىن بۇركەپ اپتى. باي-ماناپتار مەن اسكەر باسىلار اۋعان قىزدارىنىڭ بەت پەردەلەرىن كەزەكپە - كەزەك كوتەرە قاراپ، سۇلۋلارعا باستان-اياق كوز جىبەرەدى. ەكى كىسى ءبىر قىزعا تالاسىپ تۇر. بيشارانى بىرەسە اناۋ، بىرەسە مىناۋ، كەزەك-كەزەك قولىنان تارتادى. مۇرتىنان كۇلىپ ساۋداگەر وتىر — ساۋدا قىزعان سايىن باعا دا وسە تۇسەرى حاق. نۇربال ىشىنەن، مىنالارعا قاراعاندا باعىم بار ەكەن-اۋ، دەپ شۇكىرشىلىك ەتتى. ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، مىناداي جاپ-جاس سۇلۋ اقىنعا مىڭگەسىپ كەلە جاتقانىنا ءبىر ەسەپتەن قۋانىپ تا وتىر...
توپىراقتان سوققان قالىڭ دۋالمەن قورشالعان الاڭدا ينە شانشار ورىن جوق. باس قاقپانىڭ الدىنداعى ەكى جاققا قاتار - قاتار تىگىلگەن شاتىرلاردا جيھاز - دۇنيەلىكتەرىن جايىپ تاستاپ، الىستان كەلگەن جات جەرلىك ساۋداگەرلەر وتىر. قاستارىنا قىزمەتشىلەرى مەن قۇلدارىن ەرتكەن داۋلەتتى الارماندار ساۋدا قاتارلارىن ەرسىلى-قارسىلى ماڭعازدانا ارالاپ ءجۇر.
جول بوگەگەن حالىق نوپىرىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن ماحامبەت اتىنىڭ، باسىن سول جاققا بۇردى. قالىڭ توبىر دەرەۋ سيرەپ سالا بەردى. شاڭ، ۇستىندە اياقتارىن استىنا باسىپ قاتار-قاتار وتىرعان حاتشىلار مەن جارشىلار كورىنەدى. بۇلار قۇراننىڭ كەز - كەلگەن سۇرەسىن، كورۇعلى جايلى قيسسانى نەمەسە «شاھناما» داستانىنىڭ تاراۋلارىن جاتقا سوعاتىن، قاجەتى بولسا حاننىڭ اتىنا ءوتىنىشتى دە، قازىعا ايتار شاعىمدى دا تابان استىندا جازىپ بەرە قوياتىن جاندار. ولاردىڭ سىرتىن الا، دۋالعا تاقاۋ، قولدان جاساعان قاعازدارىن ساۋدالاپ ىسمەرلەر جايعاسىپتى.
... كۇش ەمەس جەتكىزەتىن ۇلىلىققا،
كۇش ەمەس تاستاپ كەتەر جەر قىلىپ تا.
جاھاندا قۇرمەت، قاسىرەت — بارلىعى دا
پەندەلىكتەن ەكەنىن سەن دە ۇمىتپا...
دەپ باسىنا كىر باسقان شالما وراعان، ۇزىن اق ساقالدى ءۇندىس شىڭكىلدەگەن ءالسىز داۋىسپەن قاسيەتتى «پانچەتانتادان» ءۇزىندى وقىپ وتىر. ونىڭ ارعى جاعىندا داڭعارانىڭ دابىلداتقان دۇبىرىنە ىلەسە قيمىل جاساپ، جۇڭگو سىيقىرشىسى ونەر كورسەتىپ ءجۇر.
اتتار قالىڭ جۇرتتى قاق جارىپ كەلەدى. اياق استىندا قايىر تىلەگەن كەمتار - مۇگەدەكتەر زارلايدى...
ساندال اعاشىنىڭ جۇپار ءيىسى، قولقانى قاباتىن شاڭ مەن قولاڭسا ساسىعان تەر، اڭدىعان جەمىس-جيدەك، شىجعىرعان ەتتىڭ ءتۇتىنى، شىرقاعان ءان سازى، جىلاعان داۋىس سۇڭقىلى، دابىل» دىڭ، دۇڭكىلى، سارناعام جارشىلاردىڭ، باقىرعان تۇيەلەر مەن اقىرعان ەسەكتەردىڭ قۇلاق جارار اششى ءۇنى بىرىمەن-بىرى ۇلاسىپ كەتكەن تولاسسىز شۋىل — وسىنىڭ ءبارى نۇربالدىڭ باسىن اينالدىرىپ جىبەردى. الداعى تىرلىگى نە بولارىن بىلمەي سارىلا كۇتكەن انە ءبىر اۋىر كۇندەردە قالجىراعانى جانە بار. بۋىن - بۋىنىنان مۇلدەم ءال كەتىپ، قۇلاپ قالماس ءۇشىن ەردىڭ قاسىنان مىقتاپ تۇرىپ ۇستادى دا، ماحامبەتتىڭ كەۋدەسىنە ارقا سۇيەپ، جابىسىڭقىراي وتىردى...
جىگىتتەر بولسا شام شاھارىندا سوعىلعان الماس قىلىشتاردى، كۇمىستەگەن ەر-تۇرمان، قالقان مەن كىرەۋكە - ساۋىت، بىلتەلى مىلتىق، بولات قانجار كورەمىز دەپ كەپ بوگەلدى...
اقىرىندا ولار بازاردىڭ شەتىنە دە شىقتى. مۇندا الىستاعى ەلدەر مەن جاقىنداعى جەرلەردە قولعا تۇسكەن، وزبەك قىستاقتارىنان، قازاق، تۇرىكپەن اۋىلدارىنان، ورىس سەلولارىنان ايدالعان تۇتقىنداردى تىرىدەي ساتادى ەكەن. ارالارىندا سوناۋ استراحان تۇبىنەن ايداپ اكەلگەن قاۋعا ساقال بالىقشىلار دا بار. بۇلاردى اداي رۋىنىڭ اتاقتى قاراقشىسى شابەك پەن سولداتتان قاشقان جاۋجۇرەك اتامان اندرەي سترەلششيكوۆ اكەپ ساتادى.
حيۋا حانىنىڭ جارلىعى بويىنشا اندرەي دە، شابەك تە ءوز سىبايلاستارىمەن بىرگە كاسپيي تەڭىزىندە قاراقشىلىق ەتەتىن. حيۋادان كەلگەن دەلدالدار تۇتقىنداردى سولاردان ساتىپ اپ، وسى بازارعا اكەلىپ ساۋداعا سالادى. ادام ساۋداسى حورەزم ءامىرىنىڭ قازىناسىنا كوپ پايدا تۇسىرەتىن. بۇنىڭ ءوزى ءتاج بەن تاق قوڭىرات اۋلەتىنىڭ قولىنا كوشكەن ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ جارتىسىنان بەرمەن قاراي داستۇرگە ەندى. ال تاققا اللاقۇل وتىرعاننان كەيىن قۇل ساتۋدان تۇسەتىن پايدا ەكى ەسە ارتتى.
ماحامبەت توبى جارشىلاردىڭ، جامىراعان ءسوزىن تىڭداماي، تۇتقىندارعا كوز توقتاتپاستان، اقىرىنداپ شەتتەي بەردى.
— اعايىندار-اۋ، قاي ەلسىڭدەر؟ — دەدى جانتاس، قولدارى بايلانعان ەكى قازاق جىگىتىن كەرگەندە شىداي الماي.
ۇلكەنى باسىن كوتەردى، بەت-اۋزى سوققىدان كونەكتەي بوپ ءىسىپ كەتىپتى، ءبىراق ۇندەگەن جوق.
— - جەيقۇننىڭ ساعاسىنداعى قارا قىپشاقتار عوي. مالدارىن ايداپ اكەتكەن الدياردىڭ ساربازدارىمەن شەكىسىپ قاپتى، — دەدى توپ ىشىندە تۇرعان ەگدە جاستاعى حيۋالىق، قازاق تۇتقىندار ءۇشىن جاۋاپ قايتارىپ.
— ال ءوزىڭىز قايىپعالي سۇلتاننىڭ نوكەرىنەن ەمەسسىز بە، مىرزا؟
— جوق! — دەپ كەسىپ ايتتى ماحامبەت. — قانشا سۇرايسىڭ مىنالاردىڭ قۇنىنا؟ — ساۋداگەرگە وكتەم ءۇن قاتىپ، اتاعان باعاسىن ەستىدى دە، ءبىر دوربا تەڭگەنى اياعىنىڭ استىنا لاقتىرىپ تاستادى. جانتاس قوس جىگىتتى ماتاستىرعان ارقاندى قىلىشىمەن قيىپ جىبەردى. جاس تۇتقىن ماحامبەتتىڭ الدىنا تىزەرلەي جىعىلدى.
— قولدارىنا بوس دەگەن قاعاز بە! — دەدى ماحامبەت تەپسىنىپ.
— قانداي قاعاز؟ ونىڭ نە كەرەگى بار؟ — دەپ ساۋداگەر الاقانىن جايدى. — قۇل دەگەننىڭ قۇلدىقتان قۇتىلماسىن شايرلاردىڭ بىلمەگەنى...
— سەندەر ەندى بوسسىڭدار. بۇدان بىلاي ءوز ەرىكتەرىڭ ءوز قولدارىڭدا، — دەدى ماحامبەت تۇتقىندارعا. جيىلعان جۇرت وعان تەسىلە كوز تىگىپ تۇر: بىرەۋلەرى ريزا بولىپ قىزىعا، ەكىنشىلەرى اتارعا وعى جوق، سىزدانا قارايدى.
— قازاق، اقىنى حيۋادا سۇلۋ تاڭداپ شاپقىلاپ ءجۇر! — دەدى الدەكىم. — قايىپعالي سۇلتان ەكەۋىنىڭ نيەتى ءبىر. اللاقۇلدىڭ اۋىلداردى شابۋىنا بولىسپاققا كەپتى...
ىزادان قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن ماحامبەت اتىن ىشقىنتا تەبىنىپ، اتا جونەلگەندە بەيقام وتىرعان نۇربال اۋىپ قالا جازدادى. ؟ قۇرت ءۇنسىز قاق جارىلىپ، جول بەردى.
— ۋا، توقتاڭدار! — دەپ قىرىلداي ايعايلادى ەگدە تۇتقىن.
— ءيا، نە ايتپاقسىڭ؟ — دەپ جانتاس ونىڭ جولىن بوگەدى.
مىرزاڭا ايتا بار: ماعان ساتقىننىڭ اقشاسىنا الىنعان بوستاندىقتىڭ كەرەگى جوق! — تۇتقىن ەنتىگە سويلەپ تۇر، ەكى كوزى قانتالاپ كەتىپتى.
— جاپ اۋزىڭدى، اقىماق! — دەپ جانتاس ونى جوتادان قامشىسىمەن تارتىپ جىبەردى. بالابەك جانتاسقا جارماستى.
— قارۋسىزعا قامشى جۇمساماس بولار!
— تانتىعاندى تەزگە سالادى! — جانتاس قامشىسىن بالابەكتىڭ قولىنان جۇلىپ الدى.
— قۇتقارعىشتار... — تۇتقىن ءتىسىن شىقىرلاتتى. — قازاق اقىنى. جىرلاعاندا قىران كورىنگەنىمەن ءىس - تۇرپاتى قارعاداي عوي. ساۋعا سۇراپ حيۋاعا كەپتى. سىرىم باتىردىڭ، تۇبىنە جەتكەن حيۋاعا... ۋا، ءوز ەلىڭ قايدا سەنىڭ؟ مەنى بوساتىپ جاقسى اتىڭدى شىعارماقسىڭ عوي! كىم سەنەدى مەنى ازات دەگەنگە؟ قارا، ءانى! اپا-قارىنداستارىمىزدى، اياۋلى انالارىمىزدى ساتىپ جاتىر توبىمەن! ساتىپ ال سولاردى! قاتىن ەت...
ەسىنەن ايىرىلعانداي سىلەيىپ قالعان ماحامبەت اشىنعان جىگىتكە تىكىرەيە قاراپ تۇر. ىزادان قالش-قالش ەتەدى. بۇلشىق، ەتتەرىنىڭ بۇلت-بۇلت ويناپ، بولات سەرىپپەدەي شيراتىلا قالعانىن نۇربال دا سەزدى. كەنەت ول قىزدى الدىنان اۋدارىپ استادى دا، جىلاعان ايەلدەر جاققا قاراي شاۋىپ الا جونەلدى. قازاق ايەلدەرى — جوقتاۋ ايتىپ تۇرعان.
...قارۋ-جاراق اسىنعان حيۋالىقتاردىڭ قورشاۋىندا بەتتەرى اشىق، قىزدار تۇر. بۇل قالادا، جالپى كۇللى ورتا ازيادا تەك قازاق، ايەلدەرى عانا پەردە، نە ءپارانجى سالماي، جۇرت كوزىنە كورىنە الادى. قىزداردىڭ اپپاق قۋداي وڭدەرىنەن باسقا ەشتەڭەنى كورمەي، ولاردىڭ سولقىلداپ جىلاعان داۋسىنان باسقا ەشتەڭەنى ەستىمەي، ماحامبەت كەلەدى توپ جارىپ. ارۋلار دالبا - جۇلباسى شىققان كويلەكتەرىن دە، جايىلعان شاشتارىن دا جيناي الماي، قورقىنىشتان، ۇيات پەن ورتەنگەن نامىستان جەرگە كىرىپ كەتە جازداپ، قۋا - قۋا سىلەسى قاتقان كيىكتەي بوپ، بىر-بىرىنە شاعىلىسىپ تۇر. ولاردىڭ اياق استىندا ەكى بەتىن جوساداي عىپ جىرتىپ تاستاعان كەمپىر جوقتاۋ ايتىپ جاتىر:
... قورعان قايدا، ەل قايدا، ەرلەر قايدا؟
جالىنعانمەن جاۋىڭا، كەلمەس پايدا.
ەركەك كىندىك قازاق تا قۇرىعان با،
تۋ تۇبىندە تابىسار جولداس قايدا؟!
وۋ، اللا، ءوزىڭ جار بول جەتىمدەرگە،
بىزگە ەندى ەلىم ارتىق ومىردەن دە —
حيۋانىڭ قورقاۋلارى قان جۇتقىزىپ
اڭگىر تاياق ويناتار كارىپ ەلگە...
وۋ، اللا، ازابىڭدى ماعان - اق بەر،
ارا ءتۇس مىناۋ تۇرعان جەتىمدەرگە!..
باتىر اقىلىن اشۋعا جەڭدىرىپ، قولىن قارۋىنا سوزدى. ماحامبەت سارت ەتكىزىپ قىلىشىن قىناپتان سۋىرىپ-اق الدى. ءبىراق قىزداردى كۇزەتىپ تۇرعان جاۋىنگەرلەردىڭ نايزالارى ماحامبەتتىڭ كەۋدەسىنە تىرەلدى. تەمىر شىقىرلادى. بالابەك پەن جانتاس اقىنعا كومەككە كەلىپ ۇلگەرىپ، سىلتەنگەن قارۋلاردى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. ماحامبەتتىڭ، اتى اسپانعا شاپشىدى.
— الدياردىڭ اتىمەن ءامىر قىلام، تىنىشتىق پەن ءتارتىپ ساقتاڭدار! — دەگەن داۋىس ساڭق، ەتە ءتۇستى. بوپ-بوز بولىپ كەتكەن جانتاس تاعى دا بالابەكتىڭ قاسىنا كەلىپ، يىق تىرەپ تۇرا قالدى.
— كىمسىڭ ءوزىڭ؟ تۇرىڭە قاراعاندا سۇلتانسىڭ، ءىس-قيمىلىڭ قاراقشىداي! ايت، جانىڭ باردا، ايتپەسە ىشەك - قارنىڭدى شاڭعا اقتارىپ تاستايمىن! — دەپ اقىردى اسەم كيىنگەن جاۋىنگەر. ءوزى جەردىڭ استىنان شىققانداي لەزدە پايدا بولدى. جانىندا حاننىڭ سەنىمدى جەندەتتەرى — ميرشابتار بار. ماحامبەت دوستارىمەن بىرگە قورشاۋدا قالدى.
ميرشابتاردىڭ باستىعى دا كەلدى. ول ماحامبەتكە تەسىلە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، سوسىن اقىندى حان سارايىنان كورگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، جايدارى جۇزبەن كۇلىمسىرەپ قويا بەردى.
— ءومىر - جاسىڭ ۇزاق بولسىن، ۇلى پاديشاھىنىڭ مەيمانى!
ول اقىنعا نەشە دۇركىن ءيىلىپ ءتاجىم ەتتى دە، باقىراۋىق جاۋىنگەردى داڭعويسىڭ دەپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ بالاعاتتاپ تاستادى...
— ءسىز بوسسىز، مىرزا. مىنانى سىزگە ۇلاعاتتى الديار وزىڭىزگە دەگەن زور راقىمى مەن ءىلتيپاتىنىڭ بەلگىسى رەتىندە تارتۋ ەتەدى!
ميرشابتاردىڭ باستىعى ماحامبەتكە جىڭىشكە اي بەدەرى سالىنعان كۇمىس تاباقشانى بەردى. بۇل حيۋا حاندىعىنىڭ جەرىندە ەشكىم تيمەسىن دەيتىن بەلگى...
قىزداردىڭ اياق استىندا جاتقان كەمپىر تاعى دا زارلاپ جونەلدى. كەسكىلەسكەن شايقاس كورۋگە جينالعان جۇرتتىڭ ءۇمىتى اقتالماي، توپ تا بىرتىندەپ تاراي باستادى. وسى ارادا عانا ماحامبەت اينالا قاپتاعان قارا-قۇرىم حالىقتىڭ تۇگەلدەي قارۋ-جاراق اسىنىپ العانىن بايقادى. تەگىندە، ادامنىڭ قادىر-قاسيەتى يىعىنا اسىنعان قارۋلاردىڭ سانى مەن ساپاسىنا قاراپ باعالاناتىن سياقتى. ءسوز سەمسەرگە بەرىلگەن شاق.
بازار ءىشى تاعى دا داڭ-دۇڭعا تولىپ كەتتى. قارىزىن تولەمەگەنى ءۇشىن قۇلاعىن كەسىپ تاستاعان ءبىر بيشارانىڭ ەسىرىك اششى كۇلكىسى ادام جانىن ازىناتا، ايازداي قارىپ ءوتتى. بەتكە ۇرعان اپتاپ پەن وكپەنى قىسقان قاپىرىقتان، ويلاماعان جەردە جاعاعا جارماسقان پالە-جالادان باس اينالىپ، ەكى شەكەسى سولقىلداي باستادى. جەيقۇننىڭ سۋىنداي نەشە ءتۇرلى كىر-قوقىس، لايساڭعا تولى مىناۋ تەڭىزدەي تولقىعان كوپشىلىكتەن تەزىرەك قۇتىلعانشا تاعات تاپپاي كەلەدى ماحامبەت. اتىنىڭ سوڭىنان اياعىنا ورالعان ۇزىن جەلبەگەيىنە شالىنىپ جىعىلا جازداپ، ۇرەيى ۇشقان نۇربال كەلەدى دەدەكتەپ جۇگىرىپ.
ول قالىپ قويام دەپ قورقادى. قالىپ قويسا، باس سالىپ ۇستاپ قالادى دا، اناۋ تۇرعان قازاق قىزدارىنىڭ كەبىن كيگىزىپ ساتىپ جىبەرەدى دەپ قورقادى. كوزىن تارس جۇمىپ العان. ماحامبەتكە جالبارىنا قول سوزىپ، ۇزەڭگىسىنە جارماسادى، اياعىن قۇشادى. الگىندە ماحامبەت بوساتقان جاس جىگىت تە جۋاسىپ قالىپتى، جانتاس مىنگەن اتتىڭ سوڭىنان ءۇنسىز جەلىپ كەلەدى.
— اكەت مىنالاردى، جانتاس! اكەت دەيمىن اياققا ورالعى ەتپەي، اپار توكەگە، — دەپ اقىرىپ قالدى ماحامبەت، العا وزا بەرىپ.
— ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟
— ءبارى ءبىر ەمەس پە قولىنان تۇك كەلمەيتىن سورلىعا!
ماحامبەت تاقىمىن قىسىپ قالدى ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. بالابەك تە ىلەسە كەتتى. اينالدىرا بيىك قامال سوعىپ، تەرەڭ ورمەن قورشاپ تاستاعان حان سارايى تۇرعان توبەنى وراعىتا شاۋىپ ءوتتى دە، قالانىڭ كىشى قاقپاسىنا قاراي قۇيىنداتا جونەلدى. ۇستىنە وقالى اق شەكپەن كيگەن سۇستى جاۋىنگەردى توقتاتۋعا كۇزەتشىلەردىڭ باتىلى بارمادى.
ماحامبەت پەن بالابەك قامال سىرتىنا شىعىپ كورىنبەي كەتتى. نۇربال تۇتقىننان بوساتىلعان جىگىت ەكەۋى جانتاسقا ىلەسىپ، قازاق ءماحاللالارىنا قاراي اياڭدادى.
قىبىر ەتكەن ءتىرى جان جوق، تار كوشەلەردى شارلاپ ءوتىپ، ولار وسى ءماحاللاداعى بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن كىشكەنتاي كوپ قاقپانىڭ بىرەۋىنە كەلدى. جانتاس تاقىلداتتى. ىشتەن شاشىن تاقىرلاپ الدىرعان، ۇستىندە كەڭ جەيدەسى، بۇتىندا قابىعان شالبارى، اياعىندا كونەتوز اقجەم ەتىگى بار، ارىق دەنەلى ادام شىقتى. بەلىنە قايقيعان شولاق پىشاق اسىپ الىپتى.
— توكە، مىنا قىزدى ۇيگە اپار. تىنىقسىن، قانشا جول كەشكەنىن كىم بىلگەن بايعۇستىڭ... ماحامبەت جىبەردى، — دەدى دە، توكەنىڭ ءالى دە تۇسىنبەي تۇرعانىن بايقاپ: — زاتى اۋعان عوي. ماحامبەتكە حاننىڭ ءوزى ايتتىرىپ قويىپتى... ال مىنا جىگىتتى سىرت كوزگە تۇسىرمەي، جاسىرىن جولمەن ءوزىمىزدىڭ ءبىر ۇيگە جەتكىزىڭدەر. سو جەردەن ءوزىنىڭ قاراقىپشاقتارىن تاۋىپ الادى. كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق بەرسىن. ات تاۋىپ بەرەمىز. اتىڭ كىم، جىگىت؟
— نويان.
— تىم جاس ەمەسپىسىڭ ءوزىڭ؟
— جيىرما بەستەمىن.
توكە قوناقتاردى اۋلاعا كىرگىزدى. سوسىن جانتاستى بولەك شىعاردى دا، قۇلاعىنا:
— ءسۇيىنقارا باتىردان حابار كەلدى، — دەپ سىبىرلادى. — جۇما كۇنى قامىس اراسىندا كۇتپەك. تۇيە وتكەلدىڭ تۇسىندا...
— ماحامبەت دارياعا كەتتى. ساباسىنا ءتۇسسىن، ءوزىم قارسى الامىن عوي.
جانتاس ءبىر كەسە قىمىز ءىشتى دە، اتتانىپ كەتتى. توكە مەن نويان اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى ات قورانىڭ سىرتىندا ەسكەن شاعىن باققا كىرىپ جوق بولدى. الدەقايدان ءبىر بالا كەلدى دە، قابىرعاعا تاقاي قويىلعان ەسكى تاقتاعا جايعاسىپ الىپ، نۇربالدى الارا قاراپ باقتى دا وتىردى. تەكە قايتادان كەلىپ، قىزدى قاراكولەڭكە سالقىن بولمەگە اپارىپ كىرگىزگەنشە ارەڭ شىدادى. سودان كەيىن ول سۋ، كۇلشە نان، ءجۇزىم اكەپ بەرىپ، قىزدى وڭاشا قالدىردى.
نۇربال ۇرەيى ۇشىپ، بۇرىشقا بارىپ تىعىلدى دا، تالايعا دەيىن ەسىكتەن كوز المادى، ءبىراق ىشكە ەشكىم كىرمەدى. اقىرى اشتىقتان وزەگى تالدى بىلەم، نان مەن ءجۇزىمدى اپىل-عۇپىل جەپ الدى. سوسىن ىدىس-اياقتى جيناستىرىپ، قايتادان بۇرىشقا بارىپ وتىردى. جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، تىنىشتالايىن دەدى. كوزى ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىپ، عيراتتىڭ ارجاعىنداعى تاۋدا قالعان كىشكەنتاي جەركەپەنى، ەرتەدەن قارا كەشكە بەل جازباي بەينەتتەنەتىن كارى اكەسىن ەسىنە ءتۇسىردى. و بايعۇس كولەمى مىنا ەسىكتىڭ ارجاعىنداعى شاعىن اۋلادان ەكى ەسە كىشى، بايدان جالعا العان، الاقانداي جەرگە اتبۇرشاق، كۇنجىت، اپيىن، بيداي ەگىپ تىنىم تاپپايتىن. اتىزدى اينالدىرا جۇگەرى، انار، شابدالى وسىرەتىن. اكەسى مىقتى - اق ديقان ەدى، جىلىنا ەكى ءونىم جينايتىن. سوندا دا قارىزىن وتەي المايتىن، قۇلدىڭ اتى قۇل عوي. ءبارىن دە قوجاسى يەمدەنىپ كەتەدى، نۇربال دا سونىڭ مەنشىگىندە. بۇنى ساۋداگەرگە جىبەك شەكپەن مەن ءبىر جىلقىعا ساتىپ جىبەرگەن دە سول عوي. اكەسى بەرگىسى كەلمەپ ەدى، قول-اياعىن بايلاپ، ساباپ - ساباپ، انار اعاشىنىڭ تۇبىنە تاستاپ كەتتى. ءتىرى مە ەكەن سورلى؟..
ۇيقىلى-وياۋ جاتىپ نۇربال قىرقا - قىرقا بەلەستەر مەن ميداي جازىقتان اسقان ۇزاق جولدى، اپشىنى قۋىرعان ىستىقتان قىزارىپ كورىنەتىن تاستاق سۇرلەۋدى ەسىنە الدى. سوندا الاۋلاعان اپتاپتى نەشە كۇن كەشتى، قانشا كرۋ9 جەر ءجۇردى ەكەن؟ كوز الدىنا تار ويىقتارى ۇڭىرەيگەن وق راباتتارى، ولاردىڭ مەڭىرەيگەن دۇلەي كۇزەتشىلەرى كەلەدى. تار بولمەدەگى بالشىقپەن سىلانعان ەدەنگە جايا سالعان الاشانىڭ نەمەسە جوكە توسەنىشتىڭ ۇستىنە ءوزى سياقتى كۇن، قىزدارمەن بىرگە قۇلاي كەتىپ، كوز شىرىمىن الاتىن. ءتىپتى تۇسىندە دە تۇيەنىڭ وركەشىندە جۇرەتىن: اتتاعان سايىن ءىشى-باۋىرى سولقىلداپ، كوكىرەگى سىزدايدى... كەيدە جول بويىنداعى قۇم قاتقاق ءسۇر قارداي كوزگە شاعىلىسادى، كەيدە اياق استى جول ەمەس، دال - د ۇلى شىققان قاڭىلتىر سياقتى كورىنەدى...
قىز كەش وياندى. كۇن ساۋلەسى تار تەرەزەدەن كەتكەلى قاشان. ەسىك اشىپ ەدى، ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان ەكەن.
اۋلادا بوتەن ەشكىم كورىنبەيدى. بالا لاپاستىڭ استىنداعى توكەگە بۇل ۇيىقتاپ جاتقاندا شاۋىپ اكەلگەن جاس ءشوپتى اقىرعا سالۋعا كومەكتەسىپ ءجۇر. ۇپ-ۇلكەن توبەت بالانىڭ اياعىنا سۇيكەنىپ تۇر.
ەسىك سىقىرىن ەستىپ، توكە جالت قارادى. قىز ەسىكتى دەرەۋ جابا قويدى دا، ورنىنا بارىپ وتىردى.
توكە ماي شام اكەپ جاقتى. ودان كەيىن بالا ىستىق پالاۋ اكەپ بەردى. ەدەندەگى كىشكەنتاي تەرەڭ شۇڭقىرعا شوق تاستاپ، ۇستىنە شاۋگىم قويدى. مۇندا جاتىپ ۇيىقتاۋىڭا بولادى دەگەندەي، تەكە ەكىنشى كەڭىرەك بولمەگە اپاراتىن ويۋلى ەسىكتى اشىپ قويدى.
تاعى دا جالعىز قالدى. اقىن تەك تاڭ اتا كەلدى: ءوزى اشۋلى، شارشاعان. ءلام دەمەستەن كەشكى تاماعىن ىشە باستادى. Coسىن جۋىنباق بولىپ، قۇمانعا قول سوزدى. قىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قولىنا سۋ قۇيدى. جۋىنىپ بولعان سوڭ قىمىز ءىشتى دە، كەنەت قىزعا بۇرىلدى: — -تاستا مىنا بۇركەنشىگىڭدى. ءبىزدىڭ قىزدار بەت جاپقاندى بىلمەيدى! — دەپ جامىلعىسىن جۇلىپ الدى.
قىز ىرشىپ كەتتى...
* * *
اپتالار ارتتا قالدى. نۇربال حيۋاعا كەلگەن ءتۇنى مۇنارالاردىڭ ۇستىنەن الەمگە اجىرايا قاراپ، تاباقتاي بوپ باتتيىپ تۇرعان تولىق اي ەندى تاۋسىلايىن دەپتى، ونىڭ ورنىن وراقتاي جىڭىشكە جاڭا اي الىپتى. بۇل شاقتا نۇربال دا Maحامبەتكە بوي ۇيرەتكەن.
ماحامبەت ونىمەن از سويلەسەدى. كەيدە قاتتى كەتىپ، دورەكىلىككە باسىپ، تاۋىن شاعىپ تاستايدى، كەيدە بۇنى مۇلدەم ۇمىتىپ، ءوزىنىڭ تۇڭعيىق ويىنا باتىپ، قامىعىپ وتىرىپ قالادى. ەندى بىردە ول بۇعان ءازىنىڭ تۋىپ - وسكەن دالاسى جايلى، قازاقتار تۋرالى ايتادى، قىزدىڭ وتانى جونىندە سۇراق قويادى. ءبىراق قىز عيرات تۋرالى ەشتەڭە دە بىلمەيدى، وعان اكەسىنىڭ شاپ - شاعىن اۋلاسى مەن الاقانداي باقشاسىنان باسقا جارىتىپ اڭگىمە ايتا المايدى. شىنىندا نە ايتسىن، ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنان ەكى ەلى اتتاپ شىعۋعا حاقىسى بولماسا نە ءبىلۋشى ەدى؟..
نۇربال اڭگىمە-دۇكەنگە جوق. ماحامبەتكە دوستارى قوناققا كەلگەندە ول توكەمەن بىرگە داستارقان جايىپ، پيالالارعا قىمىز قۇيادى دا، مەيمانداردى وڭاشا تاستاپ شىعىپ كەتەدى. توكە بۇنى ءوز قىزىنداي كورەدى.
قوجاسىنىڭ جاي عانا اقىن ەمەس ەكەنىن ول بىردەن بايقادى: جۇرت تەرەزەسى تەڭ وتىرىپ سويلەسكەنىمەن ونىڭ ءسوزىن وزگەشە ىلتيپاتپەن تىڭدايدى. سوڭعى كۇندەرى قوناق باسىپ كەتتى، قىردان بەرىش رۋىنىڭ شابارمانى كەلدى. سوعىس بولادى دەگەن سىبىس بار، دەيدى ول، الدەقانداي جاڭگىر حان، يساتاي باتىر دەگەندەردى ايتادى... ماحامبەت حيۋادان اتتانباق بولدى.
نۇربال تاعى دا تاعاتىنان ايىرىلدى. اقىن مۇنى وزىمەن بىرگە اكەتە مە، الدە تاستاپ كەتە مە؟
قازاقتار ايەل زاتىن ايقاسقا سالمايدى. ال ونىڭ تۋعان ەلىندە ەركەكتەر سوعىستا جەڭىلىس تاباتىنداي بولسا، اتا نامىسى، ەل ابىرويى بىلعانباسىن دەپ ايەلدەرىن، انالارى مەن ارۋلارىن ءولتىرىپ كەتەدى. ءبىراق بۇلاي ەتەتىن تەك اۋعان ەركەكتەرى مەن ءۇندىستاننىڭ رادجپۋرلارى عانا عوي، ال نۇربالدىڭ قازىرگى يەسىنىڭ تەگى دە، ءدىنى دە ونداي ەمەس. ويتسە ول بۇنى ولتىرمەيدى عوي... سوندا قايتپەك؟ اقىن ونىڭ اكەسىن ايتتى - اۋ: «سالەمىڭدى اكەڭە ءوز اۋزىڭمەن ايتارسىڭ!» — دەدى ەمەس پە! سوندا اكەسىنە قالاي كەزدەسەدى؟ و دۇنيەگە بارعاندا ما؟..
* * *
تاستاي بوپ قاتىپ قالعان سورتاڭدى تاڭ جارىعىنان بەرى كەتپەنمەن توقپاقتاپ ۋاتىپ، شىعىرمەن سۋ تارتىپ قۇيىپ جاتقان ديقاندار جۇمىستارىن تاستاي بەرە، جەيقۇنعا باراتىن جولدا قۇيعىتىپ كەلە جاتقان قوس اتتىعا مازالارى كەتىپ، سەزىكتەنە قاراپ تۇر. كىم ءبىلىپتى، نەتكەن جاندار؟ مۇمكىن، اللاقۇلدىڭ شابارماندارى شىعار. سوندا ولار قىستاقتارعا نە حابار تاراتىپ ءجۇر ەكەن؟ بالكي، سوڭدارىندا حاننىڭ زەكەتشىلەرى بار بولار. ءبىراق سالت اتتىلار ەشكىمگە نازار اۋدارماستان، قىستاقتارعا بۇرىلماستان ءۇنسىز اعىزىپ كەلەدى.
ماحامبەتتىڭ كوز الدىنان قازاق بويجەتكەندەرى، ولاردىڭ جاسقا تولى جانارلارى كەتەر ەمەس. قارت انانىڭ ازالى داۋسى دا قۇلاعىندا تۇرىپ قالعانداي. بەتىن قارسىدان سوققان ەسكەك جەلگە توسەپ، سوڭىنا وكشەلەي ەرگەن بالابەكتى بايقاماستان، ماحامبەت، اۋىر ويدىڭ قورعاسىن قۇشاعىنان ارىلا الماي، شاپقىلاپ كەلەدى، شاپقىلاپ كەلەدى...
بوتەن جۇرتتان قورعان ىزدەگەن قاشاقپىن با؟ قارا باسىڭدى ساقتاپ قالعاننان نە وپا؟ كۇنى كەشە عانا اتان داۋسىڭ جاپان دالانى جاڭعىرتقان سەن ەمەسپىسىڭ؟ ەدىل مەن جايىق اراسىن، ارال مەن سىردىڭ جاعاسىن جايلاعان قازاق جىگىتتەرى سەنىڭ ولەڭدەرىڭدى ايتىپ ءجۇر ەمەس پە؟..
ارعىماقتىڭ بالاسى
از وتتار دا، كوپ جۋسار،
تالاۋدان تاتقان ءدانى بار.
ازامات ەردىڭ بالاسى
از ۇيىقتار دا كوپ جورتار،
دۇشپانعا كەتكەن ارى مەن
بارىمتاعا تۇسكەن مالى بار.
ۋا، ماحامبەت، ەرلىگىڭ قايدا ەجەلگى؟ شىدامىڭ قايدا؟ الدە ول قۋاتىڭ كالمىكوۆوداعى تۇرمەدە تۇگەسىلىپ پە ەدى، الدە الماس ءجۇزىڭ جەر كەزىپ ءجۇرىپ جاسىدى ما؟ جوق، باتىلدىعىن ايرىلىپ، بولدىق با قورقاق، مايىرىلىپ؟ نامىستان گورى تىرلىگىڭدى تاتتىرەك كورە باستادىڭ با؟.. قوبىلاندى باتىر قيسساسىنداعى: «قاسقىر ەكەش قاسقىر دا جولداسىن جولعا تاستاماس»، — دەگەن ءسوز ەسىنە ءتۇستى. ويى سان قۇبىلىپ، بىردەن - بىرگە كەتەدى، تاياۋداعى وقيعالاردى كوز الدىنا اكەلەدى... تاعى دا جوقتاۋ ايتقان ازالى انا:
ەركەك كىندىك قازاقتا قۇرىعان با،
قاتىن بولىپ قاشقان با تەرەڭ سايعا؟
قاشاقتاي سىرعاقتاپ نەگە كەلدى حيۋاعا؟ قارا باستىڭ قامىن جەگەن قورقاققا تۋعان ەلدەن ارتىق نە بار — قاي اۋىل دا قۇشاق جايا قارسى الىپ، جاسىرادى عوي جاۋلاردان. كومەك سۇراي كەلىپ پە ەدى؟ كىمنەن؟ حيۋانىڭ حانىنان با؟ استە ءبىر قورقاۋ ەكىنشى قورقاۋدى تالاپ ولتىرۋگە بولىسسا، جەمتىگى تۇگەلدەي وزىمە قالسىن دەگەن نيەتپەن عانا كومەكتەسەتىنى ايان عوي. الدە سەن مۇندا ەسىم حاننىڭ بولتىرىگى قايىپعالي سۇلتاندى قولداپ كەلىپ پە ەدىڭ؟ اۋ، ول جاڭگىر حاننىڭ تاعىن الۋ ءۇشىن عانا ءجۇر عوي...
ءقايىپعاليدىڭ اكەسى ەسىم حاندى كەزىندە سىرىم باتىر ولتىرگەن بولاتىن. ال سەن عوي، ماحامبەت، ءوزى حان.بولعىسى كەپ جۇرگەن سۇلتانعا قىزمەت ەتپەكسىڭ... ۋا، ماحامبەت، سوندا سەن جاڭگىر حانمەن نەگە وشتەستىڭ؟.. الدە قايىپعالي جاڭگىرگە قاراعاندا راقىمدى بولادى، پاتشا گرافتارىنا، اتاماندارعا، سۇلتاندار مەن بايلارعا ۇلەستىرگەن جەرلەردى حالىقتىڭ وزىنە قايتا تاراتىپ بەرەدى دەپ ويلايسىڭ با؟.. جوق!..
بىرتە-بىرتە سوڭعى جىلدارى كورگەن قيىنشىلىقتاردى ەسىنە ءتۇسىردى. استىنداعى اتى شابىستان جەلىسكە اۋىستى دا، ازدان سوڭ يەسىنىڭ باسىن ەركىنە جىبەرىپ، بۇعان كوڭىل قويمان وتىرعانىن سەزىپ، اياڭعا كەشتى. بالابەك تە قۋىپ جەتىپ، قاتارلاسا ءجۇردى. وي قۇرساۋىنان كەنەت ويانعان ماحامبەت وعان تاڭىرقاي قاراپ الدى دا، اقتالعان رايمەن:
— وزەن جاعاسىنا بارايىقشى، — دەدى. — جايىقتى دا، سىرداريانى دا كورمەگەنىمە كوپ بولدى عوي، جەيقۇن سولاردى ەسكە تۇسىرەر...
الدارىنان ءبىر بالا جولىقتى. قولىندا تۇيىنشەگى بار ەكەن. جەر ايداپ جۇرگەن اكەسىنە تاماق الىپ بارادى - اۋ، شاماسى. ماحامبەت كۇلىمسىرەپ قويدى. مىنا بالا ءىنىسى مۇساعا ۇقسايدى...
...بەرىشتىڭ اتاقتى جىلقىشىسى وتەمىستىڭ ون ۇلى بار ەدى. وتەمىس ولاردى ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن - اق ەر ۇستىندە تاربيەلەپ ەسىردى. اكەسى كەزىندە ءوز اۋىلىن ايشۋاق حاننىڭ جەندەتتەرىنە قارسى كوتەرگەنىن ماحامبەت بالا شاعىنان بىلەدى. جۇرەك جۇتقان جىگىتتەرىن جاۋعا باستاپ شاپقاندا قارسى تۇرۋ قيىن ەدى-اۋ ولارعا. تۋعان اۋىلىن تالاي-تالاي قيىن -قىستاۋدان الىپ ءوتىپ، قول جەتكىسىز قيىرلارعا باستاپ جونەلگەندە حان جاساعى دا، قازاق-ورىس اتاماندارىنىڭ جازالاۋشى وتريادتارى دا سوڭىنان ىلەسۋگە باتپاي قالا بەرەتىن. قىردى جاڭعىرىقتىرا زەڭبىرەك اتىپ، ورالداعى ايىرباس سارايىندا ايشۋاقتىڭ بالاسى جانتورەنى حان كوتەرگەندە جانە ول ءوزىن كۇللى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءامىر - يەسىمىن دەپ جاريالاعاندا، — وتەمىس يلىككەن جوق.
ماحامبەتتىڭ اكەسى ارى تازا، ءادىل دە باتىل جان ەدى. ول ءوز بالالارىن بالاپانىن باۋلىعان قىرانداي تاربيەلەدى. اياعان ەمەس، مۇسىركەگەن ەمەس، قارشاداي كەزدەرىنەن - اق اساۋ اتقا مىنگىزىپ، ساداق تارتۋدى، قىلىش شابۋ مەن نايزا ۇستاۋدى ۇيرەتتى.
بالالارى باتىل بوپ ءوستى. ەڭ ۇلكەنى بەكمۇحامبەتتىڭ باسقالارىنان گورى اقىل-پاراساتى مولداۋ ەدى. ال كەنجەسى — جاڭاعى بالانى كەرگەندە ماحامبەتتىڭ ەسىنە تۇسكەن — مۇسا، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن ۇياڭ، ەشكىممەن جۇعىسا قويمايتىن ۇندەمەس، بۇيىعى بولاتىن.
ون التى جاسىندا ماحامبەت بەرىش رۋىنىڭ جەز تاڭداي اقىنى اتاندى. كەز كەلگەن اۋىل ونى قوشەمەتتەپ قارسى الاتىن بولدى. ادەتتە كوپ ماقتاۋ ايتپايتىن، سوزگە ساراڭ اقساقالدار بۇل دەگەندە سايراپ قويا بەرەتىندى شىعاردى. اۋىزعا ىلىنگەن تالاي-تالاي تانىمال اقىنداردى وپ-وڭاي جەڭىپ، بەرىشتەردىڭ ايبىنىن اسىردى. بۇل كەلگەندە ستارشىندار دا، باتىرلار دا قول قۋسىرىپ، ەسىك اشاتىن بولدى. ونىڭ داڭقى بۇتكىل كىشى ءجۇزدىڭ اۋىلدارىن شارلاپ ءوتىپ، ەدىل بويىنداعى نوعايلىلارعا، قاراتاۋدى جايلاعان شەكتىلەرگە، ودان اسىپ، قاپتاعان قالىڭ قىپشاققا، ارقاداعى ارعىن مەن نايمانعا جەتتى. شەكتى رۋىنىڭ مالى جوق كەدەي باتىرلارى كوتىبار مەن ارىستان وعان جورتۋىل ۇستىندە تۇسىرگەن ارعىماقتارىن سىيعا تارتتى. ال بەرىشتەردىڭ ەڭ سىيلى ادامى — ستارشىن يساتاي ونى ەڭ جاقىن دوسىم، ەڭ جاقسى كورەتىن باۋىرىم دەپ جار سالدى.
ماحامبەتتىڭ جاسى ون توعىزعا تولعاندا جالپاق جازيراداعى بيىك توبەلەردىڭ بىرىندە ءيىسى قازاق باس قوسقان ۇلى قۇرىلتاي بولدى. كىشى جۇزدەن بەس مىڭ ستارشىن، بي، سۇلتان جانە قوجالار جينالدى. ولار جاڭگىر سۇلتاندى اق كيىزگە وراپ، بۇتكىل ءجۇز باسىنا حان كوتەردى. ورىس پاتشاسىنىڭ شەشىمى مەن قىرداعى سۇلتان اۋلەتىنىڭ ۇيعارىمى وسىنداي ەدى. جاڭگىر بوكەي بالاسى بولاتىن. ءوزى سۇلتان بوپ تۇرعان كەزدە 1801 جىلى I پاۆەل پاتشادان ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى جەرلەردى كىشى جۇزدەن ءبولىپ الىپ، جاڭا حاندىق قۇرۋعا رۇقسات سۇراعان بوكەيدىڭ بالاسى - تۇعىن. يمپەراتوردىڭ كانسەليارياسى وعان كومەكتى مىقتاپ كورسەتۋ كەرەك دەپ ۇيعاردى. ءسويتىپ 1812 جىلدىڭ قارساڭىندا كىشى ءجۇز ەكىگە ءبولىندى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى كەڭ جازىق ىشكى وردا اتاندى دا، قوپالاقتاعان قازاقتاردىڭ پىسىن باسىپ، بۇقتىرىپ ۇستاۋ ءۇشىن پاتشا اعزام قىرعا قاپتاعان قامالدار مەن بەكەتتەردى ورناتىپ تاستادى. بوكەي ىشكى وردانىڭ حانى بولدى — بوكەي دەگەنىنە جەتتى. جاڭگىر بولسا، حان تاعىنا مۇراگەرلىك سالتى بويىنشا كەلىپ وتىردى.
جاڭا حاننىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان سالتاناتتى قوشامەت باستالعان كەزدە ۇلاعاتتى قۇرىلتاي ماحامبەتتى كىشى ءجۇزدىڭ ەڭ مىقتى اقىنى دەپ جاريالادى. جاس حان سول زاماتىندا - اق ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە ماحامبەتتى قاسىنا شاقىرىپ الدى دا، استىنا ات مىنگىزىپ، ۇستىنە وقالى شەكپەن جاۋىپ، قولىنا ۇكىلى نايزا، قۇرىش قالقان جانە كۇمىس قىناپتى الماس قىلىش ، ۇستاتىپ تۇرىپ، ونى ءوزىنىڭ دوسى ءام كىشى ءجۇزدىڭ باس اقىنى دەپ جار سالدى. حان وتەمىستىڭ ۇلكەن ۇلى — بەكمۇحامبەتتى دە قاناتىنىڭ استىنا الىپ، كوپ ءۋازىرىنىڭ ءبىرى ەتىپ تاعايىندادى.
ماحامبەت بەس جىلداي حانمەن بىرگە تۇردى. ساراي داڭقىن اسىرعان، ساراي سىيىن جىرلاعان اقىن-جىراۋ، ءانشى - كۇيشىلەردىڭ ىشىندە ونىڭ ءجونى بولەك بولدى. توي-تومالاق پەن ساۋىق -
سايراندا دا، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان، ات شاۋىپ، بايگە العان جيىن - جارىستا دا ول اقسۇيەكتەر مەن باي تۇقىمىنان الدىنا جان سالمادى...
ءاۋ دەگەندە، ماحامبەتتىڭ كيىز ءۇيى اتىراۋ جاعاسىنداعى قويناۋلاردى قۋالاي قونعان جاڭگىر حاننىڭ بيىك تە ءساندى شاتىرلارى مەن اباجاداي اق ۇيلەرىنىڭ جانىنا قاتار تىگىلۋشى ەدى. اق پاتشانىڭ، بۇحار ءامىرىنىڭ، حيۋا حانىنىڭ ەلشىلەرى، ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزدەن كەلگەن شابارماندار حانعا قالاي جاعىنسا، اقىننىڭ سىي-قۇرمەتىنە جەتۋگە دە سونداي تابىناتىن. ماحامبەت ول كەزدە بەينە بەيىشتىڭ تورىندە جۇرگەندەي بولاتىن. جاڭگىردىڭ باسقا قاتىندارىن ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن، جىر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن فاتيما حانىمنىڭ بۇل دەگەندە ءۇزىلىپ تۇراتىن وتتى كوزقاراسى دا جانىنا مايداي جاعادى. حان شابارماندارى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، جاڭادان الىناتىن الىم-سالىق جايىن حابارلاپ جۇرگەنىندە، ءساندى شاتىرلاردا توي-تومالاق كوبەيىپ، داستارقاندار مولايعان سايىن كەدەي اۋىلداردىڭ حال - اقۋالى مۇشكىلدەنە تۇسەتىنىندە دە ماحامبەتتىڭ شارۋاسى بولعان جوق. ول تەك فاتيماعا تابىناتىن، فرانسۋز، نەمىس، ورىس جانە پارسى تىلدەرىن كۇيەۋىنەن كەم بىلمەيتىنىن، ەركىن وسكەن ءارى شولجىڭ، ءارى نازىك، ءارى زىميان — ايتەۋىر قىرىق قۇبىلعان قىزىق مىنەزدەرىن كورگەندە تامسانا بەرەتىن...
قۇم شاعىلدارى كوكتەم ايىنىڭ كۇمىس ساۋلەسىنە شومىلعان ءبىر تاماشا تۇندە ماحامبەت حانىمنىڭ، شاتىرىنا كىردى. جاڭگىر اڭ اۋلاپ كەتكەن بولاتىن، ماحامبەت تە جيىرمانىڭ بىرىنە شىققان. حانىم ونى قابىل الدى.
ەندى بىرەر جىلدان سوڭ ماحامبەت جاڭگىرمەن بىرگە پەتەربۋرگ اتتاندى. ىشىندە مارقۇم ەسىم حاننىڭ بالاسى — قايىپعالي سۇلتان بار، حان جاساعىمەن بىرگە سول قىستى ورىستاردىڭ استاناسىندا ەتكىزدى.
...بىردە ماحامبەتتى سول جەردە وفيسەر - ەمشىمەن تانىستىردى.
— دال-لۋگانسكيي مىرزا سىزبەن قازاق اقىنى رەتىندە اۋديەنسيا10 جاساعىسى كەلەدى، — دەدى يمپەريانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە تارجىمەشى بولىپ ىستەيتىن جىلپوس نايمان جىگىتى. ماحامبەت قوناعىنىڭ اتىنا ەمەس، سىرتقى كەيپىنە كوبىرەك كوڭىل اۋداردى. ءوزى ءبىر قازىمىر جان ەكەن، الگى وفيسەر، قىر ومىرىنەن قايداعى جوق اڭگىمەنى قازبالاپ، كوپ سۇرادى. ءاربىر ەستىگەن قازاق ءسوزىن بۋىنعا بولشەكتەپ، ەجەلەپ ايتقىزىپ، ماعناسىن ءتۇسىندىرۋدى وتىنەدى. ورىنبورعا بارماق ەكەن، سودان دا قازاقتاردىڭ ءومىر - تۇرمىسىمەن كەپ اۋەستەنەتىن كورىنەدى، اۋىلداردا پۋگاچيەۆ تۋرالى جۇرتتىڭ نە ايتاتىنىن بىلۋگە قۇشتار.
ماحامبەت وعان اكەسىنەن، دالانىڭ اقىن-جىراۋلارىنان، «جيرەنبەت ورىستىڭ»11جاساعىندا قىزمەت ەتكەن بەرىش پەن اداي شالدارىنان ەستىگەن اڭگىمە - حيكايالارىن تۇگەلدەي ايتىپ بەردى. پۋگاچيەۆ قازاقشا سۋداي ەكەن، اڭىز - ەرتەكتەرىڭدى ەسپەلەپ كەپ سوققاندا كوپتى كورگەن كونەكوز اقساقالدارىڭنىڭ ءوزى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدايدى ەكەن دەسەتىن دالا جۇرتى.
قازاقتاردىڭ قالماق - جۇڭگو شاپقىنشىلارىمەن قىرعىنى جايلى دا ماحامبەت قوناعىنا ءبىر كەش بويى اڭگىمە شەرتتى.
— ە-ە، باسقا تونگەن قاتەر بۇلتى سول ءبىر شاقتا كىشى ءجۇزدىڭ دە، ورتا ءجۇزدىڭ دە، ۇلى ءجۇزدىڭ دە بارشا رۋىن ىنتىماقتاستىردى دا، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، بىرەگەي قيمىلداعان قۋاتتى دا ايبارلى قازاق حالقى ارىسى سوناۋ ارالعا دەيىن كىرىپ كەتكەن زۇلىم جاۋدى تۋعان جەردەن قۋىپ شىقتى، تۋعان ەلدىڭ ازاتتىعىن قورعاپ قالدى. ءبىراق ايقاس كەزىندە تالاي باتىر جەر جاستاندى عوي...
— ال بۇعان دەيىن قازاق باس قوسىپ بىرىگىپ كورىپ پە ەكەن؟ — دەپ سۇرادى وفيسەر.
— ۇلى ءجۇزدىڭ دەشتى - قىپشاعىندا سۇلتان بولعان قارا قىلدى قاق جاراتىن جانىبەك ءبيدىڭ بالاسى — قاسىم حان تۇسىمدا بىرىككەن كورىنەدى عوي، — دەدى ماحامبەت. — ال قاسىمنىڭ ۇلى اقنازاردىڭ جۇرەك جۇتقان باتىرلىعى مەن ەرلىگى جايلى شىعارىلعان تالاي ولەڭ-جىر بار. ونىمەن يۆان گروزنىيدىڭ ءوزى كەلىسسوز جۇرگىزىپتى دەسەدى. اقنازاردىڭ اتاق - داڭقى قازاقتاردى نوعايلارمەن وداقتاستىرىپ، موڭعولدار مەن جوڭعارلارعا تالاي جەردە سوققى بەرگەن سوڭ ءتىپتى دۇرىلدەپ كەتىپتى. 1570 جىلدارى قازاقتارمەن بارلىق حالىق ەسەپتەسەتىن بولدى. تاققا اقنازاردان كەيىن وتىرعان سىعاي حاننىڭ سورلىلىعى بولماعاندا ءبىزدىڭ مەملەكەت بوپ نىعايۋىمىز ەركەك تامامدالاتىن با ەدى، قالاي...
— ءسىز قايدا وقىعانسىز؟
— اۋىلدىڭ وقىمىستىلارىنان جانە جوعارى مارتەبەلى تاقسىر جاڭگىر حاننىڭ ورداسىندا، — دەدى ماحامبەت.
— سىزدەر جاققا، ورىنبورعا اقيقات بارامىن. امان-ەسەن جولىعىپ، ءماسليحات قۇرۋعا ىنتىقپىن. سول كەزدە مەن سىزدەن حان اۋلەتى جايلى ەمەس، سىرىم دات ۇلى تۋرالى سۇرارمىن، ىقسىر. ءسىز، تەگى، ساراي اقىنىسىز - اۋ، ءا؟ دالا شونجارلارىنىڭ اتا-تەگىن جاقسى بىلەتىنىڭىز كورىنىپ تۇر...
— ءبىزدىڭ بايتاق دالانىڭ تۇرعىندارى حاندار مەن سۇلتانداردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى نە زاماننان بەرى كۇرەسىپ كەلەدى عوي، قۇرمەتتى مىرزا. ەل ولاردى جامان اتاسا، ىستەگەن قىلىقتارىنا قاراي ايتادى. قازاق دەگەنىڭىز ەن دالادا ەركىن وسكەن وركوكىرەك حالىق. ءسىڭىرى شىققان قارا جاياۋىنا دەيىن نامىسكەر، باس يمەس تاكاپپار كەلەمىز. مۇمكىن، ءبىزدىڭ باعىمىز دا، سورىمىز دا وسىندا شىعار. ءبىز باتىرلاردى ءتىرى كەزىندە قاستەرلەمەي، ولگەننەن كەيىن قايعىرامىز. ەڭ جامانى — اركىمنىڭ ءبىر رۋىن ماداقتاپ قىرىق پىشاق بولاتىنىندا، ال ەل باستايتىن كوسەمدەر ءوزارا بيلىككە، شەن-شەكپەنگە تالاسىپ-اق قىر -قىسىپ بىتەدى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا مايدانعا باتىرلار شىعادى. ءبىراق شىن بوستاندىق ەلدە دە جوق، ەردە دە جوق. تەگى سونىڭ ءوزى بولىپ پا ەكەن ومىردە؟ حان ەكەش حان دا تاعىمنان ءتۇسىپ قالام با دەپ قالتىراپ وتىرادى. ال ماعان كەلسەك، مەن ساراي اقىنى ەمەسپىن.
مەن سىرىم دات ۇلى سياقتى داڭقى جەر جارعان باتىرلارى، ەڭىرەگەن ەرلەردى جىر ەتىپ وتپەكپىن!..
ەگەر ءماسليحاتتىڭ باس كەزىندە ماحامبەت الدىنداعى وتىرعان كىسىنى تەك پاتشا چينوۆنيگى دەپ ءبىلىپ، ادەپتەن اسپاسا، ەندى سۇحباتتاسى سوزبەن شىمشىپ العاندا، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى قالپىنا ءتۇستى. كومەيىنە كەلگەن ءسوزدى كەرى يتەرمەي، وي - پىكىرىن اشىق ايتىپ، اشىنا سويلەدى.
قوناق كىسىنىڭ ات جاقتى اشاڭ ءوڭى بۇرىنعىسىنان دا سوپايا ءتۇسىپ، ءوزى دە ماحامبەتتەي قىزىنىپ العان. تۇرىنە قاراعاندا ءالى دە وتىرا ءتۇسىپ، اڭگىمەنى ساباقتاي بەرۋگە ىنتالى سياقتى ەدى، ىشكە حاننىڭ اديۋتانتى كىردى دە، ماحامبەتتى ۇلى مارتەبەلى جاڭگىر حان شاقىرتىپ جاتىر، دەدى.
— ءبىز سىزبەن ءالى قىردا كەزدەسەرمىز... — دەپ قوناق قوش ايتىستى. ماحامبەت ونىڭ سوپايعان اشاڭ ءجۇزىن، ەڭكىشتەۋ تۇلعاسىن جادىندا ساقتاپ قالدى.
حان مەن ونىڭ نوكەرلەرى ورنالاسقان وڭاشا ساراي ورتالىقتان شالعاي ەدى. حان اقشانى ايامادى. كۇندە ساۋىق، كۇندە توي. ءبىر تويى ءبىر تويىنان وتەدى. پاتشا سارايىنىڭ توڭىرەگىندەگى اقسۇيەكتەر دە جاڭگىردىڭ مول سىيىنا شاش-ەتەكتەن كەنەلدى دە قالدى. تىگىنشىلەر فاتيماعا ارناپ كويلەك ارتىنان كويلەك تىكتى. ءار بالعا، ءار قابىلداۋعا ول جاڭا ءسان - ساۋلەتپەن باردى.
ول كەزدە پەتەربۋرگ اقسۇيەكتەرىنىڭ قىس كوزى قىراۋدا بىردەن-بىر كوڭىل كوتەرەتىن جەرى — بالدار مەن قابىلداۋلار بولاتىن. ال ونداي جيىندا قىرعىز-قايساق حانى مەن ونىڭ قىلىمسىعان قيىق كوز كەلىنشەگىنىڭ بولۋى قابىلداۋعا ەرەكشە ءبىر ەكزوتيكالىق رەڭك بەرەتىن.
كۇن ارتىنان كۇن زىرلاپ، اي ءوتتى، ەكى اي بولدى. دۇرىلدەگەن ويىن-ساۋىق، قابىلداۋ كەشتەرىن جاڭگىر دە ازايتا قويمادى: ول الىستاعى گۋبەرنيالاردى ارالاپ كەتىپ، قايتىپ ورالماي جاتقان يمپەراتوردىڭ اۋديەنسياسىن كۇتۋلى ەدى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءبارى استان-كەستەن بولدى. كەشكە بەلگىلەنگەن كەزەكتى قابىلداۋ وتپەي قالدى. پەتەربۋرگكە پاتشانىڭ ءولىمى تۋرالى حابار جەتتى. قالا ءۇستىن قوڭىراۋلاردىڭ قارالى داڭعىرى جاڭعىرىقتىردى. كەپ ۇزاماي ءبارى دە جىم بولدى. ەندى جۇرت جاڭا پاتشانىڭ ءتاج كيۋ سالتاناتىن توستى. جاڭگىر حان دا جاڭا الديارىنا تارتار سىيىن ازىرلەي باستادى.
...ون ءتورتىنشى دەكابر كۇنى تۇستەن كەيىن سەنات الاڭى جاقتان اتىلعان كوپ زەڭبىرەكتىڭ ءدۇمپۋىن ەستىپ، جاڭگىر حان اتىن الدىردى دا، جانىنا كۇزەتشى - جاساۋىلدارىن ەرتىپ، ورتالىققا قاراي شابا جونەلدى.
قالا كوشەلەرى جىپىرلاعان حالىققا تولى، الاڭدى قالىڭ اسكەر قورشاپ الىپتى. جاڭگىر حان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراي تارتتى. سول جەردە ماحامبەت تاعى دا لۋگانسكييدى كەردى. لۋگانسكيي مىرزا قاتتى ابىرجۋلى ەكەن، ءتىپتى امانداسۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى.
— ال، بۇعان نە دەيسىز، تاقسىر؟ قانداي جاندار، ا؟ جو - جوق، بۇ دەگەنىڭىز پۋگاچيەۆششينا ەمەس، بۇل باسقا رۋس... ءپالى، ءسىز مەنى عافۋ ەتىڭىز. ءسىز، البەتتە، بۇل وفيسەرلەردى بىلمەيسىز، تەگى، ولاردا شارۋاڭىز بولا قويار ما ەكەن ءسىزدىڭ، ماحامبەت مىرزا؟!
دال-لۋگانسكيي ءسوزىن شورت ءۇزدى دە، اسىعىس كەتىپ قالدى.
«ولار» تۋرالى ماحامبەت شىنىندا دا ەشتەمە بىلمەيتىن. ال سول كۇنى نەندەي وقيعا بولعانىن ونىڭ بىلگىسى - اق كەلىپ ەدى.
— ەسۋاس بۇزاقىلار بۇلىك شىعارماق بوپتى، — دەدى جاڭگىر حان.
— ارميا كوتەرىلدى. باسشىلىعىندا ەڭ تاڭداۋلى وفيسەرلەر تۇرعان، — دەپ سىبىرلادى ەندى بىرەۋلەر.
— بۇلىكشىلەردىڭ قۇپيا قوعامى اشكەرەلەندى. كوتەرىلىس جانىشتالدى، — دەپ جازدى گازەتتەر.
حان ءوز ادامدارىنا كوتەرىلىس جايلى ءتىس جارماۋعا جارلىق قىلىپ، ءوزى جاڭا يمپەراتورعا جولىعۋعا دايىندالدى.
ءۇش اپتا وتكەن سوڭ جاڭگىر حان جاڭا پاتشا اعزامنىڭ الدىندا ادال قىزمەت ەتۋگە انت بەردى. سودان كەيىن سارايدا بال بولدى. ماحامبەت قايىپعالي سۇلتانمەن بىرگە اق ءمارماردان قاشالعان تاس دىڭگەكتەردىڭ تۇبىندە تۇردى. ول كەڭ زالعا، جارقىل-جۇرقىلعا، كوڭىلدى شۋىلعا تولى مىناۋ شادىمان توبىرعا تاڭدانباي دا تامسانباستان، ءوز قارا باسىنىڭ تۇككە تاتىمايتىن بيشارالىعىنا دەگەن جيىركەنىشتى سەزىممەن قارايدى. پاتشاعا قارسى باس كوتەرۋدەن قايمىقپاعان وفيسەرلەر تۋرالى وي باسىنان كەتەر ەمەس.
سودان كەيىن بالعا پاتشا اعزامنىڭ ءوزى كەلدى. روسسيا يمپەراتورى زالدى قاق جارا ءوتىپ، ءيىلىپ سالەم قىلعاندارعا ءسال جىميا جاۋاپ قايتاردى. حان توبىنىڭ جانىنان وتە بەرىپ ول فاتيماعا ايالدادى. جاڭگىر حان ايەلىن يمپەراتورعا ءوزى تانىستىردى. پاتشا ونى بيگە شاقىردى. فاتيما شەت جۇرت ەلشىلەرىن ەستەن تاندىرىپ، اسەم دە نازىك قيمىلمەن دوڭگەلەنە جونەلدى...
ونىڭ قۇلاعىنا ايتىلعان پاتشا ءسوزىن جۇرت بىر-بىرىنە سىبىرلاپ تاراتىپ جاتتى.
— جارقىنىم-اۋ، جابايىلاردىڭ اراسىندا ءقايتىپ قانا ءجۇرسىز؟ — دەگەن ەدى I نيكولاي.
ازيالىق اسەم ارۋ:
— تۋعان ەلدىڭ ءتۇتىنى اششى دا بولسا جاعادى، الديار... — دەپ ورىس ولەڭىمەن جاۋاپ قايتاردى.
قورجىن - قاپشىعىن سىي تارتۋعا، ومىراۋىن وردەنگە تولتىرىپ، جاڭا پاتشا نيكولايدان گەنەرال شەنىن العان جاڭگىر حان ورداسىنا قايتىپ ورالدى. 1826 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى يەن جازىقتىڭ جون-جوتاسى، ساي سالاسى، قۇم - قوپاسى جاسىل كىلەمدەي جايناپ جاتقان. جاز دا كەلىپ قالعان. بارلىق ازۋلى سۇلتاندار مەن ستارشىنداردى جيىپ، ورالۋ قۇرمەتىنە ارناعان تويدى وتكىزگەن سوڭ جاڭگىر ەندى نارىنقۇمنىڭ قاق ورتاسىنداعى جاسقۇس دەگەن جەردەن capاي سوعۋعا جارلىق قىلدى.
جاسقۇسقا مىڭداعان جاتاقتى ايداپ اكەلدى. ۇزىن - سالقار تۇيەلى كەرۋەندەر مەن ات جەككەن اربالار قۇرىلىسقا قاجەتتى اعاش، ءمارمار تارتۋمەن بولدى. قۇرىلىسشىلاردى بەس ءجۇز تولەڭگىت كىرپىك قاقپاي كۇزەتتى. ءوزىن كۇزەتەتىن، جۇرتتان مال، اقشا، استىق جياتىن جاڭا جاساقتى جاڭگىر ءوز قولىمەن قۇرعان ەدى... ءاربىر وتريادتا گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ كومەگىمەن لينيالىق قامالداردان العان قازاق-ورىستار مەن سولداتتار باردى. ولاردىڭ ورنىنا جاڭگىر قىر جىگىتتەرىن زورلاپ ايداتىپ جىبەرگەن...
پەتەربۋرگتەن پاتشانىڭ اتىنان ورداداعى حان سارايىن جابدىقتاۋعا جانە تاق قويىلاتىن زالدى ساندەۋگە دەپ وتىز بەس مىڭ سوم كەلدى. فاتيما سۇلۋدىڭ ءبىر كيەر سالتاناتتى جاساۋى، گاۋھار تاس ورناتقان قازاقشا ۇلتتىق كيىمى عانا ءجۇز ەلۋ مىڭ سوم تۇراتىنىن ەسكە الساق، پاتشا اعزامنىڭ بۇل سىيى راقىمدىلىق پەن دوس نيەتتىڭ بەلگىسى رەتىندە عانا بەرىلگەن كىشكەنتاي تارتۋ ەدى.
حان اۋلەتىنىڭ شاتىردان سارايعا كوشۋ سالتاناتى بۇرىن - سوڭدى بولىپ كورمەگەن ۇلى تويمەن اياقتالدى. الايدا بۇل دۋماننىڭ قوناقتارى اراسىندا سۇلتان قايىپعالي ەسىم ۇلى بولمادى.
ول پەتەربۋرگتەن نيكولاي پاتشاعا دا، جاڭگىر حانعا دا ريزا بولماي، ابدەن وكپەلەپ قايتتى. ويتكەنى ول ءوزىن حان تاعىنا كىممەن دە بولسا تالاسا الاتىن لايىقتى باسەكەلەس سانايتىن. جاڭگىر حاننىڭ توبىندا قاتارداعى كوپ سۇلتاننىڭ ءبىرى بوپ جۇرە بەرۋ ونىڭ نامىسىن كەلتىردى. ونىڭ ۇستىنە جاڭگىر دە وعان كوڭىل بولمەيدى، ءتىپتى اعا سۇلتان دەگەن اتاق تا بەرمەدى. حان نوكەرىن دالانىڭ جاس اقسۇيەكتەرىنەن جيىپ، ورىنبوردان ءجيى-جيى قوناق شاقىرۋعا قۇشتار. سولاردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءتىل بىلەتىندىگىن كورسەتىپ، ەداۋىر ماقتانىپ قالادى. يۆان گروزنىي جونىندە اڭگىمە قوزعاپ، باراق حاننىڭ تاشكەندە قانشاما مەدرەسە، قانشاما مازار سالدىرعانىن ءالسىن-السىن، سان قايتالاپ قويمايدى...
ءوز قول استىنداعى جەرلەردە جاڭگىر ورىس پاتشاسىنىڭ ءتارتىبىن ورناتتى. الىم-سالىق كوبەيە ءتۇستى: حان داستارقانىنا دەپ سوعىم، سويىس، جاساق سالىق، اسكەر مەن قوناق سالىق؛ پاتشا گەنەرالدارىنا، جاساۋىلدار مەن شابارماندارعا بەرىلەتىن الىم؛ سۇلتاندار مەن ءدىنباسىلارى ءۇشىن تولەنەتىن سالىق. حان ورداسىنىڭ ماڭايىنداعى ون بەس مىڭ ءتۇتىننىڭ ءار قايسىسى جاڭگىرگە اي سايىن تارتۋ اكەپ تۇرۋى كەرەك. كىم دە كىم بۇل مىندەتتى ورىندامايتىن بولسا، شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ، ايىرلادى، جانىن بەرەدى. ال جاڭگىرگە جەتى اتاسىن دا بولسا ازعانتاي جاقىندىعى بارلار جاسقۇسقا قاراي بەردى دە، ۇزاماي ساراي تۇرعان وردانىڭ اينالاسى كىشىگىرىم قالاعا اينالىپ كەتتى.
* * *
ءبىر جاعىنان داڭق قۇشاعىنا، ەكىنشى جاعىنان فاتيمانىڭ قۇشاعىنا كىرىپ، ابدەن ەركە بوپ العان ماحامبەت پەتەربۋرگتەن كەلگەن سوڭ دا حاننىڭ ىستەرىنە دەن قويماي جۇرە بەردى. ءبىر كۇنى ورداعا يساتاي ستارشىن شاقىرىلدى. حان وعان دارحان قاعاز12، بەرمەك بولىپ ەدى، ءبىراق يساتاي الماي قويدى.
مەنىڭ رۋىم — بەرىش، جاڭگىر حان، سوندىقتان دا سەنىڭ قاعازىڭ سەن قارا قاتارىنا جاتقىزعان ەلىم مەن ءوزىمنىڭ اراما قويعان قالقانداي بولۋىن قالامايمىن.
سەن قاعازدى الماعاننان ەشتەڭە وزگەرە قويماس، يساتاي اعا. قونعان باقتان قاشپاس بولار، بەرگەن قولدى قاقپاس بولار، — دەدى ماحامبەت سارايدان شىعا بەرگەن يساتايعا. — سەن قاعادى الساڭ دا بەرىش رۋىنىڭ باسشىسى بوپ قالا بەرەسىڭ. مەن دە سول ەلدىڭ بالاسىمىن.
ءجون ايتاسىڭ، ماحامبەت. ءبىراق ءسوز مەن جونىندە ەمەس. سەن قۇلدار ەسىرگەن باقشادا تۇراسىڭ، حاننىڭ قارا حالىقتان تارتىپ العان اقشاسىنا كەلگەن شاراپتى ىشەسىڭ. جاڭگىردىڭ دارحان قاعازىن ۇستاعان بايلار، سۇلتاندار، بيلەر مەن قوجا - مولدالار كەدەيلەردىڭ ءورىسىن تارىلتتى. اۋىلداردى تۇگىن قويماي توناپ، ادامداردى باسپاناسىز، جەرسىز قالدىردى. ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى اتىراۋ جاعاسىنىڭ شۇيگىن ءشوپتى شۇرايلى قونىسى كانسلەر بەزبورودكو مەن گراف يۋسۋپوۆقا بەرىلدى. ۆويسكوۆوي اتاماندار ءبىزدىڭ جەردى سويعان قويدىڭ ەتىن ۇلەگەندەي بولشەكتەپ جاتىر: ەڭ سەمىز، شۇرايلى مۇشەلەرىن جاندارالدار، وفيسەرلەر، سۇلتاندار، قوجا-مولدالار مەن حان الادى دا حالىق نەسىبەسىنە مۇجىلعان سۇيەكتەر قالادى. ەگىن جايدى، مال جايىلىمدارىن دا تارىلتىپ تاستادى. جاڭگىر قازاقتى اقسۇيەك پەن قاراعا ءبولدى. وتەمىستىڭ ۇلى بولعانىڭمەن سەن دە كوپتەن بەرى سول اقسۇيەكتەر توبىنداسىڭ. تارتا بەر سولاي، حالقىڭ قان جۇتىپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ وتىرعاندا جاڭگىردى ماداقتاپ جىرلاي بەر...
يساتايدىڭ ءار ءسوزى قامشىداي ءتيدى. ماحامبەت ءبىر قىزارىپ، قۋارىپ تۇر. مۇنداي ءسوزدى ول ەشقاشان ەستىگەن ەمەس. جانە ول ءوزى ءادىل دە ەرجۇرەك باتىر دەپ جاقسى كورەتىن، سىرتىنان ءدايىم تابىنىپ جۇرەتىن يساتاي عوي سوگىپ تۇرعان.
يساتايدىڭ ءسوزىن ءبىر توپ جاساۋىلدارىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان حاننىڭ ءۋازىرى، ماحامبەتتىڭ اعاسى — بەكمۇحامبەت تە ەستىگەن ەدى.
— ءاي، يساتاي، سەن تىم ەركىنسىپ كەتتىڭ، ءتىلىڭ دە جىلانداي ۋلى. سەن بۇگىن قوناقسىڭ. سوندىقتان دا ءبىر جولعا كەشەمىز. ءبىراق حاننىڭ قۇرىعى ۇزىن، ودان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ەسىڭدە بولسىن وسى. قوناقتىعىڭدى پايدالانىپ، ماحامبەتتىڭ جۇرەگىن ۋلاي بەرمە. ال ەندى ساراي ماڭىنان تايىپ تۇر.
— ءامىرىڭدى ەكى ەتپەن، بەكمۇحامبەت. ءبىراق ەكەۋمىز مايداندا كەزدەسەر كۇن قاراق بولار، — دەدى يساتاي. سوسىن ماحامبەتكە بۇرىلىپ — ساعان ەشكىمنىڭ ءامىرى جۇرمەيدى. مىناۋ باقشانىڭ سايالى ەكەنى راس، الايدا ارا بال جيعان جەردە جىلان دا ۋ جىياتىنى تاعى دا شىن. — يساتايدىڭ ءسوزى ونىڭ دەگبىرىن قاشىرىپ، بەيمازا كۇيگە ءتۇسىردى. توي تويلاپ، داستارقان باسىندا وتىرسا دا، اڭعا شىعىپ، سايات قۇرىپ جۇرسە دە، ەسىنەن كەتپەي قويدى. ول ەندى بۇرىنعىسىنداي راقاتقا بەيقام باتىپ جاتا المايتىن بولدى. حان الدىندا يىلگەن باستى، قىزمەتشى قۇلداردىڭ ابدەن ۇنجىرعاسى تۇسكەن جاسقانشاق كەيىپتەرىن كورگەندە جىنى ۇستايدى. بورداقىعا بايلاعانداي مايى سىرتىنا شىققان جاساۋىلدارعا قاراسا، قانى باسىنا شاپشىپ، قالشىلداپ كەتەدى. تۋعان اۋىلدى ساعىنادى. باۋىرلارى دا ەلگە شاقىرىپ قويار ەمەس. ولار اكەسىنىڭ ونى جاستايىنان ماقپالعا اتاستىرىپ قويعانىن ەسكە سالىپ، ەندى اكە وسيەتىن ورىنداۋدى تالاپ ەتەدى.
پەتەربۋرگتەن ورالعاندارىنا ءۇش اي وتكەندە، ول حانعا ايتپاستان، ءجۇزباسى جانتاسپەن بىرگە اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتى. مۇسا ولاردى ۇيلەرىنەن جيىرما شاقىرىم جەردەن قارسى الىپ، اۋىلعا جەتكەنشە ماحامبەتتىڭ كەلگەنىن جۇرتقا جايىپ، قوناق شاقىرىپ، الدارىندا شاپقىلادى دا وتىردى.
سول كۇنى-اق، ماحامبەت قارشادايىنان بىرگە وسكەن ماقپالدى كەردى. اۋىلداعى ەڭ ادەمى بويجەتكەن بوپتى. كەشىندە التىباقان تۇبىندەگى مازداعان وتتىڭ باسىندا، ءوزى سياقتى ءبىر توپ قىزدىڭ ورتاسىندا جەتىگەن تارتىپ وتىرعاندا تاعى كەردى. لاۋلاعان جالىننىڭ جالپىلداعان جارىعىندا ول ەرتەكتە ايتىلاتىن كۇنىكەي سۇلۋداي ەلەس بەرەدى. ەكى بەتى البىراپ، جانارىندا قۋانىش وتى جارقىراپ، قولاڭ شاشى قارا التىنداي جالتىراپ وتىر. داۋسى قانداي دەسەڭشى! سىڭعىرلاعان ۇنىندە ساعىنىش سازى بار. ءاننىڭ وزىنە ارنالعانىن، قىزدىڭ بۇنى زارىعا كۇتكەنىن، ەندى قۋانىشىن انگە قوسىپ شىرقاعانىن ماحامبەت ءبىلىپ تۇر.
كەلەسى كۇنى ول بويجەتكەننىڭ تۇلپار ءمىنىپ، توپقا تۇسكەنىن كەردى. ءبىر دە ءبىر جىگىت قۋىپ جەتىپ، بەتىنەن سۇيە المادى.
ماحامبەتكە دوستارى ماقپالدا كوپ جىگىتتىڭ ويى بارىن ايتتى. بايلار قۇدالىققا كىسى سالعانمەن زورلىق جاساي قويماپتى. ونىڭ ۇستىنە ماقپال دا ماحامبەتتىڭ كوزىنە ءشوپ سالماق ەمەس.
ەكى جاستىڭ تويى جاسالدى. بەرىش اۋىلدارىنىڭ ءبارى - بارىنەن قوناق كەلدى، ءبىراق ارالارىندا يساتاي بولمادى.
قايدا كەتكەندەرى بەلگىسىز، ايتەۋىر كوشىپ كەتىپتى، — دەپ كەلدى جىبەرگەن كىسى. — كول جاعاسىنداعى توعاي ىشىندە مە، الدە نارىنقۇمعا كىرىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن...
جەتى كۇنگە سوزىلعان توي-دۋمان تارقاي باستاعاندا-اق حاننىڭ، شابارمانى كەلدى. ماحامبەت قايتسىن دەپتى جاڭگىر. اقىن جاسقۇسقا ماقپالدى دا الا باردى. جاڭگىر سۇلتان مەن بيلەردىڭ سالتاناتتى ماجىلىسىندە ماحامبەتتى حان تاعىنىڭ، مۇراگەرى — بالاسى زۇلقارنايدىڭ اقىلشى-ۇستازى ەتىپ تاعايىندادى دا، ورىنبورعا وقۋعا اتتاناتىن حانزادانىڭ قاسىنا ەرۋگە بۇيرىق بەردى. ماقپالدى قايتادان اۋىلعا جىبەرىپ قالاعا جۇرۋگە تۋرا كەلدى.
***
ماحامبەت ورىنبوردا فاتيما حانىمنىڭ اكەسى مۇحامەتجان ءمۋفتيدىڭ ۇيىندە تۇردى. بۇل بوكەي ولگەننەن كەيىن جاڭگىر كامەلەتكە كەلگەنشە ىشكى وردانىڭ بيلەۋشىسى بولعان شىعاي حانعا دا، جاڭگىردىڭ وزىنە دە كەزىندە كوپ ىقپال جاساعان ادام ەدى. وسى كىسىنىڭ اقىل-كەڭەسى بويىنشا وردادا قوجا - مولدالارىنىڭ ۇستەمدىگى داۋىرلەپ، كەپتەگەن مەشىتتەر سالىندى، اللانىڭ اتىن جامىلعان الىم-سالىق مولايدى.
ءبىر كەزدە مۇحامەتجان ورىس ارمياسىنىڭ وفيسەرى — پاتشانىڭ قابۋلداعى بارلاۋشىسى ەدى، كەيىننەن پەتەربۋرگتەگى تانىستارىنىڭ كومەگىمەن ورىنبورعا كوشىپ باردى دا، گۋبەرناتورمەن دوستاسىپ الدى. مۇسىلماندار ونى ءدىننىڭ جوقشىسى دەپ قۇرمەتتەيتىن، ۇزاماي ول مەككەگە قاجىلىققا بارىپ قايتتى دا، وزىنە-وزى ءمۇفتي اتاعىن بەردى. مۇحامەتجان بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، جاڭگىر پاتشاعا بارار الدىندا دۇنيە سالعاندى. سويتسە دە ونىڭ ۇلكەن ءۇيى ەش وزگەرىسكە ۇشىرامادى، قىزمەتشى - مالايلارىنىڭ سانى دا ازايمادى. ونىڭ ءبارى فاتيمانىڭ ارقاسىندا عوي.
بۇل ۇيدە زۇلقارنايدىڭ اقىل - كەڭەسشىسى از ەمەس ەكەن. سونان دا ماحامبەتتىڭ ۇزاقتى كۇن اڭعا كەتۋىنە نەمەسە جىگىتتەرمەن بىرگە سولداتتاردى ۇيرەتىپ جاتقان الاڭعا بارىپ قاراپ تۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. وفيسەرلەر وعان حاننىڭ وسىنداعى كوزى دەپ كەپە - كورنەۋ يبا ساقتاپ، جاريا ادەپتىلىكپەن قارايتىن. قىلىشتاسۋ كەزىندە كورسەتكەن ەپتىلىگى مەن كەرەمەت باتىرلىعى ونىڭ ابىروي-اتاعىن ارتتىرا ءتۇستى. ال مىلتىق اتۋ كەزىندە اسقان مەرگەندىگىمەن كەزگە تۇسكەننەن كەيىن وفيسەرلەر ونى ءوز ورتاسىنا شاقىردى. وسى قاۋىمنان بىرتە-بىرتە كوڭىلدەس دوستار تاۋىپ الدى دا، ءوز شاكىرتىن جانىنا قالدىردى.
— حانزاداڭنىڭ ءحالى قالاي؟ اسكەر ونەرىن ۇيرەنىپ ءجۇر مە؟ — دەپ سۇرادى ودان ءبىر كۇنى باسقالاردان گورى توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىنداسىپ كەتكەن پورۋچيك شۋستيكوۆ.
— قازانشىنىڭ ەركى بار — قايدان قۇلاق شىعارسا، — دەدى ماحامبەت.
— بۇنىڭ ورىستىڭ «كاجدىي نا سۆوي ارشين مەرياەت» 13دەيتىن ماتەلىنە ۇقساس ەكەن، ءا؟
— «ۆولنومۋ ۆوليا» 14دەگەن دالىرەك شىعار.
— ال، حانزاداڭ قايدا كازىر؟
— • ءمۇفتيدىڭ، ۇيىندە پىرىلداپ جاتىر.
— وسى قايساقتار سىرىمنىڭ اسى 15دەگەندى اۋىزدارىنان تاستامايدى. مۇفتيگە دە سونداي اس بەرەدى ەكەن دەسەدى، راس پا سول؟
— تاپ وسى ارادا «كاجدىي نا سۆوي ارشين مەرياەت» دەگەن ءسوز دەپ سوعار ەدى. حالىق سىرىمدى قورعانىشىم دەپ جاقسى كورسە، ءمۇفتيدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن. ەسكە السا، ونى قوجالار مەن يمامدار عانا ەسكە الاتىن شىعار، — دەدى ماحامبەت.
— اركىمنىڭ اۋليەلىگى ءوز باسىنا. كورگەنمىن مەن سەندەردىڭ مۇفتيلەرىڭدى. ال ونىڭ ەڭ جاقىن دوسى كنياز ۆولكونسكييدىڭ قولجاۋلىعى ەرمولايەۆ دەگەن بولاتىن. ءاي، قانىشەر ەدى-اۋ و دا، قۇددى حاننىڭ ەتەگىنەن ۇستاعان مۇفتيدەي بولاتىن. اقىرى جولى اڭعارىلماي، اسكەري سوتتىڭ جازاسىنا ۇشىرادى. سەندەردىڭ، مۇفتيلەرىڭدى عوي اللانىڭ ءوزى الىپ تىندى. قالاي دەسەڭ دە دۇنيەدە ادىلدىك بار ءالى.
— ال نيكولاي پاتشانىڭ وفيسەرلەردى دارعا اسقانى قالاي، ول دا ادىلدىك پە؟ — دەدى ماحامبەت ادەيى تۇككە تۇسىنبەگەن مونتانى كەيىپپەن.
— سوزىڭدە بۇلىك بار-اۋ، اقىن! — دەپ سەكەم الىپ قالدى شۋستيكوۆ. سوسىن ول دا قۋاقىلانا كۇلىمسىرەپ:
— ءبىزدىڭ بۇرىنعى گەنەرال - گۋبەرناتورىمىز جوعارى مارتەبەلى كنياز گريگوريي ۆولكونسكيي: «ءبارى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنەن»، — دەگەن ءسوزدى كوپ ايتۋشى ەدى. ءوزى ءبىر راقىمى مول، مەيىرباندى كىسى ەدى. كازارمالاردى ارالاپ ءجۇرىپ، سولداتتاردىڭ «قاراۋىلعا قاراپ» 16بوي تۇزەۋىن قاداعالايتىن.
سوندايدا شپيسرۋتەن17 جەگەن ەشكىم بولماسا، قاتتى - اق، رەنجيتىن جوعارى مارتەبەلى تاقسىر سولداتتاردى، وتە-موتە مۇجىق بالاسى مەن سەندەردىڭ قىرعىز-قايساق، تۇقىمداستارىڭدى ساپ ورتاسىنان وتكىزىپ، شومپولمەن18، شىقپىرتقاندى ايىزى قانا كورسەتەتىن. ءوزى ەشقاشان قول جۇمسامايتىن، سىرتتان عانا باقىلايتىن.
ماحامبەت ءۇن قاتپادى.
ال سەن دەكابريستەر تۋرالى ولەڭدى ەستىدىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى شۋستيكوۆ كەنەت.
دەكابريستەرىڭ كىم؟
الگىندە ءوزىڭ ايتىپ تۇرعان وفيسەرلەر عوي. نيكولاي پاتشاعا قارسى باس كوتەرگەندەر. ءوزىڭ دە سول كەزدە پەتەربۋرگتە بولعان جوقپىسىڭ...
مەن الاڭدا بولعام جوق. تەك زەڭبىرەكتەردىڭ ءدۇمپۋىن عانا ەستىدىم، — دەدى ماحامبەت.
سول وفيسەرلەر ءوز پولكتارىندا پاتشا اعزامنىڭ ۋكازىنا قاراماستان سولداتتاردى شپيسرۋتەنمەن دۇرەلەۋدەن باس تارتتى. ال سەنىڭ دارەجەسى بيىك جاڭگىر حانىڭ كازىر ءوزىنىڭ تولەڭگىتتەرىن سول شپيسرۋتەنمەن سوعاتىن بوپتى دەسەدى. راس پا سول؟
— بىزدە شومپول جوق!
— شپيسرۋتەن ورنىنا قامشى جەگەن، شىبىققا قاراعاندا الدەقايدا قاتتىراق دۇرەلەنگەن جىگىتتەردى ءوز كوزىممەن كوردىم. ولاردى وسىندا، ورىنبوردىڭ بازارىندا ساتتى، — دەدى شۋستيكوۆ.
— كىم ساتتى؟!
— الديار حاننىڭ جاساۋىلدارى.
— كىمگە؟
— ءبارى ءبىر ەمەس پە؟ كىم السا، سوعان. بۇعان ارنالعان ۋكاز دا بار.
بۇل جونىندە كنياز گريگوريي ۆولكونسكيي 1806 جىلدىڭ " ىشىندە-اق رۇقسات سۇراپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ الدىنا ماسەلە قويعان بولاتىن. ال گراف پوتوسكييدىڭ ارقاسىندا پومەششيكتەر مەن ساۋداگەرلەر وزدەرى ساتىپ العان قايساقتى جەكە مەنشىگىندەگى كرەپوستنويلار سياقتى قۇلدانۋ پراۆوسىنا يە بولدى. بىلايشا ايتقاندا، ونى، ماسەلەنكي، يتكە ايىرباستايمىن دەسە دە ءوز ەركىندە. كەرەك دەسەڭىز، پوتوسكيي مىرزا قايساقتاردىڭ بالاسىن ساتىپ العاندارعا ايىرىقشا جاعداي جاساۋىن تالاپ ەتتى عوي.
— قازاقتار ءوز بالاسىن ساتپايدى. سالسا، تۇتقىندارىن عانا سالادى ساۋداعا! — دەدى ماحامبەت. ءبىراق شۋستيكوۆتىڭ سوزىندە شىندىق بارىن بىلەدى. پورۋچيكتىڭ ءسوزى ءزارلى مىسقىلدان گورى مۇڭداس، قارايلاس كوڭىلدەن تۋعانداي. جاڭگىردىڭ قاتىگەزدىگى مەن وزبىرلىعىن مەڭزەپ، كەزەيتىن سەكىلدى.
— بالاسىن ءوز ەركىمەن كىم ساتا قويسىن، ماحامبەت. اكە - شەشەسىز قالعان جەتىم بالالار عوي ساۋداعا تۇسەتىن. دالادا قاڭعىرىپ جۇرگەن جەرلەرىنەن ۇستاپ الادى، اشتىققا ۇشىراعان اۋىلداردان جينايدى. بۇنى مەن تىزىمنەن بىلەمىن... جەرسىز قالعان كەدەي باقتاشىلار جايىقتان ءوتىپ، بىزگە بارادى. قازاقتار بولسا ولاردى كەرى قۋادى. اۋىلدار اشتىققا شىداماي قىرىلا باستايدى. امان قالعاندارى جەتىم بالالاردى ساتىپ كۇنەلتپەك بولادى، قايتسىن، تۇيىقتان شىعار ودان وزگە جول جوق بولسا بيشارالارعا، بۇيتكەندە ءتىرى قالارى حاق قوي، ايتەۋىر...
شۋستيكوۆ اياۋسىز اشىق ايتىپ تۇر. ماحامبەت ءۇن قاتپادى. بۇل ارادا تالاسۋدىڭ دا، اشۋدىڭ دا ورنى جوق. ول وزەگىن ورتەگەن ىزانى شاراپقا جەڭدىرمەك بولىپ ىشە بەردى، تىڭداي بەردى. ءبىر كەزدە قارت اقىننىڭ اۋزىنان ەستىگەن اقتامبەردىنىڭ19 مىنا ءبىر ولەڭى ءتۇستى:
كۇلدىر دە كۇلدىر كىسىنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز،
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
اق كىرەۋكە كيەر مە ەكەمىز!
جاعاسى التىن، جەڭى جەز،
شىعىرشىعى تورعاي كوز،
ساۋىت كيەر مە ەكەمىز!..
قوڭىراۋلى نايزا قولعا الىپ،
قوڭىر سالقىن توسكە الىپ،
قول توڭكەرەر مە ەكەمىز!
ول ماس بولعان جوق. ىشكەن سايىن ويى دا ۇستارىپ، ۇشتالا تۇسكەندەي ەدى. ەندى ەسىنە يساتايدان كەلگەن حات ءتۇستى. «اقىن دەگەن — ەل ەركەسى. ءبىراق ولار حالىق سۇيىسپەنشىلىگى مەن حالىق ءۇمىتىن اقتاماسا، قارعىسقا ۇشىرايدى. دالا ءداستۇرى وسىنداي. قازتۋعان 20 دا، شالكيىز بەن جيەمبەت21، ءتاتيقارا دا، بۇقار جىراۋ 22دا — وسى اقىنداردىڭ ەشقايسىسى دا ءومىر بويى حاندى جىرلاپ، حاندى ماداقتاپ ءومىر كەشكەن جوق» — دەپ جازعان ەدى يساتاي. بۇل حات وعان قاتتى اسەر ەتكەن، يساتايمەن سوڭعى كەزدەسۋى كوز الدىنا قايتا-قايتا ورالىپ، كوپكە دەيىن كەتپەي قويعان...
ماحامبەتتىڭ وڭاشا شىعىپ، جالعىز قالعىسى كەلدى...
ورىنبورعا كەلگەن اعا سۇلتانداردىڭ بىرەۋى ونى ءمۇفتي ءۇيىنىڭ سىرتىنداعى باۋ ىشىندە وتىرعان جەرىنەن تاۋىپ الىپ،تاق مۇراگەرىن تاربيەلەۋگە ونشا كوڭىل بولمەي، ءوز بەتىمەن كەتكەنى ءۇشىن حاننىڭ اتىنان رەنىش ءبىلدىرىپ، اشۋ شاقىردى. ماحامبەت الگى سۇلتاندى نوكەرلەرىنىڭ كوزىنشە داۋىستاپ تۇرىپ سىباپ الدى دا، قايتادان شۋستيكوۆتىڭ ۇيىنە كەتىپ قالدى. بۇندا ول جاڭگىر حاننىڭ دۇشپانى قايىپعالي ەسىموۆتىڭ بۇلىك شىعارعانىن ەستىدى. بۇل حابار گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىنە بۇگىن كەلىپ ءتۇسىپتى.
ءمۇفتيدىڭ ۇيىنە قايتىپ ورالعان ماحامبەت جىگىتتەرىنە ات ەرتتەسۋگە بۇيرىق بەردى.
سول جولى ورداعا قايتىپ كەلە جاتىپ ول ەندى نە ىستەيتىنىن بىلگەن جوق. تەك ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق — ابدەن وشىكتىرىپ بولعان حان سارايىن ەندى ماڭگىباقي تاستاپ كەتەتىنى حاق.
قىر جولدارىندا، بۇگىندە مىنا جاتقان جەيقۇننىڭ بويىنداعىداي كۇيكى - جۇدەۋ كەدەي كەشتەر ۇشىراسادى. بىرەۋلەرى جايىقتىڭ ارعى بەتىنە، بىرەۋلەرى بەرگى بەتىنە وتپەك. جەردەن ءورىس جايىلىمنان جۇرداي بولعان اۋىلدار قونىس ىزدەپ الاساپىران. وزەن - كولدىڭ جاعاسى مەن بۇلاق سازدىڭ سالاسىنداعى جاقسى جەرلەر قولدارىندا دارحان قاعازدارى بار بايلاردىڭ سۇلتانداردىڭ حان تۇقىمىنىڭ، ەنشىسىنە بەرىلگەن، شەنىنە جۋىتپاي ايداپ شىعادى. جاتاقتاردىڭ استىنداعى اتىن، تۇيەسىن، سوڭعى قويىن تارتىپ اكەتىپ جاتىر. حان جاساعىنداعى تولەڭگىتتەر، لينيالىق قامالدارداعى جاساۋىلدار مەن قازاقتار باس كوتەرەر، پانا بولار ەستيار ەركەكتەردى ايداپ كەتىپ، ارتىندا قالعان قىز-كەلىنشەكتەرىن قورلايدى. كەدەي اۋىلدار جازالاۋشىلاردىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەۋ ءۇشىن قونىستارىن كۇرە جولداردان اۋلاق سالىپ، قۇم ءىشىن بويلاي وتىراتىن بولدى...
ماحامبەت جولشىباي ەش جۇرتقا توقتامادى. ەشكىمنەن ەشنارسە سۇراماستان، ءوز ويىنا تەرەڭ شومىپ، جۇرە بەردى.
ەكى كۇندىك ساپاردان سوڭ ماحامبەت پەن ونىڭ دوستارى جايىق قامالىنىڭ جولاۋشىلار ايالدايتىن ۇيىنە كەلىپ جەتتى دە، ات اۋىستىرىپ ءمىنىپ، ورداعا تۋرا باراتىن جولعا ءتۇستى. ورمان ىشىندە ولار سۋاتقا توقتاعان كىشكەنتاي شەكتى اۋىلىنا تاپ بولدى. سالت اتتىلاردى كورگەندە ۇستەرى جالبا-جۇلبا، جالاڭاياق، بالالار اربالارعا قاراي دۇركىرەي قاشىپ، ايەلدەر دەرەۋ وتىرىپ ءوشىرىپ، ونى-مۇنى زاتتارىن جيناستىرىپ، تۇيەلەرىن قومداي باستادى. ەركەكتەرى ءبىر جەرگە ءيىرىلىپ توپتانا قالدى.
— قايدان كەلەسىڭدەر، قايدا باراسىڭدار؟ — دەپ سۇرادى ماحامبەت.
— كوكتەمنەن بەرى كوشۋمەن كەلەمىز. اتا-بابامىزدان بەرى جايلاپ كەلە جاتقان جەرىمىز ءبىر اتامانعا ۇناعان ەكەن، ەندى قاي ارادان بارىپ وشاق قازارىمىزدى ءبىر اللانىڭ ءوزى عانا بىلەدى، تاقسىر، — دەدى ارىق شال، — ارقانداعان اتتاي بولىپ ءجۇرمىز عوي شىر اينالىپ. ەدىلگە جەتىپ ەك — پاتشا جەرى دەپ ءارى جىبەرمەدى. جايىققا بارىپ ەك، ودان دا وتكىزبەدى — جەر ءوزىمىزدىڭ قازاقتىكى بولعانمەن قامال قۇرىپ، بولشەكتەپ تاستاپتى عوي، تۇگە. شەكارادان وتۋگە بولمايدى دەيدى. توقتايىق دەسەك — ءتۇرىپ شىعادى، جەر وزىڭدىكى بولماعان سوڭ... ەندى بىزگە ءبىر-اق جول قالدى — قۇمعا بارىپ پانالاۋ. قولىمىزدا تۇگىمىز جوق: استان دا، مالدان دا جۇردايمىز. ەكى شالىمىز بەن بىرنەشە بالانى جولشىباي كومدىك، مىرزا. ءقازىر سىزگە بەرەر لايىقتى ءدام دە تاپپاي قينالىپ تۇرعان جايىمىز بار. راحىم ەتىڭىز، ايىپقا بۇيىرا كورمەڭىز... — ءبىر بەتى جاراقاتتان قيسايىپ كەتكەن ارىق شال — اۋىل اقساقالى ماحامبەت اتىنىڭ الدىنا جەر تىزەرلەي قۇلادى. بالالار جىلاپ جىبەردى.
سۇمدىق ەدى بۇل. جۇرت تاماق بەرە الماعان جوقشىلىعىمىز ءۇشىن جازاعا ۇشىرايمىز با دەپ قورقىپ تۇر. ماڭگىلىك قورقىنىش قۇشاعىندا عوي بۇل پەندەلەر. كەز كەلگەن سالت اتتى كىسى بۇلار ءۇشىن باقىتسىزدىق بەلگىسىندەي. سوندىقتان دا ولار جول ۇستىندەگى كەزدەسۋدەن شوشىنارى حاق...
ماحامبەت ەندى كەش اتاۋلىعا جولاۋدى قويىپ، ولاردى سونادايدان اينالىپ وتەتىن بولدى.
ورداعا ورىنبوردان اتتانعاندارىنا بىرنەشە كۇن بولعاندا كەلىپ جەتتى.
— مايدان دالاسىنان اسىققان شاپقىنشىداي بولىپ، تەز - اق جەتتىك-اۋ، — دەدى ماحامبەتتىڭ ءبىر دوسى الدارىنداعى قۇم توبەلەردىڭ استىنان جاسقۇس ويپاڭى شىعا كەلگەندە. — وسىنشاما ۇزاق جول وڭاي ەمەس-اۋ. سوناۋ جايىقتان ەدىلدىڭ جاعاسىنا دەيىن...
ويپاڭعا تۇسەر الدىنداعى بيىكتەن اشىلعان كورىنىس تاماشا ەكەن.
اينالاسىن التىنداي جالتىراعان قۇم شاعىلدارى قورشاعان ەرتەگىنىڭ كىلەمىندەي كەڭ جاسىل القاپتا يرەلەڭدەي اققان اينا بۇلاقتار مەن شاعىن وزەندەر، سارعايعان ەگىن مەن ورتتەي قىزارعان تارى ەگىستىگى، شوقتانا وسكەن توعايلار مەن جايقالعان شابىندىقتار، بىتىراي قونعان اق شاعالاداي اۋىلدار، جايىلعان مال كورىنەدى... ءبىراق بارىنەن دە جولاۋشىلارعا ەڭ جاقىنى قامال ەدى. بارشا جولدىڭ ءتۇيىنى سوعان بارىپ تىرەلەدى. ماحامبەتتىڭ اۋىلدارىنا اپاراتىن تار سوقپاقتىڭ باسى دا وسى تۇيىندە جاتىر-اۋ، تەگى. وسىناۋ ويپاڭ ءبىر ءوزىنىڭ بويىنا شەل ساعىمى مەن دالا ەلەسىنىڭ بارشا ءتۇرىن تۇگەل جيناپ العانداي.
قامال قابىرعالارىنىڭ تۇبىنەن قازىلعان تەرەڭ ءور الىستان بايقالمايدى، ونىڭ ۇستىنە مۇك باسقان قابىرعالار دا القاپتاعى جاسىل شالعىننان ونشا اجىراتارلىق ەمەس. ساراي عانا مەن مۇندالاپ وقشاۋ كوزگە تۇسەدى. كوشە جاقتاعى قىزىل ءتۇستى زور ەسىكتىڭ الدىنا اق ءمارماردان التى دىڭگەك ءورىپتى. ساراي ءسان-سالتاناتى مول، ەڭسەلى سالىنعان. ونىڭ ەكى قاپتالىن الا حان تۋىستارىنىڭ ۇيلەرى تۇر. ولاردى قاۋسىرا ورنالاسقان قىزمەتشىلەر مەن كۇزەتشىلەردىڭ جاتىن ورنى، ودان ارىرەكتە باۋ-باقشا، تاعى دا قالىڭ قابىرعا كورىنەدى. سول قابىرعانىڭ ارعى جاعىندا تاستان قالاعان اباقتى، تەرەڭ زىندان، تۇتقىنداردىڭ جىلاعان داۋسى دا سول ارادان شىعادى...
ات تۇياعى جاسقۇستىڭ جۇمساق شالعىنىنا تيگەن كەزدە تاياۋداعى شوق قايىڭنىڭ ىشىنەن ءبىر توپ قۇس ۇشا جونەلدى. ارتتارىنان قارشىعا قۋىپ بارادى.
قاپ، قورامساعىم بولعاندا، شىركىن! — دەپ وكىندى اتقوسشى جاس جىگىت.
بولماعانى مۇنداي جاقسى بولار ما، ايتپەسە ولەر جەرىڭ سول عوي. سەن تارتقان ساداقتان تۇسە قوياتىن قانداي سۇڭقار ول؟! — دەپ كۇلدى ەكىنشىسى.
قارشىعا دەگەن ءبىر قۇس بار،
قاناتى ايدىڭ استىندا،
ۇياسى ونىڭ سايادا،
قاراعاي، قايىڭ باسىندا.
اڭقاۋ وسكەن ەر ەدىم،
بۇلا بولىپ جاسىمدا.
بۇل قونىسقا قوندىرعان
اتا-بابام وڭباسىن،
تاڭدا — سيرات 23باسىندا!..
اتقوسشى بوزبالانىڭ ءۇنى اشىق تا اششى ەكەن. ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، شابىتتانا جاتقا سوعىپ كەلەدى. ونىسىن اقىن دا ۇناتىپ قالعان.
ۋاھ - ھاي! باس، باس! ولەڭدەتىپ، اندەتىپ كىرەلىك جاسقۇسقا! — دەسىپ جىگىتتەر دە دۇركىرەدى. استارىنداعى اتتارى دا ۇناماي بەلدەرى بوسايتىنىن سەزىپ، وقىرانىپ، اۋىزدىق سۇزە باستادى.
— ماحامبەت سويلەسىن، جاڭا شىعارعان ولەڭدەرىن ايتىپ بەرسىن! ساپارىمىزدىڭ اياقتالۋ قۇرمەتىنە! — دەپ قويار ەمەس دوستارى.
— ەر جىگىت ءوز جولىنىڭ قاي جەردە اياقتالاتىنىن بىلە مە ەكەن، ءسىرا؟ — دەپ سۇرادى ماحامبەت. دوستارىنا ءبىر قاراپ الىپ، كوزىن جاسقۇستىڭ ۇلان-اسىر جاسىل جازىعىنا قادادى:
اي استىندا ءبىر كول بار
ات شاپتىرسا جەتكىسىز...
ورتاسىندا الۋا، شەكەر بار
تاتقان قۋلار كەتكىسىز.
ول ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى دا، ويلى جۇزبەن جالعاستىرا بەردى:
قارادا دا قارا بار،
حان ۇلى باسىپ وتكىسىز،
اللانىڭ ءبىر كۇنى بار،
ءبىر جارىم اي جەتكىسىز.
مۇڭداس ەرلەر بولماسا،
مەنىڭ ايتقان سوزدەرىم
قۇلقىڭا جامان جەتكىسىز...
جىگىتتەر بىرىنە-بىرى قاراستى. اقىن جۇمباقتاپ سويلەپ كەلەدى. وسى ساتتە ولاردىڭ الدىنان تىم-تىراقاي شاپقىلاعان كوپ سالت اتتى شىقتى.
— نە كورىندى؟ جاقسىلىققا بولسا ەدى مىنالارى؟ ءوي، بۇ نەعىلعان بايگە؟ — دەپ داۋىستادى ماحامبەت.
— بايگە دە ەرتەڭ، شارشى توپقا جىگىت تۇسەر ات ويىن دا ەرتەڭ! — دەدى ۇزىن بويلى بوزبالا تىزگىنىن تارتا بەرىپ. — ارمىسىز، اقىن - اعا! حوش كەلىپسىز!
— بار بول، ءىنىم، اتىڭ كىم؟ — دەدى ماحامبەت.
— قۇمار، جاپپاس باتىرى نارىمبايدىڭ بالاسىمىن. اكەم جەمە-جەمگە كەلگەندە تالاي جولبارىستى جايراتقان كىسى. ءوزىم جانتاستىڭ جۇزدىگىندەمىن. جانتاس ءسىزدى ابدەن ساعىندى، كۇتۋلى. ەرتەڭ ءبىزدىڭ جۇزدىك ماسقارلاردىڭ جۇزدىگىمەن جارىسقا تۇسەتىن ەدى، اتتارىمىزدىڭ تەرىن اپ ءجۇرمىز. كوپتەن بەرى جۇگىرمەي، ءشاۋ بوپ قاپتى جانۋارلار. بۇگىن ءتۇن تاڭ اسسا، ەرتەڭ الەكەدەي جالانىپ شىعا كەلەدى عوي. اياقتارى دا جەڭىلدەيدى...
— • ال انالار كىم؟ — دەدى ماحامبەت، قامالدان الىستاپ بارا جاتقان جۇكسىز كەرۋەندى نۇسقاپ.
— حانعا- — قارىزدارىڭ بىزگە اتشى، جالشى اكەپ بەرىپ، ەندى قايتىپ بارا جاتقان شومەكەيدىڭ الاياقتارى عوي. اقساقالدارى كەتكەن جوق، حانعا ايتار ارىزدارى بار كورىنەدى. حان بولسا اڭ اۋلاپ ءجۇر.
قاباعىڭ قاتۋ عوي، ماحامبەت. ورىنبوردا نە بولدى؟ الدە تاعى دا حانىمنىڭ قۇشاعىن ساعىنىپ قالدىڭ با؟ ونداي بولسا، كۇزەتىندە تۇرۋعا مەن دايىن. فاتيما دا كۇتۋلى شىعار، دەپ قۋلانا سويلەدى جانتاس ونى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ.
قاشان دا ءوستىپ قىلجاقتايسىڭ دا جۇرەسىڭ. مەنىڭ كەلگەنىمدى حانىم ەستىمەي-اق قويسىن...
الدەقاشان ءبىلىپ العان بولار-اۋ. الداي المايسىڭ ونى. سەن نەمەنە، حاننىڭ رۇقساتىنسىز كەلىپ پە ەدىڭ؟
ءيا.
ال تۇقىمى قايدا؟
ورىنبوردا.
- وندا سەن مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
— سەنىمەن قوشتاسايىن دەپ...
— نەمەنە سوندا، حان ورداسى جاقپاعانى ما ساعان؟
- مەنىڭ ءوز وردام بار عوي.
— ونىڭ نەسى ارتىق؟
— باسقاسى بولماعانمەن، بوستاندىعىم ارتىق.
— بوستاندىق دەگەن — ەركىن ءومىر عوي. ءبىزدىڭ ارامىزدا سەنەن ەركىن ادام جوق. ايتقان ءسوزىڭ سۇلتانداردىڭ دا، جارلى-جاقىبايدىڭ دا اۋزىنان تۇسپەيدى، بايلار كەلىپ باس يەدى، ايەل بىتكەن عاشىقتىقپەن كوز سۇزەدى وزىڭە. وسى سەن قايىپقالي سۇلتاننىڭ جولىن قۋعالى جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟ ەسىڭدە بولسىن، ءبىز ونى ۇستايىق دەپ اسكەر جيىپ جاتىرمىز.
— قوش بول! — دەپ ماحامبەت ونىڭ ءسوزىن ءبولدى.
جاڭگىر دەمالىپ وتىر. اڭنان تۇندە قايتقان، ەندى بۇگىن تاڭداۋلى جاساۋىلدارىنىڭ ونەرىن كورمەك. انادايدا بىرىنەن - ءبىرى وقشاۋلانىپ ون ەكى اتا باي ۇلىنىڭ جاس سۇلتاندارى مەن بايلارى تۇر.
بۇل كۇنى ورداعا جينالعان بەلگىلى ستارشىنداردىڭ قاسىندا اتاعى جەر جارعان قوس باتىر دا بار: پاريجگە شاپقانى ءۇشىن مەدال العان، ءبىر كەزدەگى ورىس ارمياسىنىڭ سولداتى نارىنباي كاريا، ونىڭ جانىندا جىگىت شاعىندا جاۋ جۇرەك اكىم اتانعان، بورودينو شايقاسىندا كورسەتكەن قاھارماندىعى ءۇشىن كۋتۋزوۆتىڭ ءوز قولىنان ناگراد العان، ءقازىر الىستاعى جيدەلى اۋىلىندا تۇراتىن الديار اقساقال. نارىنباي مەن الدياردى حان وتستاۆكاعا شىققان كنياز ۆولكونسكييدىڭ ورنىن باسقان گەنەرال ەسسەنگە كورسەتەيىن دەپ شاقىرتقان بولاتىن. جاڭا گەنەرال-گۋبەرناتور حانعا قوناققا تەك ەرتەڭ كەلمەك. ال بۇگىن جىگىتتەر دايىندىقتارىن اقتىق رەت بايقاپ كورۋگە شىقتى...
جىگىتتەر كوك مايدانعا جينالىپ جاتىر. تەبەنىڭ ەتەگىندە اينالالارىنا جالتاقتاي قاراپ، ءبىراق سوندا دا وزدەرىنىن، وسالدىقتارىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي، ەڭسەلەرىن كوتەرىڭكى، تىك ۇستاپ شومەكەيدىڭ كەدەي اۋىلدارىنان كەلگەن اقساقالدار تۇر.
— اناۋ ارىز ايتقىش جاناشىر نەمەلەرگە بارىپ ايت: اۋىلدارى ۋكاز بويىنشا تيەسىلى قوي - جىلقىسىن ايداپ اكەلگەنشە وسى ارادان تىرپ ەتپەيدى! — دەدى حان جارشىسىنا. — وعان دەيىن قاماپ تاستاڭدار وزدەرىڭ!..
— قىلىشتاسۋدى باستاۋعا بولادى، تاقسىر! تولەڭگىتتەر دايىن تۇر، — دەدى جانتاس حانعا، — سودان كەيىن ءبىزدىڭ جۇزدىك ماسقارلارمەن جەكپە-جەككە تۇسەدى...
حان ۇندەمەدى. شاتىرعا ماحامبەت تاياپ قالعان ەدى. جاڭگىر اقىننىڭ تىم ەركىنسىپ كەتكەندىگىنە ىزالى بولاتىن. Maحامبەتتىڭ ورىنبوردان كەلىپ، ەندى ءوز اۋىلىنا اتتانباق بوپ جاتقانىن بۇگىن تاڭەرتەڭ ەستىگەن. جولىنان توقتاتىپ، وسىندا اكەلۋگە ءامىر قىلعان. باسقالارعا قاراعاندا ماحامبەتتىڭ ءجونى بولەك، حاننىڭ ونىمەن ءجۇز شايىسقىسى كەلمەيتىن. اقىندارمەن ارازداسقاننان ابىرويىڭ ارتپايدى. ءبىراق بۇگىنگى قىلىعى باستان اسىپ كەتتى. ماحامبەت قارشاداي زۇلقارنايدى ورىنبورعا جالعىز تاستاپ كەلدى. تىم اسقاقتاپ كەتتى-اۋ، تەرەزەسىن تەڭ ساناي باستاعانى ما...
اقىن توبەنىڭ ەتەگىنە كەلىپ اتىنان ءتۇستى. شومەكەيدىڭ شالدارىنا قۇرمەتپەن باس ءيىپ، سالەم بەردى.
— قۇلاعىم سەندە، جاڭگىر! — دەدى داۋىستاپ.
— قاسىڭنان حان تاعىنىڭ مۇراگەرى، جاس مىرزاڭدى كورە الماي تۇرمىن عوي، — دەدى حان ىزاسىن ىشىنە تىعىپ.
— ول ورىنبوردا قالدى.
— ال سەن نەگە مۇنداسىڭ؟ الدە سەن ءوزىڭدى مىناۋ سۇلتاننان مىقتى سانايمىسىڭ؟ — جاڭگىر اينالاسىنداعى جايساڭ توپتى نۇسقادى. — ماحامبەت، ورنىڭدى ءبىل! مەنىڭ دە راقىمىم شەكسىز ەمەس. قايت ورىنبورعا! جاڭگىر حاننىڭ ساعان ايتار جارلىعى وسىنداي!
حاندىعىڭ دا، جارلىعىڭ دا وزىڭە، جاڭگىر! — ماحامبەتتىڭ ءۇنى تەمىردەي قاتقىل ەستىلدى.
جۇرت تىنا قالدى. فاتيما شاتىردان شىعىپ، بوساعاعا توقتادى. كيىمى كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. جىگىتتەر ساپى قىبىر ەتپەي، سۇلتاندار ۇركە قاراپ، ۇدىرەيىسىپ تۇر. جاڭگىر اۋزىن اشا الماي، سىلەيىپ وتىر.
سەن حالىق قارعىسىنا ۇشىرادىڭ، جاڭگىر حان! — ماحامبەتتىڭ زور ءۇنى ساي-سالاعا ساڭقىلداپ، كومەيىنە كوپتەن بەرى تىعىلىپ جۇرگەن سوزدەرى اعىل-تەگىل اقتارىلىپ كەتتى. — سەن مەنى ءوزىڭنىڭ سۇلتاندارىڭمەن سالىستىردىڭ عوي. جاۋاپ بەر ەندەشە:
التىن تاقتى حانداردىڭ
حاندىعىنان نە پايدا؟
قارىپ پەنەن قاسەرگە
تۋرالىق ءىسى بولماسا؟ ...
حاننان قىرىق تۋعانشا
قارادان ءبىر-اق تۋسايشى،
حالىقتىڭ كەگىن قۋسايشى...
تارت ءتىلىڭدى، ءتىلىڭ كەسىلگىر! — دەپ اقىرىپ جىبەردى ەسىن جيعان حان. — قايداعى كەك، كىمدى ايتىپ تۇرسىڭ؟
سەنى، جاڭگىر! — دەدى ماحامبەت. سوسىن شومەكەيلەردى نۇسقاپ: — حان ەكەنىڭ راس بولسا، بوسات انالاردى. قازاق اراشا سۇراي كەلگەن اقساقالدارعا بۇعالىق سالمايدى.
راس ايتادى. باس كەسپەك بولعانمەن، ءتىل كەسپەك جوق. اتالى ءسوزدى اياققا باسپايدى. بوسات شالداردى، الديار!.. — دەپ كۇجىلدەدى نارىنباي.
ءاي، جىگىتتەر! اقساقالدارعا ات اكەڭدەر! — دەدى ماحامبەت، كوڭىلدى ۇنمەن اتشىلارعا بۇرىلىپ. ولار نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ قالدى. ويلاماعان جەردەن باتىرلانىپ العان شومەكەيلەر اتتارعا قاراي تۇرا - تۇرا جۇگىردى. الدارىندا دەمبەلشە كەلگەن ءتورتباق شال بارادى. ول ءبىر اتقا ىرعىپ ءمىنىپ الدى.
توقتا! — دەپ اقىردى جاڭگىر ورنىنان تۇرا بەرىپ. قولىنداعى كىشكەنتاي التىن شوقپارى جارق ەتە ءتۇستى.
ەي، جاڭگىر! — دەدى وعان شومەكەيلەردىڭ باسشىسى. — سابىر ەت. ءدال ءقازىر مەنىكىن كەسىپ تاستاساڭ دا، قۇدايدىڭ ءوزى كۋا، ماحامبەت دۇرىس ايتادى!
اكىم باتىر، جۇزىدىگىڭ قايدا! بايلاڭدار ءبارىن! سوعىڭدار دۇرەنى! — حان شوقپارىمەن ماحامبەتتى كورسەتتى.
ماحامبەت اتىن اسپانعا سەكىرتىپ، شالدارعا ايعاي سالدى:
ءايدا، كەتتىك اقساقالدار!
شومەكەيلەر شابا جونەلدى. اكىمنىڭ جۇزدىگى سوڭدارىنان قۋىپ بەردى.
— كەتتىك، جىگىتتەر! — دەپ جانتاس ماحامبەتتى ءوز جۇزدىگىنىڭ ورتاسىنا الدى دا، تارتىپ وتىردى. ماحامبەت سىتىلىپ العا شىقتى دا، جىگىتتەردى اكىم جاساۋىل باستاعان سولداتتاردىڭ سوڭىنا سالدى. سولداتتار مىلتىقتارىنا جارماسىپ، ات ۇستىندە شۇرىپپەلەرىن قايىرا باستادى.
— توقتات! توقتات! — دەپ ايقايلايدى، جانتاس جىگىتتەرىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن اكىم. ءوز سولداتتارىن سەلدەگەن ات نوپىرىنەن ارەڭ-ارەڭ دەگەندە الىپ شىقتى.
شومەكەيدىڭ شالدارى قازعان ور، اققان ارىقتان ورعىتىپ ءوتىپ، بيداي ەگىسى مەن كوك شابىندىقتى ارتقا تاستادى دا، ارىنداتا شاپقىلاپ كەتە بەردى. سوڭدارىنان جازىق دالادا اندىزداي شاۋىپ ماحامبەتتىڭ دوستارى بارادى، قۇم جوتالاردى بەتكە ۇستاپ...
* * *
جاڭگىر تەرىسىنە سىيماي اشۋلاندى. سول كۇنى-اق گەنەرال - گۋبەرناتوردى قارسى الۋعا اتتاندى دا، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ سالەمدەسىپ بولا بەرە ەسسەنگە «ۇرى، ساتقىن، بۇلىكشىل» ماحامبەتتىڭ ءجۇز جىگىتتى جانىنا ەرتىپ، قاشىپ كەتكەنىن باياندادى. سول جەردە تۇرىپ گەنەرالدان قامال كۇزەتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن قوسىمشا وترياد سۇرادى.
ءوز اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە بۇلىك شىعۋىنان قورىققان جاڭگىر حان قازاق جۇزدىكتەرىن لينياداعى ورىس قورعانىستارىنا جىبەردى دە، ولاردىڭ ورنىنا سولداتتار مەن قازاقتاردان قۇرالعان جازالاۋشى وتريادتار الىپ، جاڭاعى جازالاۋشىلار مەن تولەڭگىتتەردەن ارالاس جۇزدىكتەر قۇردى. جەكە جاساقتارىن جاڭگىر اعا سۇلتاندارعا كومەككە جىبەردى.
ماحامبەت اقىن جاڭگىرگە اشىق قارسى شىعىپتى دەگەن حابار اۋىل-اۋىلعا دۇركىرەي تارالدى. ءبىر اۋىلدان سوڭ ءبىر اۋىل سۇلتاندار مەن حان بيلىگىنە باعىنۋدى قويىپ، بۇلىكشىلەردى كۇرەسكە باستايتىن كوسەم ىزدەدى. ولارعا ازدەرىن پاتشا بەكەتتەرى مەن قامالدارىنىڭ سامساعان قالىڭ ورتاسىنان جايىقتىڭ ارعى جاعاسىنا، پاتشا جەندەتتەرى مەن جاڭگىر حان زەكەتشىلەرىنىڭ كوزىنەن تاسالاۋ، سارىارقانىڭ كوز جەتكىسىز كەڭ جازيراسىنا الىپ شىعىپ، كىشى جۇزدەگى تۋىستارىنا باستاپ اپاراتىن ادام كەرەك ەدى. سونداي ادام تابىلعان دا سياقتى بولاتىن.
ەسىم بالاسى — قايىپعالي سۇلتان ءوزىن جاڭگىردەن ءجابىر كورگەندەردىڭ قورعانىمىن، قايىبەرەن - قىرىق شىلتەن قۇتقارۋشىسىمىن دەپ جار سالدى. ول ارتىنا ەرگەن حالىقتى شىعىسقا، جايىقتىڭ ارعى بەتىنە باستاپ اپارىپ، كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز حاندارىنىڭ كەلىسىمى بويىنشا ۇشى-قيىرسىز سارىارقا توسكەيىندە كوش - قونىسىنا شەك قويىلمايتىن جاڭا حاندىق قۇرۋعا ۋادە قىلدى.
ونىڭ توڭىرەگىنە تانا، شەركەش، شومەكەي، شەكتى رۋلارىنىڭ اشۋلى ستارشىندارى، ماسقارلار مەن كەتەلەردىڭ جاپا شەككەن كەدەي اۋىلدارى، جەتى رۋ — كەردەرى، تولەۋ، جاعالبايلى، تابىن، تاما جانە كەرەيدىڭ قۋعىن كورگەن قاشقىندارى توپتاسا باستادى. ءبىراق بوكەي ورداسىنداعى باسقا رۋلار، اسىرەسە سۇلتاندارى مەن بايلارى جاڭگىرمەن جاقسى اتالار، اسىقپاي ارتىن كۇتىپ قالدى. وسىدان از ۋاقىت بۇرىن بۇلىك شىعارعان قاراتاي سۇلتاننىڭ جورىعىنا قاتىسقان اۋىلدار دا قوزعالا قويمادى. بۇلار شايقاس كەزىندە تالاي-تالاي بوزداقتارىنان، مال-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، ازىپ-توزىپ، پاتشا جاندارمدارى مەن حان قاراقشىلارىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولاتىن.
ولار قاراتايدىڭ سوڭىنان ون بەس جىلداي ەردى. سونىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءۇندىستاننان، يراننان، بۇحارا مەن اۋعانستاننان روسسياعا باراتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن كەسىپ تاستادى. دالاداعى بارشا سوقپاق وسىلاردىڭ قولىندا بولدى. پاتشا اسكەرى بۇلاردى ۇستاي الماي-اق قويدى. قاراتايدىڭ سوزىنە سەنىپ، ولار جالاڭ قىلىش، جاق ساداقپەن زەڭبىرەككە قارسى شاپتى. اقىرىندا حان تاعىنا جەتە الماعان قاراتاي بۇلاردى جەندەتتەردىڭ تالاۋىنا تاستاپ كەتتى.
— قارعادان قىران شىقپاس، سۇلتاننان جاۋىڭ ىقپاس دەگەن. قايبالا الدىمەن قولىنان نە كەلەتىنىن كورسەتسىن، سودان كەيىن سوڭىنان ەرەر - ەرمەسىمىزدى ءبىز دە شەشەرمىز، — دەستى ولار.
بەرىش اۋىلدارى دا اسىقپادى. ولار كەدەي جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاپ، كەدەي ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيمىن دەپ، حان بۇعالىعىن دا كيگەن، اق پاتشانىڭ اباقتىسىن دا كورگەن، ەڭ سابىرلى، ەڭ سالاۋاتتى ستارشىن — يساتايدىڭ ءسوزىن توستى. ءبىراق يساتاي ۇندەمەدى.
جاڭگىردىڭ قولىنان سىتىلىپ شىققاننان كەيىن ماحامبەت سوعان بارايىن دەپ ەدى، ءبىراق تابا المادى، يساتاي ءوز اۋىلىن قۇم ىشىنە كوشىرىپ اكەتىپتى. حانمەن ءۇش دۇركىن ءجۇز شايىسىپ العاننان كەيىنگى ساقتىعى بولسا كەرەك.
ماحامبەت قيىن ساتتە قول ۇشىن بەرگەن جىگىتتەرمەن قوشتاستى. شومەكەيدىڭ شالدارى دا ءوز جونىنە كەتتى. اقىننىڭ جانىندا جانتاس باستاعان ون شاقتى جىگىت قالدى.
ولار ماحامبەتتىڭ تۋعان اۋىلىنا تارتتى. قوناقتاردى اقىننىڭ اعا-ىنىلەرى قۇشاق جايا قارسى الدى. ماقپالدىڭ جانارىندا قۋانىش وتى جارقىرادى. ءبىراق قاشقىندى ۇستاپ اكەلسىن دەپ ارتتارىنان جاساق جىبەرىپتى دەگەن سۋىق حابار دەگبىرلەرىن كەتىردى. بىرگە تۋعان باۋىرلار اتتارىن جاراتىپ، قىلىش - نايزالارىن قايراپ، ساۋىت-سايمان، بىلتەلى مىلتىقتارىن ازىرلەدى. ماحامبەتتىڭ ءوزى بولسا، قارا باسىنان گورى تۋعان - تۋىسقاندارىنىڭ قامىن كوبىرەك ويلاپ، اقساقالداردان اۋىلدى قۇمنىڭ الىس تۇكپىرىنە جاسىرىن الىپ كەتۋدى ءوتىندى.
تاسقاراڭعى ءبىر تۇندە اقىنعا قايىپعالي سۇلتاننىڭ شابارمانى كەلدى.
— دۇعاي سالەم باۋىرعا، — دەپ باستاپتى حاتىن قايىپعالي. — سەنىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ءسوزىڭ كىشى ءجۇزدىڭ بارشا اۋىلىنىڭ اۋزىندا ءجۇر. مەنىڭ دە اتا جاۋىم، مەنىڭ دە سەمسەر سىلتەرىم — سول جاڭگىر. قاسىمداعى سۇلتاندار مەن بيلەر دە وسىنى ايتادى. مەنىڭ شاتىرىمدى — ءوز شاتىرىڭداي، مەنىڭ ساربازدارىمدى — ءوز ساربازدارىڭداي كور. جەڭىستىك بەرمەس اقىن، جۇرەك جۇتقان باتىر ەكەنىڭ راس بولسا، اكەل قولىڭدى، بەرىش ازاماتى، ايامان سەنەن كومەگىمدى... جاڭگىر ءوزىنىڭ كوك توبەتى بايماعامبەت سۇلتانعا سەنى ۇستاپ، شىنجىرلاپ اكەل دەپ بۇيىرىپتى. بايماعامبەتتىڭ جاساعى ىزىڭە ءتۇستى. مەنەن باسقا پاناڭ جوق...
ماحامبەت جاۋاپ جازبادى. جىگىتتەرىن جيىپ، بايماعامبەتتىڭ الدىنان شىقتى دا، ءبىر بۇيىرىنەن اينالىپ ءوتىپ، تاڭ شاپاعىمەن بىرگە سۇلتاننىڭ قوسىنا لاپ قويدى. ساربازدار كۇزەتشىلەردىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، تولەڭگىتتەردىڭ قارۋ-جاراعىن تارتىپ الدى دا، سۇلتاننىڭ شاتىرىن توڭكەرىپ تاستادى.
بايماعامبەت سۇلتان اقىننىڭ الدىندا ءىش كيىمىمەن عانا تۇر، تۇلا بويى قورقىنىشتان قالش-قالش ەتەدى. ماحامبەت ونىڭ قولىنداعى قىلىشىن، استىنداعى تۇلپارىن تارتىپ الدى دا، جاساقتى تۇگەل جاياۋ تاستاپ، اتتارىن ايداپ كەتتى.
بايماعامبەتكە كومەككە قاراۋىلقوجا سۇلتاننىڭ جاساعى اتتاندى. ءبىراق ماحامبەت قولعا تۇسپەدى...
ول اۋىل-اۋىلعا كىسى شاپتىرىپ، بۇدان بىلاي كەز كەلگەن سۇلتاندى شابامىن دا، مال-مۇلكىن كەدەي جاتاقتارعا ءبولىپ بەرەمىن، دەپ حابار تاراتتى. سۇلتان ادامدارىنىڭ كىسى ولتىرگەن، ەل توناعان ءبىر دە ءبىر قىلمىسى جازاسىز قالمايدى دەدى.
ەل بيلەۋشى سۇلتاندار دا، جاڭگىر حان، اسىرەسە ورىنبور ولكەسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال ەسسەن دە ماحامبەتتىڭ شاپقىنشىلىعىنان گورى قارا حالىقتىڭ وي-ساناسىن وياتاتىن بۇلىكشىل جىرىنان قاتتىراق قورقىپ، اقىندى تىپ-تىنىش قانا شۋسىز قۇرتۋعا اسىقتى.
ونىڭ ۇستىنە ولار ماحامبەتتىڭ قايىپعالي سۇلتانعا قوسىلىپ كەتۋىنەن سەسكەندى، ويتسە بۇلىكشىلەردىڭ كۇش الىپ كەتۋى ءسوزسىز عوي. سوندىقتان دا رۋ - رۋدىڭ بىرىگۋىنە جول بەرمەي، قايتا بىرىنە-بىرىن ايداپ ساپ، قانتوگىس قىرعىنعا، بارىمتاعا، قۇن الۋعا اپارىپ سوقتىراتىن ارازدىق - الاۋىزدىقتى ورشىتە ءتۇسۋ كەرەك بولدى...
ماحامبەتتىڭ جاساعىنا ساتىلعان شەكتى جانسىزدارى جۇمسالىپ، شەكتى اۋىلدارىنا جالدامالى بەرىشتەر جىبەرىلدى... سونىمەن بىرگە گەنەرال ەسسەن قازاقتاردىڭ پولكوۆنيگى دونسكوۆتىڭ بارلاۋشىلارى ارقىلى جاڭگىرگە سەزدىرمەي قايىپقاليمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتتى. ەگەر سۇلتان ءوز توڭىرەگىنە اۋىلداردى تەز توپتاستىرىپ، ورال وزەنىنەن ءوتىپ كەتۋگە ۇمتىلاتىن بولسا، دەپ حابارلادى پولكوۆنيك بۇلىكشىلەردىڭ باسشىسىنا، وندا بۇل، پولكوۆنيك دونسكوۆ، ازعانتاي پارا الىپ، ولاردى كوردوننان كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە وتكىزىپ جىبەرەر ەدى...
بارىنەن بۇرىن شەكتىلەردىڭ كوسەمى، كارى باتىر داستان قولعا ءتۇستى. جاس كەزىندە ول مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان جاساعىمەن جاۋعا بۇيىدەي ءتيىپ، روسسيامەن ساۋدا جاسايتىن بۇحار ساۋداگەرلەرىنە شەكتىلەردىڭ جەرىنەن وتكەنى ءۇشىن الىم تولەتەتىن.
كۇزەتى كۇشەيتىلگەن داستاندى جايىق قامالىنا جونەلتىپ، شىنعالي سۇلتاننىڭ قاراماعىنا بەس ءجۇز قازاق جىبەرىلدى. سول كۇنى اۋىلدان-اۋىلعا داستاندى ۇستاۋعا بەرىشتەر كومەكتەسىپتى، ال گەنەرال ەسسەن جىبەرگەن سولداتتار ونى حان جەندەتتەرىنىڭ قولىنان بوساتىپ الىپ، باتىردىڭ بۇرىنعى ىستەرىن تەرگەۋ ءۇشىن تۇرمەگە ايداپتى، دەگەن سىبىس تاراتىلدى.
ماحامبەتتى دە ءتۇن ىشىندە، جاقىن ماڭايدا قۋعىن جوقتىعىنا سەنىپ، جىگىتتەرىن ۋاقىتشا ۇيدى-ۇيىنە جىبەرىپ، ءوزى جاتاقتاردىڭ كىشكەنتاي كەدەي اۋىلىندا تىنىعىپ جاتقان جەرىندە كەلىپ باستى. بايماعامبەتتىڭ جاساۋىلدارى ونى سوزعان قولىن قىلىشىنا جەتكىزبەي بايلاپ الدى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنداعى شومەلەگە شىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان جانتاس ماقپالدىڭ ايعايىنان ويانىپ كەتتى. ءبىراق ول ماحامبەتتى بوساتا المادى، ماقپال مەن كىشكەنتاي مۇسانى الىپ كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.
ماحامبەتتى كالمىكوۆو اباقتىسىنا الىپ كەتتى دە، ەل ىشىنە ونى شەكتىلەر مەن ادايلار ۇستاپ بەرىپتى دەگەن حابار تاراتىلدى.
جاڭگىر حان ابدەن ريزا. تولەڭگىتتەرىنىڭ ىشىپ-جەمى مەن لينيا قامالدارىنداعى اتاماندارعا سىي بەرۋ ءۇشىن تولەنەتىن الىم-سالىقتى وسىرە ءتۇستى. حان جاڭگىر مەن گەنەرال ەسسەن قولدارىن ىسقىلاپ قۋانىپ ءجۇر. ويتپەگەندە شە، بۇلاردان بۇرىنعى اكىمدەر بۇلىكشىل قاراتاي سۇلتاندى باقانداي ون بەس جىلعا جۋىق تايراڭداتىپ قويىپ، اقىرىندا تارتۋ-تارالعى بەرىپ، ونىڭ دا كەيبىر تالاپتارىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولسا، بۇلار ىشكى ورداداعى بارشا بىلىقتى وسى كۇزدە-اق تەزگە سالماقشى. ەندى تەك بەرىشتەر مەن شەكتىلەردىڭ ءبىر-بىرىن القىمنان الىپ، قايبالا سۇلتاننىڭ ارتىنان ەرگەن بۇلىكشىل اۋىلداردى جايىققا قاراي باستاۋىن كۇتۋ كەرەك.
الايدا حان دا قاتەلەستى، گەنەرال دا قاتەلەستى. بەرىش رۋى شەكتىلەردى شاپپادى. ولاردى قايتپاس - قايسار يساتاي ستارشىن ۇستاپ قالعان ەدى. ال كارى باتىر داستان ءوزىن ساتقان بەرىشتەر ەمەس ەكەنىن ەبىن تاۋىپ ەلىنە جەتكىزىپتى. ونىڭ ۇستىنە شەكتىنىڭ اتاقتى باتىرلارى كوتىبار مەن ارىستان، اداي باتىرى ءسۇيىنقارا ءبىر اۋىزدان جاڭگىر حاندى ەلىن ساتقان وپاسىز دەپ جاريالاپ، ونى حان ساناۋدان باس تارتتى. ەندى حان قايتكەن كۇندە دە شەكتىلەردىڭ قايبالا جاساعىمەن تىزە قوسۋىنا جول بەرمەۋگە ءتيىس بولدى. ءسويتىپ گەنەرال ەسسەننىڭ پولكتارى كوتەرىلىس شىعارعان شەكتى اۋىلدارىنا لاپ قويدى.
قىلىشقا قارسى زەڭبىرەك، كوك نايزاعا — كوپ مىلتىق... ەسسەننىڭ سولداتتارى مەن قازاقتارى مىڭ-مىڭ سان، ال جىگىتتەر ازشىلىق، ءتىپتى ساۋساقپەن سانارداي. ولار ءتىپتى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعاراتىنداي بابا تۋىنىڭ استىنا جينالىپ تا ۇلگىرمەدى. تالايدى كورگەن تانىمال باتىرلار كوتىبار مەن ارىستان كوپ بۇلتالاقتاپ، ىزدەرىن ابدەن شاتىستىرىپ بارىپ، امان قالعان اۋىلداردى قۇم ىشىنە، قامىس اراسىنا اپارىپ جاسىردى. ال كوتىباردىڭ بالاسى ەسەت پەن اتى اڭىزعا اينالعان سىرىم باتىردىڭ ۇلى ءجۇسىپ باستاعان جاۋجۇرەك جىگىتتەر باستارىن ولىمگە بايلاپ، ەكشەلەي قۋعان ولشەۋسىز جاۋمەن ارىستانداي الىستى. ولار شاعىن-شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ اپ، ەسسەننىڭ اسكەرلەرىنە بىرەسە انا جەردەن، بىرەسە مىنا جەردەن اتويلاپ ءتيىپ، جۇلما - جۇلماسىن شىعارا، اشىنا تۇيگىشتەپ وتەدى دە، جان-جاققا بىتىراي جايىلىپ جوق بوپ كەتەدى. تابان استىندا جەردەن شىققان جەبىرەيىلدەي بولىپ باسقا جىگىتتەر شىعا كەلەدى دە، ەستەرىن جيىپ ۇلگىرمەگەن سولداتتارعا تاعى دا قۇيىنداي تيەدى. ەستەرى شىققان تولەڭگىتتەر مىلتىقتارىن كوزدەپ تە ۇلگىرە المايدى. ساربازدار ولاردىڭ قارۋلارىن ات ۇستىنەن تارتىپ اكەتىپ جاتىر...
سۇلتانداردىڭ قوسىلىپ شاپقان جاساقتارى اندىزداعان شاعىن توپتاردى ەكى دۇركىن قاۋسىرىپ الىپ، قۇرتىپ جىبەرمەك بوپ ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق ەكى رەتىندە دە كوتەرىلىسشىلەر ولاردى قاشا ۇرىس ساپ، بايقاتپاي ەلىكتىرىپ اپارىپ، بىرەسە ساز باتپاققا، بىرەسە قالىڭ قۇمعا تىعىپ كەتتى، ەندى بىردە وزەننىڭ جارلاۋىت جاعاسىنا قاراي تىقسىرىپ، قاتتى ساستىردى.
كومەك سۇراعان سۇلتاندار شابارماندارىن حانعا شاپتىرسا، حان — گەنەرال ەسسەنگە شاپتىرۋمەن بولدى. دولدانعان دۇشپان بار كارىن اۋىلدارعا توكتى. ءاربىر ولگەن تولەڭگىت نەمەسە سولدات ءۇشىن ونداعان بەيكۇنا جاندى اتىپ-اسىپ، كاتورگاعا ايدادى. ابىرويلارى توگىلگەن شەكتى قىزدارى نامىسقا شىداماي وزدەرىنە - وزدەرى قول جۇمسادى. تۇتقىنعا تۇسكەندەردىڭ ىشىنەن مىقتىلاردىڭ مىقتىسى عانا كوك شىبىقپەن سوعىلعان بەس ءجۇز دۇرەدەن ءتىرى قالدى. ولاردىڭ وزىنە دە كىسەن سالىپ، سىبىرگە ايدادى....
كالمىكوۆونىڭ اباقتىسىندا وتىرعان ماحامبەت مىناداي حابار ەستىدى: وزەننىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنە وتپەك بوپ جايىقتىڭ جاعاسىنا جيىلعان قالىڭ كوشتى اتامان دونسكوۆ زەڭبىرەك وعىنىڭ استىنا العان. وزەن ارناسى ولىككە تولعان. ال شىعىس جاعالاۋداعى باقىتتى ومىرگە شاقىرعان قايبالا ارەڭ قاشىپ قۇتىلىپتى...
سىرىم مەن كوتىباردىڭ جاس باتىر ۇلدارىنىڭ ەرلىك ىستەرى جايلى حاباردى دا ماحامبەت وسى اباقتىدا وتىرىپ ەستىدى.
كوتەرىلىسشىلەردىڭ جاساعى كۇن ساناپ كوبەيە بەردى. كارى دە، جاس تا قاي رۋ، قاي اتانىڭ بالاسى ەكەنىنە قاراماستان قوسىلىپ جاتىر. گەنەرال ەسسەننىڭ پولكتارى، بايماعامبەت، قاراۋىلقوجا، شىنعالي سياقتى اعا سۇلتانداردىڭ، جاڭگىر حاننىڭ تولەڭگىتتەرى كەرى شەگىنىپ، قامال - قامالعا قاشىپ تىعىلۋعا ءماجبۇر بولدى.
ىشكى وردا مەن كىشى ءجۇزدىڭ بارلىق اۋىلدارى جاس باتىرلاردىڭ سوڭىنان ءبىر كىسىدەي بوپ ەرەتىن كۇن تۋعان ءتارىزدى ەدى. ءبىراق كۇزگى جاڭبىر باستالىپ، ارتى قارعا اينالدى دا، ۇزاماي اياز ۇرىپ، دالانى جۇت جايلادى. ال كوكتەم تۋا اۋىلداردا وبا بۇرق ەتە ءتۇستى...
وبا كالمىكوۆوعا دا جەتتى. قازاقتاردا ەس جوق. ءبىر كۇنى تال تۇستە سولداتتار مەن جاندارمدار توبەلەسىپ قالدى دا، جانتاس باستاعان ءجۇز شامالى جىگىت سونى پايدالانىپ، قامالعا لاپ قويدى. جارىم - جارتىسى وققا ۇشقانىمەن جىگىتتەر ماحامبەتتى بوساتىپ اكەتتى.
ماحامبەت كوكتەم مەن جازدى ماقپالمەن بىرگە تۋعان ولكەسىندە وتكىزدى. اقىننىڭ جاڭا ولەڭدەرى اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ، ەل ءىشىن شارلادى:
حاننىڭ ءىسى قاتايدى،
ازامات ەردەن ب ا ق تايدى.
قاندى كوبە كيىنىپ،
ءبىر اللاعا سيىنىپ،
ۇرانداپ جاۋعا تيگەندە،
كىم جەڭەرى تالاي - دى،
جولداستارىم، مۇڭايما!
ول حالىقتى ىنتىماققا، بىرلىككە شاقىردى، ءبىراق اشتىقتان ازىپ-توزعان اۋىلدار بايلاردىڭ تىلىنە ەرىپ، تار قونىسقا تالاسۋمەن بولدى. شەكتى، شومەكەي جانە جاعالبايلى رۋلارى اراسىندا شاتاق بۇرق ەتە ءتۇستى. ءۇش رۋدىڭ ۇشەۋى دە ءشوبى شۇيگىن ورىستەرىنەن ايىرىلدى: جاڭگىر حان بۇل جايىلىمداردى جومارتتىق جاساپ، پاتشا وفيسەرلەرى مەن قازاقتارعا ۇلەستىرىپ بەردى.
ءبىر شايقاستىڭ ۇستىندە شەكتىلەر مەن جاعالبايلىلاردىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، تاتۋلاستىرام دەپ ءجۇرىپ، اتاقتى كوتىبار باتىر قازاعا ۇشىرادى. كەۋدەسىندە كىرەۋكەسى، قولىندا قالقانى مەن شوقپارى دا جوق ەكەن. ۇيىنەن جەيدەشەڭ جۇگىرىپ شىققان باتىر اتىنا جايداق مىنە سالىپ، ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ جاتقان اعايىندى ەكى ەلدىڭ شاتاسقان جىگىتتەرىن اجىراتامىن دەپ، شايقاستىڭ قالىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتىپتى. قاڭعىعان جەبە جۇرەكتەن ءتيىپ...
جاڭگىر حان قۋلىققا باستى. ول اقىندى بەرىشتەردىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندايتىنىن ايتىپ سالەم جىبەرىپ، ماحامبەتتى وزىنە دارحان قاعاز الۋعا شاقىرتتى. ءبىراق ماحامبەت حاننىڭ ساسىق قۋلىعىن اشكەرەلەپ، شابارمانىن مازاقتاپ قۋىپ جىبەردى. حان ورداسىنان كەلگەن الىم-سالىق جيناۋشىلاردى قامشىنىڭ استىنا الدى. وسىدان كەيىن جاڭگىر ماحامبەتتى ولە-ولگەنشە بىتىسپەس قاس دۇشپانىم دەپ جاريالادى.
ىشكى وردانىڭ جايىقتان ەدىلگە دەيىنگى كەڭ جازيراسىن ءبىر سۇمدىقتان سوڭ ءبىر سۇمدىق جايلاي باستادى. جاڭگىر حاننىڭ جەندەتتەرى مەن گەنەرال ەسسەننىڭ جانسىزدارىنان جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، ماحامبەت تاعى ءبىر قىستى تۋعان ولكەسىندە ەتكىزدى. ەندى قالا بەرۋگە بولمادى: ءوز باسىنا، تۋعان-تۋىسقاندارى مەن دوستارىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەر كۇشەيە ءتۇستى.
تۋعان اۋىلىنان ول جاسىرىن كەتتى. ماقپال عانا كۋاسى بولدى. ەسەيىپ، سابىرلى، سالاۋاتتى ايەل ساناتىنا قوسىلعان ماقپال ەرىنىن، باسىنا قيىنشىلىق تۇسكەندە قولىنا قىلىش الىپ، ۇستىنە ساۋىت كيىپ، بۇرىمىن دۋلىعانىڭ استىنا جاسىراتىن دا، حاس ساربازداي قاسىنا ەرىپ، جورىققا بىرگە اتتاناتىن.
تاڭعى تۇماندى جامىلعان ماحامبەت پەن جانتاس جايىقتىڭ ارعى بەتىنە اتتارىمەن ءجۇزىپ شىقتى دا، قاق بولىنگەن كىشى ءجۇزدىڭ شەكاراسىن كەسىپ ءوتتى. ءبىراق ولار بۇندا دا تىنىشتىق تاپپادى. تەگى، قازاق جەرىنىڭ تىنىپ جاتقان كەزى بولدى ما ەكەن تاريحتا؟
رۋ تارتىسى، جەر جانجالى، مال مەن جەسىر داۋى، بارىمتا - قارىمتا، قاتار قونعان ەكى اۋىلدىڭ، كيكىلجىڭى، قاتار جاتقان ەكى ەلدىڭ قىرقىسى سياقتى قىرىق رۋدىڭ قىرىق پىشاق پالە-جالاسى بۇل ءوڭىردى ەرتە زاماننان بەرى ەمىن-ەركىن جايلاپ كەلەدى عوي. جەرلەرىنە يران شاھىنىڭ نەمەسە جوڭعار جاۋگەرشىلەرىنىڭ جەر قايىسقان جاساعى جورتۋىل جاساعاندا عانا باستارى بىرىگەدى بۇلاردىڭ. سوندا قازاق الماعان جاۋ بولمادى. ولار اتىراۋدان التايعا دەيىنگى ۇلان-عايىر زور ەلىن التى عاسىر بويىنا جاۋعا بەرمەي، نە دۇلەيدىڭ الدىندا دا تىزە بۇكپەي ۇستادى. قازاقتاردى ءوز حاندارىنىڭ داڭققۇمارلىعى مەن التى باقان، الا اۋىزدىعى قۇرتتى. بۇل حالىقتى تەك ايلا - شارعىمەن عانا، بىرىن-بىرىنە ايداپ سالىپ، حاندارى مەن سۇلتاندارىن ساتىپ الۋ ارقىلى عانا جەڭۋگە بولاتىن ەدى.
بىردە قۇمان، بىردە تاتار، بىردە پولوۆسى، بىردە قىرعىز - قايساق اتانعان دالا پەرزەنتتەرى ايلا-قۋلىعىڭدى، ساياسات - سۇمدىعىڭدى بىلە بەرمەيتىن. شايقاس ۇستىندە جاۋجۇرەك، قايتپاس - قايسار قاھارمان بولعانىمەن تىنىشتىق كەزىندە اڭقىلداعان اقكوڭىل، يلانعىش ۇياڭ كەلۋشى ەدى.
كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ جەرىن، سارىارقانىڭ توسكەيى مەن ارال جاعاسىن، تۇركىستاننان اۋليەاتاعا دەيىنگى ارالىقتى قاپتاعان جاساۋىلدار، جەرگىلىكتى سۇلتانداردىڭ تولەڭگىتتەرى مەن اق پاتشانىڭ جازالاۋشى جاساقتارى شارق ۇرىپ، كەزىپ ءجۇر. ءبارىنىڭ دە ءىز كەسىپ، اڭدىعان - باققانى — بۇلىكشىلەر، «ءتۇز قاراقشىلارى» جانە دە تەنتەك تورەنىڭ باسشىلىعىمەن قوقان بەكتەرىن تالقانداپ جەڭىپ، سودان سوڭ شاعىن توپتارعا بولشەكتەنىپ اپ، بايلار مەن پاتشا جاندارمدارىنا قارسى قىلىش كوتەرگەن ون ەكى مىڭ جىگىتتىڭ ءالى ءتىرى جۇرگەن بىرەن-ساران قالدىقتارى. جوق، قازاق جەرىنەن تىنىش تۇكپىر تابىلمايتىن بۇل تاڭدا!
ماحامبەتتىڭ سوڭىنا ءتۇسۋدى جايىقتان الىسقا، ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنە كەتسە دە توقتاتپادى. كىشى جۇزدەگى سياقتى مۇندا دا ءوز حاندارى بار. مۇندا دا ءبىر رۋدى ءبىر رۋعا، ءبىر كوشتى ءبىر كوشكە ءوز سۇلتاندارى ايداپ سالادى. ەگەر رۋ بىرلىگى، ەل ىنتىماعى امان كەزدە ورتا ءجۇز حيۋا مەن قوقانعا ءوز دەگەنىن ىستەتسە، ەندى ءوز باسىنا حيۋانىڭ قاھارلى قىلىشى تونگەن شاق. بالكي، سوندىقتان دا بولار، ۇزاق ۋاقىت ارىپ-اشىپ ارال بويىن ارالاعاننان كەيىن ماحامبەت سەندەلىپ بۇحاراعا باردى، ودان سامارقانعا ءوتتى، سودان سوڭ اۋىر ساپاردى ارتقا تاستاپ، اقىرىندا مىناۋ قارعىس اتقان حيۋاعا كەلدى. مۇندا ول وزىنە تالاي-تالاي سەنىمدى دوس تاپتى، ال دۇشپاندارىنىڭ سانى قۇدىرەتىنە قۋلىعى ساي الپاۋىت - زىميانداردىڭ ەسەبىنەن ەسەلەپ كوبەيە ءتۇستى.
بۇل ءبىر جەر بەتىن تۇگەلدەي قارا كۇش جايلاي باستاعان شاق ەدى. جەر ۇستىندە جامانشىلىقتىڭ جالاق قىلىشى جالاقتاپ تۇرعان...
اسىلى، بۇل ماحامبەتتىڭ ويى ەمەس، حيۋا اقىنى ءارى مۇراپ ءمۇنيس ايتقان ءسوز. ونىمەن ماحامبەت نۇربالعا كەزدەسەردەن بۇرىن تانىسقان. اللاقۇل بۇنى سارايدا وتەتىن اقىندار ءماسليحاتىنا العاش رەت شاقىرتقان كۇنى ءمۇنيستى حان باقشاسىنان كورگەن بولاتىن. ساراي كۇزەتشىلەرى ءوزىن قاۋمالاپ الىپ كەتىپ، ىشتە حان قايىپعالي سۇلتانمەن سويلەسىپ جاتقان كەزدە دە كورگەن.
ماحامبەتتىڭ حيۋاعا كەلەرىنەن ەكى جىل بۇرىن ءمۇنيس پاديشاھىنىڭ ساراي اقىنى ەدى. ال وسىدان ءبىر جىل بۇرىن اقىندار ايتىسى كەزىندە ول بۇحارانىڭ كۇللى اقىنىن جەڭىپ كەتىپ، ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. داڭقى جەر جارا تۇسكەن حيۋانىڭ الديارى:
— ايتقانىڭدى ورىندايمىن، اقىنىم! ايت، ءوتىنىشىڭدى — دەدى.
— اتا-بابام مۇراپ بولىپ ەتىپ ەدى، ۇلى پاديشاھ، ءوزىم دە سول مۇراپ بوپ قالعىم كەلەدى...
— ەندەشە سەن بۇگىننەن باستاپ حيۋانىڭ باس مۇرابى ءام كۇللى حورەزمنىڭ جىرشىسىسىڭ! — دەدى حان. سول كۇننەن بەرى حيۋانىڭ اقىندارى مەن عۇلاما عالىمدارى پاديشاھىنىڭ باعىنا عانا ەمەس، ءمۇنيستىڭ ۇيىنە دە جينالاتىن بولدى. وعان ماحامبەت تە ءجيى بارىپ تۇراتىن.
مىنە، بۇگىن دە وتكەنى جايلى ۇزاق ويدان كەيىن، امۋداريا جاعاسىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، مۇنيسكە كىرە شىعۋدى ءجون كەردى ماحامبەت...
* * *
ماحامبەت قىزبا بولاتىن، جۇرتپەن سەزگە كەلمەي جاتىپ - اق ايتىسىپ قالا بەرەتىن. وسىنداي تىك مىنەزى دوستارىنىڭ جانىنا باتىپ، تەك جالعىز ءوزى وڭاشا قالعاندا عانا ەستىگەن - بىلگەنىن سالماقتاي الاتىن. وي سوڭىنان ەسىنە وتكەندەگى باستان كەشكەن جايلار ورالىپ، سوعان قوسا تۇلا بويىن تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىش سەزىمى بيلەيتىن. رەنىش - وكپە، وتكەنگە وكىنىش، ىزامەن ساعىنىش توعىسىپ كەپ، جىر بوپ اعاتىن.
ال بۇگىن جىر تۋار ەمەس — بۇگىن جانىن جەگىدەي جەگەن سارى ۋايىم مەن سىزداعان ساعىنىش قانا بار. تاڭەرتەڭ حانعا جولىققان سوڭ، ودان بازارداعى وقيعادان كەيىن دە سىرت قاراعانداعى ەر كەۋدە، يلىكپەس كەيپىنەن وزگەرمەپ ەدى، ەندى بار دۇنيەگە سەلقوس قاراپ، ابدەن قاجىعان - تالعان سىڭاي بايقاتادى. ونىڭ ءبىر كۇننىڭ ىشىندە سونشالىق جۇدەپ كەتكەنىنەن شوشىنعان بالابەك:
— باسىڭ اۋىرماي ما؟ — دەپ سۇرادى قالا داربازاسىنا جاقىنداعاندا. — ىستىققا ۇيرەنبەگەندىكى عوي...
الدا، شاڭعا كومىلىپ، ءبىر تابىن سيىر كەتىپ بارادى. وتىن ارتقان اربا تارسىلى ەستىلەدى، ءبىرلى-جارىم جولاۋشى كورىنەدى.
— ات ارىسا اۋىستىرىپ مىنەمىز، ال ءوزىمىز ولگەننەن كەيىن ءبىر-اق تىنىعارمىز، — دەدى ماحامبەت كوڭىلسىز ۇنمەن. — دارياعا بەكەر بارعان ەكەنبىز. بۇ جاقتىڭ وزەنى دە جايىق سياقتى ەمەس، ەدىلگە دە ۇقسامايدى. ارابتار بوستان-بوس جەيقۇن اتاماعان - اۋ. سۋى لاي، اعىسى جىلانداي زۇلىم، سايقال. پالۋانعا بارۋ كەرەك...
پالۋان دەپ تۇرعانى حيۋانىڭ قاسيەتتى يەسى ماحمۇد پالۋاننىڭ مازارى. قاتتى ءبىر قامىققان كەزدە نەمەسە شەر تارقاتىپ، ساباسىنا تۇسكىسى كەلگەندە ماحامبەت سوندا باراتىن. قالاعا قاراعاندا شۋى از، تىنىش بولعاندىقتان ەمەس. وندا كۇللى ورتا ازيانىڭ كەدەي-كەپشىگى جينالاتىن. جول شاڭىن قاعىپ، قۇدىق باسىندا دارەت العاننان كەيىن جۇرت قويىندارىنان تازا شالمالارىن شىعارىپ، اياق كيىمدەرىن مازار كەرەگەسىنەن انادايدا قالدىراتىن دا، دىرىلدەپ - قالتىراپ تابالدىرىقتان اتتايتىن.
قايىر-ساداقا تاستايتىن ىدىسقا تيىن-تەبەندەرىن تاستاپ تۇرىپ، جۇرت ماحمۇد اۋليەنىڭ باسىندا قۇدايعا اقىرىن عانا تىلەك ايتىپ، قۇلشىلىق ەتەدى. جاقىندا عانا تۇرعىزىلعانىمەن كيەلى جەر اتانىپ ۇلگىرگەن مازاردىڭ ادەمى ورنەك - ناقىشىنا ءمارماردان قاشالعان توركوز كەرەگەلەرىنە، قۇپيا جازۋلارى مەن كوز جاۋىن الاتىن كوگىلدىر بوياۋىنا اڭىرايا قارادى.
كۇنامدى كەش دەپ اللاسىنا جالبارىنۋ ءۇشىن، جان جاراسى مەن ءتان ازابىنا تيگىزەر ءبىر شيپاسى بولا ما دەپ، جولشىباي تونالىپ، كەزدەيسوق قاتەرگە ۇشىراپ قالاتىندارىنا قاراماستان، الىستاعى اۋىلدار مەن جاقىنداعى قىستاقتاردان زيرات ەتكەن سان حالىق وسىندا اعىلادى دا جاتادى. ورتا ازيادا ەندى كيەلى ءۇش ورىن بار: بىرەۋى — قازاق جەرىندە، تۇركىستانداعى احمەت اقىننىڭ مازارى، ەكىنشىسى — سامارقاندا، شاھ-ي-زينداعى قاسيەتتى قۇدىق، ال ءۇشىنشىسى — مىناۋ حيۋاداعى يمامدار ءالي پايعامباردىڭ ءوز بالاسى دەپ اتايتىن ماحمۇدتىڭ مازارى. شىنىندا ول تەرى يلەۋشىنىڭ بالاسى ەدى، حيۋانىڭ ەسكى قاقپاسىنىڭ تۇبىندە 1247 جىلى دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن.
قاجىعا كەلگەندەر مازار الدىندا جاتقان ۇلكەن تاستىڭ شۇڭقىر - شۇڭقىرىنا تاڭعاجايىپ تاڭىرقاي قارايدى، ويتكەنى ولار بۇنى ماحمۇد اۋليەنىڭ ساۋساقتارىنىڭ ءىزى دەپ ويلايدى. اۋليەلىگىن بىلاي قويعاندا كۇشى قانداي ەدى جارىقتىقتىڭ دەسەدى. تاستى بالشىقتاي يلەيدى ەكەن. ال بارىنەن دە جۇرت مازاردىڭ ءتۇرلى-تۇستى جالتىراۋىق قىشتان ورگەن كۇمبەزىندەگى، جاسىل تاستان قاشاعان قۇلپىتاسىنداعى جانە ءمارمار كەرەگەسىندەگى نەشە ءتۇرلى ويۋ-ورنەك پەن سىر-بوياۋلارعا، جازۋ-سىزۋلارعا تامسانا ۇڭىلەدى. ءدىنباسىلارى، تۇركىستانداعى قۇل - اقىننىڭ باسىنا ەكى تۇنەۋ نەمەسە شاھ-ي-زينداعى قاسيەتتى قۇدىققا ءۇش رەت قۇلشىلىق ەتۋ مەككەگە قاجى بولىپ بارىپ قايتقانمەن بارابار دەپ قانشا ۇگىتتەسە دە، ەل وسى جاڭا اۋليەگە كوبىرەك كەلەتىن بوپ بارادى. مازارداعى جازۋلار باسقا كيەلى ورىندارداعى سياقتى قۇراننىڭ سۇرەسىنەن ەمەس، ماحمۇدتىڭ پارسى تىلدەگى ءوز ولەڭدەرىنەن الىنعان سوزدەر ەكەنىن زيراتشى حالىق بىلە بەرمەيدى.
ولەڭ ءمانىن ۇعاتىندار ازشىلىق، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءوز بىلگەنىن داۋىستاپ سىرتقا شىعارمايدى. ويتكەنى ماحمۇد اقىن الديارلاردىڭ اقىماقتىعى مەن جەبىرلىگىن مازاقتايدى، قۇدايعا ءتىل تيگىزىپ، ونىڭ جەردەگى ۋازىرلەرىن كۇلكى قىلادى:
بارعانشا قاجى ءاپ - جىلان ەدى قوجەكەڭ،
ايداھار بوپتى ورالا سالىپ ساپاردان،
دەپ تارجىمە ەتتى ءمۇنيس ءبىر ولەڭدى ماحامبەتكە.
اقىماقتىڭ ءسوزىن تىڭداپ، وتىرعانشا بىلجىراپ،
تەڭىز كەشىپ، جۇلدىز سانا ودان - داعى قالجىراپ...
— كۇمبەزدەگى جازۋدىڭ ماعىناسى وسىنداي ەكەن. ماحامبەت سودان بەرى ماحمۇدتىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە قىزىعاتىن بولدى.
— ول جەندەتتەردى كۇلكىسىمەن جەر قىلۋشى ەدى، — دەيتىن ءمۇنيس. — كوزى تىرىسىندە ونى عيراتتا دا، حيۋادا دا تالاي رەت كىسەندەدى عوي. شاھ جەندەتتەرىنەن قاشىپ جۇرسە دە، حيۋادا ونى جىعا الاتىن جان جوق ەدى. ءۇندىستاندا ەڭ كۇشتى ادام اتانسا، عيراتتا اقىندىعىمەن داڭقى شىقتى. ءوزى كوز جۇمعالى بەرى وتكەن عاسىرلار ونى اۋليە اتاندىردى. شاھيد - مازاردى 24سالدىرعان دا سول. حيۋانىڭ ىرگەسىندەگى جاپان دالادا تۇرعان مازاردى كوردىڭ عوي. ەلى ءۇشىن ولگەن ەرلەر سوندا قويىلعان. حالقىنىڭ سۇيگەن ۇلى ەدى-اۋ، ساباز! مۇحاممەت راحىم پاديشاھ بەكەردەن-بەكەر ونىڭ ءارۋاعىنا سىيىنباسا كەرەك. «اۋليە» اقىنعا ارناعان مازاردى سونىڭ بۇيرىعى بويىنشا تۇرعىزا باستاپ ەدى، اللاقۇلدىڭ تۇسىندا ارەڭ ءبىتىردى دە. قايىرشىلار دا، زيراتشىلار دا، قوجا-مولدالار دا — ءبارى دە ريزا. مۇسىلمان بايعۇسقا قۇلشىلىق قىلار جەر كەرەك، ال يمامدار مەن قوجالارعا الىم تولەر ەل كەرەك. اڭقاۋ ەلگە — ارامزا مولدا دەگەن وسى دا.
ماحامبەت پەن ءمۇنيس مازار ارتىنداعى اۋلانىڭ تۇكپىرىندە بىتىسە وسكەن بيىك شىنارلاردىڭ كولەڭكەسىندە ءجيى-جيى جولىعىپ تۇراتىن.
شىناردىڭ ءدال تۇبىندە كوك جاقۇتتاي جارقىراعان سالقىن سۋلى قاۋىز 25بار. اۋلاعا دا سۋ شاشقان، مۇنتازداي تازا. مازاردىڭ قالىڭ قابىرعالارى مەن بيىك دۋال كوشە شۋىن مۇندا وتكىزبەيدى. وتاعاسى ماحامبەتتى ءيىلىپ قارسى الاتىن دا، قاۋىزدىڭ جانىنداعى ايبانعا اپارىپ، استىنا كوپشىك توسەپ وتىرعىزاتىن. تاس توبەدەن ءجۇزىم شوقتارى سالبىراپ تۇرادى. تىپ - تىنىش، سالقىن جەردە ءماسليحاتتارى جاراسىپ، اڭگىمە تۋىنداي بەرەدى...
ءمۇنيستىڭ كەلۋىن توسقان ماحامبەتكە ءۇي يەسى ءار كەز ءيىسى اڭقىعان حورەزم قاۋىنىن اكەپ ءتىلىپ، الدىنا شەربەت پەن شاراپ قوياتىن. ءمۇنيس - مۇراپتىڭ حورەزم جەرى جايلى اڭگىمەسىن، ءمۇنيس - اقىننىڭ حافيز بەن اتاي جىرلارى تۋرالى تولعاۋىن، ءمۇنيس-تاريحشىنىڭ تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ مازاراتىندا قانشاما باتىر مەن فيلوسوف جاتقاندىعى تۋرالى حيكاياسىن ماحامبەت وسى جەردە ەستىگەن. اداي جىگىتتەرىنىڭ حيۋا حاندارىمەن ۇزاق سوعىسى جونىندەگى اڭىز-اڭگىمەلەردى دە ول مۇنيستەن بىلگەن...
ءمۇپنس پەن ماحامبەت ۇزاق سۇحباتتاساتىن. بۇل جەرگە اللاقۇلدىڭ الاياقتارى كەلمەيدى، كەدەرگى بولار جان جوق...
ءىىىاپانىڭدى شاڭ باسىپ، اتىڭنىڭ ءىشى قابىسىپ كەتىپتى. شاپقىلاعاسىڭدار - اۋ تەگى. تىنىشتىق پا، ايتەۋىر؟ — دەپ جىلى شىرايمەن قارسى الدى ءمۇنيس ماحامبەت پەن بالابەكتى.
داريا جاعاسىنان كەلەمىز، — دەدى ماحامبەت.
وۋ، الگى تۇتقىن قىزدارىڭ قايدا؟..
ماحامبەت تۇسىنىڭكىرەمەي، مۇنيسكە تاڭدانا قارادى.
حان باعىنداعىشى — اۋعان قىزىن ايتام. تاڭەرتەڭ ەكەۋىڭدى الدياردىڭ سارايىنان شىعارىپ سالعان ەدىم عوي، — دەپ كۇلدى ءمۇنيس. سوندا عانا ماحامبەتتىڭ ەسىنە نۇربال ءتۇستى.
— ءتۇۋ، كۇن قانداي ۇزاق ەدى. تاۋسىلماي قويدى عوي، تەگى!..
— ءيا، بۇل كۇن ساعان جەڭىل بولمادى، دوسىم. قوي، سارى ۋايىمعا سالىنىپ، بوسقا نالي بەرمەلىك. جۇرىڭدەر، جىر بۇلاعىنا بارالىق، — دەدى ءمۇنيس دوستارى سۋسىنداعان سوڭ.
...بالابەك اتتاردى توكەگە الىپ كەتتى. ماحامبەت پەن ءمۇنيس بيشىلەر تۇراتىن ءماحاللاعا بەت الدى.
— جاڭىلماسام، قازاقتا: «جەبەڭ جەتپەسە، سەمسەرىڭدى سىلتەمە» دەگەن ماقال بولسا كەرەك، — دەدى ءمۇنيس تىرس ەتكەن ءتىرى جان جوق تار كوشەگە شىققان سوڭ، شالماسىنىڭ ۇشىن ارقاسىنا تاستاپ. كەشتىڭ قىزىل ارايى قايتىپ، اسپاندا سۋىق ىزعارلى جۇلدىزدار جىلتىراي باستاپتى. كۇز كەلىپ قالعانى عوي.
كوشەدە اربا سىقىرلادى. ارباكەش جىگىت اپارىپ تاستاماق بولىپ، بۇلارعا بۇرىلماقشى ەدى. ءمۇنيس كەرەگى جوق دەگەندەي يشارات جاسادى.
— ايتا بەر، ءمۇنيس. ءسوزىڭدى اياقتامادىڭ عوي، — دەدى ماحامبەت.
— ەنشاللا، جەبەگە دە، قىلىشقا دا ءزارۋ بولار كۇنىڭ ءالى الدا. سوندىقتان ءوزىڭدى اشۋعا جەڭدىرە بەرمەي، سابىر ساقتا، قارۋ سايلا.
— اشۋ اقىلعا امسە باعىنا بەرمەيدى، — دەدى ماحامبەت، ءمۇنيستىڭ قۇل ساتاتىن بازارداعى الگى ءبىر ءجونسىز قاقتىعىستى مەڭزەپ تۇرعانىن ەندى عانا ءتۇسىنىپ.
— سوندا دا اشۋدان اقىل ارتىق...
— ءبىراق شىنايى سەزىم ادامعا باعىنىشتى ەمەس، ال كونبىستىككە قۇلدار عانا ۇيرەنگەنى — دەدى ماحامبەت.
— ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە قۇلمىز، — دەپ باسىن قامىعا شايقادى ءمۇنيس. — ءبارىمىزدىڭ دە ءومىرىمىز — ازاپ. انانىڭ عانا باعى بار! — ءمۇنيس سونادايدا ۇستىندەگى سىلدىرماقتارىن سىلدىراتىپ، الدە ءبىر اياتتى اندەتە، ارقاسىن دۋالعا ۇيكەلەپ تۇرعان قاڭعىباس ءدارۋىشتى نۇسقادى. سول تۇرعان جەرىندە ءورىم - ءورىمى شىققان ەسكى-قۇسقى بىردەڭەلەردى جايىپ، جاتۋعا دايىندالعان سىڭايى بار.
— ءبىز ەكەۋمىز جىر بۇلاعىنا، شاراپ ءىشىپ، بي كورۋگە كەتىپ بارامىز، ال مىنا بايعۇس سول شاڭعا اۋناعان كۇيى قالادى، — دەدى ماحامبەت.
— سوندا دا ول بىزدەن گورى باقىتتى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە كامىل سەنەدى. كوڭىلى كونشىر تىنىشتىقتى كەزبەلىكتەن تاپقان. قارا باسى، قايدا بارام، نە ىستەيمىن دەسە دە، ەرىك وزىندە. ال سەنشى؟ سەن ءوز بوستاندىعىڭا سەنەسىڭ بە؟ ايتپەسە حالقىڭا بوستاندىق اپەرە الامىسىڭ؟.. بۇ جالعاننان رۋداكي دە، ھاييام دا، فيردوۋسي دە وتكەن، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا قولعا قىلىش ۇستاماعان... قىلىشتىڭ اتى قىلىش قوي. ءبىر قولدا ءبىر-اق قىلىش بولادى. ال الديارلار قانشاما؟ ولار مىڭ - مىڭ سام عوي، دوسىم...
— سالىستىرام دەپ مەنى تىم اسىرا ماقتاپ جىبەردىڭ، ءمۇنيس! مەن رۋداكي دە، فيردوۋسي دە ەمەسپىن، قىردىڭ كادۋەلگى كىناراتسىز قاراعاشىمىن. قاراعاش قىردان كەتپەيدى. سۋى جوق شولمەن، اياۋسىز كۇنمەن تايتالاسىپ وسە بەرەدى. سوندىقتان دا ول سۋ جاعاسىن جايلايتىن اقتەرەكتەي نازىك بولمايدى. ءومىرىم مەنىڭ شايقاستا وتەدى، ءولىمىمدى دە اتتان تۇسپەي، ەر ۇستىندە ءجۇرىپ قارسى الارمىن. سوندىقتان ءسوزىڭدى بوسقا شىعىنداماي-اق قوي...
— ءيا، مەن حيۋانى، ونىڭ باۋ-باقشالارىن سۋعا قاندىرۋدى اڭساعان مۇراپ بولسام، سەن باسقانى ارمانداعان اقىنسىن،. سەنىڭ جىرىڭ دا راۋشان گ ۇلىنىڭ جۇپار يىسىنەن ادا. ولەڭىڭنەن قاقتىعىسقان قىلىشتىڭ شىڭىلى، كوپ تۇياقتىق ءدۇسىرى ەستىلەدى، جۋسان ءيىسى ەسەدى. ونداي ولەڭ-جىر شىعىسقا جات...
— شىعىس ۇلكەن عوي، ءمۇنيس. ال راۋشان پاديشاھىلاردىڭ سارايىندا عانا گۇلدەيدى. ونى قۇلدار وسىرسە دە، قىزىعىن باسقالار كورەدى. كۇللى دالا، قۇلدار مەن باتىرلاردىڭ، بارشا جولى جۋسان يىسىنە بولەنگەن. سايرام ءۇشىن، وتىرار مەن سىعاناق ءۇشىن بولعان شايقاستان كەيىن جەڭىلىس تاپقان نايماندار مەن قىپشاقتار26 سەلدىرەپ قالعان. شىڭعىس حان تۇمەندەرىنىڭ ساپىنا قوسىلىپ، بوتەن ەل، بوتەن جۇرتقا اتتانعاندا ەر-توقىمدارىنىڭ وقپانىنا راۋشان ەمەس، جۋسان تىعىپ جول تارتقان. ونىسى — جات جەردە تۋعان دالانىڭ جۇپار ءيىسىن ۇمىتپايىق دەگەندەرى عوي.
ءجا، ايتىستى دوعارالىق، — دەپ ءمۇنيس ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. وكىنىشى مول بولسا، ەتكەندى ەسكە الىپ كەرەگى نە. داۋدى دا قويالىق، سەنىمسىزدىكتى دە قويالىق! كەلىپ قالدىق...
ولار ءبيشى قىزدار تۇراتىن كوشەگە شىققان ەدى. ءار ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا شام قويىلعان. ساۋدا قاتارى ءتارىزدى ءبارى دە اشىق. كۇندىز بۇندا شىنىندا دا ساۋداگەرلەر وتىرادى. ءقازىردىڭ وزىندە دە كەيبىرەۋلەرىندە بۋى بۇرقىراپ پالاۋ باسىلىپ جاتىر، توسەلگەن شي ءۇستى حيۋانىڭ ءتاتتى-دامدى تاعامدارىنا سىقاپ تۇر.
كوشە بويىنداعى ۇيلەردىڭ ەسىكتەرى اشىق. ىشتەرىنەن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، جاستىق شىنتاقتاعان نەمەسە اياقتارىن استىنا جاسىرىپ، شوقايىپ وتىرعان ءبيشى قىزدار كورىنەدى. بۇرىش-بۇرىشتا قوناق كۇتىپ قالعىعان انشى-كۇيشىلەر.
ۇيلەرى قوس قابات ەكەن. ودان دا، بۇدان دا، استىنان دا، ۇستىنەن دە ءان ەستىلەدى. ارەدىكتە كوشە بويىمەن تۇنگى كۇزەت وتەدى، كەي جەرلەردە قوجالارىنىڭ اتىن باققان مالايلار كورىنەدى...
قاپ-قاراڭعى، اينالما، تار باسپالداقپەن ءمۇنيس ماحامبەتتى ەكىنشى قاباتتاعى نەداۋىر كەڭ بولمەگە ەرتىپ شىقتى.
قابىرعا بويلاي جۇمارلانعان جاستىق قويىلىپتى، كىلەم جابىلعان ەنسىز تاقتا تۇر. بۇلاردى جۇقا جىبەك دامبال كيگەن سۇلۋ قارسى الدى. جانارى جارقىراعان، بوتانىڭ كوزىندەي بالبۇل جانادى.
ءمۇنيس، كەلدىڭ بە ايتەۋىر، — دەپ بادام گۇلىندەي ەرنىن ساندەنە سوزىپ، جىميىپ قويدى، ءبىراق وتىرعان ورنىنان تۇرادى.
— ساعان دوسىمدى ەرتىپ كەلدىم، گۇلجان، — دەدى ءمۇنيس.
— وتىرىڭدار، جىگىتتەر. گۇلجان، سەن شاراپ قۇي! — دەپ بۇيىردى ءۇي يەسى — سارى قارىن بايبىشە.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، حيۋانىڭ قۇرمەتتى ساۋداگەرلەرى! — دەپ سالەم بەردى ءمۇنيس. كوپشىكتەرگە كولبەي ءتۇسىپ، شىرەنىپ جاتقان اسىل كيىمدى قوس ەركەككە. باس جاقتارىندا شاراپ قۇيىلعان قۇمىرا تۇر، بۇرقىراتىپ حۋكا تارتىپ جاتىر وزدەرى.
— ءاي، مۇراپ. ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىڭ. كەل تەزىرەك، وتىر، گۇلجاننىڭ ەرتەگىن تىڭدايىق! — دەدى ەگدەلەۋى.
— تانىسىڭدار، مىنا كىسى ماحامبەت دەگەن قازاق اقىنى، — دەيدى ءمۇنيس.
ساۋداگەرلەر باستارىن ارەڭ يزەپ جاۋاپ قايتاردى.
اقىندار جىر قۇمار جاندار عوي، ەرتەگىڭدى ەرتەڭگە دەيىن قويا تۇر، گۇلجانجان! — دەدى دە، جاسىراق ساۋداگەر قىزدىڭ الدىنا ءبىر ۋىس كۇمىس تاستادى.
داڭعىرانىڭ دابىلدى ءۇنى دۇرىلدەي جونەلدى. جان-تانىمەن بەرىلە ويناعان داڭعىراشى جىگىت ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الىپتى. دۋتار مەن چانگ تىڭقىلداي باستادى. داڭعىرا ەندى سايابىرلاپ، ساز ىرعاعىنا قاراي قوسىلا سوعىپ تۇر. حيۋا اسپانىندا سىزىلعان تۇنىق اۋەن تامىلجىدى.
گۇلجان ورنىنان تۇردى. ادەيى جۇرت قىزىقسىن دەپ، اللا ءوز قولىمەن مۇسىندەگەندەي ادەمى ەكەن. تابان استىندا جاتقان تيىنداردى جالاڭاياعىمەن باسىپ كەپ، قۇمىرانى الدى دا، جاس شىبىقتاي ءيىلىپ، ءمۇنيس پەن ماحامبەتتىڭ، ىدىستارىن تولتىرىپ قويدى. سونان سوڭ اياعىنا قوڭىراۋلى ساقينالارىن سالدى دا، اسەم قيمىلمەن بۇرىمدارىن ارقاسىنا تاستاي بەرىپ، دوڭگەلەنە جونەلدى...
— ءۋا-ا-ھ-ھا! — دەدى جاس ساۋداگەر شىداي الماي.
سۇيگەنىمە جولىققانشا وڭاشا
زۋھراداي جانىپ بارام الاۋلاپ...
قىز داۋسىنىڭ تازالىعى مەن ءان سازىنىڭ عاجاپتىعى Maحامبەتتىڭ ەسىن العانداي، ءبارىن دە ۇمىتىپ وتىر.
قوڭىراۋلاردىڭ نازىك شىلدىرى چانگ داۋسىنا ۇلاسادى، چانگ پەن دۋتار ءۇنى گۇلجاننىڭ انىنە قوسىلا شىعادى. مىنا بولمە سول ءاننىڭ تولقىنىنا كومىلگەن. ماحامبەت كوزىن ءبىر نۇكتەدەن اۋدارماي، مەلشيىپ وتىر.
قۇمارتاسىڭ قۇپياعا، ۇڭىلەسىن، دۇنيەنىڭ سىرىنا،
بىلسەم دەيسىڭ، قانسام دەيسىڭ قىزىق - جۇمباق جىرىنا.
ءتۇن ۇيقىڭدى ءتورت بولمەشى سونىڭ ءۇشىن، جان دوسىم،
باستان عالام ساناسپاپتى، الماپتى عوي قىرىنا.
بۇنى ايتقان ءمۇننس ەدى.
— ءاي، اقىلگوي، اۋزىڭدى جاپ! ءبۇلبۇل سايراعاندا قارعا قارقىلداماس بولار! — دەدى كارى ساۋداگەر.
— راس ايتاسىڭ، سىيلى كىسى. سوندىقتان دا اۋزىڭدى اشپا، — دەدى ءمۇنيس سابىرمەن.
— ايتىلا ءتۇسسىن ولەڭ-جىر، — دەدى گۇلجان بيلەپ ءجۇرىپ...
اۋليە دەپ اتاپسىڭدار. ارتىقتاۋ - اۋ سولارىڭ،
اعايىندار، قۇداي كۋا، دۇرىس ەمەس ولارىڭ.
بولماق تۇگىل بوتەن جۇرتقا كورىپكەل
بىلە المادىم ءوزىمنىڭ دە قايدا بارىپ قۇلارىم...
— سەن دە راس ايتاسىڭ، مۇراپ، — دەپ قارقىلداي كۇلدى جاس ساۋداگەر. — بار، جولىڭنان قالما. كۇشىگەن قانشا كۇشەنسە دە قىران بولا المايدى، توپ سۇڭقارعا تازقارا ەرە المايدى.
— وۋ، اللا، ەستيمىسىڭ؟ — دەپ ءمۇنيس باسىن ۇستادى، — حاۋانىڭ ساۋداگەرلەرى ھاييامدى جەڭدى. بۇگىن قابىرىندە ءبىر اۋناپ تۇسەر...
جەڭسەك نە، ۇلى وماردى ەمەس، سەنى جەڭدىك، — دەپ قويار ەمەس جاس ساۋداگەر.
ال مەنىڭ ايتقانىم سونىڭ ولەڭى عوي... قۋ تۇلكى، — دەپ ساۋداگەر كىلەمگە تەڭگە شاشتى. — مىنە، جەڭىسىڭنىڭ اقىسى. مويىندايمىن جەڭىلگەنىمدى.
تۇسىنىكتى ەدى ءمۇلايىمسي قالۋى. مۇنىسى — ءبارىمىز دە جۇمعان اۋزىمىزدى اشپالىق دەگەنى. ويتكەنى ھاييام مەن حافيزدىڭ ولەڭدەرىن بىلمەيتىن ادام نادان دەپ ەسەپتەلەدى دە، حيۋا بيشىلەرىنىڭ ۇيىنە باس سۇعا المايدى.
بۇندا دا پەرسياداعى سياقتى قالاعان جاننىڭ، — مەيلى ساقال-مۇرتى ءالى تەبىندەمەگەن بوزبالا بولسىن، — كىمنىڭ دە كەلۋىنە بولادى. تەك قاي-قايسىسى بولسا دا ءبىر نارسەنى — مۇندا ءان جىر پاتشالىق قۇراتىنىن بىلۋگە ءتيىس. ءوزىڭ ولەڭ شىعارماعان كۇندە باسقانىڭ ولەڭ-جىرىن ءبىلۋىڭ پارىز. مۇندا ايەلدەر پارانجەسىز جۇرەدى، تاقپاقتار دا تاراڭدىق كورمەيدى. شىعىستىڭ تالاي-تالاي ۇلى اقىندارى مەن ءانشى - بيشىلەرىنىڭ وسىنداي ءماحاللالاردان باستالعان...
پوەزيا مەن ايەلدەر ۇستەمدىك قۇرادى بۇندا.
... گۇلجان تاعى ءبىر ءبيدى قالىقتاتىپ اكەتتى. شاراپ قۇيعان قۇمىرالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى بوساپ، ماسايعان ساۋداگەرلەر ءبيشى قىزدىڭ الاقانى تيگەن سايىن ءبىر تەڭگەدەن تولەپ وتىر. گۇلجان ءۇنسىز دوڭگەلەنىپ، سىزىلا بيلەپ ءجۇر...
ماحامبەت قىلىشىن تاستاپ، شەكپەنىنىڭ ومىراۋىن اعىتتى. كوز الدىنا بىرەسە ءور كەۋدە، اساۋ مىنەز، ءناپسىقۇمار فاتيما حانىم، بىرەسە بۇرىمىن دۋلىعاسىنىڭ استىنا ءتۇيىپ اپ، سار جازىقتا قاتار جورتقان ماقپال كەلەدى... تامىلجىعان ءان مەن بىلقىلداعان گۇلجان دا ەسىن العانداي:
اق سۇڭقار، اسپان گۇلىن تۇتقان سۇڭقار،
ۇياڭدى سايعا سالما — نەلەر سۇم بار!
نە بولعان، وتىرسىڭ عوي بىلق ەتپەستەن
ىسقىرىپ، شاقىرسا دا اسپاندا ىڭكار؟..
ماحامبەت شىداي الماي، ءىلىپ اكەتتى:
عاشىقپىن، عاشىقتارعا جالىن بەرەم شىراقتان
شىققانعا قورىقپاستان جانىم بەرەم پىراقتاي...
گۇلجان دا قايتا قوسىلا جونەلدى:
جارالانعان جان-جۇرەگىم وت پەن سۋعا مالىنىپ،
قۇسا بولدىم ءوشتىم-ولدىم، ءبىر كورۋگە زارىعىپ، شىراقتاي...
بۇلاردىڭ ايتىسىنا ءمۇنيس ەندى اسىعىس ارالاستى:
كورمەي سەنى وتكەن كۇنىم تۇن-تۇنەكتەن قاراڭعى،
ءبىتتىم جانىپ، بولدىم ءعارىپ، قىزعانام دەپ قاراقتى-اي!..
ماحامبەت بايىپپەن تەسىلىپ، مۇنيسكە كوز جىبەردى. ادەتتەگى سابىرلىلىعىنان سايتان دا قالماپتى. ولەڭگە ءوزىنىن، بارشا سەزىمىن، گۇلجانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ىنتىزارلىعىن قوسىپ وتىرعان سىڭاي تانىتادى. ال قىزدىڭ جالتىلداعان جالىندى جانارى ەشكىمگە توقتار ەمەس، انگە مەيلىنشە ەلتىپ، قىزىنىپ العان. جان-تانىمەن بەرىلىپ، بالقىپ وتىر... ابدەن سىلەسى قاتقان ساۋداگەر:
— ۋا-ا-اھ! — - دەپ ەڭىرەپ جىبەردى، قاتتى ريزا ەكەنىن بىلدىرە، قىزدىڭ اياعىن قۇشپاق بوپ قارمانىپ. ەگدەلەۋى قورىلداپ ۇيىقتاپ كەتكەن بولاتىن، اشۋلى ءمۇنيس ونىڭ بەتىن جاستىقپەن جابا سالدى. ءۇي يەسى ايەل جەردە شاشىلىپ جاتقان تەڭگەلەردى بايقاتپاي تەرىپ الا باستادى. ءوز ونەرلەرىنە وزدەرى ەلتىگەن كۇيشىلەر گۇلجانمەن بىرگە اھلاپ-ۇھلەپ، كۇرسىنىپ وتىر. ءمۇنيس ءسونىپ قالعام حۋكانى سورماق بولىپ اۋزىنا تارتا بەردى دە، قايتا لاقتىرىپ جىبەردى. تەمەكىسى توگىلىپ قالدى.
... ساز تولاستادى. گۇلجان ءبيىن اياقتاي بەرە جەردەگى سوڭعى تەڭگەلەردى تەرىپ الدى دا، ءۇي يەسى ايەلگە تاستادى. ءوزى بۇرىنعى ورنىنا بارىپ وتىردى. جاساۋراعان، جابىرقاۋلى جانارىن اقىندارعا قامىعا قاداپ تىنىپ قالدى.
ماحامبەت دەرەۋ يىعىنان شەكپەنىن شەشىپ، قىزدىڭ اياق استىنا اپارىپ توسەدى. ءمۇنيس تىرسيعان ءبىر دوربا تەڭگە تاستادى الدىنا. گۇلجان كۇلىمسىرەپ قويدى دا، جەردەگى شەكپەنى الىپ، ماحامبەتتىڭ يىعىنا جاپتى. تەڭگە سالعان دوربانى ءمۇنيستىڭ وزىنە قايىرىپ بەردى.
— حيۋانىڭ ساۋداگەرلەرى قولدا عوي... — دەپ ساڭقىلداي كۇلدى گۇلجان. — اقىندار بىزگە باۋىر بولادى. قازىناڭدى يگى ىستەرگە ساقتاعىن. ءمۇنيس، — قىز ەندى ماحامبەتكە بۇرىلدى، — ال ءسىزدىڭ شەكپەنىڭىز، جىگىتىم، ماعان شاق كەلە قويماس...
ءمۇنيس ۇندەمەدى، سوسىن دوربانى جۇلىپ الدى دا، تەرەزەدەن سىرتقا اتىپ جىبەردى. ءۇي يەسى ايەل شار ەتە ءتۇستى، كۇيشىلەر دالاعا قاراي جۇگىردى. باسپالداق ءۇستى وپىر-توپىر بولىپ، الدەكىمنىڭ ايقايى ەستىلدى. سونشا بولمادى — مۋزىكانتتا قايتا ورالىپ، سوڭدارىنان ميرشابتار قۋا كىردى.
— الدياردىڭ اتىمەن! ورىندارىڭنان قوزعالماڭدار ءبىز پاديشاھىنىڭ قاشقىن قۇلدارىن ىزدەپ ءجۇرمىز... — دەپ ميرشابتار بۇلاردى باستان-اياق قاراپ ءوتتى دە، كەلەسى بولمەگە اۋىستى. كۇيشىلەر تاعى دا ەسىككە قاراي ۇمتىلىپ ەدى، ەندى الدارىنان جانتاس كەسە كولدەنەڭ كەپ قالدى.
— توسا-توسا اتىڭنىڭ بەلى تالدى، ماحامبەت، — دەدى ول وسپاقتاپ جاتپاي، تىكە كەتىپ.
— جۇرە بەر، دوسىم. مەن تاڭ اتقانشا وسىندا بولام،- دەدى ءمۇنيس.
— ءبىزدى ۇمىتپاڭىز، — دەپ گۇلجان دا قول بۇلعادى.
— بالابەك ايتتى: قالادا تورۋىل بار دەيدى. ءبىر ۇرىلاردى ۇستاماق كورىنەدى، — دەپ ءتۇسىندىردى جانتاس. — ال ەرتەڭ سەنى امۋداريانىڭ جاعاسىنداعى قامىس ىشىندە ءسۇيىنقارا كۇتەدى...
جانتاستىڭ قاباعى قاتۋ، الدە نەگە اشۋلى. ماحامبەت ونىڭ الدىندا ءوزىن كۇناكار سەزىنىپ، قىسىلىپ قالدى.
— بوسقا اۋرە بولعانسىڭ عوي، جانتاس.
جىگىتتەرگە ويىن-ساۋىق ەمەس، قيمىل كەرەك، ماحامبەت! اقىن ۇندەمەدى. جانتاستىڭ ءسوزى ءجون-اق.
... اتىن توكەگە تاستادى دا، ەسىكتى جۇلقي اشتى. اۋعان قىزى تاڭەرتەڭگىدەي باسىنا ءپارانجى جامىلعان قالپى، شىراعدان تۇبىندە وتىر ەكەن. سول بەتىن اشپاعان كۇيى تاماق اكەپ بەردى.
ءپارانجىسىن جۇلىپ الىپ ەدى، شوشىعانىنان شورشىپ ءتۇسىپ، بۇرىشقا بارىپ تىعىلدى.
— اعات كەتتىم بىلەم، ايىبىڭ مەنەن، عافۋ ەت، نۇربال، — دەپ شەكپەنىن بىلاي تاستادى دا، اۋلاعا شىعىپ، ءبىراز ءجۇردى. سوسىن قايتىپ كەلىپ، نۇربالدى تورگى بولمەگە كىرگىزدى دە، ءوزى كيىز ۇيدە وتىرىپ قالدى.
ءتۇنى بويى كىرپىك ىلگەن جوق. بىرەسە بازارداعى كارى انانىڭ جوقتاۋى ەسىنە تۇسەدى، بىرەسە كوز الدىنا گۇلجان مەن نۇربال كەلەدى... تاڭ قىلاڭ بەرگەن كەزدە عانا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، الدەكىمنىڭ جۇمساق الاقانىنان ويانىپ كەتتى. كوزىن اشسا، الدىندا نۇربال وتىر ەكەن. سان-ساپالاق وقيعاعا تولى، ۇشىعى جوقتاي تاۋسىلماي قويعان بەيمازا، ۇزاقتى كۇننەن كەيىنگى بۇل ەكەۋىنىڭ بىرىگىپ وتكەرگەن العاشقى ءتۇنى وسىلاي ءتامامدالدى.
* * *
... ماحامبەت ەكى قولىن شالقالاي جازىپ جىبەرىپ، تۇسىندە الدەنەگە كۇلىمسىرەپ، شالىقتاعان جاس بالاداي جىميىپ جاتقان نۇربالعا قىزىعا قاراپ كوپ وتىردى...
سوسىن قولىن نۇربالدىڭ باسىنىڭ استىنان ەپتەپ سۋىرىپ الدى دا، اقىرىن ورنىنان تۇرىپ، قىز ۇستىنە شاپان جاپتى. كەنەت وعان نۇربالدىڭ ورنىندا ماقپال جاتقانداي كورىنىپ كەتتى. بەينە ءوز قارا شاڭىراعىنان شىققان ءتۇتىننىڭ ءيىسى مۇرنىن جارىپ، اتىن اتاپ شاقىرعان سۇيكىمدى تانىس داۋىس قۇلاعىنا كەلگەندەي بولدى.
— جىگىتتەرگە ويىن - ساۋىق ەمەس، قيمىل كەرەك!
جانتاس وسىلاي دەدى - اۋ. ول ەسىكتى قىمتاي جاۋىپ، اۋلاعا شىقتى. ءالى ەرتە ەكەن، تاڭعى سالقىن دەنە تىتىركەندىرەدى. اقجال ات ماحامبەتتى كورىپ وقىرانىپ قويدى. توكە ءالى تۇرماعان سياقتى، اۋلادا كورىنبەيدى. ماحامبەت كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان كونەكپەن قۇدىقتان سۋ الىپ، اتقا اپاردى.
— سۋعارۋعا ءالى ەرتە، جەم جەي تۇرسىن! — دەدى سىبىسىن سەزدىرمەي شىعا كەلگەن توكە اياق استىنان. — جىگىتتەر تۇرعالى قاشان. ءبارى دە قاننەن-قاپەرسىز قارىن سيپاپ جاتا بەرۋدەن جالىقسا كەرەك، ۇيقىدان جارىلار بولدىق، دەسەدى.
اقىن جاسىرىن جولمەن كورشى ۇيدەگى دوستارىنا باردى.
...بەلۋارلارىنا دەيىن جالاڭاشتانعان جىگىتتەر سۋىق سۋعا جۋىنىپ بولىپ، قولدارىنا قالقان، قىلىش الدى. قاتارلاسا تۇرا قالىسىپ، جاتتىعۋعا كىرىسىپ تە كەتتى.
سىرتتان قاراعان كىسىگە بۇل اۋلادا ناعىز شايقاس باستالعانداي كورىنەر ەدى. جالاڭ قىلىش ۇستاعان جىگىتتەردىڭ ءبىرىن-بىرى اياۋسىز سوعاتىنى سونداي — قالقاندارى جاڭعىرىعىپ، الماس ءجۇزدى سەمسەرلەر جارق-جۇرق وت شاشادى. بىرەسە اناسى، بىرەسە مىناسى «دۇشپان» تەگەۋرىنىنە شىداماي، شەگىنشەكتەپ بارىپ، قايتادان قاپىسىن تاۋىپ، العا قاراي اتىلادى.
جىگىتتەردىڭ بىرەۋى قولىنا ۇزىن سىرعاۋىل الدى. ۇشىنداعى شەڭبەرگە كون تەرىنى كەرىپ تاستاعان ەكەن. جىگىت قىرىق ادىم ۇزاپ بارىپ توقتادى دا، سىرعاۋىلدى جوعارى كوتەرىپ، ارى-بەرى كولبەڭدەتە باستادى. ساداقشىلار دا مەرگەن ەكەن. قاراۋىلعا قاپ جەبە قادالدى.
سودان كەيىن كۇرەس باستالدى. بەتپە-بەت ساپ تۇزەگەن جىگىتتەر بالابەك بەلگى بەرىسىمەن الىسا كەتتى.
بىرىنە-بىرى جاي وعىنداي جىلدام قيمىلمەن تاپ-تاپ بەرىگى، ەس جيعىزباي جەر قاپتىرىپ جاتىر. كەي-كەيدە قارسىلاسى الدامشى قيمىلمەن جالت بەرىپ كەتىپ، ۇمتىلعاننىڭ ءوزىن وماقاستىرادى.
نويان وزگەلەردەن وقشاۋ تۇر. بۇتىندا كۇمىس زەرمەن ورنەكتەپ، قۇلىن تەرىسىنەن تىككەن جارعاق شالبارى بار. ماحامبەت بىلەدى، بۇل جانتاستىڭ جيىن-تويعا، جورىققا شىعارداعى ءبىر كيەر دۇنيەسى. جايساق جىگىت بۇل كيىمدى جاڭگىر حاننىڭ جاسقۇستاعى قامالىندا وتكىزىلەتىن سالتاناتتى شەرۋلەر مەن بايگەگە كيىپ شىعۋشى ەدى. ەندى مىنە كەشە عانا تۇتقىننان بوساتىلعان نويانعا باسى ءبۇتىن بەرگەن سياقتى. ەكەۋى دوستاسىپ ۇلگەرگەن - اۋ، تەگى، ءقازىر دە جۇپتارىن جازباي، قاتار تۇر.
— ءاي، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ قامپايعان قارنىڭا ءمازبىسىڭ؟! قوي ونىڭدى، نويان شىراق، كەل بەرى. كورسەت ماعان قولىڭنان نە كەلەتىنىن! — دەدى بالابەك كوڭىلدى داۋىسپەن.
جۇرت نازارى جاڭا جىگىتكە اۋدى. كەشە بازاردان اكەلگەندە ول ارىق تا ءالسىز كورىنگەن ەدى. ال ەندى ۇيقىسىن قاندىرىپ، تىنىعىپ العاننان كەيىن مۇلدە باسقاشا كورىنەدى. بويى بيىكتەپ، تۇلعاسى سومدانىپ، بۇلشىق ەتتەرى قاتايىپ كەتكەن ءتارىزدى.
— كەل ەندى! — دەپ بالابەك الاقانىن ىسقىلاي ءتۇستى. ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، ۇلكەن - اق.
جاسى ۇلكەن ەكەن دەپ سەسكەنبە، قوس جاۋىرىنىن قاتار تيگىزىپ جەرگە. وكپەلەمەيدى. كۇش اتاسىن تانىماس دەگەن...
نويان ءۇن شىعارماستان ەكى قولىن اربايتا جايىپ جىبەرىپ، باسىن تۇقىرتىپ اپ، بالابەككە جاقىنداي بەردى. قارسىلاسىنا قادالا قاراپ، كوزىمەن ىشىپ-جەپ بارادى. شيرىعىپ تۇرعان بالابەك وعان اياق استىنان اتىلعانىمەن شىنتاعىنان ۇستاي الماي قالدى. جالت بەرىپ سىتىلىپ كەتكەن نويان ءا دەگەنشە تۋ سىرتىنا شىقتى دا، بالابەكتى بەلىنەن كوتەرىپ الىپ، ەس جيعىزباستان لاقتىرىپ جىبەردى.
ابىروي بولعاندا، بالابەك جەرگە جاۋىرىنىمەن تۇسپەدى. جىعىلعان كۇيىندە باسىپ قالماق بوپ ۇمتىلعان نوياننان ارەڭ - ارەڭ بوسانىپ، ورنىنان تۇردى. ەكى كوزى قىپ-قىزىل بوپ شاتىناپ، قاباعى قاتۋلانا ءتۇيىلىپ قاپتى. ەكى يىنىنەن دەم الىپ، نوياننىڭ ءار قيمىلىن باعىپ تۇر. ال اناۋ بولسا بالابەككە بەينە ءبىر ايۋمەن قويان-قولتىق الىسۋعا شىققان اڭشىداي بوپ جاقىنداپ كەلەدى. ەكەۋى دە جورا - جولداستارىنىڭ قالجىڭداسىپ، دەم بەرگەن داۋىستارىن ەستىر ەمەس...
مىناۋ ويىنعا ماحامبەت تە قىزىعا قاراپ تۇر. بىرەسە اناۋ، بىرەسە مىناۋ جىعاتىن سياقتى كورىنگەنىمەن شىنتۋايتتاپ كەلگەندە بىرىنە-بىرى العىزار ەمەس. ولاردى اينالا قورشاپ العان جىگىتتەر گۋ-گۋ ەتەدى:
— ءوي، ساعان نە كورىنگەن، بالابەك؟! جەرگە قاراتپا ءبىزدى!
— نويان، تايسالما!
كۇرەستىڭ قىزىعىنا تۇسكەن جۇرت ەسىك الدىندا كۇزەتتە تۇرعان جىگىتتىڭ قاقپانى اشقانىن دا، قاسىندا ونشاقتى سارانى بار، ءوزى قۇلا قاسقا ايعىرعا مىنگەن قايىپعالي سۇلتاننىڭ اۋلاعا كىرگەنىن دە بايقاعان جوق.
— ۋا، كۇش مولايسىن، جىگىتتەر!
ءبارى دە سۇلتانعا بۇرىلدى. ءبىراق ەشكىم ءۇن قاتپادى. — سالەم بەرۋدى ۇمىتقاننان ساۋمىسىڭدار وزدەرىڭ؟ — دەدى قايىپعالي.
— نيەتىڭ تۇزىك بوسا، اتتان ءتۇس، مىرزا، تەرلەت، — دەدى جانتاس.
— بايقايمىن، كىسى سىيلاۋ دەگەندى مۇلدە قويعانسىڭدار اۋ... تۋعان ەلدى كورە الماي، ابدەن تورىعىپ، جاداپ-جۇدەگەن ەكەنسىڭدەر، تۇگە. ە-ە، جات جەر جايلى بولعان با! جات ەلدە سۇلتان بولعانشا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بولعانىڭ ارتىق دەگەن عوي.
قايىپعالي ىرسىلداپ اتىنان ءتۇسىپ، شىلبىرىن جاساۋىل جىگىتكە ۇستاتا بەردى دە، ماحامبەتكە قول ۇسىندى. — كەشە اللاقۇلدىڭ سارايىندا ءسوزىڭ نىعىزىراق سياقتى ەدى عوي، — دەدى اقىن ونىڭ سالەمىن الىپ جاتىپ — سەنى مۇندا سۇلتان ەمەس، حان دەپ اتايتىن كورىنەدى. حاننىڭ تاعدىر تالكەگىنە نازالانعانى جاراماس.
— ول اۋەلى جايىقتا قىرىلعان بوزداقتاردىڭ قانى مەن جەتىم-جەسىردىڭ تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرسىن، — دەدى جانتاس شىداماي. — قالىڭ ەلدى اتامان دونسكوۆتىڭ الدىنا قويداي ايداپ اپارىپ، قىرعىنعا ۇشىراتتى دا، ءوزى تايىپ تۇردى. ەندى كەپ اللاقۇلدىڭ تابانىن جالاپ جۇرگەنى مىناۋ...
— ءاي، جىگىت، وسى سەن جاڭگىردە ءجۇزباسى بولىپ، قالىن، ەلدى قان قاقساتقانىڭدى ۇمىتقانبىسىڭ؟ جۇرتىمدى قۇتقارىپ، سارى ارقانىڭ كەڭ جازيراسىنا وتكىزبەك بولعانىم ءۇشىن كىنالاي المايسىڭ. بۇ زاماندا كۇشتىڭ بەتىن كۇش قايىرماق. اتامان دونسكوۆ بۇ جولى قاپىمدى تاۋىپ، الداپ سوعىپ، جەر قاپتىرىپ ماسقارالاپ كەتكەنىن بەتىمە سالىق ەتە بەرمە، تارتا سويلە قىرشاڭقى ءتىلىڭدى! — دەپ قايىپعالي جاسى ۇلكەندىگىن سەزدىرىپ، سىزدانا سويلەپ تۇر قولىنداعى كۇمىستەگەن قامشىسىنىڭ سابىمەن ساقتيان بىلعارىدان تىگىلگەن ساپتاما ەتىگىنىڭ قونىشىنداعى شاڭدى قاعىپ، يىعىنداعى التىنمەن زەرلەگەن كوگىلدىر شەكپەنىن تۇزەپ قويدى. — سەندەردىڭ بىربەتكەي وركوكىرەكتىكتەرىن، بولماعاندا بۇگىن حيۋادا قاڭعىرىپ جۇرمەس ەدىك. اللاقۇلدىڭ الدىنا قارا باستىڭ قامىن ويلاپ كەلگەنىم جوق. ءجىبى جوق ينەدەن بەز دەگەن. قولدا قارۋ، سوڭدا سارباز بولماسا، بىزدەن نە پايدا. باتىل بولسا دا باتىر بولا الماس بۇزاقىلار دۇنيەدە تولىپ جاتىر. ودان دا ءىس جايىن ويلاستىرالىق. ۇلكەن جورىقتا البىرتتىق پەن قىزبالىقتان كەلەر پايدا شامالى... مەن ساعان كەلدىم، ماحامبەت! ءسوزىم بار...
— جىگىتتەر، داستارقان قامداڭدار، — دەدى دە ماحامبەت سۇلتانمەن بىرگە ۇيگە كىردى. تازا سىپىرىلعان جەر ەدەندە كەرەگە جاعالاي ۇستەرىنە جىرتىق كيىز جابىلعان اعاش ساكىلەر تۇر. باس جاقتارىندا كونەتوز شاپاندار، كىرەۋكە - ساۋىت، دۋلىعا، ەر-توقىم كورىنەدى. قانشا جىگىت جاتاتىنىن ەر-تۇرمان سانىنا قاراپ بىلۋگە بولاتىن.
— ىبرايبەكتىڭ «سارايى» عوي، — دەدى ماحامبەت، سۇلتاننىڭ ءۇنسىز سۇراعىنا جاۋاپ قاتىپ. — بايباقتى رۋىنان، سىرىم باتىردىڭ جاساعىندا بولعان، حيۋاعا دا باتىرمەن بىرگە كەلگەن.
ماحامبەتتىڭ ەسىنە ەندى ءتۇستى. سىرىم باتىر كەزىندە ءقايىپعاليدىڭ اكەسى ەسىم حاندى ءوز قولىمەن ولتىرگەن، ال قاراتاي سۇلتاننىڭ جانسىزدارى سىرىمدى وسىندا، حيۋادا ۋ بەرىپ قۇرتقان ەدى عوي. ال قاراتاي بولسا ءقايىپعاليدىڭ اعاسى...
— ءيا، وپاسىزدار سىرىمنىڭ تۇبىنە وسى جەردە جەتتى. ول دا بايباقتىدان ەدى عوي. سونىمەن، ىبىرايبەك يەسىز قالدىرماعان ەكەن عوي باتىردىڭ ءىسىن. و، ەركەنىڭ ەسسىن، كوسەگەڭ كوگەرگىر ازامات. نار جولىندا جۇك قالماس دەگەن وسى-ay! اپىر-اۋ، رۋ اراسىنداعى تارتىستا قانشاما ارىسىمىز قۇربان بولمادى... سىرىمنىڭ اكەمدى ولتىرگەنى راس، ءبىراق ول قالىڭ قازاققا قانداي ءقادىرلى بولسا، ماعان دا سونداي. ءجا، ءوزىم دە ەندى بىرگە تۋعان باۋىرىم جاڭگىرگە قىلىش كوتەرىپ قارسى شىققانىم جوق پا... — دەپ سۇلتان ماحامبەتتىڭ ويىن سەزىپ قويعانداي اقتالا سويلەدى. — ەسىڭدە مە، ەكەۋمىزدىڭ پەتربوردا بولعانىمىز؟ سوندا پاتشاعا قارسى سەمسەر سىلتەگەن ورىس وفيسەرلەرى دە قارادان شىققاندار ەمەس ەدى عوي... ايتسا دا، ىبىرايبەك نەمەن كۇنەلتەدى ەكەن؟ — سۇلتان كەنەت اڭگىمە توركىنىن باسقاعا اۋدارىپ جىبەردى.
— الاقانداي جەرى، ونشاقتى تۇيەسى بار، — دەدى ماحامبەت. — كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىرىمنىڭ سۇيەگىن ىزدەيدى ەكەن. تۇركىستانداعى ۇلى مازاراتقا اپارىپ قويماق كورىنەدى.
— ەنشاللا، ءوزىڭ جار بولا كور جالعىزعا، كومەك بەرەر ادام تابىلاتىنىنا سەنىمىم كامىل. سىرىم سۇيەگى قازاق ءۇشىن قاسيەتتى تابارىكتەي عوي. ارداقتى ءابىلقايىردى دا وسىندا، حيۋادا ۋلاپ ولتىرگەن بولاتىن... — دەدى قايىپعالي.
- — ءيا، حان اۋلەتى از بولماعانى حاق.
— راس ايتاسىڭ، ماحامبەت. حان بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. باسى بيلىككە جەتسە، كوپ جۇرتتىڭ كوزىن شەل قاپتاپ، كەشەگى كۇنىن ۇمىتا باستايدى. ەل باسقارۋ ەستيار ەردىڭ عانا قولىنان كەلمەك. مەنىڭ جاڭگىرگە قارسى شىعىپ وتىرعانىم دا سودان. حالقىما دەگەن سەنىمىمنىڭ قانشالىق پاك ەكەنىنە، حالىق جاراسى مەنىڭ جانىما قانداي باتاتىنىنا ءبىر اللانىڭ ءوزى كۋا. ارمانىم — جاڭگىردى ەسىك الدىنداعى قۇلاق كەستى قۇلىم ەتىپ، قازاقتىڭ بارشا رۋىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، ءسويتىپ وزىڭدەي اقىن ازاماتتاردىڭ قاناتىن قومداپ...
— ەدىلدەن التايعا دەيىنگى يەن دالادا اقىن اتىنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالعان كۇن بار ما ەدى، ءتايىرى، — دەپ ماحامبەت سۇلتاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
بولمەگە جىگىتتەر كىردى. ەكەۋى ىشىنە شۇپىلدەتىپ قىمىران قۇيعان ءداۋ تەگەنەنى كوتەرىپ اكەپ قويدى. توكە مەن ىبىرايبەك تە كەلىپ وتىردى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، ىبىراي اتا! — دەپ ماحامبەت ورنىنان تۇرىپ سالەم بەردى، — قايدان ءجۇرسىز؟ تانىسىپ قويىڭىز: مىنا جىگىت ەسىم حاننىڭ بالاسى قايىپعالي سۇلتان بولادى.
— كورىپ وتىرمىن. وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ەكەن، ەندى قوناق بولسىن، — دەدى شال سابىر ساقتاپ. سۇلتان ماحامبەتكە قاراپ قويدى.
— ايتا بەر، — دەدى اقىن، — دوستارىمنان جاسىرار سىرىم جوق.
— كۇيەۋ بالام، اللاقۇل پاديشاھ، ماعان ءبىر جارىم مىڭ جالان، قىلىش اسكەر بەردى. كەلىسسەڭدەر، سەندەردىڭ ءارقايسىڭدى جەكە-جەكە ساردار ەتەمىن سولارعا.
— سوندا مەنى دە ساردار قىلماقپىسىڭ، سۇلتان؟ — دەدى ىبىرايبەك ساكىگە جايعاسىپ وتىرىپ جاتىپ.
نويان قولىنا ۇزىن ساپتى، جۇمىر باس وجاۋدى الىپ، قىمراندى ارالاستىرىپ ساپىرۋعا كىرىستى. اعاش اياقتار اكەلىندى. نويان شۇپىلدەتىپ تولتىرا-تولتىرا قۇيدى.
— ال ەندى اللاقۇلعا نوكەرلەرى ءۇشىن نە بەرمەك بولدىڭ؟ كۇيەۋ بالانىڭ قايىن اتا رەتىندەگى سىي - سىيپاتى ما الدە؟ — دەدى ىبىرايبەك تاماعىن كەنەپ.
— قىزىمنىڭ ەستيارلىعى كەيبىر ەسىرىك ەركەكتەن ارتىن تۇسكەنىنە قۋانباسام رەنجىمەيمىن. حيۋانىڭ حانىمەن كوڭىل قوسسا، حانىم اتانايىن دەپ ەمەس، جاڭگىرگە قارسى كۇرەستە تۋعان ەلگە تيگىزگەن پايدام بولسىن، دەپ باردى. — سۇلتان ورنىنان تۇردى دا، ەسىككە بەتتەدى. داستارقان شەتىندە تۇرعان شارانى اقتارىپ كەتە جازدادى. — ۋاي، جىگىتتەر، جەتتى ەمەس پە وسى ساندالعاندارىن، دا؟! قىلىشقا جۇگىنەر كۇن تۋعان جوق پا الدەقاشان! كوكىرەك كەرە بەرگەن ساعان جاراسپايدى، ماحامبەت. كىمگە كەرەك ونداي جالعان نامىس؟! بار، اللاقۇلدىڭ الدىنا، يگىن باسىڭدى، بەرگىن انتىڭدى، اينىمايمىن دە، سوندا بوكەي ورداسىنا، جاڭگىرگە قارسى جورىعىمىزدى باستايمىز. ايتپاعىم وسى ەدى...
سۇلتان شىعىپ كەتتى. ەشكىم ءۇن قاتپادى، جىم-جىرت تىنىشتىق. ءقايىپعاليدىڭ اتىنا ءمىنىپ، قاسىنا ەرگەن نوكەرلەرىمەن بىرگە اۋلادان اتتانىپ كەتكەن دىبىسى انىق ەستىلدى.
ماحامبەتتە ءۇن جوق. نويان اينالاسىنا سۇراۋلى پىشىنمەن جالتاق-جالتاق قارايدى. ول سۇلتاندى بىلمەيتىن، ءبىراق حيۋا حانىنىڭ مىناۋ ءقايىپعاليدىڭ قاسىنا تۇرىكپەن نوكەرلەرىن قوسىپ بەرگەنىنەن سەزىكتەنىپ وتىر. ال ەكىنشى جاعىنان، جاڭاعى سۇلتان دا، مىناۋ ءوز دوستارى سياقتى حالىق قامىن اڭگىمە ەتىپ، جاڭگىر حانمەن سوعىس ءجايىن قوزعادى...
ۇنسىزدىكتى اقىرىندا ماحامبەت بۇزدى:
— قايتەمىز، دوستار، مۇمكىن، شىنىندا دا ۋاقىت جەتكەن شىعار. ءبارىن، دە بوسسىڭدار. ادال قىزمەتتەرىڭە مىڭ دا ءبىر راحمەت. قوسىلىڭدار قايبالاعا. ال مەن ونىڭ سوڭىنان ەرە المايمىن. اللاقۇلدىڭ الدىنا باسىمدى ءيىپ بارا المان. تۇتقىنىنا تۇسكەن انالار مەن اپا - قارىنداستاردىڭ ازالى ءۇنى قۇلاعىمنان كەتپەك ەمەس.
— سىرىمنىڭ سوڭىنان ەرگەن جاس كەزىمىزدە البىرتتىق اتتى قىزبالىق ءبىزدى تالاي رەت ورعا جىعا جازداعان ەدى، — دەدى ىبىراي كاريا كۇرسىنىپ قويىپ. — اسىقپاعان ابزال. اللاقۇلدان جيىرما مىڭ نوكەر السا دا، قايىپعالي بۇل ارادان سەندەرسىز قيا باسپايدى. قاسىنا سەندەر ەرمەسەڭدەر، ونى كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر رۋى دا، ءبىر اتاسى دا قولدامايدى. حالىق ءوز ءۇمىتىن يساتاي سياقتى، ءوزىڭ سياقتى باتىرلارعا ارتادى، ماحامبەت اقىن... بۇ زاماندا ەل سەنىمىنە يە بولۋ قيىننىڭ قيىنى، ال ودان ايىرىلىپ قالۋ تىپتەن وڭاي... حيۋانىڭ قازاقتارى مەن توبى تۇقىمى مۇندا قانشا بولساڭدار دا سەندەردەن ەشتەڭە ايامايدى. بىزدەگى باردىڭ امبەسى وزدەرىڭدىكى. اسىقپاڭدار، بولا تۇرىڭدار ءالى دە. جاي-جاپساردى جاقسىلاپ ويلاستىرىپ، اقىل تارازىسىنا ساپ كورىڭدەر دە، كەلگەن كەسىكتەن قايتپاس بولىڭدار. قانشاما قاندى شايقاستى سىرىممەن قاتار ءجۇرىپ وتكىزىپ ەدىم، ەندى مەن دە قارتايدىم، جىگىتتەر. جاۋجۇرەك سۇلتان قاراتايدى دا ءوز كوزىمىزبەن كورگەنبىز، زۇلىمدىعىندا شەك جوق ەدى-اۋ، شىركىننىڭ! سونىڭ جانسىزدارى عوي سىرىمدى ۋ بەرىپ ولتىرگەن. ساق بولىڭدار، — ىبىرايبەك ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. — ەندى بىزدە نە قالدى دەيسىڭدەر، تۇر مىناۋ، تۇرپات مىناۋ. اسارىمىزدى اساپ، جاسارىمىزدى جاساپ دەگەندەي، ەندى قولدان اقىل ايتۋ عانا كەلەدى. ال ول اقىلدان كەلەر پايدا بار ما، جوق پا، ول جاعى...
— سىزگە وكپەمىز جوق، ىبىراي اتا، راحمەت. بۇنداعى ەل - جۇرتتىڭ ءدام-تۇزىنا دا ريزامىز. تەك بۇگىنگى ماسەلەنى جىگىتتەردىڭ وزدەرى شەشسىن، — دەدى ماحامبەت.
— شەشەتىن نەسى بار؟! الدە سەن بىزدەن بولەك كەتپەكپىسىڭ، ماحامبەت؟ جەتەگىمىز بىرەۋ عوي، — دەپ قاباق ءتۇيدى جانتاس. — سىناپ كەرەلىك سۇلتاندى، ادايلاردان، قۇدايى ءسۇيىنقارا نە ايتار ەكەن ونىڭ ءسوزىن دە تىڭدايىق، سونان سوڭ كەلەرمىز ءبىر شەشىمگە! تەك يساتايدىڭ حابارىن توسۋ كەرەك... اكەلىڭدەر ىدىستارىڭدى. مۇنداي شۇباتتى حان سارايىنان دا ىشە المايسىڭدار. ىبىراي اتانىڭ ءوزى اشىتقان... ءۋاي، بالابەك، ساعان نە بولعان - ەي؟ مۇڭايىپ قاپسىڭ عوي، سۇلتان ءسوزى ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتقان - اۋ، تەگى؟ جۇگىر سوڭىنان. كۇللى اسكەرى تۇرىكپەندەردەن ەكەن عوي، كەت ءارى دەي قويماس.
— ءوز رۋىنداعى اۋىلداردىڭ قانشا جىگىتى جاڭگىرگە قىزمەت قىلىپ ءجۇر؟ — دەپ زەكي سۇرادى ماحامبەت. — الدە سەن ءبىزدىڭ قوڭىراتتار جايلى اڭگىمەمىزدى ۇمىتتىق با؟
— ءاي، سولار دا تۇرىكپەن بە؟ قايداعى ءبىر جالدامالى سۇمدار عوي، — دەپ بالابەك كۇڭك ەتە ءتۇستى دە، ورنىنان تۇردى. — قوي، مەن اتتانايىن.
— زەلىلىگە بارامىسىڭ؟ — دەپ ەلەڭ ەتتى جانتاس.
— اللا بۇيىرتسا، بۇگىن زەلىلىمەن كورىسەتىن شىعارمىن، — دەدى بالابەك.
— جولىڭ بولسىن. بايقا، ساق بول، قالاي-قالاي ەمەس، قاسىڭا ەكى جىگىت ەرتىپ ال. ەسىڭدە بولسىن: كۇن تۋسا، زەلىلىنى سەنىمەن بىرگە ءبارىمىز دە قورعايمىز! — دەپ شىعارىپ سالدى ونى ماحامبەت.
كۇن قاقتى ەردىڭ استىندا
كوپ جۇگىرەتىن كولىك بار.
كون ساداقتىڭ ىشىندە
كوبە بۇزار جەبە بار.
قارايعاننىڭ، جىگىتتەر،
ءبارىن كىسى دەمەڭىز،
كۇپە-كۇندىز تايراڭداپ
تۇزگە شىقپاس ەرلەر بار...
ولەڭ جولدارى وز-وزىنەن تۋىپ جاتقانداي. جاس شاعىندا، جاسقۇستىڭ جاسىل شالعىنىندا فاتيمانى جاسىرىن توسقان كەزدەگىدەي نەمەسە جانىنا كوپ ۇندەي قويمايتىن، تال شىبىقتاي نازىك، ءبىراق ەر جۇرەكتى ماقپالىن ەرتىپ الىپ، نارىنقۇمدى جارالى جولبارىستاي جانۇشىرا جورتقان دابىلدى كۇندەردەگىدەي. ءسوز نوسەرى قۇيىلىپ كەپ، جىر جولىندا قاتارلاسا ساپ تۇزەپ، قالىقتاپ جونەيدى. ول كەزدە ولەڭىنىڭ ءار سوزىندە، ءار جولىندا بۋىرقانعان كۇش جاتۋشى ەدى. ەندى جابىرقاۋلى ساعىنىش سازى، مۇڭدى سارىن مولايايىن دەگەن بە، قالاي. ماحامبەت بۇل تاڭدا ءوز ولەڭدەرىن داۋىستاپ ايتپايتىن بولعان. ءبىراق ءدال بۇگىن جىر اۋەزىنەن قانشا تىرىسسا دا قۇتىلا الماي-اق كەلەدى.
نۇربال ءسوزى كوكەيىنەن كەتەر ەمەس.
«وزىڭە ادال دا تازا كۇيىمدە قالسىن دەسەڭ، سەن مەنى ءولتىرىپ كەتەسىڭ... ونداي ءولىم قاسيەتتى عوي!.. ءۇندىستاننىڭ رادجپۋرلارى مەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەركەكتەرى باستارىن ولىمگە بايلاپ، جاعادان العان جاۋعا قارسى اقتىق ايقاسقا اتتانار الدىندا ءوز ايەلدەرىن دۇشپان قولىنا تۇسپەسىن دەپ مەرت قىلادى...»
ال ەگەر ءدال ءقازىر جاساقتى جيىپ جىبەرىپ، اللاقۇلدىڭ سارايىنا لاپ قويسا، تۇتقىنعا تۇسكەن دالا قىزدارىن بوساتسا، ءسويتىپ ناركەسكەننىڭ الماس ءجۇزىن حاننىڭ قارا قانىنا بوياسا قايتەر ەدى؟ كۇپتى بولىپ كۇتە بەرگەنشە ات ۇستىندە الىسىپ ولگەن ارتىق قوي!
... ونىڭ نۇربالمەن تانىسىپ، بازارداعى ادام ساۋداسىن ءوز كوزىمەن كورگەنىنە ءبىر ايداي بولدى، ازالى انانىڭ جوقتاۋ ايتقان ايانىشتى ءۇنى قۇلاعىنان ءالى دە كەتەر ەمەس. قورقىنىشتان ءوڭ-تۇسسىز قالشىلداپ تۇرعان قىزدار دا كوز الدىنا قايتا اينالىپ كەلە بەرەدى. ەندى بىردە ورىنبوردى ويلايدى، گەنەرال-گۋبەرناتور ەسسەننىڭ استاناسىندا قازاق بالالارىن ساتادى دەگەن وفيسەر شۋستيكوۆتىڭ ءسوزىن ەسىنە الادى. ايتپاقشى، ەسسەن ەمەس، سۋحەتلەن ەكەن-اۋ، ەسسەننىڭ ورنىنا سۋحەتلەن كەلدى عوي. ەندى جۇرت سۋحەتلەننىڭ ورنىنا گەككە دەگەن كەلەدى ايتپەسە پەروۆسكيي كەلەدى دەسىپ ءجۇر... يساتاي دا ءوز حاتىندا سولاي دەپتى، ءسۇيىنقارا دا وسىنى ايتقان. ونىمەن ماحامبەت تۇرىكپەن جىگىتتەرى وزدەرىنىڭ اقىنى زەلىلىنى زىنداننىڭ كۇزەتشىلەرىنە ۋ قوسىلعان شەربەت پەن قىمىران بەرىپ قاتىرىپ تاستاپ بوساتقان ءتۇنى كەزدەسكەن بولاتىن.
جىگىتتەر زەلىلىمەن بىرگە قالا كوشەلەرىن ازان-قازان قىلىپ، ىسقىرىپ - قىشقىرىپ، شاپقىلاپ ەتتى. قالا قاقپاسىن كۇزەتكەن جاساۋىلداردىڭ موينىنا شالما تاستاپ، تاقىمعا ساپ، تاستاق جەرمەن سۇيرەتىپ اپاردى دا، وزدەرى قۇم ىشىنە كىرىپ جوق بولدى. ولار اللاقۇلدىڭ قايىپعالي سۇلتانعا ساتقان جۇزدىكتەرىنەن شىققان تۇرىكپەندەر ەدى...
زەلىلىنى جالعىز ءوزى بوساتپاق بولعان بالابەكتىڭ ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپادى. بار ايلاسى قۇرىعانداي ەدى. زىندان كۇزەتشىلەرى تەز اۋىسىپ كەتەدى. پارانى بىرەۋلەرىنە بەرەدى، بەرىپ ۇلگىرمەي، كۇزەتكە ەكىنشىلەرى كەلەدى. زەلىلىنىڭ قاشىپ كەتكەنىم بالابەك تەك كەلەسى كۇنى عانا، قاشقىندى ىزدەگەن حان ميرشابتارى قالانى استان-كەستەن ەتىپ ءتىنتۋ جۇرگىزگەندە عانا ءبىلدى. زەلىلىنى بوساتقان ءتۇنى ماحامبەتكە ىلەسكەن بالابەك پەن جانتاس ءسۇيىنقاراعا بارىپ جولىققان بولاتىن.
... دەمبەلشە بويلى، ەمەن اعاشتىڭ جۋان تامىرلارىنان شاۋىپ جاساعانداي شومبال دەنەلى، سۇزەگەن بۇقاداي الارا قاراعان ءبىر ادام ىبراي اقساقالدىڭ اۋلاسىنا توسىننان كەشتەتىپ كىردى. كىردى دە، ەش جانعا سالەم بەرمەستەن، جان-جاعىنا بۇرىلىپ قاراماستان، ماحامبەتكە تۋرا تارتتى.
— وتەمىستىڭ ۇلى ماحامبەت دەگەن سەنبىسىڭ؟
— ءوزىڭ كىمسىڭ؟
— وندا شارۋاڭ بولماسىن! اتىڭ قايدا؟ ءجۇر. ءسۇيىنقارا توسىپ وتىر.
— قايدا؟
— وندا شارۋاڭ بولماسىن. ەر سوڭىمنان.
استىنداعى اتى دا ءوزى سياقتى جۋان اياق شومبال ەكەن، يەسى الگىنىڭ ەكى ءبۇيىرىن تاقىمىمەن نىعىز قىسىپ، مىقتى وتىر. جولاۋشىنىڭ استىڭعى ەرنى جىرىق ەكەن، جورىق كەزىندە تۇسكەن جاراقات بولۋ كەرەك، بىرتيعان جۋان ساۋساقتارى دا نە كورمەگەن — كون بولىپ، جارىلىپ - جارىلىپ كەتىپتى. ول اتىنىڭ باسىن ءۇنسىز بۇردى دا، اياڭداي بەردى.
— قاراعىم، قاي بالاسىڭ، ەڭ بولماسا ەسىمىڭدى ايتا كەتسەڭشى؟ — دەپ ەدى ىبىراي كاريا، ءبىراق اناۋ ءۇن قاتپادى.
— ءاي، ءوزىڭ ءبىر وگىز سياقتى نەمە ەكەنسىڭ؟ — - دەپ ايعايلادى سوڭىنان نويان. الايدا اناۋ ەستىمەگەندەي بوپ كەتە باردى. كوشەگە شىقتى دا، قاقپاعا بەت تۇزەدى. ماحامبەت تە اسىعىس اتىنا ءمىندى.
— بىرگە بارىڭدار، — دەدى ىبىرايبەك جىگىتتەرگە. — مىنا «ماقاۋدىڭ» قايدا اپارارىن كىم بىلەدى. قاس قارايىپ كەلەدى...
جىگىتتەر اتتارىنا قونىپ، ماحامبەتكە ەردى. بۇنى كورگەن جولاۋشى تىزگىنىن تارتتى:
— قايدا باراسىڭدار، تۇگە؟ ەكەۋدەن ارتىق ەرتپەيمىن، — دەپ بەلىندەگى جالپايعان قايقى پىشاعىن تۇزەپ قويدى.
— ءجا، قايتىڭدار، كورىپ تۇرسىڭدار عوي اشۋىن، — دەپ ماحامبەت كۇلدى دە قاسىنا جانتاس پەن بالابەكتى عانا الىپ قالدى.
قالادان جەتى شاقىرىمنان ۇزاپ، الدەكىمدەردىڭ ماقتا ەگىستىگى مەن باۋ-باقشاسىن ارالاعان سۇرلەۋمەن ءبىراز شيىرلاعان سوڭ ول بۇلاردى قالىن، قوپاعا اكەپ كىرگىزدى. تاس قاراڭعىدا سيپالاعانداي بولىپ ءبىراز ءجۇردى دە، اينالاسىن نۋ جىنىس قورشاعان شوشالانىڭ الدىندا مازداي جانعان وشاق باسىنان ءبىر-اق شىعاردى.
— تۇسىڭدەر اتتارىڭنان. كەلدىك...
شوشالادان ۇزىن بويلى بىرەۋ شىقتى، قاراڭعىدا ناعىز قارا ءداۋ ءتارىزدى. جانتاستىڭ اتى وسقىرىنىپ جالت بەردى. تاياۋدان، توعاي ىشىنەن، جىلقى كىسىنەدى. قاراڭعىلىق قۇشاعىنان تاعى دا بىرنەشە سارباز شىعا كەلدى.
ءداۋ وت باسىنا جاقىندادى. «ماقاۋ» اتىنان جاس بالاداي جەڭىل قيمىلمەن قارعىپ ءتۇسىپ، الدەقايدان جولبارىس تەرىسىن الىپ كەلدى دە، ءداۋدىڭ اياق استىنا تاستادى. اناۋ بوستەككە وتىردى.
— ءيا، كىم بولاسىڭدار، ءجون ايتا وتىرىڭدار؟ — دەدى ول.
— مەنى شاقىرتقان كىم، الدىمەن سونىڭ ءجونىن بىلگىم كەلەدى؟
— كەزدەسكىسى كەلگەندى شاقىرتاتىن ادەتىم بولعانمەن، كىم كورىنگەنمەن قۇشاقتاسىپ كورىسەر ادەتىم جوق. الدىڭدا تۇرعان ادايلاردىڭ قۇدايى ءسۇيىنقارانىڭ ءوزى! رۋىمدى ارىستان دەيدى.
بەلگىلى تۋعان ەر ەدىم،
بەلىمە ساداق اسىنعان،
بىرىندەپ جاۋدى قاشىرعان
مەن كەلەلى قارا بۇلتپىن،
كەلە جاۋماي اشىلمان.
نايزاعاي مەنەن جاسىلمىن.
جۇرت ايتادى، وسى ولەڭدى ماعان ارناپ بەرىشتەن شىققان ماحامبەت اقىن شىعاردى، دەيدى...
— سول ماحامبەت — مەن! — دەدى اقىن. — قانشا تۇزاق قۇرسا دا جاڭگىردىڭ قولىنا تۇسپەي زار قىلعان دا مەن. ال جاڭگىردىڭ اعاسى ايشۋاق حان مەنىڭ اكەم وتەمىستىڭ قاس دۇشپانى بولاتىن...
ءسۇيىنقارا ورنىنان تۇردى.
— جىگىتتەر - اۋ بىزگە بەرىشتىڭ سۇڭقارى قوناققا كەلىپ وتىر عوي، سىي - سىيپات قايدا؟! — دەپ ماحامبەت پەن ونىڭ جولداستارىن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ شىقتى. — وتىرىڭدار، اعايىن!
«ماقاۋ» بۇتا اراسىنان جارالى كيىكتى الىپ كەلدى. ءسۇيىنقارا اربايعان ۇلكەن الاقاندارىن جايىپ، قوناق قۇرمەتىنە شالىناتىن سويىسقا باتا قىلدى. سودان سوق «ماقاۋ» جانۋاردى اناداي جەرگە سۇيرەپ اپارىپ، جىقتى دا، جەرگە تىزەسىمەن باسىپ وتىرىپ، قايقيعان جالپاق پىشاعىمەن تاماعىن ورىپ جىبەردى. جىلتىراي اققان جىلى قان وتقا بارىپ قۇيىلدى. ەكى جىگىت قازاندىقتى كوتەرىپ، ەتتى جىلىكتەۋگە كىرىستى...
— ءيا، ماحامبەت، ماعان نە شارۋامەن كەلدىڭ؟ — دەدى ءسۇيىنقارا نازارىن اسىلىپ قالعان قازاننان اۋدارىپ اكەتىپ.
— ەل اۋزىنا ىلىككەن ادىلدىگىڭ مەن كۇشتىلىگىڭە جۇگىنەيىن دەپ كەلدىم، وعان قوسا يساتاي باتىردىڭ دوس نيەتتى سالەمىن جەتكىزسەم دەپ ەدىم، — دەدى ماحامبەت.
— وزىڭمەن جانە يساتايمەن دوس بولۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، — دەدى ءسۇيىنقارا. — اتا ءداستۇرى عوي، الدىمەن اسقا وتىرالىق...
اقىرىن عانا جىلقى وقىراندى. كوپ ۇزاماي وشاق باسىنا سالت اتقا مىنگەن جاس جىگىت كەلىپ، قولىنداعى قىمىز قۇيعان تورسىعىن «ماقاۋعا» ۇستاتا بەردى.
— ءاي، ەرسارى، نەعىپ تۇرسىڭ سىلەيىپ؟ قىمىز قۇياتىن ىدىس اكەل! — دەپ داۋىستادى ءسۇيىنقارا، شوشالانىڭ جانىندا تۇرعان ادامعا. ماحامبەت تە، جانتاس پەن بالابەك تە الگىنى وسى ساتكە دەيىن بايقاماپتى.
— ءوي، سەندەرگە نە بولعان، تۇگە، كەلىسىپ قويعانداي؟! — دەپ ءسۇيىنقارا «ماقاۋ» جاققا بۇرىلدى. — ەي، نۇرالى، مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن. ەرسارى، سەن دە تىڭدا. ماحامبەتپەن بىرگە تۋعان ەلگە قايتپاق بولىپ، جولىن توسۋشى ەدىڭدەر، ەندى ورتالارىڭا كەلگەندە ۇندەمەۋلەرىڭە جول بولسىن؟ مىنەكي، ماحامبەتتەرىڭ — بەرىشتەن شىققان سۇڭقارىڭ! قولىنا سۋ قۇيىڭدار. الدىنا باس تارتىڭدار. ال سەن، ماحامبەت، ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭداما ەرالى، نۇرالى ءبارىمىز قۇرداسپىز، سودان دا قاتتىراق كەتىسىپ جاتقانىمىز عوي. نۇرالىنىڭ ءتۇرى اناۋ، نە دەسەڭ دە بار ايتارى: «وندا شارۋاڭ بولماسىن»، — دەيدى دە بەدىرەيىپ تۇرا بەرەدى، — دەپ ءسۇيىنقارا تاعى دا قۇرداسىنا تيگىزە سويلەدى. — سول ۇندەمەستىگى ءۇشىن ونى ءبىز بوكەيحان دەپ ايتپايمىز. بوكەيحان نۇرالىداي ۇندەمەس بوپتى عوي. ول دا ءبىزدىڭ نۇرالى قۇساپ قيسىنى كەلسە دە، كەلمەسە دە: «وندا شارۋاڭ بولماسىن»، — دەپ تۇرىپ الاتىن كورىنەدى. ال مەن بولعام، بوكەيگە نۇرالىدان گورى ءوز نەمەرەسى قايبالا سۇلتان كوبىرەك ۇقسايدى دەپ ويلايمىن دا وتىرامىن. وتىرىك پە؟ — دەپ ءسۇيىنقارا اڭگىمە جەلىسىن كۇرت وزگەرتىپ، ماحامبەتكە تىكتەي قارادى. — ساعان كەلگەندە قايبالا سۇلتان دوس پەيىل كورسەتەدى، ماحامبەت، ال اداي بالالارىن اللاقۇلعا قوسپاق بوپ جانتالاسادى. سونىمەن قاتار ول اتىراۋ بويىنداعى پاتشا قامالدارىنا بەكىنگەن ادامدارمەن دە استىرتىن بايلانىس جاساپ تۇرادى. ەگەر جاڭگىردىڭ تاعىن تارتىپ الۋعا كومەكتەسسەڭدەر، يساتاي مەن ماحامبەتتى ءوز قولىممەن ۇستاپ بەرەمىن دەگەن ۋادەسى بار قازاق-ورىس اتاماندارىنا...
ماحامبەت ءلام دەمەستەن قولىنداعى شارانى توبەسىنە ءبىر - اق توڭكەردى.
— ءاي، ەرسارى، ماحامبەتكە كورسەتەر سىيلارىن، قايدا؟.. — دەپ داۋىستادى ءسۇيىنقارا.
— اكەڭدەر، جىگىتتەر، قايبالانىڭ تاباق جالاعىش قۇلىن! — دەگەن ەرسارىنىڭ بارىلداعان جۋان داۋسى ەستىلدى نۋ اراسىنان. ەگدە سارباز وت باسىنا ەكى قولى بايلاۋلى، ۇستىندە بەشپەتى بار ءبىر ادامدى الىپ كەلدى. تۇتقىننىڭ توبەسىندەگى كىشكەنتاي تاقياسى ءبىر شەكەسىنە قيسايىپ كەتىپتى. جانتاس دەرەۋ تانىدى — بۇل قايىپعالي سۇلتاننىڭ جاقىن كەڭەسشى دوسى ەدى.
— ايتقان ءسوزىڭ راس قوي؟ — دەدى ءسۇيىنقارا وعان بۇرىلىپ.
— ءبىر اللانىڭ ءوزى كۋا... — دەپ تۇتقىن جەر تىزەرلەپ، بەتىن جاپتى.
— سۇرا، ماحامبەت، — دەدى ءسۇيىنقارا، اقىنعا قاراپ. — وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەرسارى جاسىرىن بارىپ، قايبالانىڭ قوسىنان بايلاپ اكەپتى عوي مىنا تاباق جالاعىش نەمەنى.
— مەنىڭ سۇراعىم جوق.
— اتامان دار سەنىڭ قايىپعاليىڭا نە جاۋاپ ايتتى؟ — دەپ سۇرادى ءسۇيىنقارا تۇتقىننان.
— ولار جاڭگىر حاننىڭ جاعىندا ەكەن، تاقسىر. ءقايىپعاليدىڭ ءوزى مويىنسۇنىپ كەلسىن، دەپ وتىر.
— بارا بەر، — دەپ ءامىر قىلدى باتىر — جاندارالعا ءبارى بىردەي: جاڭگىر دە، قايبالا دا. تەك ازىرشە جاڭگىر كۇشتىرەك. «قايبالادان ءقاۋپىم جوق... قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى ءبىرىن-بىرى ءمۇجي بەرسىن...» — دەيتىن كورىنەدى گراف سۋحەتلەن...
جۇرت ءۇنسىز كەلىپ تاماققا وتىردى.
— حاندار مەن جاندارالدار سىرىمنىڭ باسىن ءۇش مىڭ سومعا باعالاعان بولاتىن، — دەپ ارىدان وراعىتتى ءسۇيىنقارا. — حان اۋلەتى ەر-تارعىندى دا تۋعان جەردەن ەكى رەت ماسقارالاپ قۋعان عوي. سوناۋ قىرىمعا كەتسە دە ەسىل ەر ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قايتا ورالىپ كەلىپ، قول باستاپ جاۋعا شاپقان. سەنىڭ دە تۋعان اۋىلىڭا ورالىپ، ءوز رۋىڭدى، ءوز حالقىڭدى قورعاپ قالاتىنىڭا سەنىمىم كامىل... تەك ساق بولعايسىڭ، ماحامبەت. قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا قانعا قۇمارتۋىن قويمايدى. قايبالاعا كوپ سەنە بەرمە، بايقاس بول. سىرىمنىڭ تۇبىنە جەتكەن سول يلانعىشتىعى عوي.
ءسۇيىنقارا ەتتى تۋراپ بولىپ، كەزدىگىن ساپتاماسىنىڭ قونى - شىنى ءسۇرتتى دە، قىنىنا سالىپ قويدى. قاسىندا، جولبارىس بوستەگىنىڭ ۇستىندە قىلىشى مەن شوقپارى جاتقان. جانتاس سەمسەردىڭ بالداعىنداعى ورنەكتەرگە قىزىعا قاراپ وتىرعان.
— كوڭىلىڭ قۇلاپ-اق قالعان ەكەن، اياماس ەدىم، ءبىراق بولمايدى، بىرەۋدەن سىيعا الىپ ەدىم، — دەدى ءسۇيىنقارا ونىڭ كوزقاراسىن اڭداپ قاپ. — گراف سۋحەتلەن جاندارال عوي. مىنەكي حاتى، — باتىر قالتاسىنان سارعىش ورامال الىپ، ماحامبەتكە ۇسىندى.
«... زا دوستاۆلەننىح منە دۆۋح رۋسسكيح پلەننىح پوسىلايۋ مام پري سەم وتدەلاننۋيۋ زەلەنىم بارحاتوم سابليۋ. جەلايۋ، چتوب ۆەشش سيا موگلا ۆام پريگوديتسيا27، — دەپ وقىپ شىقتى اقىن. حاتتىڭ اياعىنا سۋحەتلەن قول قويىپ، ءمور باسىپتى.
— «ءبىزدىڭ رەسەيگە قاستىعىمىز جوق جانە ونىڭ دا بىزگە جاۋىقپاۋىن قالايمىز»،- — دەپ جاۋاپ قايتاردىم حاتىنا. ال ەندى سەنىڭ اس الدىنداعى سۇراعىڭا جاۋاپ بەرەيىن، — دەدى ءسۇيىنقارا. — «اتالاستىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن» دەيدى قازاق. ادايدان تۋعانىم راس بولسا، وسى ۇستىرتتە ولەتىنىم دە راس. حيۋا حانى قاڭعىباس شابەكتى ادايعا حان قويام دەپ ەمەكسىتكەن كورىنەدى. سورلى شابەك ورىستىڭ بۇلىكشىل اتامانى اندرەي سترەلششيكوۆتىڭ سويىل سوعارى بولىپ اپتى.
ءبىراق ادايدا حان بولعان ەمەس، بولمايدى دا. بۇل اداي ۇرپاعىنىڭ سوناۋ اتام زاماننان بەرى پەرزەنت بەسىگى مەن اتا مۇددەسى ۇستىندە بەرەر اقتى. ەكى ۇلىمنىڭ سۇيەگى تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا، ال ءۇشىنشى ۇلىمدى حيۋا حانى زىنداندا ءشىرىتىپ ءولتىردى. الىستان شابىنعان كارى بۋرا قۇساپ ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى كەزىپ، مۇردەلەردى اينالسوقتاپ جۇرگەن مەنىڭ ءتۇرىم مىناۋ. قيىپ كەتە الماي... دەپ ءسۇيىنقارا تۇڭگى اسپانداعى جىپىرلاعان سانسىز كوپ جۇلدىزعا قاراپ، ۇيىسا وسكەن، قىسقا، كوك بۋرىل ساقالىن سيپاپ قويدى.
— تۋعان جەرىم تۇساۋ بوپ تۇر اياققا. كوزىمنىڭ تىرىسىندە، اداي جىگىتتەرىنىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ كوزى تىرىسىندە قولىنا قىلىش ۇستاعان قاس دۇشپان ۇيىمىزگە كىرمەك ەمەس، اۋلىمىزدى الماق ەمەس...
مىنەكي، ءىنىم، بار سۇراققا جاۋاپ وسى. ەگەر كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءيىسى قازاق اقنازاردىڭ، تاۋەكەلدىڭ نەمەسە ۇلكەن قاسىمحاننىڭ تۇسىنداعىداي بىرىگەر بولسا، ادايلار دا الىس كەتپەيدى، سول كوپپەن كورەر ۇلى تويدى ءبىر كىسىدەي كوتەرىپ الۋعا بار... مەن بولسام كارتايدىم، ماحامبەت، ۇزاق جورىققا شارشايمىن، ساعان باتامدى بەرەيىن. مىنا سەمسەردى دە ال، — دەپ ءسۇيىنقارا التىن قىناپتى ناركەسكەندى28 ۇستاتا بەردى. — ەرسارى ءجۇز جىگىتىن ويلاپ وتىر. ازىرگە جول ازىق ازىرلەپ، اتتاردى جاراتىپ، وسىندا بولا تۇرسىن، ىبراي اقساقال حابار بەرىسىمەن اتتانادى عوي. جول ۇزاق. يساتايعا سالەم دە. ءبىراق وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى جاڭاتاي باتىردىڭ جوڭعارلارمەن سوعىستاعى حيكاياسىن ۇمىتپا...
جۇڭگو جەرىنەن قاپتاپ كەلە جاتقان جوڭعار جاۋگەرشىلەرىنىڭ ون مىڭ قولىنا بەس ءجۇز ساربازبەن قايمىقپاي قارسى شاۋىپ، قيان-كەسكى ۇرىس ساپ، توقتاتقان ەكەن دۇشپاندى. حاندار مەن سۇلتاندار ءوزارا كەرىلدەسىپ، ءبىر رۋ ەكىنشى رۋمەن شابىسىپ، قالىن، قازاق قىرىق پىشاق بوپ جاتقاندا جەر قايىسقان قيساپسىز جاۋدى جالعىز ءوزى توقتاتىپ، تۋعان جەردى تاپتاتپايدى. ءۇيسىنباي دەگەن باتىر دوسى ەكەۋى باسقىنشىلاردى بىت-شىت ەتىپ، كەرى قۋادى. سايدىڭ تاسىنداي بەس ءجۇز ساربازدان ون جىگىت قالعاندا ەس جيعان دۇشپان دالاقتاپ قاشا بەرۋدى قويىپ، ەسىل ەرلەردى قورشاۋعا الادى...
سول ۇرىستا جاڭاتايدىڭ جالعىز ۇلى توقاشتىڭ مىنگەن اتى وققا ۇشىپ، باتىردىڭ ءوزى دە قازا تابادى. جارالانعان ءۇيسىنباي باتىر ءوز اتىن جاس توقاشقا تارتىپ:
— ەلگە شاپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ بارىنە ايت، قويسىن قازاق الا اۋىزدىقتى! — دەيدى.
بالا ءتىل المايدى، باتىر شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەدى. اناۋ ءبارىبىر ءمىز باقپايدى. سوندا باتىر بالانىڭ اياعىنا جىعىلىپ: «بوگەلمە، اينالايىن، شاپ! ويتكەنى سەنى ولتىرسە، ارتىمىزدا ءبىز ءۇشىن كەك الاتىن جان قالمايدى!» — دەگەن ەكەن...
سول ايتقانداي، ماحامبەت، قينالعان شاقتا حابارشىڭ بىزگە شاباتىن بولسىن. ادايلار اعايىن باسىنا اۋىرتپالىق تۇسكەندە قاراپ قالعان ەمەس... ءبىراق ەسىڭدە بولسىن: بۇركىت بىتكەن العىر قىران بولا بەرمەيدى، قىراننىڭ دا اقيىق العىرى بار. بىلەسىن، بە:
اقيىعىنان ايرىلعان ۇياباسار ۇياداعى جۇمىرتقالارىن قىس كوزى قىراۋدا قالدىرادى. جۇپ -جۇقا قابىق جەل ەتى مەن ۇسكىرىك ايازعا شىداماي جارىلا باستايدى. كوكتەمدە ۇياباسار ۇياسىنا قايتا ورالىپ، قيىن سىننان امان قالعان جالعىز جۇمىرتقانى باۋىرىنا باسادى دا، ابدەن بالاپان شىققانشا ورنىنان تۇرماي شايقاي بەرەدى. الگى جالعىز شىققان جاس تۇلەكتىڭ كۇش-قۋاتى دا، العىرلىعى دا ەرەكشە عاجايىپ بولادى. ازۋى التى قارىس كوكجال ارلاندى الاتىن ناعىز اقيىق قىران سودان شىعادى... ادامدار دا سونداي، ماحامبەت. قيىننىڭ قيانىنان ءوتىپ، شايقاستا شىڭدالعان ەر عانا قالىق ەلدى ايقاسقا باستاپ شىعا الماق.
ەت جەلىنىپ، قول جۋىلعالى قاشان. قىمىز قۇيىلعان شارلار تاعى دا قولدان-قولعا جۇگىرە باستادى. باتىردىڭ اڭگىمەسى اركىمدى دە ويعا قالدىرعانداي، جۇرت ءۇنسىز وتىر. ءسۇيىنقارا ورنىنان تۇردى.
— بيىل كۇز ەرتە ءتۇسىپ، سالقىن بولاتىن سىڭاي تانىتادى، — دەدى ول تاعى دا جۇلدىزدارعا قاراپ. — قوش بول، ماحامبەت...
* * *
ءسۇيىنقارا باتىردىڭ سوڭعى ايتقانى ەسىنە تۇسكەن ماحامبەت اسپانعا كوز تاستاپ، مەشىتتەردىڭ كۇمبەزدەرى مەن مۇنارالارىنا ۇزاق قارادى. بۇگىن مۇنيسكە تاعى دا جولىققان بولاتىن. ءمۇنيس ايتتى، اللاقۇل حان ماحامبەت جايلى سۇراپتى.
— اللاقۇل سەنى ءوز جاعىنا شىعارماق بوپ جۇرگەن كورىنەدى، — دەدى ءمۇنيس، — ال ەگەر دەگەنىنە كونبەسەڭ، قول-اياعىڭدى كىسەندەپ، زەلىلىنىڭ ورنىنا زىندانعا تاستايدى، دەسەدى جۇرت. سوندىقتان ساق بولعايسىڭ. زەلىلى قاشقان سوڭ قالا جانسىزدارعا تولىپ كەتتى...
ىشكى قامالدىڭ قابىرعالارىن ىرگەلەي اينالىپ كەلە جاتىپ، اقىن، اللاقۇلدى ءولتىرىپ، تۇتقىنداردى بوساتسام، دەگەن تاڭەرتەڭگى ويى ەسىنە ءتۇسىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. بالا بوپ كەتكەن بە، نەمەنە. سوعىسقا دا اقىل كەرەك. كوزسىز باتىرلىقتان تۇك شىقپايدى. الىپ كور مىناداي قالىن، قابىرعا مەن تەرەڭ وردىڭ ارعى جاعىنداعى حيۋا ءومىرىنىڭ سارايى مەن گارەمىن...
— حابار بار، — دەدى ماحامبەتتى ەسىك الدىندا قارسى العان جانتاس. — يساتاي ەلگە جار ساپ، جاڭگىرگە قارسى قول جيىپ جاتقان كورىنەدى. بولار بىزگە دە...
— بولدى! — دەدى ماحامبەت. — تاڭەرتەڭ اتتانىپ كەتۋگە ءقازىر بولايىق. ەرسارىعا كىسى شاپتىر: وتكەلدە توسىپ السىن ءبىزدى.
— ساعان نۇربالدى مىنگىزەتىن ات كەرەك پە؟ — دەپ سۇرادى جانتاس.
— ءيا، ات كەرەك. بىرەۋىن ەرەۋگە الامىز. قىزىلباستاردىڭ كەرۋەنى جايلى نە سىبىس بار؟
— كەرۋەن كەلىپتى. ۇلكەن ەكەن. وسى ءتۇن حيۋادان عيراتقا جۇرمەك كورىنەدى.
— نەعىپ تۇرسىڭ ايتپاي؟! نۇربالدى جولعا دايىنداۋ كەرەك. قولداعى بارىمىزدى بەرەيىك وزىنە. كەرۋەنباسىمەن كەلىسىپ قويۋ كەرەك. نۇربالدى ۇيىنە دەيىن توكەن، اپارىپ سالسا بولار ەدى. بار، كەرۋەنشىلەرگە جولىق، ۇمىتپاي ايت: جۇك ارتاتىن اتتارىن سايلاپ قويسىن!
— نۇربال بىزبەن بىرگە جۇرمەي مە؟! — دەپ تاڭىرقادى جانتاس.
— ءوز ۇيىنە قايتادى!
— نەمەنە، ماقپالعا كورسەتۋدەن ۇيالامىسىڭ؟
— قيناعىم كەلمەيدى بايعۇستى. نارىنقۇم بىزگە ءوز ۇيىمىزدەي، ال وعان بوتەن عوي...
* * *
ابدەن قاراڭعى تۇسە حيۋانىڭ باس قاقپاسىنان اۋعان كەرۋەنى شىقتى. تۇنگى سالقىنمەن جۇرەيىك دەپ ادەيى كەش شىقتى.
زىندانداعى زەلىلىدەن ايىرىلىپ قالعان ميرشابتاردىڭ كەسىلگەن باستارىن قاقپاعا ۇپ-ۇزىن توت شەگەلەرمەن، اعاش قازىقتارمەن قاعىپ تاستاپتى. ەڭ سوڭعى تۇيەگە مىنگەن نۇربال بەتىن قارا پەردەمەن بۇركەپ الىپ، ءۇنسىز جىلاپ كەلەدى. قاسىندا جەتەگىنە قوس ات العان ۇندەمەس توكە بار.
* * *
... حيۋانىڭ ازانشىلارى مەشىت مۇنارالارىنا شىققان كەزدە شالعاي وتكەلدىڭ جاعاسىنداعى سەكسەۋىلى قالىق ءبىر سايدا ماحامبەتتىڭ جىگىتتەرى ءسۇيىنقارا ساربازدارىن ۇشىراتتى. ولاردىڭ اراسىنان ماحامبەت استىنداعى اتى اق كوبىك بوپ تەرلەگەن ءمۇنيستى كوردى.
— تاڭىرقاما، ماحامبەت. كەتپەنىمدى سەمسەرگە ايىرباستاعام جوق. مۇراپتىعىم جاقسى. سەنى شىعارىپ سالايىن دەپ كەلدىم، — - دەدى ءمۇنيس دوسىنان بۇرىنىراق سويلەپ. — جەيقۇننىڭ ارعى بەتىنە وتپەي تۇرعانىڭدا ەزىڭدى زەلىلىگە جولىقتىرعىم كەلەدى.
قاسىندا بوتا تىرسەك اراب ارعىماعىنا مىنگەن جيناقى، ارىق ادام كورىنەدى. ۇستىندە قىمبات ماتادان تىگىلگەن جەڭىل شاپانى بار، باسىنا قارا تورى ءوڭى مەن اشاڭ بەتىن ايقىندان تۇسكەن كۇمىستەي كوك جىلتىر قاراكول تىماق كيىپتى.
«شاماسى، اباقتىنىڭ ازابى كۇلكىنى دە ۇمىتتىرعان - اۋ..» — دەپ ويلاپ قويدى ماحامبەت.
— باۋىرلارىم - اۋ، ۇندەمەي قالعاندارىن، قالاي؟ — دەدى ءمۇنيس.
اقىندار ات ۇستىنەن جاقىنداستى دا، ەسكى تانىستارداي قۇشاقتاسىپ كورىستى.
— جىردى زىنداندا ۇستاپ تۇرا المايسىڭ. بوستاندىققا شىققانىڭا قۋانىشتىمىن، زەلىلى، — دەدى ماحامبەت.
— ءبىز ەندى بوسپىز با؟! وندا مۇندا نەگە تىعىلىپ تۇرمىز؟ — : دەدى زەلىلى اششى كەكەسىنمەن. — اكبار پاديشاھتى سوعىس ونەرىنە ۇيرەتكەن ۇلى تۇرىكپەن بايرامحان: «قۇل قۇمعا كىرىپ كەتسە دە قۇلدىقتان قۇتىلا المايدى» دەيدى ەكەن...
— الەمنىڭ بارشا بايلىعى قولىندا تۇرسا دا، قۇل بوپ قالاتىندار بار. ال قولدا تۇك جوق، ءتىپتى باس بوستاندىعىم جوق جاعدايدا دا قۇل بولمايتىندار بار! — دەدى ماحامبەت. — قولىمىزدا سەمسەر تۇرعاندا بوسپىز!..
قىمىز تولتىرعان اعاش اياقتى كوتەرە ۇستاعان جاس اداي جاۋىنگەرى باتىرعا كەلدى.
— اقىرىن، ءبىر تامشىسى دا جەرگە تامباسىن! — دەپ باج ەتە ءتۇستى ءسۇيىنقارا. سوسىن قورجىنىنان ءبىر كۇلشە نان الىپ، تورتكە ءبولدى دە، ءبىر جاپىراعىن مۇنيسكە، ەكىنشىسىن — ماحامبەتكە، ءۇشىنشىسىن — زەلىلىگە بەردى...
— جاسى ۇلكەننىڭ ءسوزىن تىڭداڭدار: قولعا قۇران الىپ ىشكەن انتتان، نان ۇستاپ بەرگەن سەرت الدەقايدا كيەلى دە قاتتىراق بولادى. «قۇراندى باسساڭ دا ناندى باسپا، اياق استىنا اق تامىزبا» دەيدى قازاق. ءقازىر ءارقايسىمىز ءوز جونىمىزگە كەتەمىز. حيۋانىڭ كەدەي-كەپشىگى ءمۇنيستى كۇتەدى، تۇرىكپەن اۋىلدارى زەلىلىسىن كورۋگە اسىق، ال سەنى، ماحامبەت، يساتاي شاقىرىپ جاتىر! ەندەشە مىناۋ نان مەن مىناۋ اق قانجىعاعا بايلاعان قارا تورسىقتا شايقالىپ، ابدەن كۇشىنە ەنگەن سارى قىمىز، بولاشاق شايقاس، كەلەر جورىق الدىندا بىزگە قۋات بەرسىن!..
ءسۇيىنقارا اياقتان ءبىر ۇرتتادى دا، ماحامبەتكە ۇسىندى. ىدىس جىگىتتەن - جىگىتكە اۋىسىپ، جاعالاي بەردى...
وتكەلگە جەتپەي ماحامبەت اتىنان قارعىپ ءتۇستى دە، ءبىر ءتۇپ جۋساندى تامىرىمەن جۇلىپ الدى. سوسىن قايتادان اتىنا ەسكىرىپ ءمىنىپ، ءمۇنيستىڭ ارتىنان تۇرا شاپتى. ات ءدۇبىرىن ەستىپ ءمۇنيس تە تىزگىن تارتتى.
— ءما، ءمۇنيس! مىنا جۋساندى راۋشان گۇلدەردىڭ جانىنا اپارىپ ەك. سۋ قۇيماي بايقاپ كور — قايسىسى مىقتى شىعار ەكەن: راۋشان با، جۋسان با!..
* * *
— ەنشاللا، ەندى ءبىز ارعى بەتتى جايلايمىز، — دەپ ەرسارى ءوزىنىڭ تالاي جورىقتا سىننان وتكەن كارى تارلانىن تولقىنعا قارسى سالدى. نايزاسىنىڭ ۇشىندا ءبىر ۋىس جىلقى قۇيرىعى مەن القىزىل شۇبەرەك جەلبىرەپ بارادى. يىعىنا قوناقتاپ سۇڭقارى جالپ-جالپ ەتىپ قانات قاعىپ قويادى. ول — ءسۇيىنقارادان العان تارتۋى.
ۇندەمەس نۇرالى، جانتاس، بالابەك جانە نويان ماحامبەتتىڭ جانىندا كەتىپ بارادى.
ەكىنشى ءبولىم
ساعىربايدىڭ ەسەر ۇلى.
تاس ورماننىڭ اۋەنى. اقشولپان.
الديار - اتانىڭ ءولىمى.
ءدارۋشى جۇرتتا قالعان جوق.
دالا ىستىقتان ماۋجىراپ جاتىر. شىقىلىق قاعىپ، بەتەگە ۇستىندە جەر باۋىرلاپ جۇيتكىپ جۇرگەن قۇستار دا زىم-زيا جوعالىپتى. شىبىنداعان ءبىر ءۇيىر بيە الىستاعى سۋاتقا كەتىپ بارادى. تىعىرشىقتاي توق سارشۇناقتار ىندەرىنىڭ اۋزىندا جۇندەس تومارشاداي قازديىپ قالىپتى. يمەك تۇمسىعىن اڭقايتا اشىپ، ءۇپ - ۇشكىر قىزىل ءتىلىن جالاقتاتقان كارى بۇركىت جاپان تۇزدەگى جارتىلاي قۇلاعان جالعىز مازارعا بارىپ قوندى. ەكىنشىسى، مىنادان گورى جاستاۋى، ءالى اينالىپ ءجۇر. اپتاپتان ءتۇسى وڭعان شۇبەرەكتەي بوزارىپ كەتكەن شىرقاۋ اسپاندا، سوناۋ اقشا بۇلتتىڭ اياسىنداعى سالقىن سامالدا قالىقتاپ ءجۇر.
كارى بۇركىت ءبىر ءتۇپ سارعىش ءشيدىڭ اراسىنان قىلتيعان سارشۇناقتى شالىپ قاپ، ۇمتىلا بەرىپ ەدى، اناۋ سول زاماتتا - اق ىنىنە سۇڭگىپ كەتتى. قىران قاناتىن قومداپ، اينالاسىنا كوز تاستادى.
كەڭ جازىقتا اپ-الاسا، دۇڭكيگەن دوعال باس جوتالار كولبەپ جاتىر. ەن، ۇلكەن قىرقانىڭ ەتەگىندە تەرەڭ جىرا قاراۋىتادى، ونىڭ ارجاعىندا جول بار. ءبارى دە باياعىدان بەرى كورىپ كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى دۇنيە.
ءوزى سوناۋ شالعايداعى وزەننىڭ ارعى جاعىنداعى جاقپار تاستى تاۋدا تۇلەپ ەسكەنىمەن قاناتى قاتايعالى بەرى وسى ايماقتا جەم اۋلايدى. جاس شاعىندا اناۋ قالىن، قۇمنىڭ قاق ورتاسىندا ادامدار قىرعىنىن دا كورگەنى بار.
ولەكسە جەۋگە سوندا قانشاما قارا قۇس، قانشاما قۇمان جينالدى دەسەڭشى. جەمتىك دەگەنىن، جەتكىلىكتى ەدى. بۇرىن-سوڭدى ونداي ىرعىن مولشىلىقتى ءوز باسى كورگەن ەمەس...
بىردە اڭنان ورالسا، ۇياباسارى جارتاستىڭ ەتەگىندە جايراپ جاتىر ەكەن. ۇيا قاڭىراپ قاپتى. قابىعىن ارشىپ تاستاعان اشا تاياق پەن قارا قىلدان توقىعان توردىڭ جىرتىعى كورىنەدى. اينالا شاشىلعان قاۋىرسىن، مامىق ءجۇن، جارتاستىڭ ءبىر جارعىشاعىنا قان سىڭگەن شۇبەرەك ءىلىپ قالىپتى...
ۇزاقتى كۇن تاۋ-تاستىڭ ءۇستىن شىر اينالا شاڭقىلداپ، ءۇن باسارىن، بالاپاندارىن شاقىرۋمەن بولدى. ءتۇندى دە جالعىز وتكەردى. تاق اتا تاعى دا كوككە كوتەرىلىپ، شارق ۇرىپ ىزدەۋگە كىرىستى. ءبىراق اشتىق قىسىپ، دالاعا قايتا كەلدى. كوزىنە بەزەك قاعىپ، ماڭىراپ جۇرگەن اپپاق قوشاقان ءتۇستى. الگى ەسسىز سورلى ءبىر دوڭنەن ەكىنشى دوڭگە شىعىپ، اينالاسىنا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ الادى دا، ىلگەرى جونەيدى. اش بۇركىت لاقتىرعان تاستاي قۇيىلىپ كەپ، قوزىنى تۇياعىمەن ءبۇرىپ ءتۇستى دە، توبەسىن ۇشكىر تۇمسىعىمەن تەسىپ جىبەردى.
سوسىن جەمتىگىن ىلگەن بويى اۋەلەپ باردى دا، ۇياسىنىڭ جوقتىعى، بالاپاندارىنان ايىرىلعانى ەسىنە ءتۇسىپ، بەتەگەگە قايتا قوندى. قوشاقاننىڭ جۇپ-جۇمساق جۇقا تەرىسىن سوياۋداي وتكىر تىرناقتارىمەن تىلگىلەپ، ەتىن اق بۇيرا جۇنىمەن قوسا جۇلىپ، قاربىتىپ جەي باستادى.
جوعارىدان تانىس سۋىل ەستىلگەندە توياتتاپ تا قالعان-دى. جالت قاراسا، جاس قىران ەكەن زۋلاعان. كارى بۇركىت تۇمسىعىنداعى ءبىر جاپىراق قىزىلدى تاستاي بەرىپ، قارسى ۇمتىلدى. ءبىراق قارۋلى مۇزبالاق ونى العاشقى ەكپىنىمەن - اق سوعىپ ءوتىپ، شالقاسىنان ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، قوشاقاننىڭ قالدىعىنا بارىپ قوندى. بۇل كەپە - كەرنەۋ باسىنعاندىق ەدى. ءشاۋ قىراننىڭ كوزى قانعا تولىپ، ءجۇنى ءۇرپيىپ كەتتى. بار قۋاتىن بويىنا جيىپ، تۇمسىعىن ىزالانا اشىپ، تۇياق - توپشىسىن تەبۋگە سايلاپ الدى دا، جاۋىنا اتىلدى. قوس قىران شىرقاپ بيىكتەگى بۇلتتارعا جەڭىپ، بىرىنەن-بىرى ايىرىلماي، قاناتتارىمەن سابالاسا باستادى. ءبارى بۇركىت ايانار ەمەس، الىسىپ-اق ءجۇر. سامعاپ، بيىكتەي تۇسەر مە ەدى، شىركىن، ءبىراق جاس قىران قويار ەمەس، باستىرمالاتىپ بارادى.
تۇلكى تۇرماق قاسقىردى دا ءبىر-اق شايقايتىن وسى ولكەنىڭ ءامىرشىسى — وي قۇسى اقىرىندا جان ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى. ول تايقىپ بارىپ، الىستاعى جون-جوتاعا قاراي كەتتى، ال جەڭىسكە جەتكەن اقيىق قوشاقاننىڭ جەمتىگىنە قايتا بارىپ قوندى.
سودان بەرمەن بۇل جازىقتىق ەكى قوجاسى بار.
جاس قىراننىڭ وتكىر تۇياعىنان تۇسكەن جاراقاتتارى كوپكە دەيىن جازىلمادى. بىرتە-بىرتە كارى قۇستىڭ ءالى دە ادا بولا بەردى. ەندى سارشۇناق، تىشقان اۋلاپ كۇنەلتەدى. بۇ شاقتا قويان ەكەش قويان دا الدىرمايدى. ال اناۋ جۇرگەن اقيىقتىڭ اشقاراقتىعىن ايتا كورمەڭىز. دىم تاتىرمايدى. ءوزى قىرعاۋىل ءىلىپ، .شاۋ - مىناۋ اداسىپ قالعان قوزى-لاقتاردى اڭدىپ ءجۇرىپ، ءبىر كوزىن كارى بۇركىتتەن المايدى. ونداعى ويى — مىنانىڭ بىردەمە ىلگەنىن كوزى شالسا، دەرەۋ تارپا باس سالىپ، تارتىپ الۋ.
ال بۇگىن كارى بۇركىت توق ەدى، سوندىقتان جاس باسەكەلەسىنە كوڭىل اۋدارا قويمايدى. ونىڭ مازاسىن الىپ تۇرعان باسقا جايت. بالاپاندارىنان ايرىلعان سوڭ مەكەن ەتكەن مىناۋ مازاردىڭ ماڭىنان تاعى دا ەكى اياقتى تاعى كورىندى. ەكى قىرقانىڭ اراسىنداعى سايدا قوي جايىلىپ ءجۇر. وسى جەردەن باياعىدا التىن قىرعاۋىل ىلگەنى ەسىنە ءتۇستى. كولەڭكە قۋعان قويلار ۇيلىعىسىپ، ءبىرىنىڭ باۋىرىنا ءبىرى باسىن تىعىپ، توپتاسىپ تۇر. ولار وسى تۇرىسىندا شاعىن ارال سياقتى، قۇددى سوناۋ شىرقاۋ اسپانداعى جاس قىران اينالا قالىقتاپ جۇرگەن اقشا بۇلتتان اۋمايدى.
قويدى ەكى ادام باعىپ ءجۇر.
قۇلاعان مازاردىڭ قابىرعاسىنا قوناقتاعان قۇس وسى ءبىر تۇسىنىكسىز، قوس اياقتى قۇبىجىقتارعا ساقتانا قاراپ وتىر. تەگى ءومىر بويى قورقا قاراپ كەلەدى ولارعا.
وتىرعانداردىڭ بىرەۋى ورنىنان تۇرىپ، وتاردى اينالىپ شىقتى. قۇس ونى تانىدى. وسى ادام بىردە دالاعا بۇركىتتىڭ بالاپانىن الىپ كەلىپ، ۇشىرىپ قويا بەرگەن بولاتىن، سودان ەسىندە قالىپتى. الگى بالاپان كەڭ جازىقتى ءبىر اينالىپ شىقتى دا، كارى قىراننىڭ جۇرەگىن شىم ەتكىزىپ، كوزدەن ءبىرجولا عايىپ بولدى.
مىناۋ قويشى ۇشىرىپ قويا بەرگەن سول بالاپاننىڭ ءوز تۇلەگى ەكەنىن مازار يەسى قايدان ءبىلسىن. جارتاستىڭ ۇستىندەگى بۇنىڭ ۇياسىن بۇزىپ، جىرتىلعان تورىن تاستاپ كەتكەن ادامداردىڭ ءوزى اسپانعا تۇڭعىش كوتەرىلگەنىن دە كورگەن جيدەلى اۋىلىنان ەكەنىن دە بىلمەيتىن...
جيدەلى كەڭ جازيرانىڭ ەڭ شەتىنە، ونىڭ نارىنقۇممەن جاناسقان جەرىنە ورنالاسقان.
بەتەگەلى جازىق پەن شاعىل قۇم تۇيىسكەن تۇستا قورشاي ەسكەن قالىڭ سەكسەۋىل مەن شىتىرمان جىڭعىل قۇشاعىندا ءشوبى شۇيگىن جاسىل جايلاۋ بار.. شابىندىقتىڭ قاق ورتاسىنداعى جەركەپەلەردە كەڭ دالانىن، جارلى-جاقىبايى — جاتاقتار تۇرادى. ءتۇتىن باسىنا ەكى تۇياق ۋاق مال مەن ىڭىرشاعى شىققان جالعىز تۇيە عانا بار؛ بۇتكىل اۋىلدىڭ قاۋجايتىنى — الاقانداي تارى ەگىستىگى. بار بايلىق وسى.
جاتاقتار وزدەرىن وسىدان قىرىق جىل شاماسى بۇرىن اق پاتشا مەن حان اۋلەتىنە قارسى كوتەرىلىس باستاعان اتاقتى سىرىم دات ۇلىنىڭ ساربازدارىنان قالعان ۇرپاقپىز دەپ ەسەپتەيتىن. بۇلاردىڭ اراسىندا قازاقتار ەدىل جاعاسىنان جايىققا كوشە قاشقاندا ۇلى كوشكە ىلەسە الماي قالىپ قويعاندار دا بار. قازاق-ورىس وتريادتارى مەن حان نوكەرلەرىنەن جىرىلا بوسقان قالىڭ ەل مالدان دا، جاننان دا ايىرىلىپ، قالىڭ قۇمعا، قۋ تاقىرعا قامالدى عوي. ءجۇرىپ وتكەن جولىندا كومۋسىز قالعان كوپ ولىك — ساۋدىراعان قۋ سۇيەك...
ازاپتى ساپاردىڭ اياعىنا ءبارى بىردەي شىعا المادى. العا جىلجىعان سايىن جول بويىنداعى سۇيەك كوبەيە بەردى. كەيبىرەۋلەر جازالاۋشى جاساقتاردىڭ قولىنا تۇسپەۋ ءۇشىن جولدان بۇرىلىپ، قۇمدا قاقتالىپ ءولدى. بىرنەشە ءتۇتىن وسى جيدەلىگە كەلىپ جەتتى.
اۋىل ادامدارى ولاردى جاتسىنىپ سىرتقا تەپپەي، قولدا بار قويلارىن، قالعان-قۇتقان تارىسىن اعايىنشىلىقپەن ءبولىستى. كىرمەلەر دە قاراپ قالماي، اۋىل جىگىتتەرىنە ۇستا كاسىبىن ۇيرەتە باستادى. بەرىش رۋىنىڭ جىگىتتەرى اداي قىزدارىن، ادايلار — بەرىش سۇلۋلارىن ايتتىرىپ، نايماندار ارعىندارمەن قۇدا بولدى. بالا-شاعا كوبەيىپ، جيدەلى جۇرتى وسىپ-ونە بەردى. يت جۇگىرتىپ، قۇس سالۋشىلار دا شىقتى... سول باياعى سىرىم ساربازدارى مەن ەدىل جاعاسىنان كەلگەندەردىڭ اراسىنان ءبىرلى - جارىمى ءال جيىپ، تۇرمىس تۇزەدى. جيدەلى جاماعاتى وزدەرىنىڭ، جەرگىلىكتى بايشىگەشتەرىنىڭ باسشىلىعىمەن جاقسىلى - جامان كۇن كەشىپ جاتتى. سىرىم جورىعىنىڭ ءدۇمپۋى ەستەرىنەن كەتە قويماعان جۋاندار دا كوپ دىگەرلەمەيتىن.
بۇل اۋىلدىڭ ءوز جايساڭدارى دا جوق ەمەس-تى. سولاردىڭ ىشىندە القا دەگەن سىمباتتى، بويشاڭ ايەلدىڭ ەسىمى ەل اۋزىندا ايرىقشا اتالاتىن. ول ءوزى كوپتى كەرگەن كونەلەردەي اقىلدى، كۇش-قايراتى پالۋان جىگىتتەرگە بارا - بار جان. جاس كەزىندە وسى ولكەنىڭ اتاقتى ءانشىسى بولاتىن.
ءقازىر القانىڭ جەر ۇيىندە ايران دا تاپشى. سوندا دا مال ۇستاپ داعدىلانعان ايەل سىرت كوزگە سىر الدىرمايدى. سونىسىنا وراي جۇرت ونى بەرەكەلى قاتىن دەپ سىيلايدى. كۇيەۋى — ساعىرباي قويشىنىڭ قاشان كورسەڭ ءۇستى ءبۇتىن، مۇنتازداي تانا. اناۋ قۇراق جەيدەنى دە، كيىز بايپاقتى دا، ەلتىرى تىماقتا دا القا ءوز قولىمەن تىگىپ بەرگەن. وسى جاسقا كەلگەنشە تۇرمىسقا نالىپ، ءتىرى پەندەگە مۇڭىن شاعىپ كەرگەن ەمەس. قوس ۇلى قۇرمان مەن بايعازى بولسا اناۋ، قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە ءوسىپ، ەرجەتىپ كەلەدى. ولارعا ساعىرباي مەن القا نە زەكىپ، نە قول جۇمساپتى دەگەندى اۋىل ءىشى ەشقاشان ەستىگەن ەمەس. كەدەي جاتاقتان تۋسا دا، بۇل ەكەۋى مالدى اۋىلدىڭ مازاعىن كورمەي، ءجابىر-جاپا شەكپەي، ەركىن ءوسىپ كەلەدى.
ەل جيىلىپ، توي-تومالاق بولعان جەردە القا كۇيەۋىنىڭ، شالبارىن كيىپ، شارشى توپقا تۇسەتىن. وندايدا بۇعان تەڭ كەلەر كۇش يەسى سيرەك تابىلاتىن. ءبىر قارتايعان ۇستا ونىمەن كۇرەسەمىن دەپ ماسقارا بولعانى ءالى كۇنگە جۇرتتىق ەسىندە. الگى بايعۇس ەكى دۇركىن جاۋىرىنىمەن جەر سۇرگەن سوڭ ۇيات پەن قورلىققا شىداماي جيدەلىدەن قاشىپ كەتتى...
ال اۋىلداعى ناعىز اتىشۋلى ادام القانىڭ ۇلى — قۇرمانعازى بولاتىن. اكەسى سياقتى ول دا قارشادايىنان قوي باقتى. ءبىراق اكەسىنىڭ قاسىندا، جالپى ءوز قۇرداستارىنىڭ قاسىندا ونىڭ شوپاندىعى تۇككە تاتىمايتىن بوس اۋرە ەدى. بالا كەزىندە الدىنداعى بەس قوزىعا نە بولا الماعان جان ەسەيگەندە قوي باعىپ نە وڭدىرۋشى ەدى. ءتىپتى كەيدە شوپان ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتەدى. وندايدا مال ەسىنە تۇسىسىمەن اينالاسىنا تىنتە كوز جىبەرىپ الادى دا، ءبورى شاپقانداي باجىلداي باستايدى. ونىڭ كۇندەي كۇركىرەگەن كۇشتى داۋىسىنان شوشىنعان قويلار بەتەگەلى جازىقپەن ۇركە جوسىلىپ كەپ، قويشى جانىندا ءۇرپيىسىپ ءبىراز تۇرادى دا، قايتا تاراپ كەتەدى. ۇزاماي مال — باقتاشىسىن، شوپان — وتارىپ تاعى ۇمىتادى. جاس قويشى اداسقان قوزى، ءبولىنىپ قالعان قوي ءۇشىن مال يەسىنەن تالاي رەت قامشى دا جەدى. ءبىراق جۇرت ەشقاشان دا ونىڭ جىلاعانىن كورگەن ەمەس. قاشان دا بولسا وي قۇشاعىندا تۇنەرىپ جۇرگەنى.
جيدەلى جۇرتى ونى العاشىندا ىلعي «ساعىربايدىڭ قيسىعى» نەمەسە «القانىڭ اقىماعى» دەپ اتايتىن. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. بالانىڭ، ان-كۇيگە قۇمارلىعى وراسان ەدى. دومبىرا بولسىن، قوبىز بولسىن، سىبىزعى بولسىن — ءبارىن دە ەلتە تىڭداپ، شەشەسى ايتقان انگە دە، ەل ارالاعان جاھانكەزدىڭ جىرىنا دا قۇلاي قۇلاق تۇرەتىن. ءان شىرقالعان جەردە قالىن، بۇتانىڭ اراسىنا كىرىپ الىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تىڭداپ جاتا بەرۋدەن جالىقپايتىن. ايتپەسە تاماق ءىشۋدى دە ۇمىتىپ، ءشيدىڭ اراسىندا سايراعان قۇسقا ەلىكتەپ وتىرا بەرەتىن. ەدىلدىڭ جاعاسىنان كەلگەن كارى قويشىلاردىڭ بىرەۋى بەرىپ كەتكەن ەسكى قوبىزعا اۋىلدا ەستىگەن مۇڭدى اندەردى سالىپ، بوزداتاتىن دا كەزدەرى بولادى.
كەلە-كەلە جۇرتشىلىق «ساعىربايدىڭ قيسىعى»، «القانىڭ اقىماعى» دەگەن سوزدەرگە باسقاشا ماعىنا بەرىپ سويلەۋگە اينالدى. كىشكەنتاي قۇرماش وسى ماڭنىڭ ەڭ تاڭداۋلى كۇيشىلەرىمەن تايسالماي ونەر جارىسىنا تۇسكەندە ەل وعان ءارى تاڭىرقاي، ءارى قىزىعا قارايتىن بولدى. ەندى بىردە ونىڭ ءوز قولىمەن جاساپ العان، باسقا دومبىرالاردان الدەقايدا ءۇندى، الدەقايدا اۋەزدى اسپابىن كەرگەندە كوپشىلىك بۇرىنعىدان دا تاڭىرقاي ءتۇستى. جەتكىنشەك جاڭا دومبىراسىن قولىنا الىپ، بۇدان بۇرىن ەشكىم ەشقاشان ەستىمەگەن ءوزىنىڭ تۇڭعىش كۇيىن تارتا جونەلگەندە جيدەلى قاۋىمىنىڭ قۋانىشى ارناسىنان اسىپ توگىپ، كورشىلەس جاتقان كوپ اۋىلعا تارالىپ كەتتى.
بىرەۋلەر، ساعىربايدىڭ جەتىنشى اتاسى ۇلى كۇيشى بولعان ەكەن، قۇرماشقا سو جارىقتىقتىڭ ەنەرى دارىعان عوي دەستى. ەكىنشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، قۇرماشتىڭ دومبىراسى دا اينا - قاتەسى جوق «ءفارابيدىڭ قوس ىشەكتى دومبىراسىنداي» سيقىرلى بولسا كەرەك. ءتىپتى، مۇمكىن قۇرماشتىڭ ءوزى دە بۇدان نەشە ءجۇز جىل بۇرىن سىردىڭ جاعاسىندا ءومىر سۇرگەن، دومبىرانى ويلاپ شىعارعان، قىپشاقتاردىڭ ۇلى مۋزىكانتى مۇحاممەد ءال - ءفارابيدىڭ تىكە ءۇرىم-بۇتاعى شىعار. «داۋسى ءفارابيدىڭ قوس ىشەكتى دومبىراسىنىڭ ۇنىندەي تازا ەكەن» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان عوي...
— قالاي دەسەڭ، ولاي دە، ءبىراق مىنا بالانى ءجاي عانا دومبىراشى دەۋگە بولمايدى. شىنىندا دا جىن-شايتان يەكتەگەن بولۋ كەرەك ءوزىن. كادۋەلگى بالالارعا قاي جەرى ۇقسايدى بۇنىڭ؟! — دەپ جاعالارىن ۇستاستى ۇشىنشىلەر.
— اۋ، اعايىن، قىر توسىندە اتاقتى كۇيشى از با ەدى، كازىر دە جەتكىلىكتى ەمەس پە؟ كوز جاسىنان قاق تۇرعان، جەل وتىندە كونى كەۋىپ سۋالعان، كۇن كوزىندە جونى جانىپ قۋارعان، باسقىنشىلار تالاپ - تالاپ، تونالعان مىناۋ دالادا از بون پا ەدى انشىلەر مەن كۇيشىلەر؟.. ال سولاردىڭ قايسىسى ساعىربايدىڭ بالاسىنداي قارشادايىنان قاتپاس - قايسار قيسىق بولىپ كوردى ەكەن؟ — دەيتىن اۋىل اقساقالى الديار كاريا، ءوز ويىن اشىق ايتىپ.
الدياردىڭ اقىلىنا جيدەلىدە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيتىن. ۇلكەن دە، كىشى دە ونى ادىلدىگىنە وراي الديار بي دەپ اتايتىن. جاس كەزىندە جاپان دالانى جالپاعىنان باسىپ ەتىپ، ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز جەرىندە بولىپ قايتقان، تالاي-تالاي قاقتىعىستى باستان كەشكەن ادام. ۇلكەن اتاسى جوڭعارلارمەن سوعىستا باتىر اتانسا، ءوزى فرانسۋزدارعا قارسى بولعان وتان سوعىسىندا ورىس پاتشاسىنان العىس العان.
— ءانىمىزدىڭ تىنىسى كەڭ، اۋەزى مايدا قوڭىر بولعانىمەن، كۇيىمىزدىڭ كۇمبىرلەگەن كومەيىندە توگىلمەلى تۇيدەك بار، — دەيتىن الديار مۇڭدى ۇنمەن ءسوزىن جالعاپ. — جەندەتتەر بوزداقتارىمىزدىڭ باسىن مىڭ مارتە شاپتى عوي. جالپاق ەلدىڭ ەسىن ەكەۋ، ءتۇسىن تورتەۋ ەتىپ، بىت-شىت قىلىپ بوستىرىپ، قىزىل قانعا بوكتىرىپ، قورلادى - اۋ دۇشپان، قورلادى - اۋ! ەرلەرىنەن، ەلدىگىنەن ايىرىلعان كوپشىلىك ءوز بوپ قالعان. باس قۇرايتىن جان تابىلمادى، قول جياتىن جەر تابىلمادى. ءار ءجۇز، ءار رۋ، ءار اتا ءوز الدىنا جان ساۋعالاۋمەن ءجۇرمىز. بۇگىن بىزدە ءابىلقايىرداي حان دا جوق، بوگەنباي، تايلاق، سايرىق سىندى باتىر دا جوق. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سىرىمدى جوقتاپ جىلايمىز. قازاعىم ەڭىرەگەن ەرلەرىنەن عانا ەمەس، ەلدىگىنەن دە ايىرىلدى، تانىمىزگە بوتەن تاڭبا ءتۇستى. وسىنداي ەلگە قۇرماشتاي ەسەر دومبىراشى كەرەك پە؟ كۇيى كومەيىڭە ىزا بوپ كەپتەلىپ، جۇرەگىڭدى سىزداتاتىن، جانىڭدى جاي تاپتىرماي، وتكەن جورىقتار جايلى ۇمىت بولعان سوزدەردى ەسىڭە تۇسىرەتىن قىرسىق دومبىراشى بۇل ەلگە نەسىنە كەرەك؟! ساعىربايدىڭ مىنا بالاسى ەل باسىنا تۇسكەن قاسىرەت -اپاتتىڭ بارشا ازا - مۇڭىن بويىنا جيعان زارلى دا شەرلى اندەرىمىزدىڭ قارالى ارناسىنا ارقىراعان ەكپىنمەن كەلىپ قوسىلعانداي...
اللانىڭ ارقاسىندا، بوگەنباي باستاعان باتىرلار مەن ءۇش جۇزدەن جينالعان مىق سان قول جەر قايىستىرعان جوڭعار جاۋگەرشىلەرىنەن دالامىزدى تازارتىپ، ەل نامىسىن قورعاپ قالدى. ءبىراق سودان بەرى ءوز كۇشىمىز دە السىرەدى، ەل ىشىندە ەر جىگىتتەر ازايىپ، بارلىق ءجۇزدى قورقىنىش بيلەگەن...
سىرىمدى ساقتاي المادىق قوي. ارىستاننىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز كوپ جۇرەگىن قۇرماشتىڭ كۇيىندەي تولقىتۋشى ەدى. ەردى - اۋ ەل دە سوڭىنان! سىرىم باتىر تىككەن تۋدىڭ استىنا قانشاما جىگىت جينالدى. قازاق قايتا تۋعانداي، كۇش-قۋات بۇرىنعىداي مولايىپ، جىگىتتەردىڭ بويىنا اتا-بابامىزدىڭ جاۋىنگەر رۋحى قايتا قونعانداي بولىپ ەدى. حانداردى تاۋبەسىنە كەلتىرەمىن، ەلىمدى جاقسى ومىرگە جەتكىزەمىن دەپ سىرىم ون جىل شابىستى. جەڭىسكە دە از قالىپ ەدى، ءبىراق اللا-تاعالا تاعى دا جولىمىزدى وڭعارمادى. جەر بەتىن جۇت باستى. جول بويى شاشىلعان سۇيەك جانە كوبەيدى. ولىمگە مويىن ۇسىنعان اتا-بابا بىزگە: بارىنە دە شىداڭدار، اللانىڭ جازعانىن ءۇن شىعارماي كوتەرىپ الىڭدار دەپ وسيەت ايتتى..
قۇداي - تاعالا قۇدىرەتتى عوي؟ جەر بەتىندەگى ءبىز سياقتى قۇلدارىن ءاربىر قيسىق قىلىعى ءۇشىن جازالاپ وتىرادى. بۇلىكشىل پەندەدەن، ءور - باتىل جىر مەن ەسەر سوزدەن اۋلاق بولىڭدار دەگەن بۇرىنعىلار. قۇرماشقا اباي بولىڭدار، ساقتاڭدار ونى، تەك دومبىراسى ءسال سابىرلىراق سويلەسىن...
الديار ادەتتە بۇنداي ۇزاق سويلەمەيتىن. سوزگە ساران، كاريا قۇرماشتىڭ دارىنىنا قاتتى -اق قۇلاعان سياقتى.
كەيدە ىستەپ وتىرعان شارۋاسىن تاستاپ، اياڭداپ اۋىل ارالاپ كەتەدى. ورتالارىنا قۇرماشتى العان بوزبالالاردىڭ جانىنان ۇلكەندەرگە ءتان سالماقتى سابىرمەن جايلاپ ءوتىپ، جاقىن ماڭداعى كيىز ۇيگە كىرەدى دە، وتاعاسىمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، قۇرماش كۇيىنە قۇلاق توسادى. بۇلك ەتۋدى بىلمەيتىن بەزىرەيگەن سۋىق جۇزىنەن ونىڭ الدە دومبىرا تىڭداپ، الدە ءوز ويىنا بەرىلىپ وتىرعانىن اڭعارۋ قيىن...
پا، شىركىن، بۇ نەتكەن سىيقىرلى ساز، مىناۋ قۇرماشتىڭ ءوزى... كۇي تولعاعان ساعىرباي بالاسىنىڭ دومبىراسى دا ەمەس، دىرىلدەگەن قوس ىشەك تە ەمەس. بۇل اۋەن كەڭ دالانىڭ بەتەگەلى بەشپەتىن تۇياقپەن جىرتقان باتىر تۇلپارلارىنىڭ شابىسىنا قوسىلىپ دابىل قاققان قاسيەتتى قارا جەردىڭ كۇمبىرى عوي. سانسىز سارباز سۇرەن ساپ، دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ بارادى، انە...
وتكەن جورىقتاردىڭ جىرىن شەرتكەن قۇرماش دومبىراسىندا دالانىڭ بۇعان دەيىنگى اندەرى مەن كۇيلەرىنە ءتان زارىقپالى جىلاۋىق سارىن جوق. ول جورىق جولىن ەسكە ساپ، جەڭىس دابىلىن قاعادى. الديار كاريا بۇنداي ساتتەردە شىداپ وتىرا المادى؟ جۇرەگى قىز -قىز قايناپ، كومەكەيىنە نە ءبىر اتالى دا ايبارلى سوزدەر كەلگەندە شەكتەن شىعىپ كەتپەس ءۇشىن ءتىسىن شىقىرلاتىپ، ءوزىن-وزى ارەڭ تەجەپ قالادى.
اقساقالدىڭ بۇل ءداستۇرىن بۇزعان كەزى دە بولدى. ول وقيعانى جيدەلى تۇرعىندارى ۇمىتپايدى. بىردە الديار ادەتىنشە كيىز ۇيدە وتىرعان بولاتىن. كەرەگە باسىندا جارقىراتىپ تازالاعان ۇزىن مىلتىعى — جيدەلىدەگى جالعىز مىلتىق ءىلۋلى تۇر. ؟ جاس كەزىندە الديار استراحان ەتىپ، ودان 1812 جىلى ورىس پاتشاسىنا حان جىبەرگەن قازاق جاساعىنىڭ قۇرامىندا موسكۆا بارعان. سوندا فرانسۋزدارمەن شايقاستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن بۇعان ات مىنگىزىپ، سىيعا وسى مىلتىقتى بەرگەن، ومىراۋىنا كرەست قاداعان. مىلتىقتىڭ استىنداعى كون تەرىمەن قاپتاعان تۇعىردا باسىندا توماعاسى بار بالا بۇركىت وتىر. شال اندا-ساندا قۇسىنا شيكى ەت بەرىپ قويادى...
قۇس اۋعالى قاشان، ءبىراق كەشكە دەيىن ءالى دە ءۇش قازان ەت اسار ۋاقىت بار ەدى. بيەلەردى سوڭعى ساۋىمعا ايداپ كەلەدى، اۋادا جىلقى تەرى مەن ايران ءيىسى شىعادى. كورشى اۋىلدىڭ قىز -جىگىتى قۇلىن بايلايتىن جەلىنىڭ جانىنداعى كوگالعا جينالىپ جاتىر.
قۇرماش وي قۇشاعىندا. مىنە، ساۋساقتارى قوس ىشەككە جاناستى. دومبىرا سىڭار داۋىسپەن تىڭق - تىڭق ەتتى دە، ءۇنسىز قالدى. سوسىن قوس ىشەككە قاتار ءتىل بىتكەندەي اسىعىس بىلدىرلاي جونەلدى. قايتا ءۇزىلدى. كەنەت دومبىرا بۋلىعا وكسىپ، ىڭىرسي ءۇن قاتتى. الدياردىڭ قولىنداعى ەت جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. و، عاجاپ، بۇ نە، قۇرماش الجىعان با، قالاي؟ شەرتىپ وتىرعانى زارلى ازا، قاپالى شەر عوي!
ءبىراق شال قاتەلەسكەن ەكەن، كۇي بىرتە-بىرتە تۇزەلىپ، كۇشەيە ءتۇسىپ، ابدەن قاتايىپ الدى. سويتسە قۇرماش شەجىرە شەرتكەن جىراۋلارداي ءوز كۇيىن ەل باسىنا تۇسكەن قايعى -قامىرىقتان ادەيى باستاپتى. كەنەت ول وتكەن كۇننىڭ بارلىق كۇيىنىشىن جۇرەگىنەن جۇلىپ تاستاعانداي بولىپ، باسىن كوتەرىپ الدى دا، شاناقتى شارت قيمىلمەن قاعىپ قالدى. ارقىراعان ارىندى كۇي اقتارىلا جونەدى. لاپىلداعان داۋىلپاز ءۇن تاياۋ ماڭداعى ۇيلەردەن دە اسىپ، اۋىل ۇستىندە دابىلدادى.
ءوزىن-وزى قايتالار ەمەس ءبىر ساتكە. دومبىراسىن تولعاعان سايىن ون ساۋساقتان ەستىمەگەن جاڭا كۇي تۋىندايدى. جاياۋلار توقتاپ قالعان. سالت اتتىلار دا تىزگىن تارتىپ، وسىلاي بۇرىلىپ كەلۋدە.
قۇرماشتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ. شاقىرايتا اشقان ەكى كەزىن جيىلعان جۇرتتىڭ باسىنان اسىرا، كيىز ۇيلەردەن ارىدەگى سارى بەلدەرگە قاداپ، ءبىراق ەشنارسە كورمەي وتىر. قاناتىن قومداپ، ۇشۋعا وقتالعان سۇڭقار سىندى...
دومبىراسى تاعى دا شەر توگىپ، زارلاپ، بەزىلدەي جونەلدى. تاعى دا كۇندەي كۇركىرەگەن قۋاتتى ءدۇبىر ەستىلدى. مىڭ سان تۇياق دالا تەسىن دىرىلدەتىپ، كىسىنەگەن جىلقى ءۇنىن شاقىلداعان سەمسەر دابىسى باسقانداي. كوبەسىنەن كۇي تىگىلگەن كوپ ساۋساققا كوز ىلەسەر ەمەس.
ءبىر ءسات قوس ىشەكتى ساتىرلاتا قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەندە اسقاق سارىن شاپشىپ اسپانعا اتىلعانداي بولدى. الدياردىڭ جۇرەگى الاس ۇرىپ، سىزداپ كەتتى. كۇي بۋىن - بۋىنىنا ءتۇسىپ، دۋالاپ تاستاعانداي. ەكى كوزىن قۇرماشتان اجىراتا الار ەمەس. بۇرىن كۇي تىڭداعاندا ازداپ تەڭسەلىپ وتىرۋشى ەدى، كازىر قيمىلسىز قاتىپ قالىپتى. كەڭ دالانىڭ بارشا سوتقارلىعى مەن شالقار شەكسىزدىگى وسى كۇيدىڭ بويىنا جينالعانداي. جاپاندى كەزگەن جاۋىنگەر قازاقتىڭ، ءتۇز پەرزەنتىنىڭ ءورشىل رۋحىن ەلىكتىرە تۇسكەندەي. كازىر الدياردىڭ قۇلاق تۇبىندە مىڭ سان قىپشاق قولى باتىرلار جىرىن شىرقاپ تۇرعان ءتارىزدى...
قارت ورنىنان تۇردى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ودان ءارى شىداپ وتىرا المادى. تابالدىرىقتان اتتادى دا، قۇددى سۋ قاراڭعى ادام قۇساپ، اق تاياعىن الدىنا سوزا ۇستاعان قالپى، دومبىراشىعا قاراي جىلجىدى. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ءتىپتى اقىرىن كەلەدى. وعان مىناۋ جارىق دۇنيەنى تۇگەلىمەن دومبىرا دابىلى بيلەپ العانداي، ال بايتاق دالا سول سارىنعا قوسىلا گۋلەپ تەربەلىپ جاتقانداي سەزىلەدى...
دومبىراشى قولىن ءۇرتىس كوتەردى... شارت ەتتى دە، مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورناي قالدى. ءفارابيدىڭ كۇيشاناعى ءوزى ءوز بولعالى بەرى ءدال مۇنداي دولى قولعا ءتۇسىپ كورمەگەن شىعار.
الديار توقتاي الار ەمەس، قىبىرلاپ ءالى ءجۇرىپ بارادى. كۇي سارىنى قۇلاعىندا ءالى كۇمبىرلەپ تۇر.
— تارتا بەر، قۇرماش، قۇرمانعازى! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى كاريا. تۇلا بويى قالش-قالش ەتەدى. قۇرماشتا ءۇن جوق. اياقتالماعان كۇيىنەن شىعا الماي، ءالى ەسىن جيا الماي تۇر ول.
جىگىتتەر كارياعا ىزەت كورسەتىپ، ورىندارىنان تۇردى. بىرەۋى قۇرماشقا ءوز دومبىراسىن ۇسىنىپ ەدى، اناۋ المادى.
بۇلاردىڭ كوڭىلىن الىستان شىققان تۇياق ءدۇسىرى ءبولدى. جالت قاراسا، ءبىر توپ سالت اتتى اۋىلعا قاراي شاۋىپ كەلەدى ەكەن.
قۇلىن كىسىنەدى. جىرا جاقتان تۇيە بوزدادى. الديار قاريا قايتادان ءوزىنىڭ ادەتتەگى تاكاپپار قالپىنا كەلىپ، قاسىندا تۇرعان بوزبالاعا بۇرىلدى.
— بارىپ بۇركىتتى الىپ كەل. ۇيدە، بوساعاعا تاياۋ تۇعىرىندا وتىر. جەڭسەنى ۇمىتپاعىن...
الديار جاس قىراندى قۇرماشقا بەردى.
— الدىڭنان جارىلقاسىن، اقيىعىم، سامعاي بەر اسقاردان - اسقارعا مىناۋ قىرانداي! بۇرىنىراق بىلمەپپىن، ازات تۋعان ازاماتىم ەكەنسىڭ. سەن ەندى جاڭعىز ساعىربايدىڭ عانا بالاسى ەمەسسىڭ، جالپاق ەلدىڭ ماقتان تۇتار پەرزەنتى بولماقسىڭ. داڭقىڭ اسسىن، قۇرمانعازى، جاقسى اتتى بول ەلىڭە! اۋمين.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قۇرماش اۋىلدان ۇزاپ بارىپ، ءبىر جوتانىڭ باسىنا شىقتى دا، الديار بەرگەن بالا بۇركىتتى بوساتىپ قويا بەردى. مازار ۇستىندەگى كارى قۇس اناۋ تاستۇلەككە ابدەن كەزدەن جوعالعانشا تەسىلە قاراپ وتىردى...
كەشە اۋىل ءۇستىن اينالا ۇشىپ جۇرگەندە بۇركىتتىڭ كوزىنە كوپ اتتىلار شالىندى. جاڭگىر حاننىڭ جيدەلى اۋىلىن وسى وڭىردەگى ەڭ مىقتى باي دۋلاتقا بەرگەنىن، جيدەلىگە كەلگەن كوپ اتتىلاردىڭ ىشىندە باي بالاسى بار ەكەنىن جانە دۋلات مىرزانىڭ جاساۋىلى جيدەلىلىكتەرگە اعا سۇلتاننىڭ ءامىرىن جەتكىزە كەلگەنىن كارى قۇس قايدان ءبىلسىن.
جيدەلى قونىسى ەجەلدەن-اق دۋلات مىرزانىڭ مەنشىگىندە، دەپتى اعا سۇلتان، ونىسىن وسى ۋاققا دەيىن دابىرايتۋدىڭ قاجەتى بولماعاسىن ايتپاي كەلىپتى. ال ەندى بۇگىننەن باستاپ دۋلات باي جيدەلىلىكتەردى ءوز قاناتىنىڭ استىنا الادى. بىرەر كۇننەن كەيىن نوكەرلەرىن ەرتىپ، مىرزانىڭ ءوزى دە كەپ قالار دەدى جاساۋىل. جيدەلى و كىسىنى تىك تۇرىپ، قۇرمەتپەن قابىلداۋى كەرەك. ساعىربايدىڭ بالاسى كۇي تارتىپ، قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن بولسىن. ال دۋلاتتىڭ ۇلى قۇرماشتان وسى ءداپ كازىر، تابان استىندا ونەر كورسەتۋىن تالاپ قىلدى.
جۇرتتا ءۇن جوق. الديار دا ءۇنسىز. قۇرماشتىڭ ون، قولىنداعى قالىن، جەڭسەگە قوناقتاپ بالا بۇركىت وتىر.
— كوزدەرىڭ جوق پا، دومبىراسىنىڭ ىشەگى ءۇزىلىپ قالدى، — دەدى ءبىر شال.
— باسقا دومبىرا جوق پا؟ وسىنشا دومبىراشى تۇرىپ... كانەكي، بەر بىرەۋىڭ دومبىراڭدى! — دەپ زەكىدى دۋلاتتىق بالاسى.
قۇرماش وعان تەسىلە قارادى.
— ءوي، مىنانىڭ ءوزى شىنىندا دا قويانشىق شىعار. كوزىن قاراشى، قاسقىردىڭ كوزىندەي... — دەپ قارقىلدادى باي بالاسى.
بۇركىتتى قاسىنداعى جولداسىنا ۇستاتتى دا، قۇرماش شاپ بەرىپ، شاۋجايدان الماق بولدى. باي بالاسى اتىنىڭ باسىن تارتىپ اپ، قامشىسىن كوتەردى...
قۇرماشتىڭ قاسىنداعى جىگىتتەر دە اراعا ءتۇسىپ ۇلگەردى. بىرەۋى سىلتەگەن قامشىدان كۇيشىنى ءوز جونىمەن قورعاپ، قالعاندارى دۋلاتتىڭ مۇراگەرىن ات ۇستىنەن كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جۇلىپ الدى.
ءبىراق قامشى ۇيىرگەن اتتىلى توپ جاياۋلاردى تىقسىرىپ، ءوز مىرزالارىن قايتادان اتقا قوندىردى.
توقتا! — دەدى الديار جىگىتتەر مەن دۋلات نوكەرلەرىنىڭ اراسىنا ءتۇسىپ. — توقتا، تۇگە! باتىپ بارا جاتقان كۇنمەن جارىسىپ نە بولدى سەندەرگە؟! بۇل دەگەن زاۋال شاق، كەشكى ناماز وقيتىن كيەلى مەزگىل. الدە اتا ءداستۇرىن اتتايسىڭدار ما؟ قاي قازاق كۇن باتاردا جاۋعا شاۋىپ، اعايىنمەن ارازداسىپ كورىپ ەدى، ايتىڭدار، ەستىگەن - بىلگەنىن، بار ما؟
— بوپتى. كورەرمىز ەرتەڭ قالاي سايرار ەكەنسىڭ... — دەدى باي بالاسى تىستەنە سويلەپ، كەكەسىندى رايمەن.
— قورىقپا، قۇرماش، ءبىز بارمىز عوي، — دەستى جىگىتتەر، باي جىلقىسىنىڭ تۇنگى كۇزەتىنە كەتىپ بارا جاتىپ. ءبىراق داۋىستارىندا مازاسىز ءدىرىل دە بار ەدى...
جيدەلى قونىسىنىن، دۋلات مەنشىگىنە ەتىپ، جىلقىشى جىگىتتەردىڭ باي بالاسىمەن شەكىسىپ قالعاندىعى جايلى حابار ەشكىمدى قۋانتا قويعان جوق.
... كەشكى اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەن كارى بۇركىت جىلقىشىلاردىڭ اۋىلدان شىققان سوڭ، سار جەلگەن ات ۇستىندە قولدارىنا دومبىرالارىن الىپ، تارتا باستاعاندارىن كوردى. ولار قۇرماش كۇيىنىڭ جالعاسىن تارتىپ بارا جاتقان. دالانى دۇرلىكتىرگەن جويقىن كۇي كارى بۇركىتتىڭ دە جۇرەگىن شىمىرلاتتى.
اۋىلدا ءان ايتىلمايتىن بولدى. شەتتەگى كەدەي جاتاقتاردىڭ ۇيلەرى جاقتان جىلاعان بالا داۋسى ەستىلەدى. اۋىل ادامدارى ءبىرلى-جارىم قويلارىن اسىعا ايداپ اكەپ، اتتارىن ۇزاپ كەتپەسىن دەپ ءۇش اياقتاپ ورەلەپ، وتتى دا ءۇنسىز جاعىپ جاتىر. ساعىربايدىڭ جەرتولەسى ماڭىنان قاتىنداردىڭ شاڭقىلداعان داۋسى شىعادى.
— سور بولدى عوي سەنىڭ بالاڭ جيدەلىگە. دۋلات بايدىڭ بالاسىنا قارسى شىعاتىنداي كىم ەدى ءوزى سونشالىق؟.. كىمنەن تاپقاسىڭ بۇ نەمەڭدى؟ — دەپ باجالاقتايدى قاتىندار كەشە عانا وزدەرى ماقتايتىن القاعا. — ۇشىراتتى - اۋ اقىرى بالە - جالاسىنا، مىنا ەسەر نەمەڭ، تايدىردى - اۋ باعىمىزدى باسىمىزدان!.
ەركەكتەر ابدەن ەكىلەنىپ العان قاتىندارىن ارەڭ قويدىرىپ، ۇيلەرىنە تاراتىپ اكەتتى. القا جالعىز ءوزى قالدى. قىزىل شوق بولىپ وشە باستاعان وتتىڭ باسىندا ۇزاق وتىردى. بالاسىنا ەشتەڭە دەمەدى. تەك بۇركىتىنە بەرسىن دەپ ءبىر جاپىراق قوي ەتىن قولىنا ۇستاتتى.
...قاس قارايىپ، ەل ورىنعا وتىردى. ەرىنە شوگىپ، ءتۇن دە كەلدى. ەل كوپكە دەيىن ەلەگىزىپ، ۇيقى قۇشاعىنا ارەڭ شومدى. اينالا ابدەن تىنشىعان كەزدە بىرنەشە ءتۇتىن جۇكتەرىن دىبىسسىز ارتىپ، تۋعان اۋىلدى تاستاپ تارتىپ وتىردى. پالەدەن اۋلاق دەگەندەي...
* * *
ەرتەسىندە تۇسكە قاراي جيدەلىگە باي كەرۋەنى كەلىپ جەتتى. مالايلار تۇيەگە ارتقان جۇكتى ءتۇسىرىپ، دەم ساعاتتا دۋلاتتىڭ اق ورداسىن تىگىپ تە بولدى.
الدياردان العان جاس قىراندى بوستاندىققا قويا بەرىپ قايتىپ كەلە جاتقان قۇرماش باي ورداسىن سونادايدان بايقادى. قونا سالا - اق بيە ساۋىپ، ات بايلاۋعا كەرمە تارتىپ، وشاققا قازان كوتەرىسىپ، ابىگەر بوپ جاتىر ەكەن.
قۇرماش بايقاپ كەلەدى: قارسى كەزىككەن اۋىلداستارى بۇنىڭ بەتىنە تۋرا قاراماي، كوزدەرىن توڭكەرىپ اكەتەدى. نە سەبەپتەن ەكەنىن بىلمەدى.
اۋىلعا دۋلات كەشكە قاراي كەلەدى ەكەن جانە بۇندا ەكى-اق كۇن بولاتىن كورىنەدى دەگەن سىبىس تاراعان. مالعا قارايتىن باقتاشىلارىن بەلگىلەپ، جايىلىمدار مەن شابىندىق جەرلەردى بولمەك. تۇندەگى قاشقىنداردىڭ سوڭىنان قۋعىنشى جىبەرىپتى، قۇرماشقا دۇرە سوعاتىن بولىپتى، ەندى دۋلاتتىڭ دانىشپاندىعى مەن جومارتتىعىن جىرلاماي كورسىن دەسەدى جۇرت...
دومبىراشىنىڭ وسەك-اياڭعا كوڭىل قويىپ جاتۋعا ۋاقىتى بولمادى. اياق استىنان اكەسى سىرقاتتانىپ قالدى دا، قۇرماش قوي باعىپ كەتتى. القا كۇيەۋىنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بولىپ ءجۇر. جىلى قاننىڭ ۇستىنە قىمتاي وراپ، وشاققا جاقىن جاتقىزدى دا، ءبىر جاقتان قىمىز تاۋىپ اكەپ بەردى. ساعىرباي تىنشىپ، كوزى ۇيقىعا ىلىنگەن كەزدە سىرتقا شىعىپ، دالا جاققا قاراپ ۇزاق تۇردى...
... كۇن كوكجيەككە جەتىپ، ىستىق قايتتى. شىرقاۋ اسپاندا بوزتورعاي شىرىلدايدى. ول بىرەسە كوككە ەرلەپ، بىرەسە تومەن سورعالاپ الدەبىر قىزىق قيسسانى قۇمارتا جىرلاعانداي، ۋىلجىعان جىپ-جىڭىشكە ۇنمەن سايراپ ءجۇر، سايراپ ءجۇر. كارى بۇركىتتىڭ بەتەگە ۇستىمەن سىرعىعان كولەڭكەسىن كورىپ بوزتورعاي جىرىن كىلت ءۇزدى دە، كورىنبەي كەتتى.
كەشكى اراي ادەمى - اق ەدى. جەرگە جەتكەن جالقىن كۇن قىزىل جالىنمەن الاۋلاپ تۇر. دالا تەسىنە سول جاقتان مىڭداعان التىن سۇڭگىپ شاشىلعانداي. قۇرماشقا الگى ساۋلەلەر دىڭىلداپ، كۇي شەرتىپ تۇرعانداي، سول سارىننىڭ اسەم اۋەزى جالپاق جازيراعا تارالىپ جاتقانداي بولىپ كەرىندى. ول يىعىنان دومبىراسىن الىپ، ىشەگىنە قول تيگىزە بەرىپ ەدى، اياق استىنا الىستاعى ءدوڭنىڭ كولەڭكەسى كەلىپ جەتتى دە، كۇي ورنىنا ماڭىراعان قوي داۋىسىن ەستىدى.
دۋلاتتىڭ اق ورداسىنا قاراپ قويىپ، قويىن اۋىلعا قاراي ايدادى.
... تار بولمەدە، تۋلاق ۇستىندە اكەسى جاتىر ەكەن، ءبۇرىسىپ. قاسىندا شەشەسى وتىر. كيمەشەگىنەن قوبىراعان بۋرىل شاشى ماڭدايىن جاۋىپ كەتىپتى.
— قاسىما كەلشى، بالام. جاڭا ايدى كورەر - كورمەسىن ءبىر اللاعا عانا ايان. — اكەسى ۇزدىك-ۇزدىك سويلەپ جاتىر. — سەن ەندى جىگىت بولدىڭ. الدىڭنان جارىلقاسىن، قۇلىنىم. كەشە باي بالاسىمەن جانجالداسىپ قالدىڭ عوي. كىمنىڭ كىنالى ەكەنىن اللا-تاعالام ءوزى بىلەدى، ءبىراق ەندى ساعان بۇندا كۇن كورسەتپەس. جازمىشتىڭ دەگەنىنە كونگىڭ كەلمەدى، ەندى بىزگە قارايلاما. جەر ۇيىقتى اڭساعان اسان قايعىداي ءوز باقىتىڭدى ىزدە. جولىڭ، بولسىن، جارىعىم... شەشەن، دە باتاسىن بەرسىن...
قۇرماش اناسىنا قارادى. ءۇن جوق، اكە سەزىنە قوسىلاتىنىن باسىن يزەپ يشاراتپەن ءبىلدىردى.
— ال ەندى دومبىراڭدى ال دا كۇي تارت، — دەدى اكەسى.
قوس ىشەك قوڭىر ۇنمەن كۇمبىرلەي جونەلدى. ءۇي ىشىندە جارىق تا مولايا تۇسكەندەي. اناسىنىڭ دا جانارى جىلىپ، مەيىربان جۇزبەن قيىلا قاراپ وتىر.
قۇرماشتىڭ دومبىرا شەرتۋگە ءداپ كازىر زاۋقى جوق-تى. ءبىراق اكە كوڭىلىن جۇباتىپ، انا شەرىن جەڭىلدەتۋ كەرەك.
اكەسى كوزىن جۇمدى، الپەتىندە ساليقالى سابىر، ويلىلىق بار. شەشەسى ۇلىنا قيماستىقپەن مۇڭايا قاراپ وتىر.
اكەسى ۇيىقتاعان سوڭ قۇرماش دومبىراسىن ۇستاي تىسقا شىقتى.
اۋىل ءۇستىن جۇلدىزدى شاتىر جاپقانداي. اي استىندا باي ورداسى ايقىندالماي اعاراڭداپ بۇلىڭ بەرەدى. دۋلاتتىڭ ءوزى ءمىنىپ كەلگەن اقبوز دا كورىنەدى. الدەقايدا ءبورباسار توبەت ماڭق، ەتتى، اقىرىن عانا قوزى ماڭىرادى.
ازعانتاي ايالدادى دا، قۇرماش قوڭسى وتىرعان سارمان جىلقىشىنىڭ قاراشا ۇيىنە كەلدى.
— سارمان، ۇيىقتاعان جوقپىسىڭ؟ — دەدى ول ەسىكتى تۇرە اشىپ.
— جوق.
— نە حابار بار، سارمان؟
— بۇگىن جىلقىنى كوكجايپاققا جايىپ ەدىم، سوندا كورشى اۋىلدىڭ جىلقىشىسىنا جولىقتىم. سەنىڭ دۋلات بالاسىمەن كەزىككەنىڭدى ەستىپتى.
— تاعى نە دەيدى؟
— قىرعا ماحامبەت قايتا كەپتى دەيدى، جاڭا جىرلارىن تاقپاقتاپ ايتىپ بەردى.
— جاتتاپ الدىڭ با؟
— جوق، — دەدى سارمان. — مەن ماحامبەتتىڭ جالپاق ەلگە جاپپاي تاراعان ءسوزىن عانا بىلەم. جاڭگىر حانمەن ارازداسىپ اجىراسقاندا ايتىپتى عوي. سەن بۇل اڭگىمەنى ەستىمەپ پە ەڭ، قۇرماش؟ وسىدان جەتى جىل بۇرىن ماحامبەت شومەكەي رۋىنىڭ كەدەي جاتاقتارىنا ارا تۇسكەن ەكەن. سوندا جاڭگىر تۇرىپ ماحامبەتكە: «سەن نەمەنە، مەنىڭ ادىلدىگىمە شەك كەلتىرەمىسىڭ؟» — دەيدى. ماحامبەت تاباندا بىلاي دەپ جاۋاپ قايتارادى:
حان ەمەسسىڭ — قاسقىرسىڭ،
حاس الباستى باسقىرسىڭ،
دوستارىڭ كەلىپ تابالاپ،
دۇشپانىن، سەنىڭ باسقا ۇرسىن!
حان ەمەسسىڭ — ىلاڭسىڭ،
قارا شۇبار جىلانسىڭ.
حان ەمەسسىڭ — ايانسىڭ،
ايىر قۇيرىق شايانسىڭ.
سارمان توقتاپ، تىنىشتىققا ەلەگىزىپ قۇلاق تىكتى. سوسىن قونىشىنان جالپاق سۇيەك شاقشاسىن الىپ، ءتىلىنىڭ استىنا ناسىباي سالدى.
— بۇل ولەڭدى ماعان قايتالاپ ايتقىزباي-اق قوي، قۇرماش. كىم ءبىلسىن، مۇمكىن، جالعان ءسوز شىعار، ۇزىن قۇلاق نە دەمەيدى. ال دۋلاتتىڭ مىنا جۋاندىعى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. ءداۋ دە بولسا، وسىنىڭ ءوزى جاڭگىر حاننىڭ ءامىرى - اۋ دەيمىن... اقىننىڭ ايىبىن كۇللى بەرىشتەن العىسى كەلەدى بىلەم. ءسوز ساداقتىڭ وعىمەن تەڭ. «تاياق ەتتەن، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەپ قازاق بەكەر ايتپاعان عوي..اقىن ايتارىن ايتتى دا، تايىپ تۇردى. ال ايىبىن ەلى تارتادى. سولاي، قۇرماش. سەن دە دۋلاتتىڭ ۇلىمەن بوسقا شاتاستىڭ. كىنالى بولماساڭ دا... كىم جەڭەرىن ۋاقىت كورسەتەر... كوپ ءسوزدىڭ توق ەتەرى مىناۋ: شىندىقتى بەتكە ايتام دەسەڭ، استىڭدا الىس جولعا ارىماي شاباتىن ارعىماعىڭ بولسىن... ال سەنىڭ كۇيلەرىڭ شالعايعا تاراپ كەتتى عوي...
جۇلدىزدار بيىكتەپ، اسپان الىستاي تۇسكەندەي. اقىن ءسوزى ەسىنە قايتا كەلدى. كادۋەلگى، كۇندە ەستىپ جۇرگەن، قاراپايىم سوزدەر. اقىننىڭ ايتقانى قۇرماشتىڭ دا كوكەيىندە جۇرگەن نارسەلەر...
تۇنگى سامال دەنەسىن ايمالادى. ەسىنە اكە ءسوزى ءتۇستى. وت باسىنان الاستاعانى ەمەس بۇل. ءوزى قۇسىن بوستاندىققا قالاي جىبەرسە، اكە-شەشەسى دە بۇنى سولاي بوساتىپ وتىر عوي. تەك كىشكەنتاي بايعازى عانا... قايدا ءجۇر ەكەن ءوزى؟ بىرەۋلەرمەن ويناپ قالعان بولار، تەگى. قۇرماش ءىنىسىن ەسىنە العاندا اقىرىن جىميىپ قويدى. ەندى اقشولپاندى كورگىسى كەلدى. قىز ءۇيىن ءبىر اينالىپ شىقتى. تىم-تىرىس. اقشولپان ۇيىقتاپ قالعان ەكەن.
... ەكى جاستىڭ — اقشولپان مەن قۇرمانعازىنىڭ قۇپياسىن ەشكىم بىلمەيتىن، كەيىن دە بىلگەن ءتىرى جان بولمادى. ودان حاباردار بولسا، جالعىز-اق دالانىن، كارى بۇركىتى عانا حاباردار شىعار. كوك اسپاندا بۇلاردىڭ ءۇستىن كەپ اينالىپ جۇرگەنى بار. ال بۇلار وعان مامىر ايىندا مازاردىڭ ارعى جاعىنداعى قالىن، شالعىندا شالقالارىنان قاراپ جاتتى. بۇعان تۇڭعىش كەلىپ جولىققاندا اقشولپاننىڭ ۇستىندە كويلەك سىرتىنان جامىلعان جۇپ-جۇقا، كوك شالعىنداي جاسىل شاپانى بار ەدى. قىز بەتى ورتتەي الاۋلاپ...
ەكەۋلەرى ءشوپ سىبدىرىنا، شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنا، قويدىڭ ماڭىراعان ۇنىنە قۇلاق سالىپ، اسپانعا، كوكتەگى كارى بۇركىتكە قاراپ ۇزاق جاتتى.
سودان قايتىپ وڭاشا جولىققان ەمەس. اندا-ساندا كەزدەيسوق بەتپە-بەت كەپ قالعاندا قىز تۋرا قارامايتىن، ايتپەسە سىقىلىقتاپ قاشىپ كەتەتىن...
قۇرماش اقشولپاننىڭ ءۇيىن تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى. ۇيدەن جارىق كورىنبەدى.
— قوش بول، اقشولپان، — دەپ سىبىرلادى قۇرماش.
ول جول تاڭداماي تۇنگى اۋىلدى ارالاپ كەلەدى. جەر تارپىعان تۇياق ءدۇبىرى مەن اتتىڭ پىسقىرعان ءۇنى ويىن ءبولىپ جىبەردى. اق وردانىڭ الدىندا تۇرعانىن ءبىر-اق بايقادى. بايلاۋدا دۋلاتتىڭ ەڭ جۇيرىك سايگۇلىگى كورىنەدى..
ات... «ەر قاناتى — ات»، — دەدى ول حالىق ماتەلىن تۇسىندە قايتالاپ تۇرعانداي.
جاڭا شابىلعان جاس ءشوپتىڭ، قىمىز بەن ات تەزەگىنىڭ ءيىسى سەزىلەدى. اقبوز ات باسىن اقىردان كوتەرىپ، قۇرماشتى تانىسىنداي يىسكەلەپ قويدى. بوزبالا جانۋاردى موينىنان قۇشاقتاپ، جالىن سيپادى، سوسىن شىدامى تاۋسىلىپ، شىلبىرىن شەشتى. تاماققا تويعان ماڭتوبەت ءبىر ماڭق، ەتتى. قۇرماش اتتى ۇركىتىپ المايىن دەپ، تىزگىندى تەجەي ۇستاپ تۇردى دا، تىڭ تىڭدادى.
قوي قورا جاقتان بىرەۋدىڭ تىقىرى ەستىلدى. جۇرىسىنە، بۇكىرەيگەن تۇلعاسىنا قاراپ، قۇرماش اۋىلداعى سوپا باستى باتىراق جاقىپ شالدى تانىدى. جيدەلى وتارلارىنىڭ تۇنگى كۇزەتى وسى كىسىنىڭ موينىندا.
قۇرماش اتقا ءمىنىپ الىپ، باسىن بۇردى.
— مەن عوي، اتا، — دەدى ول سامارقاۋ ۇنمەن. — مەن، قۇرماشپىن، ساعىربايدىڭ بالاسى.
جاقىپ توقتاي قالدى. بەت-الپەتى قۇرماشقا انىق كورىنبەي تۇر. شاماسى، شال تاڭىرقاۋلى بولسا كەرەك.
— قۇرماش... بۇنىڭ قالاي؟ اكە-شەشەڭدى قايتەسىڭ؟
ات اۋىزدىعىن كەمىرىپ، تۇياعىمەن جەر تارپي باستادى. قۇرماش جاۋاپ قاتپادى. اقيقاتى، اكەسى مەن شەشەسى باتالارىن بەرگەن. تەك ءدال بۇگىن ءجۇرىپ كەتەر دەپ ويلاماعان. قۇرماشتىڭ ءوزى دە ونداي ويدان اۋلاق-تى، ايتپەسە بايعازىنى مىقتاپ تۇرىپ قۇشىپ، اكە-شەشەسىن جۇباتىپ شىعار ەدى عوي...
— قايدا باراسىڭ؟.. — دەدى جاقىپ باستىرمالاتىپ. — ءجا، جارايدى، اللا جار بوسىن، جولىڭنان بوگەمەيىن. ءبىر بالەگە ىلىكپەي تۇرعاندا جونەل تەزىرەك. جولىق بولسىن، ەر ازىعى مەن بەرى ازىعى جولدا دەگەن. ەندى نەعىپ تۇرسىڭ؟ قۇداي جولىڭدى وڭعارسىن. تارت، ويلانىپ تۇرار شاق ەمەس كازىر. سولاي، شىراعىم، ماعان سەنسەڭ...
— مىڭ راحمەت، اتا!
قۇرماش تىزگىندى بوساتتى. ءبىراز اڭداپ باردى دا، تاسىرلاتىپ شابا جونەلدى.
جاقىپ قۇلاق سالىپ تۇرىپ-تۇرىپ، جۋساپ جاتقان قويعا قاراي بەتتەدى.
— و، قۇداي، ەسى كەتكەن ۇلدارىڭا ءوزىڭ جار بولا كور...
زاۋلاعان قۇرماش كونە مازاردىڭ جانىنان ەتكەندە كارى بۇركىتتى شوشىتىپ وياتىپ كەتتى. اتىنىن، باسىن ءتۇنى بويى ءبىر تارتقان جوق. قولتىعىنا قانات ءبىتىپ، اسقاق اۋەنگە تەربەتىلگەن ۇشقىر قۇستاي، قىر ۇستىندە قالىقتاپ كەلە جاتقانداي سەزىنەدى ءوزىن. مانا دوستارىنىڭ ورتاسىندا باستاپ، دۋلات بايدىڭ بالاسى ءبولىپ كەتكەن سول اۋەن قۇلاعىنا قايتا ورالعان. ەندى بۇرىنعىسىنان دا بەتەر انىعىراق، كۇشتىرەك ەستىلەدى، قۇرماش ونى اياعىنا دەيىن ءبىلىپ كەلەدى. مىنا كۇيدىڭ سارىنىندا ەل مۇڭى، حالىق قامىرىعى عانا ەمەس، كۇركىرەگەن كۇندەي قۇددى رەتتى جاۋىنگەر ۇران، ەكپىندى اتوي، ماحامبەت جىرىنان تۋعان جويقىن لەپ بار.
قايدا كەلە جاتقانىن بىلمەيدى. ايتەۋىر ماحامبەتتى ىزدەيتىنى حاق. ءبىراق قايدان تابادى ونى؟ ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلعا جاسىرىن جىلىستاپ، ەلدى حانعا قارسى شىعۋعا شاقىرىپ جۇرگەن اقىننىڭ جولىن انىقتاپ بولار ما؟ جىرعا قاراپ ءىز كەسۋ مۇمكىن بە؟ جىر دەگەنىڭ دالا ۇستىندە جەلدەي ەسىپ جۇرەدى، ولاردىڭ قايدا تۋىپ، قالاي تارايتىنى بەلگىسىز.
قايدا بارماق؟ وسىنداي ويلار ۋايىمىن كوبەيتە بەردى. ابدەن شارشاپ، قارنى اشقان كەزدە قۇرماشتىڭ ەسىنە تۋعان ءۇيى تاعى دا ءتۇستى. دۋلات ەندىگى اقبوز اتىن ىزدەپ تە جۇرگەن شىعار...
دۋلاتباي، ءسوز جوق، بۇنىڭ شەشەسىنە بارىپ، ايعايلاپ قورقىتىپ، بالاسىنىڭ قايدا كەتكەنىن سۇرايدى. ايتەۋىر ءبىر سويقاننىڭ بولارى داۋسىز...
ءدال وسى كەزدە تۋعان اۋىلىندا نە سۇمدىقتىڭ بولىپ جاتقانىن ول ءبارى ءبىر بولجاي الماعان-دى.
***
... دۋلاتتىڭ تولەڭگىتتەرى ساعىربايدىڭ ءۇيىن قورشاپ العان.
— بالاڭ قايدا؟ — دەپ دۋلات تۇر ساعىربايدىڭ باسىندا دىگەرلەپ.
بۇعان دەيىن بۇرىشتا ءۇنسىز وتىرعان ايەلى ورنىنان تۇردى.
— ول اۋرۋ. تىنىشتىقپەن جان تاپسىرسىن، تيمەڭدەر.
نوكەرلەردىڭ بىرەۋى ايەلگە قامشى كەتەردى. القا ونى قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، انادايعا ۇشىرىپ جىبەردى.
— ءاي، اكەتىڭدەر مىنا مىستاندى!
ءتورت تولەڭگىت تارپا باس سالىپ، قولىن ارتىنا قايىردى دا، دالاعا الىپ شىقتى.
— بار ما ەكەن اللا اسپاندا؟! بار ما ەكەن كوزى اللانىڭ؟ بار بولسا نەگە كورمەيدى؟ — دەپ زارلاپ كەلەدى انا.
— سابىر ەت، قىزىم، — دەگەن الدياردىڭ داۋىسى ەستىلدى توپ ىشىنەن. — كىشكەنتاي اۋىلىمىزداعى جالعىز ەركەك باستى ايەل سەن ەدىڭ عوي... — شاشى جايىلىپ كەتكەن. جالاڭباس تۇر. قارالى كۇن تۋعاندا، باسقا پالە كەلگەندە انالار وسىلايشا شاشتارىن جايىپ، جالاڭباس قالادى.
— تابىڭدار ۇرىنى! — دەپ زىركىلدەيدى باي.
... دالا تەرىندە كۇن شىعىپ كەلەدى. قۇرماشتىڭ تۇلا-بويى قالتىراپ، باسى زىرق-زىرق ەتەدى. اندا-ساندا اينالاداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، ات ۇستىندە كەزى ءىلىنىپ كەتەدى. ءبىر قىرقاعا شىعا كەلگەندە الىستان ءتۇتىن كورىندى. اتى كىسىنەپ جىبەرىپ، الگى ۇيگە قاراي تارتتى.
قاراشا ۇيدەن بۇرىمى تىزەسىنە تۇسكەن قىز شىقتى. ءجۇزى اشىق-جارقىن، جالتىلداعان كەڭ جانارلى، كىرپىگى قالىن، بىتكەن جان ەكەن.
قۇرماش قىزعا تاڭىرقاي قاراپ تۇر. تۇسىندە كورگەندەي. ءبىراق اۋىرعان باسى مەن تالعان بەلى، دەنەسىندەگى ءدىرىل مەن كەبىرسىگەن ەرنى بۇنىڭ ءتۇس ەمەستىگىن ايقىنداعانداي.
قىز ويدا-جوقتا ساپ ەتە تۇسكەن جاس جىگىتتەن سەكەم الىپ قالدى. استىنداعى اتى قانداي سايگۇلىك، ال ۇستىندەگى كيىمى نەتكەن جۇپىنى؟ بوزبالانىڭ قىزارىپ كەتكەن كوزىنە، ارعىماقتىڭ قابىسىپ قالعان ىشىنە قاراعاندا بۇل ەكەۋىنىڭ ۇزاق تا قيىن جولدى ارتقا تاستاعانى ايدان انىق.
— سۋسىن... — دەپ قۇرماش ات جالىن قۇشا بەردى.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەپ قىز قاسىنا جۇگىرىپ كەلدى. — كەشىرىڭىز، اعاي، سىزگە كومەكتەسەر ەركەك جوق كازىر بۇل ۇيدە. كەلىڭىز، ءوزىم - اق...
قىز قۇرماشتى سۇيەمەلدەپ اتتان ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرگىزدى دە، سىرماققا اكەپ جاتقىزدى. سودان كەيىن ورەشەدەگى سابانىن، اۋزىن شەشىپ، كەسەگە قىمىز قۇيدى دا، ءبىر قولىمەن قۇرماشتىڭ باسىن كوتەرىپ، سۋسىندى اۋزىنا توستى. اناۋ ءىشىپ بولىپ، كوزىن جۇمدى.
قىز سىرتقا شىعىپ كەتتى. ۇزاماي اعاسى — جىلقىشى زارباي كەلدى.
— بۇ كىم؟ — دەدى ول اتتى كەرىپ.
— اتىن ايتقان جوق.
اعاسى اقبوز اتتى اينالا قاراپ شىقتى.
— دومبىراسى بار ما؟
بۇگىن تاڭەرتەڭ زارباي «اتاقتى دومبىراشى قۇرمانعازى دۋلات بايدىڭ ەڭ جاقسى ارعىماعىن ءمىنىپ قاشىپتى، سودان ءارى قاراقشى، ءارى بۇلىكشى اتانىپتى» — دەگەن حابار العان بولاتىن. دۋلات جىگىتتى ۇستاۋعا بۇيرىق بەرىپتى.
— ءوزى قايدا ءجۇر؟ — دەدى اعاسى.
— ۇيدە، ۇيىقتاپ جاتىر. ناۋقاس بىلەم.
زارباي اقبوز اتتىڭ قاسىنا بارىپ، موينىنان شاپالاقتاپ قويدى:
— ساقىش، كوك وزەككە اپارىپ، ارقانداپ قويشى!..
ساقىش قايتىپ كەلگەن سوڭ زارباي جۇرگىنشى ءبىر ساۋداگەردەن ساتىپ الىپ قالعان جازدىق قىسقا شەكپەنىن ءىلۋلى تۇرعان جەرىنەن قولىنا الدى.
— ساقىتاي، مىنا شەكپەندى قوناق بالاعا بەرسەك قايتەدى، ا؟ قاراشى، ۇستىندە لىپاسى جوق قوي...
جىلقىشى ءسوزىن كىلت ءۇزدى. ىرگەدەن تاسىرلاتىپ كەلىپ قالعان ات ءدۇبىرى ەستىلدى. ساقىش اعاسىنا ۇرەيلەنە قارادى. زارباي ۇيدەن شىقتى.
اتتارى اق كوبىك بولعان توپ ادام كەلدى.
— جول بولسىن، جىگىتتەر! — دەپ سالەمدەستى زارباي.
— قاراقشى قۋىپ كەلەمىز! — دەدى جولاۋشىلار. — اقبوز ات مىنگەن ءبىر ارۋەي كەزىڭە تۇسپەدى مە؟
— جوق، — دەدى زارباي ءمىز باقپاستان.
توپ باسشىسى جىلقىشىعا باستان-اياق قاتۋلانا كەز تاستادى.
— تۇندە قايدا بولدىڭ؟
— مەن دۋلاتتىڭ سەنىمدى جىلقىشىسىمىن، — دەدى ءۇي يەسى قايمىعا قويماي. — ەگەر بايدىڭ اتى كوزىمە تۇسسە، تابان استىندا جازباي تانىر ەدىم عوي...
* * *
ۇشەۋى داستارقان باسىندا وتىر. ۇيقىسىن قاندىرىپ، ەت جەپ، قىمىز ىشكەننەن كەيىن قۇرماش الدەنىپ الدى. تاماقتى الدەقاشان ءىشىپ بولسا دا، اڭگىمەلەرى قيىساتىن ەمەس. سوزگە جوق زارباي قوناعىن قالاي سىيلارىن بىلمەي قينالادى. قۇرمانعازى دا ۇندەمەستىڭ ءبىرى. ول قولىنا دومبىراسىن الىپ، ريزالىعىن كۇيمەن بىلدىرمەك ويدا.
قوس ىشەك قارتايعان سىرقات اكە مەن اياۋلى انا جايىن، بوستاندىق تۋرالى سويلەپ كەتتى. ساقىشتىڭ كوز الدىنا تاقتايداي جازىق كەن، جازيرا كەلدى. سول دالادا كەلمەي جاتىپ قىز كوڭىلىن باۋراعان مىناۋ سىمباتتى دا تاكاپپار جىگىت كەتىپ بارا جاتقانداي...
جو-جوق، جالعىز ءوزى ەمەس، قاسىندا ساقىش بار سياقتى. جىگىت جىرى بۇنىڭ جىرى سەكىلدى... اۋ، قۇرماش نەگە بۇعاپ قارامايدى، نەگە كۇي تارتىپ بەرمەيدى؟ ول باسقا ءبىر جاققا قاراۋىل، ۇلكەن قارا كەزدەرىن قىزعا سالار ەمەس، الدەقانداي تەرەڭ ويعا شومىپ كەلەدى.
ساقىشتىڭ ۇياڭ، جۇزىنە قاراپ قۇرماش ونى اقشولپانمەن سالىستىردى...
— جۇرەيىن. راحمەت سىزدەرگە... — دەدى دە قۇرماش ورنىنان تۇرىپ، ۇستىنە زارباي بەرگەن شەكپەندى كيدى. ساقىش وعان ىرىمشىك، قۇرت جانە كۇلشە سالعان قورجىن ۇسىندى.
— - ساقىتاي، اعاقا اتىن كورسەتىپ جىبەر، — دەدى زارباي.
— راحمەت، ءوزىم - اق تاۋىپ الام عوي. سىزدەر تەك ءجون سىلتەپ جىبەرسەڭىزدەر بولدى، — دەدى ول، ابدەن ريزا ۇنمەن. ءبىراق ىستىق ىقلاستان تۋعان جىلى ءسوزى ساقىشقا ءبىر ءتۇرلى سالقىن ەستىلدى.
جىراعا تۇسسە، اتى ءولىپ قالىپتى. بۇلاق جاعاسىندا ءتورت بۇتى ءتورت جاققا كەتىپ، سەرەيىپ جاتىر، انادايدا تۇياق ءتيىپ تاپتالعان جىلان كورىنەدى.
جايناعان جاسىل ادىرلى جيدەلى جازىعى جايىققا جەتە نارىنقۇمعا جالعاسادى. نارىنقۇم دەگەن باتىس قازاقتارىنىڭ ءومىرىن سوناۋ كونە زاماننان بەرى كورىپ كەلە جاتقان ءتىلسىز كۋاگەر عوي. اش-جالاڭاش ازاپتى ءومىردىڭ قۇرباندىعى بولعان كوشپەندى ەلدىڭ قانشاما ۇل-قىزى قالمادى مۇندا. سونىمەن قاتار وسىناۋ تىلسىم ءشولدىڭ توسكەيىنەن ەل كەگىن قۋعان ەرلەر دە باسپانا تابادى.
حاندار مەن سۇلتانداردىڭ وزبىرلىعىنا شىداماي، جايىق پەن ەدىلگە قاراي قاشا كوشكەن قالىڭ ەل تالاي رەت وزەن جاعاسىندا پاتشا اسكەرلەرى مەن حان جەندەتتەرىنە سوقتىعىسىپ، تۇتەگەن وقتىڭ استىندا قالعاندا نارىنقۇمنىڭ سۇرقاي بەت: قىزىل قاننان قوڭىر تارتىپ جاتاتىن.
مەڭىرەۋ قۇم بەزىرەيىپ ءۇن قاتپايدى. تىلسىم دۇلەي اڭىزاق پەن اپتاپقا جومارت بولسا دا، ىلعال اتاۋلىعا كەلگەندە ساراڭ - اق. زامانا وتەر، اعاش قۋراپ، وزەن سۋالار، ءبىراق قۇم قۇرىمايدى.
قۇم بەتىندەگى كوزگە كورىنبەيتىن جازۋعا قاراپ، سالقىن سۋدى قۇدىقتىڭ قايدا ەكەنىن، جەلاياق جۇيرىك اقبوكەننىڭ قايدا جۇرگەنىن انىقتايتىن ادامدار نەكەن-ساياق. ال سول شاعىن توپتىڭ ىشىندە قارتايعان ۇزاق اقىنعا جەتەر ءىز كەسەر مۇلدە جوق.
بۇگىن ۇزاق ءوزىنىڭ مىڭتوبەدە وتىرعان اۋىلىنا اسىعىپ كەلەدى.
قۇم ىشىندەگى ءار ءتۇپ سەكسەۋىلدى، ءار توبەنى ۇزاق جاقسى بىلەدى. وسى جاسقا كەلگەنشە كورمەگەنى جوق: كەزىندە حان سارايىندا دا، قاراشا ۇيلەردە دە بولعان. ەلمەن بىرگە ەرجەتىپ دەگەندەي، تىڭداۋشىسى تابىلسا، ولەڭ-جىرى تاۋسىلىپ كورگەن ەمەس. ادام بالاسىن الالاعان جوق، ءبارىن دە بىردەي ساناپ، بارىنە دە ايتا بەرەتىن.
سەنىمدى اتى جول جورعامەن تەربەتىپ كەلەدى. قانجىعادا قاپقا سالعان دومبىراسى. باسىندا پارسى جىبەگىمەن تىستاعان تۇلكى تىماعى، ۇستىندە تۇيە جۇنىنەن توقىعان بيازى شەكپەنى بار. بەلىندە كۇمىس بەلدىك.
اتىنىن، جايلى ءجۇرىسى ءار نارسەنى ەسكە ءتۇسىرىپ، وتكەن-كەتكەندى ويلاپ كەلەدى. ءامىرىن بوسقا وتكەرمەگەنى بەلگىلى. كوپ قينالماي اتاق-ابىرويعا جەتتى دە، سول داڭقى بۇنى ءوز قاناتىنا قوندىرىپ الىپ، نارىنقۇم ۇستىمەن، كۇللى دالا توسكەيىمەن زىرعىتىپ وتە شىقتى. بۇگىندە ونى بۇتكىل وردا جۇرتى بىلەدى. ءبىراق ءبىرازدان بەرى ءبىر وي مازاسىن الىپ ءجۇر.
ءبارى دە ءوزىن ۇزاقتىڭ شاكىرتىمىن دەپ اتاعان الگى دومبىراشى بالا جايلى حاباردى ەستىگەننەن باستالدى. الايدا جاس كۇيشى ۇستاز جولىن قۋمادى، ول دومبىرانى بايلار مەن سۇلتانداردىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرۋ ءۇشىن تارتپادى...
اۋىل اراسىندا ەل اۋزىنا ۇزاقتان گورى سونىڭ اتى كوبىرەك الىناتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە ول شىعارعان ان-كۇيلەر دە ادەتتەگى دالا اۋەزىنىڭ داستۇرىنەن شىعانداپ كەتەتىن. سارىنىندا بۇلىكشىل اۋەن، ءورشىل ەكپىن بار. بالا دومبىراشى حالىق بارعان سايىن سۇيسىنە تىڭدايتىن بولدى. قۇرماشتىڭ جاڭا كۇيلەرىن ءار اۋىلدىڭ دومبىراشىلارى اسىعا كۇتىپ، ەستىگەن زاماتتا - اق قاعىپ اكەتەدى. ءوزىن جايساڭدىعى ءۇشىن ماقتاسا، كۇيلەرىن جالىنداعان قىزۋىنا بولا ماداقتايدى. ۇزاقتى قانشا قۇرمەتتەسە دە ءدال قۇرماشتاي ەشقاشان قاستەرلەپ كورگەن ەمەس ەشكىم.
بۇلىكشىلدىك قاشان دا ماحامبەت سياقتى اقىنداردىڭ جىرىندا بولاتىنىن ۇزاق ەجەلدەن بىلەتىن. ءبىراق ول حالىقتىق كۇيدى دە جىرداي ءتۇسىنىپ، جىرداي قابىلداعانىن ەشقاشان ەستىپ - كورگەن ەمەس. جۋاندار اۋلەتى وسى ۋاقىتقا دەيىن اقىنداردان عانا قورقادى، سولاردىڭ اتاق-ابىرويىن كۇندەپ، ايتقان سوزدەرىنەن عانا قايمىعادى، ال كۇي اتاۋلىنى ولار ەرىككەندە ەزەتىن ەرمەك دەپ بىلەدى.
ان-كۇي دەگەن، ءمان - ماعىناسى — ءسوزى جوق قۇرعاق اۋەن، ادام جانىن ولەڭ-جىرداي باۋراپ، ەلىكتىرىپ اكەتۋگە ءتيىس ەمەس. ۇزاق بۇعان قۇدايداي سەنەتىن... ال قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى ەستىلۋى مۇڭ ەكەن...
ۇزاق قانجىعاسىنان شەشىپ، قولىنا دومبىراسىن الدى. اتىنىن، ءبىر قالىپتى مايدا ءجۇرىسىن كۇيگە قوسپاق بولدى. ءبىراق باسقا ءبىر ويلار كەلىپ، دومبىراسىن ۇمىتا بەردى.
تىلسىم قۇم تۇنەرىپ، تىمىرايىپ جاتىر. ۇزاقتىڭ ويىنا جاعاداعى يەن توعاي ءتۇستى. ول جەرلەر ءقازىر قوس گراف بەزبورودكو مەن ءيۋسۋپوۆتىڭ مەنشىگىندە. جاتاقتاردى ايداپ شىعىپ، سان سارايدى سالدىرىپ تاستادى عوي.
سول ماڭايدى جايلايتىن جالشى قاۋىم ەندى شارق ۇرىپ، قۇم ءىشىن كەزىپ، قونىس ىزدەۋدە. ول — ول ما، ءتىپتى ءوز جەرلەرىنىڭ ۇستىمەن وزدەرى كوشىپ وتكەنى ءۇشىن الگى بەزبورودكو مەن يۋسۋپوۆتارعا وت اۋىز، تۇياق اقى سالىعىن تولەۋگە ءماجبۇر.
مىنە، وسىناۋ جارلى-جاقىبايلار مەن ازاپ شەككەن كەدەي جۇرتتى ماحامبەت جىرعا قوسسا، قۇرمانعازى دا ءوز كۇيلەرىن سولارعا ارناپ شىعارىپ ءجۇر. راس، ولار جايلى ۇزاق تا جىرلاعان، ءبىراق بۇل كونبىستىككە ۇندەپ، جازمىشقا قارسى شىقپاي، مويىنسىنا بەرۋگە شاقىرعان...
اقباس دومبىراشىنىڭ ەسىنە وسى ءوڭىردى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن جايلاعان جۇت ءتۇستى. ونداي جۇتتى ۇزاق ءوز ومىرىندە بۇرىن-سوندى كورگەن ەمەس. بايلاردان باسقادا تىگەرگە ءتىرى تۇياق قالمادى. ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى كەڭ جازىق ادام مەن مالدىڭ كومۋسىز قالعان ولىگىنە تولدى.
مىناداي سۇمدىقتان ەستەرى اۋىپ، اشتان بۇرالعان قالىڭ ەل قاراۋىلقوجا سۇلتان مەن گراف بەزبورودكوعا قاراي اعىلدى. كەي-كەيدە ساپار سوڭى قاندى قىرعىنمەن بىتەتىن. ەندى مىنە تاعى دا سولاي بولايىن دەپ تۇر...
بەرىش رۋىنىڭ ستارشىنى يساتاي تايمانوۆ شابىلعان جۇرت، ەزىلگەن ەل كەگىن الماققا اتتانىپتى دەگەن سىبىس اۋىلدان-اۋىلعا تاراي باستادى. جاڭگىر حاننىڭ ءامىرى بويىنشا اعا سۇلتاندار بايماعامبەت پەن قاراۋىل قوجا ەكى رەت يساتايدى ۇستاماق بوپتى، قول-اياعىن كىسەندەپ، اباقتىعا ايداتۋعا ارەكەت جاساپ كەرىپتى.
يساتاي حانعا: «ەل ءوز مەنشىگىن ءوزى يەلەنگىسى كەلەدى... ال ەگەر بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن الماساق، وندا بىزگە ءامىرىن جۇرگىزەر ەش باسشى جوق دەپ ەسەپتەيمىز»، — دەپ جازىپتى دەگەندى ەستىگەندە ۇزاق سەنبەدى. بۇل حاتتىڭ دورەكىلىگى سىرىم باتىردىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىنداي ەدى.
— استاعپىراللا! — دەدى ۇزاق جاعاسىن ۇستاپ. — دالادا تاعى دا داۋىل تۇرار. ازىرەيىلدىڭ اجال كۇرزىسى كوتەرىلگەن ەكەن. نەمەن تىنباق بۇنىڭ ءبارى؟ و، اللا قۇلدارىڭا قاھارىڭدى تەكپە، ساقتاي گور قازاعىمدى!..
كوڭىلسىز ويلاردان سەرپىلمەك بولىپ، اتىن قامشىمەن تار¬تىپ جىبەردى دە، ۇزاق جاس كەزىندەگىدەي بار داۋىسپەن شىرقان جونەلدى. ءبىراق داۋىسى جارعىشاقتانىپ، ارەڭ شىقتى. ول دا بولسا كوڭىلگە مەدەت...
قۇمنان شىققان سوڭ ۇزاق جالعىز اياق تاقتاق سۇرلەۋگە ءتۇسىپ، الىستان كوزگە شالىنعان اۋىلعا قاراي اياڭدادى. جانارى ءالى جاسي قويماعان كاريا اۋىل ۇستىندەگى قۇجىناعان كوپ ادامدى، جىعىلعان ۇيلەردى، قاپتاعان اربالار مەن ەرتتەۋلى اتتاردى سونادايدان بايقادى؛
«بۇ نەعىلعان جيىن؟ — دەپ ويلادى ول. — نە بوپ قالدى ەكەن؟».
جاقىنداي كەلە بايقادى: اۋلەتتى ستارشىن اقباي مەن سونىڭ تۋىسقاندارى عانا ۇيلەرىن ءالى جىقپاپتى. اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنداعى قالىن، توپ اقبايدىڭ قارۋلى نوكەرلەرى مەن سولداتتارىن قورشاپ الىپتى.
— اسسالاۋماليكۇم، اقساقال، جول بولسىن! ابدەن دەر كەزىندە كەلدىڭىز، — دەپ قۋانا قارسى الدى ۇزاقتى اقباي ستارشىن. — اقىلعا سابىر سەرىك دەسەدى عوي. قازىلىعىن ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، اقساقال. دومبىراڭىزدى قولىڭىزعا الىڭىز دا، مىناۋ ءتىلازار باقتاشىلاردى بايماعامبەت سۇلتاننىڭ ايتقانىنا كوندىرىپ بەرىڭىز... ايتپەسە بۇلار اناۋ بۇلىك شىعارعان بۇزاقى يساتايدىڭ شابارمانىن بوساتامىز دەپ اكىرەڭدەۋىن قويار ەمەس...
ۇزاق نوكەرلەردىڭ ورتاسىندا تۇرعان ورتا جاستاعى، قالىڭ قارا قاستى، سىمباتتى جىگىتتى كوردى. دەنەسىن قىل شىلبىرمەن شاندىپ تاستاپتى. جۇرت شۋ-شۋ ەتەدى. تەك ۇزاقتى كەرگەندە عانا ازداپ تىنشىپ، اقىنعا قاق جارىلىپ جول بەردى.
— سالەم بەردىك، اتا، — دەدى تۇتقان باسىن ءيىپ. — تۇمسىعىن تەسكەن تۇيەنى شىعىرشىق وتكىزىپ، ءجىپ بايلايدى دا، نە سۋ بەرمەستەن، نە وتتاتپاستان قۇمدا جەتەلەپ ءجۇرىپ ۇيرەتەدى. ماعان دا سانى ىستەدى، اتا، تەك ازىرگە تۇمسىعىمدى تەسپەي تۇر... ايتىڭىزشى، اقساقال، جاڭگىر از ادامدى دارعا استى ما، اقباي ەلدى از جىلاتتى ما؟ كوپ جاساعان بىلمەيدى، كوپتى كەرگەن بىلەدى دەيدى عوي. ءسىزدىڭ جاسىڭىز دا ۇلكەن، كورگەن - بىلگەنىڭىز دە كوپ...
— ءاتى-جونىڭ كىم بولادى، بالام، جاۋابىن سودان سوڭ ەستىرسىڭ، — دەدى ۇزاق.
— ءوز اتىم — نويان. رۋىم — قاراقىپشاق. تۋعان جەرىم سىر بويى، بۇدان الىستا، ورتا جۇزدە. تۋعان-تۋىسقان اتاۋلىدان جۇردايمىن كازىر. قازاق حانى ارعىنعازى مەن حيۋا حانى اللاقۇل الىس-جاقىنىمدى تۇگەلدەي تىپ-تيپىل عىپ، قۋ باسىمدى قاڭعىتىپ جىبەردى... «قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» — دەپ كۇڭىرەنۋدەن باسقا ەشتەڭە قالماعانداي كورىنىپ كەتەدى كەيدە... وكسىكتى نەمەن باسارمىز، كەكتى قالاي قايتارارمىز، اتا؟!.
— تاۋسىلما، بالام، وكسىمە ولەڭ-جىردىڭ قۇستاسىنا — دەدى ۇزاق. — قازاق ءانى قاشاننان قايعى-شەرگە تولى!.. ءبىراق كوز جاسى كول بولسا دا سەپتىگى جوق. دولى داۋىل قانشا سوقسا دا جەر بەتىندەگى اعاش اتاۋلىنى تۇپ-تامىرىمەن تۇگەلدەي قوپارا المايدى... سول سياقتى جەر ۇستىندە جامانشىلىق اتاۋلى دا قالا بەرەدى. و دەگەن دۇنيەگە ادامنىڭ وزىمەن بىرگە كەلەتىن پالە عوي.
باسىڭدى ساقتا، جانىڭ امان بولسىن، شىراعىم، ءالى-اق ءۇبىرلى-شۇبىرلى بوپ كەتەرسىڭ...
— راس ايتاسىز، اقساقال. الايدا ارىندى سۋ تاس بۇزادى. بىزگە دە ماحامبەتتىڭ ارىندى ءان-جىرى مەن يساتايدىڭ جول باستار ءسوزى كەرەك، — دەدى نويان.
— ادام قىلىعىنا قازىلىقتى زامانانىڭ ءوزى ايتار، بالام، — دەدى ۇزاق ويلانا سويلەپ. — بۇ عالامدا ۋ مەن شيپا، جاقسىلىق پەن جاماندىق قاتار جۇرەدى...
— اقساقالدىكى ءجون. نوياننىڭ بىزگە ىستەگەن جامانشىلىعى جوق. ەي، اقبايدىڭ تاباقشىلارى! قول-اياعىن شەشىپ، تاباندا بوساتىڭدار، بولماسا وسى ارادان بىرەۋىڭ ءتىرى كەتپەيسىڭ! — دەپ گۋ-گۋ ەتەدى توپ.
— يساتاي باتىر اۋىلداردى ارالاپ، جىگىت جيىپ ءجۇر. كەك الۋدى كوكسەگەندەر، حاندار مەن سۇلتانداردىڭ تەپكىسىندە جۇرگىسى كەلمەگەندەردىڭ ءبارى دە باتىر قولىنا سارباز بولىپ قوسىلىپ جاتىر. ءبىز ءوز اۋىلداستارىمىزدى جاعاداعى اتا قونىسىمىزعا قوندىرعىمىز كەلەدى! — دەپ داۋىستادى نويان.
— اقساقال - اۋ، دومبىراڭدى نەگە المايسىڭ قولىڭا؟ مىنا بۇزىلعاننىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، انا شۋلاعان جۇرتىڭا اقىلىڭدى ايتپايمىسىڭ؟ — دەپ جاقتىرماي قالدى اقباي. قولىنان كەلەر ەشتەڭە جوق بولعان سوڭ ىزادان جارىلىپ كەتە جازداپ شاق تۇر. نوكەرلەرىنىڭ ازدىعى عوي قولىن بايلاعان. — مۇمكىن، سەن دە قانتوگىسكە قۇمار شىعارسىڭ؟!
— ولەڭ-جىر شىندىققا قارسى كەلە المايدى!- — دەپ كەسىپ ايتتى ۇزاق. — الدە قازاقشىلىقتان كەتىپ ەڭ، «الدە سوزگە سوت جوق» دەگەن اتا ماتەلىن ۇمىتىپپىن.
مىسى قۇرىعان اقباي اشۋعا قانشا تىعىلسا دا دالا عۇرپىن اتتاي الماي، ۇزاقتى اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە كىرۋگە شاقىردى. ءبىراق ۇزاق ورنىنان جىلجىمادى. ول ماحامبەتتىڭ ولەڭىن ايتقان نوياندى تىڭدادى.
ەي، تاقسىر-اۋ، ەي، تاقسىر!
بوز وردانى تىكتىم دەپ.
بوز اعاشتى جىقتىم دەپ.
حانىم، حانىم دەگەنگە
كوتەرە بەرمە بۇتىڭدى،
كوپتىرە بەرمە ۇرتىڭدى... ...
وزدەرىڭدەي حانداردىڭ،
قارنى جۋان بيلەردىڭ
اتانداي داۋسىن اقىرتىپ،
لاۋازىمىن كوككە شاقىرتىپ،
باسىن كەسسەم دەپ ەدىم.
ەدىلدىڭ بويى يەن توعاي،
ەل قوندىرسام دەپ ەدىم!
جاعالاي جاتقان سول ەلگە
مال تولتىرسام دەپ ەدىم!..
اقباي نوكەرلەرىنە توپتان شىعىڭدار دەپ ءامىر قىلدى. ءبىراق جيىلعان جۇرت ولاردى جىبەرمەي، ەكى جاق شارت تا شۇرت قاقتىعىسىپ قالدى.
— قويىڭدار! جىبەرىڭدەر، بارسىن، جانە دە باسقا قانسورعىشتارىنا دا ايتا بارسىن: قالىق ەل قىناپتان قىلىش سۋىردى. كەلەر ءسات، سوندا ءوز حانىن ءوزى بەلگىلەپ الار! — دەپ ايعاي سالدى بوسانعان نويان.
جىگىتتەر وعان ات اكەپ تارتتى.
— يساتايعا ەرگىسى كەلەتىندەرىڭ جولعا جينالىڭدار! — دەپ جار سالدى اناۋ ەرگە قارعىپ ءمىنىپ.
جۇرت اربالارىنا قاراي جۇگىردى. ىعى-جىعى ارالاستى دا كەتتى. سىقىرلاعان اربا، باقىرعان تۇيە، اداسىپ قالعان قۇلىنشاعىن ىزدەپ كىسىنەگەن بيە، ماڭىراعان قوي داۋىستارى ارالاسىپ ازان-قازان بولدى. اۋىلدىڭ جارىم - جارتىسىنا جۋىعى يساتايدان كەلگەن بەيتانىس جىگىتتىڭ سوڭىنا ەرىپ تارتىپ وتىردى.
— سازايلارىڭدى جاڭگىر حاننىڭ ءوز قولىنان الارسىڭدار ءالى-اق! نارىنقۇمدا سەل بوپ اققان قاندارىڭنان قاق تۇرار! يساتايلارىڭنىڭ جونىن قامشى تىلگىلەپ. ماحامبەت جىرىنىڭ ورنىما كىسەن، شىنجىردىڭ شىلدىرىن ەستىرسىڭدەر! — دەپ تەپسىنە اقىرىپ اقباي قالدى سوڭدارىندا. ىزادان تۇتىگى قاسىنا جاقىنداعان مالايلارىن وڭدى-سولدى شىقپىرتا ساباپ، اياق استىندا جاتقان جەز لەگەندى تەۋىپ جىبەردى. نوكەرلەرىنە ۇرسىپ ءجۇرىپ ول اۋىل شەتىنە كىرگەن جالاڭاياق، قۇر سۇلدەرى تۇرعان قۇرماشتى بايقامادى. ارقاسىندا دورباسى، قولىندا دومبىراسى بار. اقباي ونى كيىز ۇيگە كىرىپ بارا جاتىپ كورىپ قالدى.
— ۋاۋ دەگەن، ۇستاپ اكەڭدەر انا قايىرشىنى. ونى دا يساتاي جىبەرگەن شىعار!
جاس جىگىتتى ۇستاپ، دۇرەلەي باستادى. ۇزاق كەلىپ اراشالاماعاندا نەمەن تىنارى بەلگىسىز ەدى...
— تاقسىر - اي، يە جازىعىم بار؟ — دەدى قىزىل - الا قان بولعان قۇرماش.
— جاپ اۋزىڭدى، كۇشىك! — دەپ زەكىدى اقباي. — ءتىرى قالعانىڭا اللاڭا راحمەتىڭدى ايت.
— ساعىربايدىڭ قاراقشى بالاسى قۇرمانعازى عوي مىناۋ. دۋلاتتىڭ سايگۇلىگىن ءمىنىپ قاشقان وسى، — دەدى نوكەرلەردىڭ بىرەۋى، ونى تانىپ.
جىگىتتىڭ اتىن ەستىگەندە ۇزاق سەلك ەتە ءتۇستى.
— بايلاڭدار ءيتتىڭ بالاسىن! — دەپ بۇيىردى اقباي. سوسىن قۇرماشتىڭ دومبىراسىن ءبىر تەۋىپ، ورتاسىنان قاق بەلدى.
— ەندى وسى دومبىرادان تۋعان كۇيلەردى دە قۇرتىپ كورىڭىز، تاقسىر! — دەدى قۇرمانعازى قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان الارا قاراپ.
— جاپ اۋزىڭدى! ارعىماقتى قىزىل ماي عىپ ءولتىردىڭ عوي، ەندى زىنداندا شىرىتەيىن. ازىرگە تۇتقىندا بولا تۇر. ەرتەڭ بۇرالقى يتتەي سۇمەڭدەتىپ وردانىڭ تۇرمەسىنە ايداتامىن...
اقباي ءوز ۇيىنە كىرىپ كەتتى. ۇزاق دومبىرا سىنىقتارىن جيناپ الدى.
اس ءىشىلىپ بولعالى قاشان، شاڭىراق يەلەرى ۇزاقتى جالعىز تاستاپ، وزدەرى باسقا ۇيلەرىنە كەتتى. تۇندىكتەن جىلتىراعان جۇلدىز كورىنەدى. قاق ورتاداعى تەمىر وشاقتىڭ استىندا جانعان وت تا وشۋگە اينالعان.
قوناق كادەسىن بۇزىپ، بۇنى جالعىز تاستاعاندا اقبايدىڭ كارى جىراۋدى يساتايعا قارسى ءسوز ايتپادىڭ دەپ كوزگە شۇقىماق بولعانىن، ءسويتىپ ءوزىنىڭ بۇدان ارتىقتىعىن سەزدىرەتىنىن ۇزاق ءبىلىپ وتىر. سوندا دا شىنىمەن-اق قاتتى جالعىزسىرادى. ءوز ومىرىندە اقىننىڭ نەمەسە دومبىراشىنىڭ ۇزاقتى ءتۇندى وڭاشا ەتكىزگەنىن كەرگەن ەمەس.
ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا اۋىل ادامدارى كەش سايىن دومبىراشىنىڭ نەمەسە كوپتى كورگەن كەنە كاريانىڭ، ەرتەگىشىنىڭ، ءتىلى وتكىر قالجىڭباس جاننىڭ قاسىنا جينالىپ، ان-كۇي، جىر-قيسسا، اڭگىمە - ەرتەك تىڭدايدى...
ۇزاق تا ءوز ومىرىندە بۇگىن تۇڭعىش رەت قاس قارايا جالعىز قالىپ وتىر. قولىنا سۇيەكتەن جاساعان تاسبيعىن الىپ، ىشتەي دۇعاسىن وقي وتىرىپ، اۋىلدان كەتكەن ادامدار جايلى، اقباي تۋرالى، كازىر قاماۋدا وتىرعان جاس دومبىراشى جونىندە ويعا شومدى.
ءوزىنىڭ بارلىق جاڭساق باسقان قادامدارى ءۇشىن اللاسىنا جالبارىنىپ، پايعامباردان اقىل-كەڭەس سۇرايدى، كومەككە شاقىرادى: تۇسىنۋدەن قالدىق قوي، بۇ دۇنيە نە بوپ بارادى، وردادا نە بولىپ جاتىر؟ اۋىر ويدان ارىلار ما ەكەم دەپ، اينالاسىنا كوز جىبەردى...
ادايدىڭ سۇيەكشى - شەبەرلەرى اشەكەيلەپ جاساعان اعاش كەرەۋەتكە تەكەمەت - سىرماق، كورپە-جاستىقتى قاباتتاپ جيىپ تاستاپتى. كەرەگە باسىندا كۇمىستەگەن ەر-تۇرمان ءىلۋلى تۇر. شاماسى، ول شەركەش شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان - اۋ. بۇل اقباي كۇللى نارىن بويىنىڭ جىلت ەتىپ كوزگە تۇسەر دۇنيەلىگىن الدىرا الادى. اناۋ ۋىقتان سالبىراعان الۋان ورنەكتى ادەمى جەلباۋ، باسقۇرلاردى ادايدىڭ ونەرپاز قىزدارى توقىعان بولۋ كەرەك. ال، انە ءبىر ەسكىلەۋ قالى كىلەمدى اقباي ءبىر ءۇيىر جىلقىعا حيۋادان الدىرعان شىعار شاماسى.
ورتەكەلەردى كورگەندە ۇزاقتىڭ ەسىنە اقبايدىڭ: «ارعىماقتى قىزىل ماي عىپ ءولتىردىڭ عوي، ەندى زىنداندا شىرىتەمىن!» — دەپ قۇرمانعازىعا ايتقان ءسوزى ءتۇستى.
بىرتە-بىرتە ۇزاقتى ىزا بيلەي باستادى. «قۇدايىم - اۋ، كىمدىكى ءجون، ايتساڭشى؟ اقباي ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ايداپ وتىرسا دا، ءبىر ات ءۇشىن ادام ءومىرىن قۇرباندىققا شالماق. ءبىر ات ءۇشىن بۇتىندەي ءبىر رۋدىڭ بالاسىمەن — قۇرمانعازى شىققان قىزىلعۇرتتارمەن جاۋلاسۋعا بار»...
— اقىلسىز اشۋ تۇل! — دەپ سىبىرلادى ول قىزارعان شوقتارعا قاراپ وتىرىپ. ساۋساقتارى جايلاپ بارىپ قوس ىشەكتى سيپادى. ايتىلماعان وكپە، اقتارىلماعان رەنىش، توسىننان ابدىراپ، ساسىپ قالعانى — ءبارى-بارى جينالىپ كەلىپ، كوكىرەگىنە كەپتەلدى. قوس ىشەك قينالا، كۇرسىنە دىڭىلداپ، شەرلى اۋەن بۋلىعا شىقتى.
...قۇرماش تەرى تۋلاقتىڭ ۇستىندە ەكى قولى بايلاۋلى جاتقان بولاتىن. ءتۇرۋلى ىرگەدەن ۋلەي سوققان سۋىق جەلدەن ءدىر-دىر ەتىپ قالتىراسا دا بەيتانىس كۇيگە ەلەن، ەتىپ، قۇلاق ءتۇردى. بۇل كۇيدى سىرىم باتىرعا ارناپ ۇزاقتىڭ باياعىدا شىعارعانىن دا، ۇزاقتىڭ ونى ادەتتە قاراپايىم جىگىتتەردىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا تارتاتىنىن دا قۇرمانعازى بىلمەيتىن. ساز سارىنىندا اشۋ-ىزا اتىمەن جوق. تەك ايانىش مۇڭ-شەر، كۇيىنىش قانا بار. سىرىمنىڭ جاۋلارىن كاپىر دەپ اتايدى. كاپىرلەرگە ەلىكتەپ، قان توگۋگە بولمايدى، دەيدى... سىرىم ەگەر حانعا قارسى قىلىش كوتەرمەسە، ۇزاق ءومىر سۇرەر ەدى. ادام قانشا باتىل بولسا دا اللانىڭ بۇيرىعىنا قارسى شىقپاۋى كەرەك. اللا-تاعالا قۇدىرەتتى عوي، ال ءومىر دەگەن — قاسىرەت. اللانىڭ بۇيرىعىنسىز ەشتەڭە وزگەرمەيدى! ۇزاق ءوز جىرىن وسىلاي اياقتايتىن ءاماندا.
ال كازىر ۇزاق «سىرىمنىڭ ساعىنىشىن» ءوزى ءۇشىن تارتىپ، وزىمەن-وزى سۇحباتتاسىپ وتىر. جۇلدىزدارى جىمىڭداعان جاز تۇنىندە جان دۇنيەسىنە توسىن كەلىپ، كوڭىل-كۇيىن الەم-تاپىرىق ەتكەن اۋىر ويلاردان مىنا اۋەن از دا بولسا سەيىلتكەندەي...
بىلدىرلاعان مايدا قوڭىر باياۋ كۇيگە قۇلاق توسقان قۇرمانعازى ونىڭ ءتۇپ - تەرەڭىندە الدە ءبىر ادۋىن ءزىلدىڭ جاتقانىن سەزىپ وتىر. تالايدى باستان كەشىرىپ، اشۋدى اقىلعا جەڭدىرۋ تاسىلىنە ابدەن جەتىلگەن كاريانىڭ سابىرلى، سالقىن قاندى سالاۋاتى عانا كۇيشىنىڭ سەزىمىن باسىپ، ەلىككەن كوڭىلىن ساباسىنا تۇسىرە بەرەدى. سودان دا ساز سىزدىقتاپ، جابىعىپ، مۇڭايا تولعايدى. شىركىن، قولىن بوساتىپ، دومبىراسىن بەرسە! مىنا كۇيدى ول وزىنشە تارتار ەدى. بەت بۇركەگەن جاداۋ جامىلعىشىن جۇلىپ الىپ، بويىنداعى وتىن ۇرلەپ، ىزاسىن قوزدىرىپ، اشۋىنىڭ ارناسىن اشار ەدى. سوندا جويقىن ءۇن مىناۋ ۇڭىرەيگەن اشىق ىرگەدەن ءتۇن تىنىشتىعىنا لاۋلاعان جالىنداي اتىلا شىعىپ، اقبايدى جاتقان جەرىنەن جۇلىپ تۇرعىزار ەدى، قۇماي تازىلارىن قورقىنىشتان قاڭسىلاتىپ، جانىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلتىرەر ەدى عوي.. ءاي، ۇزاق اتا، كۇيىڭ قانداي قايعىلى ەدى. شەل توسىندەگى تەرەڭ قۇدىقتىڭ سۋىنداي تىنىش قوي. اعىن دا جوق، تولقىن دا جوق، تىلسىم دۇنيە...
قۇرمانعازى ەلەڭ ەتتى. ەسىكتەگى قۇلىپتى اشىپ، ىشكە كۇزەتشى جىگىت كىردى. جاسىرىپ تاماق الىپ كەلىپتى، قۇرماشتىڭ قۇلاعىنا باۋىرىڭمىن مەن دە قىزىلعۇرت بالاسىمىن دەپ سىبىرلادى. ءبىراق بوساتۋعا دارمەن جوق، ارتىنداعى بالا-شاعاسىن قيمايدى. اقباي جاڭا بۇعان اتتاردى ازىرلەي بەر، تاڭەرتەڭ تۇتقىندى جاندارم ەكەۋىن، دۋلات بايدىڭ اۋىلىنا اپاراسىڭدار، دەپ ءامىر بەرىپتى...
* * *
تاڭەرتەڭگى تاماقتان كەيىن ۇزاق اقبايعا بارىپ، اتىن ۇسىندى.
— اناۋ ساعىربايدىڭ بالاسى زورىقتىرىپ ولتىرگەن جۇيرىگىڭنىڭ ورنىنا ال. جىگىتتى بوسات. ونداي دومبىراشى كۇللى' كىشى جۇزدە جوق...
— استىڭىزداعى جالعىز اتىڭىزدى العانىم ۇيات بولار، اقساقال. قۇدايعا شۇكىر، مالعا كەندە ەمەسپىز عوي. ءبىراق مىناۋ جومارتتىعىڭىز قىزىق ەكەن! قايتەسىز سول قاراقشى نەمەنى؟ ايتسا دا، سىزدەي اقىننىڭ ويىندا نە بارىن ءبىز پاقىر قايدان بىلەمىز، — دەدى اقباي كەكەسىن مىسقىلمەن قولىن جايىپ. — ول قاڭعىباستىڭ نە كەرەگى بار سىزگە؟ ول بولسا — قىزىلعۇرت، ال ءسىز عوي، اقساقال، قاسيەتتى باي ۇلىنىڭ ۇرپاعىسىز...
اقباي ەكى كوزىن ءسۇزىپ، دۇرديگەن استىڭعى ەرنىن تىستەلەي وتىرىپ ۇزاققا تەسىلدى. تاپ وسى ءسات ۇزاق تا ءوزىن ابدەن قاۋساعان قاۋقارسىز شالداي سەزىندى. بۇرىنعى قايرات-كۇشى، اتى -شۋلى باتىلدىعى قايدا جوعالعان؟ جورىققا شىققان ساربازداي ابدەن سىنىپ كيىنگەن اقبايدىڭ الدىندا قۇددى بالا سياقتى قيپاقتاپ تۇر. باي قامقا بەشپەتىنىڭ ۇستىنەن كوبە كيىپ الىپتى، نىعىنا مىلتىق اسىنعان، ءبىر بۇيىرىندە بۇحاردا سوعىلعان سالماقتى قىسقا سەمسەر، باسىندا — كۇمىسپەن جۇرىنداعان تۇلكى تىماق، اياعىندا — ۇزىن، كەڭ قونىشتى ءسۇيىر تۇمسىق ساپتاما ەتىك، قولىندا — سەگىز ءورىم دىراۋ قامشى. ول ۇزاققا وتىر دەگەن دە جوق...
ۇزاق وزىنە-وزى كەلىپ، ەڭسەسىن كوتەردى دە، بايمەن ماڭعازدانا قوشتاسىپ بولىپ، ۇيقىسىز ەتكەن تۇننەن ەكى كەزى شۇڭىرەيىپ كەتكەن قۇرماشقا دومبىراسىن ۇستاتتى.
— مىنا دومبىرانى نارىن بويى تۇگەل تانيدى. ونى قۇرمانعازىدان تارتىپ العان جان حالىق قارعىسىنا ۇشىرايدى! — دەدى.
قۇرماش شەرمەندە ۇزاقتى قيماس كوزقاراسپەن شىعارىپ سالدى. سوسىن جانارىن جالتىر اشەكەيلى دومبىراعا اۋداردى. تۇندە كۇزەتتە تۇرعان قىزىلعۇرت قاسىنا كەلدى.
— ماعان سەنىپ تاپسىرىڭىز. ءوزىڭىز الىپ جۇرە الماسسىز...
... اقباي قالىن، نوكەرىنىڭ قورشاۋىندا شاپقىلاپ كەتە باردى. ارتتارىنان قۇرمانعازىنى الىپ ءجۇردى.
دالا جولى قىزىق قوي. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى: ىشىندە شىمقاي قارا، توبىلعى تورى، ماڭدايى توبەل كوكقاسقا، شاڭقان بوزدارى دا بار. ءار ۇيىردە جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن قۇر ايعىر. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز ءۇيىرىن ەركىن بيلەپ، ماڭايلاتپاۋعا تىرىسادى.
كەيدە باسىن جەرگە سالىپ، جالىن جەلبىرەتە شاپقىلاعان ايعىر وسقىرىپ باسقا ۇيىرگە قاراي جاقىنداعان بايتالدى تىرقىراتىپ قۋىپ بەرەدى. بۇلتالاقتاي قاشقان قۋ بايتال ويناقىلانا كىسىنەپ بوتەن ايعىرعا قاراي جونەلەدى. وندايدا تۇتىلگەن ءجۇن اسپانعا شاشىلىپ، تۇياقتاردان وت جارقىلدايدى. ال بايتال بولسا، موينىم اققۋداي ءيىپ، قۇيرىعىن تىگىپ الادى دا، بىرەسە انا ۇيىرگە، بىرەسە مىنا ۇيىرگە جاقىنداپ، اينالا شاپقىلايدى. ساقا بيەلەر ونى تىستەپ - تەۋىپ شەندەرىنە جۋىتپايدى. بايتال ءبارىبىر ەشتەڭەنى ەلەمەي، شىر اينالىپ شاپقىلاي بەرەدى...
ونىڭ سىڭعىرلاعان نازدى كىسىنەۋىنە جەلىككەن ايعىرلار ءبىرىن-بىرى اياۋسىز شايناپ، بىتىسپەس سوعىسقا كىرىسەدى.
ەندى جەكپە-جەككە تۇسكەن جانۋارلاردىڭ ماڭىنا كۇيلەگەن ەركە-توتاي عانا ەمەس، ەكى جاقتان دا ساقا بيەلەر توپتالىپ كەلىپ، شۇرقىراسىپ جاقتاسا باستايدى...
جەڭىلگەن ايعىردىڭ جانىندا ەڭ سەنىمدى، اينىماس بيەلەر عانا قالادى، ولار ءتىپتى ءۇيىر باسشىسى ءۇشىن شايناسۋدان دا تايىنبايدى. بۇلاي بولعانشا، ءىس ناسىرعا شاپتى دەي بەرىڭىز. ويتكەنى بۇندايدا ۇيىرلەر ارالاسىپ، جىلقىشىلار قينالىپ قانا قويمايدى، سول جىلقىنىڭ يەلەرى — بايلاردىڭ اراسىندا جانجال تۋىپ كەتۋى ىقتيمال.
سوندىقتان دا جىلقىشى جىگىتتەر ايعىرلار شايناسقان جەرگە قۇرىقتارىن كولدەنەڭ ۇستاپ، تەز شاپقىلاپ كەلەدى دە، كوزدەرىنە قان تولىپ، قۇتىرىپ كەتكەندەي، دولدانا ايقاسقان جانۋارلاردى اجىراتۋعا كىرىسەدى. بۇندايدا دەر كەزىندە قاشىپ قۇتىلماسا، جىرتاقاي دا سازايىن تارتادى.
— بۇ كىمنىڭ جىلقىسى؟ — دەپ سۇرايدى قۇرمانعازى ءوزىنىڭ قاراۋىلشىلارىنان.
— اقبايدىكى.
— دۋلاتتىكى.
— ال مىنا ۇيىرلەر — قازاق بايلارىنىڭ گراف بەزبورودكوعا بەرگەن تارتۋى. بۇل وڭىردەگى ءشوبى شۇيگىن جايىلىمداردىڭ بارشاسى بەزبورودكونىڭ مەنشىگىندە. اقباي مەن دۋلات ءوز جىلقىسىن بۇندا سونىڭ رۇقساتىمەن جايادى. جاڭگىر حان اسكەرىنىڭ اتتارى دا وسىندا...
جولاي كەزىككەن جىلقىشىلار ءجون سۇراسىپ بولعان سوڭ، جاندارمعا سەزىكتەنە قاراپ تۇرىپ، قۇرمانعازىمەن تانىسا باستايدى. قۇرمانعازى ۇستالىپتى، اياق-قولى كىسەندەلىپتى - دەگەن حابار قوستان - قوسقا، اۋىلدان-اۋىلعا تارالىپ، قۇرماشتىڭ دوستارى — سارمان مەن زاربايعا دا كەلىپ جەتتى.
مىنە، جول قۇمعا كەپ كىردى. سۋى جىلى وزەنشەدەن جاياۋ ءوتتى. قالىن، سەكسەۋىلدى ارتقا تاستاپ، تاعى دا قۇم شاعىلدارىنا بويلادى...
قۇدىق باسىنداعى جالعىز مازاردىڭ كۇمبەزىنە تۇنەۋگە تۋرا كەلدى. اتتارعا جەم بەرىپ، سۋعارعاننان كەيىن قىزىلعۇرت جىگىتى قاسىنداعى جولداسىمەن اقىلداستى دا، قۇرمانعازىنىڭ قولىنداعى تەمىر بۇعاۋدى اعىتتى. جاندارم ۇندەگەن جوق. تاماق ۇستىندە قاسىنداعى ۇشەۋگە تۇنەرە قاراپ قويىپ وتىردى... مىنا قۋراعان قۇمنان تەزىرەك قۇتىلىپ، باي اۋىلىنا جەتسە دەسەڭشى. ودان ءارى مىنا ەكى قايساقتى قاسىنا ەرتپەس ەدى، انا قاراقشىمەن نيەتتەرى ءبىر شىعار مۇمكىن، كىم بىلگەن...
قۇرماشقا دومبىراسىن بەردى.
— حوروشايا بالالايكا، بوگاتايا! — دەپ قاساقانا جىلى لەبىزبەن ماقتاپ قويدى جاندارم، الدەقالاي بولادى دەگەن ويمەن.
قۇرمانعازى وتكەن ءتۇنى ۇزاقتان ەستىگەن كۇيدى سالىپ كوردى دە، تۇگەل تارتپادى. قولىن كىسەن قاجاپ تاستاپتى. كۇي تىڭداماق بوپ جايلاسا وتىرعان كۇزەتشىلەر جەرگە قاراستى. قۇرمانعازىنىڭ قوس بىلەگىندەگى قىپ-قىزىل تاڭبا كىمگە دە بولسا انىق كورىنەتىن ەدى.
وت ءوشىرىلدى. كۇمبەز ءىشىن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىلىق باستى. جاندارم مىلتىعىن قۇشاقتاپ تورگە بارىپ جاتتى. ەسىك الدىنا كۇزەتشى ەكى جىگىت ورنالاستى. وشكەن وتتىق جانىنا قۇرمانعازى جايعاستى. مازار سىرتىندا قۇلاقتارىن قايشىلاپ، بولدىرعان اتتار تۇر.
تورتەۋى دە كوز ىلمەي جاتىر. ءتۇن قاراڭعىلىعىندا توبىنان اداسىپ، جالعىز قالعان كىشكەنە قۇستىڭ ايانىشتى شيقىلىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ءار قايسىسى ءوز ويىنا شومعان. جارىم تۇندە جەل باستالدى. ۇرىككەن اتتار بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، ءۇرپيىسىپ تۇر. ءوز تاعدىرىن ءوزى ىشتەي بالاعاتتاپ جاندارم جاتىر.
كەنەت قۇرماشتىڭ قۇلاعىنا ۇلىعان جەل دىبىسىنان بوتەندەۋ ءبىر سارىن كەلگەندەي بولدى. بىرەسە كۇشەيىپ، بىرەسە تالىپ جەتەدى. قالىڭ قۇمنىڭ قيىر شەتىندە، جەر استىندا زىلدەي اۋىر، جۇزدەگەن جەز قوڭىراۋلار كۇڭىرەنىپ جاتقان سياقتى.
بۇل داڭعىردى قۇرمانعازىدان باسقا ەشكىم ازىرگە جەل گۋىلىنەن اجىراتا قويعان جوق. قۇرماشقا جەردىڭ ءوزى كۇڭىرەنە جاڭعىرىعىپ جاتقانداي بوپ كورىندى. وسى ءبىر قۇدىرەتتى زور دابىل، تەرەڭنەن شىققان عاجايىپ گۋىل ونىڭ ەسى-دەرتىن بيلەپ اكەتتى.
— ەستيمىسىڭدەر! — دەپ سىبىرلادى ول كۇزەتشىلەرگە.
— جەلدىڭ شۋىلى عوي... — دەدى ولاردىڭ بىرەۋى.
ەكىنشى جىگىت تۇرەگەپ وتىرىپ، قۇلاق سالدى. سوسىن قايتادان ورنىنا جاتتى:
— تاس ورمان عوي اندەتكەن. ونداي جەرلەر نارىنقۇمدا كوپ...
— چتو؟ چتو سلۋچيلوس؟ گوۆوري، كايساك! — دەدى جاندارم قولىنان ءتۇسىپ قالعان مىلتىعىن اسىعىس كوتەرىپ جاتىپ.
— اعاش قوي ءان سالعان. ءان بىلەسىن، بە؟ — دەدى قىزىلعۇرت جىگىت ونى تىنىشتاندىرىپ.
— تفۋ! ۆسياك ۆوي ۋ ۆاس پەسنيا! — دەپ جاندارم داۋدىرلەپ ەستىرتپەدى. قۇرمانعازى ورنىنان تۇرىن، كىسەنىن سىلدىراتىپ ەسىك الدىنا باردى دا، قابىرعاعا سۇيەندى. تاس ورماننىڭ اۋەنىنە تەسىلە قۇلاق تىگىپ، تىڭداي ءتۇستى.
ال ورمان اۋەنى تولاستار ەمەس.
بۇتاقتاردى تەربەگەن قۇمدى داۋىل ونى مىڭ جىلدىق ۇيقىسىنان وياتقانداي، گۋلەپ تۇر، گۋلەپ تۇر. بۇل گۋىلدە ارقىراعان وزەننىڭ، سايراعان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭنىڭ جىرى، وسى ورماننىڭ بويىن جايلاعان ديقاندار مەن ساربازداردىڭ ءانى بار...
وزەندەرى شۋلاپ، بۇلاقتارى تارتىلىپ، قالالارى قيراپ، ءشوبى تۇگەل قۋراپ، كانالدارى قۇمعا قاقالىپ قالعالى قاشان بۇل ءوڭىردىڭ. ءبىر كەزدە وسى ورماندا دا قۇس سايراپ، كولەڭكەلى ساياسىندا جول شەككەن كەرۋەندەر دەمالۋشى ەدى. سودان بەرى جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار ءوتىپتى...
اينالا تىپ-تيپىل، ءبارى دە قۇمعا كومىلىپ قالعان. تەك ورمان عانا بار. ول ءوز بۇتاقتارىنداعى جاپىراقتاردىڭ قاي زاماندا كوگەرگەنىن دە، سۋدىڭ سىلدىرى مەن بۇلبۇلدىڭ سايراعان ءۇنىن قاشان ەسىتكەنىن دە ۇمىتقان. ونى ۋاقىت تابى تاس قىپ قاتىرعان. بۇل باقشاداعى ءار اعاشتىڭ دىڭگەگى شويىن قازاننىڭ جالىن ءسۇيىپ جالتىراتقان تۇبىندەي قاپ-قارا، قاپ-قاتتى، جىپ-جىلتىر.
شىركىن، مىنا جىردىڭ سوزدەرىن، مىنا گۋىلدى تۇسىنەتىن، ءتۇسىنىپ قانا قويماي، نوتاعا تۇسىرەتىن ادام بولار ما ەدى! بۇل اۋەن ەتكەنگە الىپ كەتەر ەدى. ول وسى ولكەنىڭ جازمىشى جايلى جان تۇرشىگەر اڭگىمەنى ءوز قۇلاعىمەن ەستىپ، وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن پاتشالىقتار مەن ەلدەردى كورەر ەدى، ونىڭ كوز الدىندا ەسكەندىر زۇلقارنايىننان جەڭىلمەگەن جاۋىنگەر ساقتاردىڭ شاتىرلارى، تورانداردىڭ، قۇماندار مەن قىپشاقتاردىڭ قۇم استىندا قالعان قامالدارى، پارفياندار مەن سوگديلەر سالعان سارايلار تۇرار ەدى، ول وسى اتىراپتى ءبىر كەزدە ءدۇر سىلكىنتكەن قالماقتارمەن نوعايلار ءانىن، اتى اڭىزعا اينالعان قۇدىرەتتى سىپىرا جىراۋدىڭ ءۇنىن ەستىر ەدى. سىپىرا جىراۋدىڭ بۇل جەردە بولعاندىعى ەل ەسىندە ءالى ساقتاۋلى...
ۋاقىت ادام بالاسىن الاۋىزدىعى ءۇشىن، قاراۋلىعى مەن اتاققۇمارلىعى ءۇشىن، قىرقىسقان قىرىق پىشاق قاقتىعىستارى ءۇشىن قانداي قاتىگەزدىكپەن سوتتايدى...
ەندى قالىڭ قۇمنىڭ شىڭىراۋ تەرەڭىنەن عاجايىپ كۇي عانا ەسەدى. قۇرماشقا بۇل دۇنيەدەگىنىڭ ءبارى دە — كونە مازار دا. قاراڭعىلىق قاپاسىنان ءالسىز جارىعىن ارەڭ جەتكىزىپ تۇرعان جۇلدىزدار دا، اياعىنداعى مىناۋ كىسەن دە — وسىنىڭ امبەسى تۇگەل تاس ورمان سالعان جان تەبىرەنتەر قۇدىرەتتى اۋەننىڭ دىبىستارىنان قۇرالعانداي بولىپ كورىنەدى.
... تاس ورماننىڭ تاڭعاجايىپ اۋەنى قۇرماشتىڭ قۇلاعىنان كەپكە دەيىن كەتپەي قويدى. كەز الدىنان كۇزەتشىنىڭ ارقاسىنان باسقا ەشتەڭە كەرە الماي ءجۇردى دە وتىردى...
دەسەڭشى. ودان ءارى مىنا ەكى قايساقتى قاسىنا ەرتپەس ەدى، انا قاراقشىمەن نيەتتەرى ءبىر شىعار مۇمكىن، كىم بىلگەن...
قۇرماشقا دومبىراسىن بەردى.
— حوروشايا بالالايكا، بوگاتايا! — دەپ قاساقانا جىلى لەبىزبەن ماقتاپ قويدى جاندارم، الدەقالاي بولادى دەگەن ويمەن.
قۇرمانعازى وتكەن ءتۇنى ۇزاقتان ەستىگەن كۇيدى سالىپ كوردى دە، تۇگەل تارتپادى. قولىن كىسەن قاجاپ تاستاپتى. كۇي تىڭداماق بوپ جايلاسا وتىرعان كۇزەتشىلەر جەرگە قاراستى. قۇرمانعازىنىڭ قوس بىلەگىندەگى قىپ-قىزىل تاڭبا كىمگە دە بولسا انىق كورىنەتىن ەدى.
وت ءوشىرىلدى. كۇمبەز ءىشىن كوزگە تۇرتسە كەرگىسىز قاراڭعىلىق باستى. جاندارم مىلتىعىن قۇشاقتاپ تەرگە بارىپ جاتتى. ەسىك الدىنا كۇزەتشى ەكى جىگىت ورنالاستى. وشكەن وتتىڭ جانىنا قۇرمانعازى جايعاستى. مازار سىرتىندا قۇلاقتارىن قايشىلاپ، بولدىرعان اتتار تۇر.
تورتەۋى دە كوز ىلمەي جاتىر. ءتۇن قاراڭعىلىعىندا توبىنان اداسىپ، جالعىز قالعان كىشكەنە قۇستىڭ ايانىشتى شيقىلىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ءار قايسىسى ءوز ويىنا شومعان. جارىم تۇندە جەل باستالدى. ۇرىككەن اتتار بىرىنە-بىرى تىعىلىپ، ءۇرپيىسىپ تۇر. ءوز تاعدىرىن ءوزى ىشتەي بالاعاتتاپ جاندارم جاتىر.
كەنەت قۇرماشتىڭ قۇلاعىنا ۇلىعان جەل دىبىسىنان بوتەندەۋ ءبىر سارىن كەلگەندەي بولدى. بىرەسە كۇشەيىپ، بىرەسە تالىپ جەتەدى. قالىڭ قۇمنىڭ قيىر شەتىندە، جەر استىندا زىلدەي اۋىر، جۇزدەگەن جەز قوڭىراۋلار كۇڭىرەنىپ جاتقان سياقتى.
بۇل داڭعىردى قۇرمانعازىدان باسقا ەشكىم ازىرگە جەل گۋىلىنەن اجىراتا قويعان جوق. قۇرماشقا جەردىڭ ءوزى كۇڭىرەنە جاڭعىرىعىپ جاتقانداي بوپ كورىندى. وسى ءبىر قۇدىرەتتى زور دابىل، تەرەڭنەن شىققان عاجايىپ گۋىل ونىڭ ەسى-دەرتىن بيلەپ اكەتتى.
بۇتاقتاردى تەربەگەن قۇمدى داۋىل ونى مىڭ جىلدىق ۇيقىسىنان وياتقانداي، گۋلەپ تۇر، گۋلەپ تۇر. بۇل گۋىلدە ارقىراعان وزەننىڭ، سايراعان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭنىڭ جىرى، وسى ورماننىڭ بويىن جايلاعان ديقاندار مەن ساربازداردىڭ ءانى بار...
وزەندەرى شۋلاپ، بۇلاقتارى تارتىلىپ، قالالارى قيراپ، ءشوبى تۇگەل قۋراپ، كانالدارى قۇمعا قاقالىپ قالعالى قاشان بۇل ءوڭىردىڭ. ءبىر كەزدە وسى ورماندا دا قۇس سايراپ، كولەڭكەلى ساياسىندا جول شەككەن كەرۋەندەر دەمالۋشى ەدى. سودان بەرى جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار ەتىپتى...
اينالا تىپ-تيپىل، ءبارى دە قۇمعا كومىلىپ قالعان. تەك ورمان عانا بار. ول ءوز بۇتاقتارىنداعى جاپىراقتاردىڭ قاي زاماندا كوگەرگەنىن دە، سۋدىڭ سىلدىرى مەن بۇلبۇلدىق سايراعان ءۇنىن قاشان ەسىتكەنىن دە ۇمىتقان. ونى ۋاقىت تابى تاس قىپ قاتىرعان. بۇل باقشاداعى ءار اعاشتىڭ دىڭگەگى شويىن قازاننىڭ جالىن ءسۇيىپ جالتىراتقان تۇبىندەي قاپ-قارا، قاپ-قاتتى، جىپ-جىلتىر.
... تاس ورماننىڭ تاڭعاجايىپ اۋەنى قۇرماشتىڭ قۇلاعىنان كوپكە دەيىن كەتپەي قويدى. كوز الدىنان كۇزەتشىنىڭ ارقاسىنان باسقا ەشتەڭە كورە الماي ءجۇردى دە وتىردى...
جاندارم جاياۋ ءجۇرسىن دەپ بۇيىردى، قىزىلعۇرت كۇزەتشى اياعىنداعى كىسەنىن اعىتىپ الدى. جول شاڭىنا قاقالىپ ىلگەرىلەي بەردى. دۋلات كازىر جيدەلىدە ەمەس، اۋىلىندا. كوڭىلىنە وسىنى عانا مەدەت تۇتادى. ويتكەنى قۇرماشتى ءدال ءبىر جەتەككە العان وگىزشە نە تۇيەشە ارقانمەن بايلاپ-ماتاپ، كىسەندەپ اكەلە جاتقانىن جيدەلىلىكتەر كورمەيدى عوي.
ءتىلى اۋزىنا سىيماي، شەلدەپ، قولىنداعى جاراسى اشىپ، قامشى وسقان ارقاسى مەن تالعان بەلى شىداتپاي كەلەدى. سوندا دا قۇرماش مەڭىرەۋ ورماننىڭ گۋىلى مەن ۇزاقتىڭ كۇيىن ۇمىتا الاتىن ەمەس. ءتىپتى كەيدە ورمان اۋەنى مەن ۇزاق كۇيى ءبىر سارىنعا ۇلاسىپ كەتەدى دە، كۇڭىرەنە شىققان قۇدىرەتتى دابىلدان باسى دىڭىلداپ اۋىرا باستايدى...
* * *
دۋلات ءۇيى قونىس جاڭارتتى. ساۋىن سيىرلارعا وتى مول قارابۇلاق باسىنا كەپ وتىردى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ارا جاڭگىر حاننىڭ تۇراعىنان دا الىس ەمەس. اسكەر بولسا جاقىن، قاۋىپسىزدەۋ.
دۋلاتتىڭ ەسكى جۇرتىندا كۇزەتشىلەر مەن ءوز جۇكتەرىن جاڭا قونىسقا جەتكىزۋگە شاماسى جوق ءسىڭىرى شىققان كەدەي جاتاقتار عانا قالدى.
... كۇزەتشىلەر باي ءۇيىنىڭ قالعان-قۇتقان جۇگىن سيىرلارعا ارتىپ جاتقان بولاتىن. انادايدا ۇستىندە ورىس سولداتى وتىرعان ەكى اياقتى اربا تۇر.
دۋلات پەن اقباي ساعىربايدىڭ بالاسىن ورداداعى اباقتىعا اپارۋعا ءامىر ەتكەن. كۇنگە كۇيىپ توتىققان قوڭىرقاي ءوڭدى، ادەمىلەپ شيراتقان شاعىن مۇرتى بار جىلى ءجۇزدى سولدات كوڭىلدى ۇشقىن جىلت-جىلت ەتكەن كوكشىل - سۇرقاي كوزدەرىن قۇرماشقا قادادى. جىرتىق شەكپەن ارەڭ جاۋىپ تۇرعان زور يىعىنا، شىقشىتتى كەلگەن جالپاق بەتى مەن شاڭ باسقان جالاڭ اياعىنا اسىقپاي، بارلاپ قاراپ الدى دا، تازا قازاق تىلىندە:
— ال، جىگىتىم، كەل، جۇرەيىك! — دەپ كوڭىلدى ۇنمەن ساڭق ەتتى.
قۇرماش جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ، تانىس ەشكىمدى كورە المادى دا، تارتىنشاقتاعان قالپى قوس دوڭگەلەكتى ارباعا جاقىندادى. جاندارم اتىنان قارعىپ ءتۇستى:
— نادەت نا نەگو نارۋچنيكي ي گنات پەشيم، كاك پريكازانو!
قانجىعاسىنداعى ءجىپتى شەشىپ اكەلدى دە، جاندارم قۇرماشتى ارباعا قولىنداعى بۇعالىقتان شالىپ بايلاپ قويدى.
سولدات جاندارمعا مىسقىلداي قاراپ الدى دا، تەرىس اينالىپ كەتتى.
— ا تى يدي پوزادي. نەچەگو تاراششيتسيا، — دەدى جاندارم قۇرماشتىڭ قولىنان تارتىپ قالىپ. — ا نۋ، جيۆو! ي ەتي دۆوە پويدۋت ريادوم س تەلەگوي. — وزىمەن بىرگە كەلگەن ەكى كۇزەتشىنى نۇسقاپ قويدى.
ورىندارىنان ەندى جىلجي بەرگەن كەزدە قۇرماش وزىنە قاراي تۋرا جۇگىرىپ كەلە جاتقان شەشەسىن كوردى. شاماسى، ول بالاسىنىڭ قولعا تۇسكەنىن، ونى تاپ وسى ارادان الىپ وتەتىنىن ەستىپ، دۋلاتتىڭ ەسكى جۇرتىنا ادەيى كەلگەن بولۋ كەرەك. قۇرمانعازى اناسىنا قاراي ۇمتىلا بەرىپ، ۇشىپ ءتۇستى. قىل شىلبىر قولىنا باتىپ كەتتى. سولدات تا دەرەۋ اتتى توقتاتا قويدى. قۇرمانعازى ورنىنان ارەڭ تۇردى.
— قايدا اپارادى، قۇلىنىم - اۋ! — دەپ اناسى ونى قۇشاقتاپ، ەگىلىپ تۇر.
قۇرماشتىڭ كوكىرەگىندە بىردەمە ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى دا، وز-وزىنەن السىرەپ، جىلاپ جىبەردى. ءوز ومىرىندە ءتۇڭعىش رەت داۋىستاپ، قاتتى وكسىپ، بالاشا سولقىلداپ تۇرىپ جىلادى.
شەشەسى تىنا قالدى. بالاسىنىڭ باسىن ءوز كەۋدەسىنەن الىستاتىپ، بەتىنە ۇڭىلە قارادى. كوز جاسىن ءسۇرتىپ جاتىپ، شەشەسى جاندارمنىڭ تىجىرىنعان ءتۇرىن كورىپ قالدى.
— قوي، بالام، سابىر ەت... — دەدى ول. — جاۋعا جانىڭدى بەرسەڭ دە سىرىڭدى بەرمە، — دەگەن. سەزدىرمە ناشارلىعىڭدى جاۋىڭا!
سولداتتىڭ وزىنە قادالعان سۋىق كوزقاراسىنان جاندارم سەكەم الىپ، كىرپىدەي جيىرىلىپ قالدى. وعان اناۋ ەكى كۇزەتشى دە — اقبايدىڭ مالايلارى دا تۇنەرە قاراپ تۇر. قۇرمانعازى باسىن كەتەردى:
— مىنانى ۇزاق اقىن بەردى، — دەپ ارباداعى دومبىرانى الىپ شەشەسىنە ۇسىندى. — قامىقپا، قورقاقتىقتان جىلاعانىم جوق. كىنالىمىن الدارىڭدا، ەشتەڭە ايتپاي كەتىپ قالدىم...
— وسى دومبىرامەن باعىڭ اشىلسىن، بالام! شاڭ جۋىتپاي ساقتايمىن...
قوساياق اربا ورنىنان قوزعالدى. شەشەسى كوزىن كيمەشەگىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ، بالاسىنىڭ سوڭىنان ءجۇردى.
— ءۋا، جاراندار، قاراڭدار! قۇرماشىمنىڭ كۇيلەرى ۇزاقتىڭ وزىنە دە ۇناپتى، — دەپ قويادى ول جينالعان كەپكە. — كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اتاقتى اقىنى، توپ جارعان دومبىراشىسى ءوزىنىڭ دومبىراسىن ساعىرباي بالاسىنا بەرگەنىن ەندى قالىڭ ەل تۇگەل بىلەدى.
— وۋ، اللا، نە جازىعىم بار ەدى الدىڭدا؟! — دەپ تاعى دا ەڭىرەي جىلادى انا بالاسى ۇزاپ كەتكەن سوڭ.
* * *
ىمىرت جابىلا ورداعا كەتىپ بارا جاتقان قوس دوڭگەلەكتى ارباعا بىرنەشە سالت اتتى قارسى جولىقتى. ارالارىندا زارباي بار بولاتىن. ولار سولدات پەن جاندارمدى ۋ-شۋسىز تارپا باس سالىپ، بايلاپ تاستادى.
قۇرمانعازى بويىنداعى سوڭعى قۋاتىن جيىپ، ەرگە قوندى. جىلقىشىلار جولدان شىعا شاپقىلاپ، ءتۇن قاراڭعىلىعى قويىلعان مەڭىرەۋ دالاعا ءسىڭىپ جوعالدى. اقباي جىبەرگەن ەكى قىزىلعۇرت جىگىتى دە سولارمەن بىرگە كەتتى.
* * *
كۇز كۇنىنىڭ التىنداي سارى الا بوياۋىنا مالىنعان جايىلىم ءۇستىن ءتۇن كورپەسى باستى. كۇمىستەي جالتىراعان وزەن يىرىمىنە كەش قايتقان توپ ۇيرەك توپ-توپ قونىپ جاتىر. قوي كۇزەتكەن قويشىلاردىڭ داۋسى شىعادى ارەدىكتە. وزەن جاعالاي تىگىلگەن ۇيلەردىڭ الدىندا لاۋلاي جانعان وت كورىندى. اۋادا ءتۇتىن ءيىسى سەزىلەدى.
شوپاندار ءوز ۇيلەرىنىڭ جانىندا كيىز جابۋ، ەر-توقىم جاستانىپ كوز ءىلىندىرىپ جاتىر. كەڭ جازىق تىنشىعان شاق. كەش تۇسە شىبجىڭداعان جىرتاقاي بايتالداردىڭ ءوزى دە ءبىرتوعا جۋاسىپ قالعانداي.
تەك الدەقايدا الىستا عانا كۇنى بويى شارشاعان ارۋانانىڭ اندا-ساندا بارق ەتكەن داۋسى مەن اداسقان بوتانىڭ بوزداعان ءۇنى ەستىلەدى... ءبىر ءۇيدىڭ جانىنا جىلقىشىلار جينالعان.
— ەستىدىڭدەر مە؟ قىزىلعۇرتتاردى تاعى دا شاۋىپ كەتىپتى. قاراۋىلقوجا سۇلتاننىڭ سولداتتارى اللانىڭ، بۇيرىعىمەن تاعى دا ەل توناۋعا شىعىپتى، — دەدى ەسكى تۇلكى تىماعىن كەن، ماڭدايىنا تۇسىرە كيگەن ەگدەلەۋ، ارىق جىلقىشى.
— وڭاشا جەردە قولىما تۇسەر مە ەدى سول قوجا، — دەپ كىجىندى ەكىنشى جىلقىشى، استىنداعى تۋلاقتى ىلگەرى - سۇيرەي ءتۇسىپ. — ەندىگارى بوگدەنىڭ اتىن ەرتتەپ مىنە المايتىن بولار ەدى!
بۇل زارباي بولاتىن. ول ون، جاعىنا جامباستاپ، وشەيىن دەگەن جالىنعا قاراپ جاتىر.
— يساتاي شاقىردى عوي...
— ويلانۋ كەرەك، — دەدى ەگدە جىلقىشى، ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن اقىرىن عانا. — بەرىش رۋىمەن تالايدان بەرى جاۋلاسىپ كەلەمىز. ەندى قايتا بارىپ تاتۋلاسامىز با؟.. تۇستەن كەيىن ماڭىراعان اقساق قوي بوپ جۇرمەيىك. ەگەر ءبىز بەرىشتەرمەن بىرىگەتىن بولساق، وندا سول ەلگە جاۋ تيگەندە اتتانا شاپپاي وتىرا المايمىز...
— ولار دا ءوز ەلىمىز. نەمەنە، الدە ولار قازاق اۋىلدارى ەمەس پە؟! — دەپ اشۋلاندى زارباي. ساباسىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ول ورنىنان تۇرىپ، وت باسىنا باردى دا، قۋ تەزەكتى ۋاتىپ، جالىنعا تاستاي باستادى...
وزەن جاقتان كۇي ەستىلدى. زارباي قۇلاق تىكتى.
— ءبىزدىڭ قۇرماش جۇرگەن جەردە ان-كۇي دە جۇرەدى... — دەدى ەگدە جىلقىشى.
— ونىڭ رۋى قىزىلعۇرت قوي، — دەپ مىرس ەتتى زارباي. — سوندا قالايشا بىزدىكى بولماق؟..
ءبارى دۋ كۇلدى.
— ءاي، وسى ءبىزدىڭ قازاق بەيشارادا نەشە رۋ، نەشە اتا بار ەكەن، ا؟ — دەپ قىنجىلا سويلەدى ءبىر بوزبالا.
...وزەننەن سالقىن لەپ ەسەدى. اندا-ساندا سۋدا شولپ ەتىگى بالىق سەكىرەدى. جىگىتتەر كۇي ىرعاعىن بۇزىپ المايىق دەگەندەي كۇبىرلەپ قانا سويلەسىپ وتىر. تۇنگى بۇلتتارىڭ سۋداعى اعاراڭداعان كولەڭكەسىنە قاراپ قۇرمانعازى ويلانا تۇسەدى. وقتا-تەكتە بۇلت استىنان اي كورىنىپ قالادى. جىلى تۇندە جايما-شۋاق سىرشىل كۇي تۋىنداپ جاتىر.
بۇل اۋەندە جۇلدىزدىڭ جىمىڭداعانى، وزەن اعىسىنىڭ سىلدىرى، ءشوپ سىبدىرى، جايىلىپ جۇرگەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى، كەڭ جازيرانىڭ جۇمباق دىبىستارى، ساقىشتىڭ سىڭعىراعان اشىق داۋسى — ءبار-بارى كەپ ءبىر ىرعاققا توعىسقانداي. دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن جاقسىلاپ بۇراپ العان قۇرماش باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىقتارىن اقتارىپ، جەڭىلەيگىسى كەلگەندەي، قوس ىشەكتى باياۋ عانا شەرتىپ وتىر. جينالعاندار دومبىراشىعا جاقىنداي ءتۇسىپ، قاۋمالاپ العان.
— اقىرىن، قۇرمانعازى كۇي تارتىپ وتىر... — دەگەندەي، جاس قويشى ساۋساعىن ەرنىنە اپارىپ، يشارات جاسايدى. ونىڭ بۇل قيمىلىن بايقاپ قالعان دومبىراشى كۇلىمسىرەپ باسىن يزەيدى.
ءيا، ول كۇي تارتۋىن ەندى قويمايدى. ءبىراق ۇزاق سياقتى ەسكى جارانىن، اۋزىن تىرناپ، تىڭداۋشىسىن ەگىلدىرمەيدى.
قولدان كەلسە، حالقىڭا باتىرلار ءىسىن جىرلايتىن، ەلدى قارۋ الىپ جورىققا شىعۋعا ۇندەيتىن ماحامبەت سياقتى جىرشى بولۋ كەرەك. حالىق ءوز جىرشىسىنا سەنەدى، ودان امسە جاڭا دا جارقىن جىرلار كۇتەدى. ءان مەن كۇي — ەل قاناتى. ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە ءان اپاتقا ۇشىراپ، كۇي كومەيىنە قۇم قۇيىلسا، شەرمەندە بولعان كەر دالا قۇلازىپ، تىنىسى بىتەدى. جارا جايلى وي تولعايتىن شاق ەمەس...
ول مىنا كۇيىنە ءوز دارىنىنىڭ بارشا كۇشىن، بارشا ەكپىنى مەن بارشا قىزۋىن اياماي قۇيىپ، دومبىراسىن ەكىلەنە سابالاپ تارتا بەردى، تارتا بەردى. بۇل كۇيدە تاس ورمانداردىڭ گۋىلى دە، ارىندى ارعىماقتاردىڭ جويقىن شابىسى مەن قۇلاق تۇندىرا كىسىنەگەنى دە، باتىرلاردىڭ بۇلىكشىل اسقاق اندەرى دە بار ەدى.
كۇي ابدەن قاتايىپ، شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، شىرقىراپ ءبىراز تۇردى دا، كىلت ءۇزىلدى. ەشكىم ورنىنان قوزعالمادى. جينالعان قاۋىم بىرەۋ سيقىرلاپ تاستاعانداي بولىپ، كۇي تۋدىرعان ويلاردىڭ شىتىرمان قۇشاعىنان ارىلا الماي، ۇزاق وتىردى.
قۇرمانعازى كيىز ۇيگە قاراي بەتتەدى. باسقالار دا ءۇنسىز تاراپ كەتتى. جايىلعان اتتار مەن جۋساعان قويلاردىڭ جانىنان ءوتىپ، اركىم ءوز ۇيىنە قاراي تارتتى.
قاراڭعىلىق قۇشاعىنان سىبىسسىز سۇڭگىپ شىعا كەلگەننەن بولعان تورت-بەس جىگىتتى زارباي ءوز ۇيىنە كىرگىزدى. وت باسىندا ەگدەلەۋ ارىق جىلقىشى عانا قالدى. ول ءاربىر بوگدە دىبىسقا ەلەڭدەپ قۇلاق توسىپ، ساق وتىر.
قۇرمانعازى دا قوسا كىردى زاربايدىكىنە. ءۇي-ىشى تاستاي قاراڭعى ەكەن، دومبىراشىعا ەشكىم نازار اۋدارا قويمادى. زارباي شىراق جاعىپ، ونىسىن توڭكەرگەن اعاش كەلىنىن، تۇبىنە اپارىپ قويدى دا، تۇندەلەتىپ جۇرگەن قوناقتارعا قارادى.
— اسسالاۋماعالايكۇم! امان-ساۋ جەتتىڭدەر مە؟
— ۋاعالايكۋماسسالام، زارباي! ءوزىن، دە امانبىسىڭ؟ ءبىز سىبىسىمىزدى سەزدىرمەدىك -اۋ. كوردىڭ بە، كۇزەتشى يتتەرىڭ دە بايقاماي قالدى. اتىمىزدى الىسقا، قامىس ىشىنە ارقانداپ كەتتىك...
جولاۋشىلاردىڭ بىرەۋى شىراققا جاقىنداپ، وتىرا قالدى دا، ەتىگىن شەشىپ، ۇلتاراعىنىڭ استىنان مۇقيات بۇكتەلگەن شۇبەرەك الدى.
— بۇ قاعازدى يساتاي جازعان. اداي مەن بەرىش جىگىتتەرى بۇعان بارماقتارىن باسىپ وتىر. كەلىسسەك، ءبىز دە قول قويۋىمىز كەرەك. بۇل حات جاندارالدىڭ وزىنە تابىس ەتىلەدى.
— «ءبىزدىڭ ءامىرشىمىز — بوكەيدىڭ ۇلى جاڭگىر حان شەكتەن شىعىپ بارادى... — - دەپ جىگىت ارابشا جازۋدى ەجەلەپ وقي باستادى. — بىزگە قورعان بولار ەشقانداي زاڭ - زاكۇن جوق، كىم كورىنگەن باسقا شىعىپ، قىسپاق كورسەتە بەرەدى، ەندى ونىڭ ءبارىنىڭ شىداپ وتىرا بەرەر جايىمىز جوق، ويتكەنى سۇلتاندار مەن بايلاردىڭ ءوزى دە ءبىزدى اش كەنەدەي قوسا سورىپ، مال-مۇلكىمىزدى تالاپ الىپ جاتىر... قيت ەتسەڭ، قامشىنىڭ استىنا الىپ، ساباپ، جارادار عىپ تاستايدى...»
بارشا كەز قاعاز وقىپ وتىرعان، باسىندا كىشكەنتاي دومالاق بەركى بار، ۇستىنە تىرسىلداعان تۇيە ءجۇن شاپان كيگەن، يىقتى، جالپاق بەت جىگىتكە قادالىپ قالىپتى. جىگىت بەلىنە شاعىنداۋ اۋىر شوقپار قىستىرىپ الىپتى.
وقىپ بولىپ اينالاسىنداعى جىلقىشىلارعا قارادى.
— تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى ول.
— يەسىن سۇرايسىڭ؟ وقي بەر...
— ەگەر كەلىسەتىن بولساڭدار، باس بارماقتارىڭا كۇيە جاعىڭدار دا، ءوتىنىشتىڭ استىنا قولدارىڭنىڭ تاڭباسىن سالىپسىڭدار.
باسقالارمەن بىرگە قۇرمانعازى دا بارماعىن باسىپ، شىعىپ كەتتى. جىلقى جۋساپ، جىلقىشىلار ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قۇرمانعازى ساقىشتىڭ ساعىنىشتى ءانى ەستىلگەن وزەن جاعاسىنا قاراي ءجۇردى.
* * *
جاقىپ قاريا قوي قامايتىن قورانىڭ الدىندا تاعى دا تۇر. تۋعان اۋىلىنا قۇرمانعازى دا قايتىپ ورالدى. دۋلاتتان قايمىقپاي اشىق كەلدى.
دۋلات دومبىراشىنىڭ قايتىپ ورالعانىن دا، ونىڭ دالا توسكەيىندە دوس-جاراندارى كوبەيگەنىن دە بىلەتىن. ەل دە تانىدى. ەندى ونىمەن تارتىسۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە اۋىلعا جىلقىشىلار كەلىپ، كوپشىلىكتى يساتاي ساربازدارىمەن تىزە قوسۋعا شاقىرىپ ءجۇر. بەينە اۋىل بىتكەن، كۇللى دالا قۇتىرىپ كەتكەندەي...
قۇرمانعازىنى كەشتىم، زورىقتىرىپ ولتىرگەن سايگۇلىگىمنىڭ، قۇنىن داۋلامايمىن دەگەن سىبىس تاراتىپ جىبەردى دۋلات. ال ءوزى ارام نيەتىن ىشىندە ساقتاپ، پريستاۆقا استىرتىن حات جولدادى.
سارمان دا اۋىلعا ورالدى. جاز بويى اجەپتاۋىر ەرجەتىپ، ءوسىپ، كۇنگە كۇيىپ توتىعىپ الىپتى. مىنا تۇرعان سىمباتتى، بويشاڭ جىگىتتەن، ءتىلىنىڭ استىنا ناسىبايدى ەرەكشە تاستاعاننان باسقا، تۇك بىلمەيتىن بۇرىنعى جاس جىلقىشىنى تاني قويۋ قيىن ەدى.
سارماننىڭ باعى بار ەكەن. قۇرماش قاشقان سوڭ اقباي ونى اۋىل ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقان ساۋداگەرگە تۇيەشى ەتىپ بەرىپ جىبەرەدى. كەرۋەن توقتاعان جەردە ساۋداگەردىڭ جاس قىزمەتشىسى سارمانعا حات ۇيرەتەدى. ءار اۋىلعا، ءار سەلوعا، ءار قالاعا ايالداعان، ساۋدا جاساعان كەرۋەنشىلەر ايعا جۋىق جول ءجۇرىپ اق مەشىتكە جەتەدى.، جولشىباي سارمان ءويتىپ-بۇيتىپ ەجىكتەپ وقۋدى مەڭگەرەدى. ءوز اۋىلىنا قايتا كەلۋ ءۇشىن سارمان ەندى كەن، دالانى كەسە جورتىپ، ورىنبورعا جول شەككەن شاعىن ورىس ەكسپەديسياسىنا جول كەزەر بولىپ ورنالاسادى.
ەكسپەديسيانىڭ باسشىسى ۇستىنە وفيسەر فورماسىن كيگەن، ءبىراق ادەتتەگىدەي يىعىندا وقالى شەنى جوق، شوقشا ساقالدى، سارماننىڭ بايقاۋىنشا، ءبىر ءتۇرلى قىزىق، اپەندەلەۋ ادام ەدى. بۇلاردىڭ ءجۇرىسى دە ونبەيدى، ساۋدا كەرۋەنىنەن دە شابان.
جول بويى سارمان قوجايىننىڭ تۇسىنىكسىز قىلىقتارىنا تاڭىرقاۋمەن بولادى، ءبىراق بۇل ادامنىڭ كاسىبى نە ەكەنىن ويلاپ تابا المايدى.
باستىق كەيدە كۇللى ەكسپەديسيانى توقتاتىپ قويىپ، كەزىككەن اۋىلداعى ناۋقاستى ەمدەيدى ايتپەسە كونە مازاردىڭ بەتىندەگى ويۋ-ورنەكتەردى كوشىرەدى. اشەكەيلى قۇلپىتاس الدىندا ۇزاق وتىرىپ، قاۋساعان شالداردىڭ مىلجىڭ سوزدەرىن جازۋدان دا جالىقپايدى...
بۇل قازاقتىڭ اندەرىن، ەرتەگىلەرى مەن قيسسالارىن كەپ بىلەتىن ورىس ەدى، ءبىراق سوندا دا تويمايتىن. نەگە؟ ونىسى ءبىر اللانىڭ وزىنە عانا ايان. سارمان ونىڭ كوپ نارسەلەرىن تۇسىنە بەرمەيدى، ءبىراق ءوزىن قاتتى ۇناتادى دا، ايتقانىن ەكى ەتپەي مۇقيات ورىنداۋعا تىرىسادى. بۇل كىسى سارمانعا اسىرەسە ءوزىنىن، جاتاق بالالارىنا دەگەن ىلتيپاتىمەن، مەيىرىمەن، قايىرىمدىلىعىمەن قاتتى ۇنايدى.
ەسىمى ۆلاديمير يۆانوۆيچ ەدى، ال ءوزى «وريەنتاليسپىن» دەيتىن. سارمان ودان ومىردەگى كەپ نارسەگە قانىقتى. ءتىپتى ورىس كىتاپتارىن دا وقيتىن دارەجەگە جەتتى، راس، ءالى ەجىكتەپ، بۋىن - بۋىنعا ءبولىپ وقيدى، دەگەنمەن قارىپ تاڭباسى ەندى بۇل ءۇشىن تۇسىنىكسىز جۇمباق ەمەس.
جولداعى اۋىلداردىڭ بىرىندە ەكسپەديسيا جاسى وتىزدار شاماسىنداعى قازاققا كەزىكتى، ۇستىندەگى كيىمى ورىستاردىكىندەي، اتى اقان ەكەن.
سويتسە، ۆلاديمير يۆانوۆيچ ونى بۇرىننان بىلەتىن كورىنەدى، سودان دا «پەتەربورداعى دوسىنا جولىعۋدىڭ قۇرمەتىنە» ارناپ كىشكەنتاي توي جاسالدى. الگى اقان ەكسپەديسيادا ءۇش كۇن بىرگە بولسا دا، سارمانمەن ءبىر دە ءبىر رەت سوزگە كەلمەي، شىرەنىپ ءجۇردى. ۆلاديمير يۆانوۆيچ ەكەۋى ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن توقتاۋسىز سويلەسىپ، حابار ايتىسىپ-اق وتىرعانى. سارماننىڭ ەسىندە ءوزى ەكسپەديسيادان كەتەتىن كۇنگى اڭگىمە وتە-موتە جاقسى ساقتالىپ قالىپتى.
— سۇلتان سارايلارىندا تۇراتىنداردىڭ عانا وقۋعا مۇمكىندىگى بار، — دەدى ۆلاديمير يۆانوۆيچ. — مەكتەپ - مەدرەسە دە سوندا، بالالارعا مۇسىلمانشا تاربيە بەرەتىن مولدا دا سوندا. سولايى ءجون دە شىعار، دەگەنمەن سۇلتاندار، جالپى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ءوز بالالارىن وقىتۋعا شىن مۇعالىمدەردى الدىرتسا دۇرىس بولار ەدى. ال ەگەر سول مۇعالىمدەر ءوز مەكتەپتەرىندە كەدەي بالالارىن دا قاتار وقىتاتىن بولسا، قانداي عانيبەت!
— وقۋ دەگەن ءتۇبى وسىدان بىردەمە شىعادى - اۋ دەيتىن قابىلەتتى ادامداردىڭ ءىسى. ال مالشىلارعا ونىڭ باس قاتىرعاننان باسقا كەلتىرەر پايداسى جوق، بوس نارسە، — دەدى اقان. بۇنىسى سارمانعا ۇنامادى. ول شارۋاسىن تاستاپ، جۇكتىڭ جانىنا وتىردى دا، اڭگىمەنى ءارى قاراي تىڭداي ءتۇستى.
— تۇسىنبەدىم، اقان مىرزا، تۇسىنبەدىم سەنى، دەپ قىزاراڭداپ قالدى ۆلاديمير يۆانوۆيچ. — اپىر-اۋ، سەپ دە وسىنداي ما ەدىڭ؟ اۋ، بۇ قالاي؟ دالا شىركىن دە دوڭگەلەنىپ بارادى عوي بۇ تاڭدا — قابىلەتى بار، اقىلدى قازاق بالاسى وقۋعا تۇسەدى، ورىس اراسىندا تۇرىپ، قىزمەت قىلا باستايدى، كەيبىر ەۆروپالىق ادەت-عۇرىپتاردى ۇيرەنىپ، ءتىپتى ءىشىنارا ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىن ورىستاردان دا ارتىعىراق مەڭگەرىپ الادى دا، قايتادان دالاعا كەلگەن سوق باياعىداي ءتۇز پاتشالارى مەن بايلاردىڭ مالايىنا اينالادى تاعى دا. ال بۇل بايلاردىڭ ورىس پومەششيكتەرىنەن بار ايىرماسى شوشقا ورنىنا قوي وسىرەتىندىگىندە. وندا مىناداي ساۋال قويۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، قۇرمەتتىم: ەگەر سىزدەردىڭ وقىمىستىلىقتارىڭىز قوزى ءجۇن قالپاقتان، جىلى كەۋدەشەدەن، سىمباتتى بەشپەتتەن، قۋىقتاي تار بالاق پانتالوننان، كەروسين شام مەن جۇمساق تارانتاستان اسپايتىن بولسا، وندا سىزدەرگە وقۋ نەمە كەرەك؟ ەگەر وزدەرىڭىزدىڭ ءتۇز جايلاعان حالقىڭىزدىڭ رۋحاني ومىرىنە قوسار ەش جاڭالىقتارىڭىز بولماسا، وندا وقۋدىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق قوي... سوڭعى كەزدە داۋلەتتى قازاقتاردىڭ ەرمەك ىزدەپ ەرىككەن بالالارى — ەڭگەزەردەي، جاپ-جاس وقىعان جاندار «قاسيەتتى» بۇحاراعا كوپ باراتىن بوپتى دەگەن ءسوز ەستيمىن. سوندا بارىپ پارسى، اراب تىلدەرىن، مۇسىلمان زاڭدارىن وقيتىن كورىنەدى، سوسىن ەڭ مىقتاعاندا مولدا بولادى. ولار وزدەرىنىن، ءبىلىمدارلىعىن سالماق ەتىپ، قارا حالىقتى قان جىلاتادى، ال سۇلتانداردىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى، دەسەدى...
— مەن باسقا جاعىن ايتىپ وتىرمىن، — دەپ قويمادى اقان. — وقۋدىڭ كەدەي حالىققا بەرەر پايداسى جوعىن ايتامىن. كەرەك دەسەڭىز، وقۋ كەيدە ءبىزدىڭ ارامىزدان — اقسۇيەكتەر اراسىنان شىققاندارعا دا زيانىن تيگىزەدى. يساتاي ستارشىن مەن ماحامبەت اقىننىڭ جاڭگىر حان جارلىعىن ورىنداۋدان باس تارتىپ، جاپان كەزىپ، ەلدى بۇلىككە شاقىرىپ جۇرگەنىن ەستىگەن بولارسىز؟ ولار كەدەي ەمەس،- ارابشانى دا، تاتارشانى دا جاقسى بىلەدى، ءتىپتى ورىسشا دا حات تانيدى...
— و بۇلىكتىڭ توركىنى ساۋاتتىلىقتا جاتقان جوق! — دەپ اياق استىنان كيىپ اكەتتى ۆلاديمير يۆانوۆيچ. — ورىس مۇجىعى دا بۇلىك ساپ جاتىر. بۇلىك بولعاندا قانداي دەسەڭشى!.. رازين، پۋگاچيەۆ... سەندەردە عوي سىرىم داتوۆ، ەندى مىنە يساتاي مەن ماحامبەت... ايتسا دا، مەن ماحامبەتتى بىلەمىن، ونىمەن پەتەربۋرگتە كەزدەسكەن بولاتىنمىن. ۇمىتپاسام، سول ساپار وعان حالىقتاردى شىڭىراۋ قاپاستان اشا تاياق پەن قامشى ەمەس، ءوقۋ-بىلىم شىعارادى دەگەن بولاتىنمىن. اقان مىرزا!..
ال ورىس ينتەلليگەنسياسىنا كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلىلارى، بىلايشا ايتقاندا، «بۇراتانا» اتاناتىن حالىقتار ءۇشىن قولدارىنان كەلگەنىن اياپ جاتقان جوق. ءبىر وكىنىشتى جەرى — ءسىزدىڭ ەلگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىمىز ازىرگە ازيا جونىندەگى ەۆروپا عالىمىنىڭ پاپكاسىنداعى ولقىلىقتاردى تولتىرۋ مەن ۇلى مارتەبەلى يمپەراتورىمىزدىڭ استىرتىن ديپلوماتياسىنىڭ جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جاسىرىن دەرەكتەر جيناعىن تولىقتىرۋدان ءارى اسپاي جاتىر. قازاق حالقىن، ايتپەسە، ەل جازىپ جۇرگەندەي، قايساق حالقىن وياتۋ قامىندا نە ىستەلىپ جاتىر؟ بۇعان ءبىزدىڭ شامامىز كەلەتىن ەمەس ءالى. اركىم ءوز زامانىنىڭ دەكابريسى بولا بەرمەيدى عوي...
استە، حالىقتار ۇيقىسىنان ويانار شاق تۋاتىن شىعار، — ۆلاديمير يۆانوۆيچ ەندى اقانعا قاراماي، باسقا جاققا كوز سالىپ سويلەدى. — ويتكەنى ولاردىڭ ىشىندە ماحامبەتتەر دە، مىنا وتىرعان زەردەلى جىگىتتەي اقىلدى جاندار دا از ەمەس، — دەپ سارماندى نۇسقاپ قويدى. — كوردىڭىز بە، قانداي زەيىن قويىپ تىڭداپ وتىرعانىن، ال اقيقاتىندا ول مەنىمەن قوشتاسايىن دەپ قانا كەلگەن...
جارايدى، تىم مىلجىڭداپ كەتتىم بىلەم. امال قانشا، ءىس تاعدىرىن ءسوز ەمەس، زەڭبىرەك شەشكەن زامان عوي بۇل!..
— ال مىرزالار، العىسىمىزدى ايتالىق! — دەدى ۆلاديمير يۆانوۆيچ سەرىكتەرىنە سارماندى نۇسقاپ تۇرىپ. — سەنىڭ اۋىلىڭ وسى ارادان ەكى كۇنشىلىك جەر دەگەن ءسوز راس پا؟
— راس، — دەدى سارمان وسىناۋ ۇزاق ساپاردا ابدەن باۋىر باسىپ كەتكەن ورىس عالىمىنىڭ قولىن قۇشىرلانا قىسىپ. اقان وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق.
— ال، جارايدى، جولىڭ بولسىن...
اقاننىڭ اعا سۇلتان بايماعامبەتتىڭ ءىنىسى ەكەنىن سارمان اتتانار الدىندا عانا ءبىلدى.
جايلاۋدان قايتقان جىلقىشىلار مەن قويشىلار، اۋىلعا ورالعان قۇرمانعازى مەن سارمان جاز بويى كارى-قۇرتاڭ مەن بالا-شاعانىڭ عانا تۇراعى بوپ قالعان جيدەلى باسىن جانداندىرىپ، باسقا تۇسكەن بار اۋىرتپالىقتى ۇمىتتىرعانداي ەدى. سارمان ءوزى جول كوزەر بوپ ەرتىپ جۇرگەن ورىستىڭ عۇلاما ادامى جايلى اڭگىمەنى تاپتىشتەپ ايتادى دا وتىرادى. قۇرمانعازى قولقا سالعان جۇرتقا جاڭا كۇيلەرىن تارتىپ بەرەدى. زارباي بولسا ازىنە باسقا اۋىلداردان بىر-بىرلەپ كەلەتىن جىلقىشى - قويشىلارمەن كەڭەسۋىن توقتاتقان جوق.
جيدەلى اۋىلىنىڭ ەڭ ۇلكەن اقساقالى الديار دا ۇيىنەن جيىرەك شىعاتىن بولدى. ول اق تاياعىنا سۇيەنىپ، ءبىر ۇيدەن ەكىنشى ۇيگە بارىپ، ءۇنسىز عانا حابار-وشار تىڭدايدى، قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن ەستىپ قۋانادى.
... قۇرماش ادامداردان پالەندەي وزگەرىس كورە المادى. تەك سوڭعى ايلاردا شەشەسىنىڭ شاشى بۇرىنعىسىنان دا اپپاق قۋداي بولىپ كەتتى. ۇلكەن بالاسى كەلگەنىمەن ەندى كەنجەسى باي عازىنىڭ جايىن ويلاپ ۋايىمدايدى. باعىپ جۇرگەن قوزىلارى مارقايىپ، وتارعا قوسىلعالى قاشان، بايعازى الدەقاشان اۋىلعا ورالۋى كەرەك ەدى، ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءالى قايتپاي جاتىر.
جاقىپ شالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، دۋلات جايلاۋدان كەشىپ ۇلكەن اۋىلىنا بارىسىمەن بايعازى كەلۋى كەرەك. ءقازىر ول دۋلاتتىڭ بيەسىن ساۋعىزۋعا سەپتەسىپ، قۇلىن قارايتىن كورىنەدى.
— ال دۋلاتتىڭ ءوزى ەندى ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلمەيدى. جاقپاي قالعان كورىنەمىز. ەندى ۇلكەن اۋىلىندا وتىرىپ شابارمان ارقىلى باسقارماق. مەن بىلەم عوي، تاپ وسىلاي بولادى. وسىنىسى تىنىش قوي، — دەيتىن جاقىپ ءبىر جاپىراق سيرەك ساقالىن قۋاقىلانا سيپاپ، كارتامىش كوزىن سىعىرايتا جۇمىپ. قورانى تۇيەدەي ارباڭداپ اينالا ءجۇرىپ، جاز بويى ءتۇبى قوپسىپ، بوساپ قالعان دىڭگەكتەردى تۇزەتەدى. — جايلاۋعا بارعانىما ءبىر جارىم - اق ايدىڭ ءجۇزى، سوندا دا قۋارعان بايدىڭ قۋراعان مۇلكى قۇلايىن دەپ قاپتى عوي. بۇ دۋلات جالعىز شەگە، ۇزىك ءجىپ، دارا قازىق جىبەرەر دەيمىسىڭ. ءبارىن دە ارابتىڭ سىيقىرشىسى قۇساپ ءوزىڭ جاساۋىڭ كەرەك، تۇگە! قورا جاسايتىن اعاش ءتۇسىر، ارقان ەس، ءۇي بۇتىندە... ال دۋلاتتىڭ ەسى-دەرتى تۇزدە، ءوز ءۇيىنىڭ شارۋاسىن ەمەس، قىز قۋىپ اۋرە... كارى بۋرا... قۇدايدان دا قورىقپايدى. مەن بىلەم عوي، سونداي...
جاقىپتىڭ سوڭعى سەزدەرى قۇرمانعازىنىڭ جۇرەگىنە ينەدەي قادالدى. اقشولپاندى ءبىر توپ قىزبەن قوسا باي ءۇيىنىڭ قىمىزىن باپتاسىن دەپ دۋلات الىپ كەتكەنىن ول العاش كەلگەن كۇنى-اق ەستىگەن. جاي-كۇيىن جاقىپتان سۇرايىن دەپ ءجۇر ەدى، ەندى باتپادى. شال قورانى جوندەپ بولىپ، قولىنا كەتپەنىن الدى دا، جىل بويى سارتاپ بولىپ تاپتالىپ جاتقان قويدىڭ قيىن ويۋعا كىرىسىپ كەتتى.
— قۇرماشجان، بىرەر كۇن قول ۇشىڭدى بەرسەڭ قايتەدى، وتارعا قاراي تۇرساڭ. ايتپەسە شامام كەلەر ەمەس، — دەدى جاقىپ اياق استىنان قيىلا ءوتىنىپ. — قىسقا وتىن دايىنداپ الۋ كەرەك. مەن بىلەم عوي، سولاي...
شال ءبىراز ءۇنسىز ءجۇردى دە، ءسوزىن قايتادان كۇڭكىلدەي جالعاپ كەتتى.
— ساعان نە، دومبىرا بولسا — بولدى! نەمەنە؟ ەسىڭدە مە، قيلاي قاشىپ ەدىڭ؟ استىڭداعى ات قانداي ەدى! سونداعى شىققان شۋدى ايتساق... ءجا، ءبارى دە ساباسىنا ءتۇستى عوي. قۇداي جولىڭدى وڭعاردى: ءتىرى قالدىق، سىبىرگە دە ايداعان جوق... الامان29 قانداي الاردى دەرسىڭ بايعا، ساستىردى عوي سابازىڭدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىڭ دە ءبىر كىسىنى قورقىتارلىق ءحالىڭ بار. قارشى انە، قاندايسىڭ. قايمىقپاي قايتسىن دۋلات؟! مەن بىلەم عوي سولاي...
قۇرمانعازى ونى ودان ءارى تىڭدامادى. اقشولپاننىڭ ءبىر جازعا شىداماي ءبىر جاعى جاپىرەيىپ قالعان جەر ۇيىنە قاراي اياڭدادى. سىعىرايعان تەرەزەسىنە قويدىڭ كەپتىرگەن قارنىن كورىپ قويعان ەكەن، ونىسى ابدەن قۋراپ، كەي جەرى شىتىناپ جارىلىپ كەتىپتى، توبەسىندە مۇرجا ورنىنا ءتۇبى جوق شەلەك توڭكەرە ساپتى. ەسىك الدىندا سيىر جاپاسى، جۇلىنعان ءجۇن، مۇجىلگەن سۇيەك كورىنەدى. ءۇي يەسىز قالعان، تاكاپپار ءتۇلعالى كوڭىلدى اقشولپان كەزگە تۇسپەيدى...
ارينە، باسقا ۇيلەردىڭ دە جەتىسىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق، ءبىراق ولاردىڭ ەسىك الدى تازا، ايتەۋىر.
ال جالپى العاندا اينالاداعىنىڭ بىر-بىرىنەن ونشا كوپ وزگەرىسى شامالى. قاي ءۇيدىڭ الدىندا دا ۇيىلگەن تەزەك، تەكشەلەپ جيعان تەرىسكەن وتىن كورىنەدى — جيدەلى جۇرتى قىس قامىنا كىرىسكەن.
كوكتەمدە جاستار جيىلاتىن الاڭقايدىڭ كوگالى دا اياقپەن تاپتالىپ، شاڭىتىپ، سارعايىپ قالىپتى. كۇللى دالا، قىرقا - قىرقانىڭ اراسىنداعى كەڭ جازىق سوناۋ شاعىل قۇمعا جەتكەنشە توپىراق ءوڭدى سۇرقاي رەڭگە بويالعان. ءبىر كەزدە ءوزى قىردا وتىرعاندا اقشولپان جاسىرىن جولمەن كەلەتىن سايدىڭ شەبى دە شابىلعان. ەكەۋى ءتۇڭعىش كەزىككەن الاڭ دا ءدال وسىنداي تىقىر بولۋ كەرەك.
سول شاقتا بۇلاردىڭ ۇستىنەن اينالا ۇشىپ، قۇپيالارىنا كۋا بولعان بۇركىت قايدا ەكەن ءقازىر، نە كۇيدە ەكەن؟ اسپاندا كورىنبەيدى. ءداۋ دە بولساڭ، ادەتىنشە مازار توبەسىندە قوناقتاپ وتىرعان شىعارسىڭ. سوندا اقشولپان كۇلىپ ەدى وعان. ىشتەن قاتتى قىسىلسا دا ونىسىن سىرتقا سەزدىرگىسى كەلمەي، قۇسقا قارال:
— سەن نەعىپ ءبىزدى اينالسوقتاپ ۇشا بەرەسىڭ، نەگە قاراي بەرەسىڭ؟ كوردىڭ بە، قانداي ەكەنىمدى! — دەپ ايعايلاعان بولاتىن.
ال قۇرماش بولسا قۋانعانىنان با، قىسىلعانىنان با، ايتەۋىر بەتىن سالقىن شاپكە تىعىپ الىپ: «اقشولپان... اقشولپان...» — دەپ قايتالاي بەرگەن.
* * *
اقشولپان دۋلاتتىڭ جايلاۋداعى اۋىلىنان كەتىپ قالدى. ءجاي ەمەس، قاشىپ كەتتى. اكەسى الىستا، باي تۇيەلەرىن باعىپ جۇرگەن بولاتىن. اۋىلدا بولسا دا قىز نامىسىن اياققا تاپتاماق بولعان سۇمىراي بايعا نە ىستەر ەدى و بايعۇس؟
ۇستىندەگى كويلەگىنىڭ دالبا - دۇلباسى شىققان اقشولپان دۋلاتتىق قولىنان ارەڭ قۇتىلىپ، باي ۇيىنەن قاشا جونەلدى. دۋلات جەيدە - دامبالشاڭ قالپى، ىسىلداپ-پىسىلداپ، قوڭىر - تاياق ىلە سالعان ەتىگى سارتىلداپ، قۋىپ بەرىپ ەدى، الدىنان جاز بويى اقشولپاننىڭ قولىنان پىسكەن ەت جەپ ۇيرەنگەن، قاسقىر سوعاتىن ۇلكەن توبەت كولدەنەڭ شىعىپ، ىرىلداپ تۇرىپ الدى.
— كەت-ەي، وڭباعان! — دەپ ىشقىنا اقىردى دۋلات، دەمىن القىنا الىپ. — توقتاي تۇر، قانشىق نەمە. ەرتەڭ كەش تۇسپەي وڭاشا وتاۋعا قاماتىپ قويارمىن...
ءسويتتى دە ءۇنسىز عانا ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
قىز باي ۇيىنە قايتىپ ورالمادى. جالعىز اياق سۇرلەۋگە ءتۇسىپ، دالا قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردى. ءتۇنى بويى توقتاۋسىز ءجۇرىپ وتىرىپ، قويشىلار مەن جىلقىشىلاردىڭ ەجەلگى كومپاسى — ۇركەر تۋعاندا عانا ايالدادى. جۇلدىزعا قاراپ ءجون تابۋدى اكەسىنەن ۇيرەنگەن بولاتىن. بايقاسا، جيدەلىگە ۇستاعان باعىتى دۇرىس ەكەن، كوڭىلى دە ورنىنا ءتۇستى. كۇندىز جولدان بۇرىلىپ، قالىن، ءشوپتىڭ اراسىنان جۋا، جيدەك تەرىپ جەدى. سوسىن ءشولىن قاندىرىپ الىپ، ىلگەرى جىلجي بەردى. ءبىراق ەكى شاقىرىمداي جۇرگەن سوڭ تاعى دا شەپ اراسىنا جاسىرىنۋىنا تۋرا كەلدى. ۇزىن كوش الدەقاشان ءوتىپ كەتسە دە سول جەردە كەشكە دەيىن جاتتى: بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالىپ، دۋلاتقا ۇستاپ بەرەر، ايتپەسە كورسەتىپ قويار دەپ قورىقتى.
اينالانى تاعى دا ءتۇن باستى. اشىق اسپان استىندا، ءتۇن قۇستارىنىڭ جان تۇرشىگەر ۇندەرىنەن قورقىپ جاتىپ، ول جۇلدىزدارعا قاراپ كونە دۇعانى وقۋمەن بولدى. كوكتەن تىلەر جالعىز-اق ءوتىنىشى بار: باسىمدى، ارىمدى امان ساقتاپ، ەكى اياقتى جاۋلار مەن يت-قۇستان قورعاي كەر، تۋعان اۋىلىما امان - ەسەن جەتكىزىپ، قۇرماشىمدى ءبىر كورۋگە پۇرسات بەر، جاساعان، دەپ جالبارىنادى.
تاڭ اتتى. اقشولپان تان، شولپانىمەن بىرگە ورنىنان تۇرىپ، شەپ باسىپ كەتكەن سۇرلەۋمەن تاعى دا ىلگەرى تارتتى.
الىستان قىلاڭ ەتكەن سالت اتتىنى كورگەندە، تاعى دا جولدان شىعىپ، شەپكە بارىپ تىعىلدى. اتتىلىدان دا، جاياۋدان دا — ءتىرى جاننان تۇگەل قورقادى. كەيدە سۇرلەۋ تاقىرعا، قۇمايت جەرگە، قالىڭ ەسكەن توبىلعىعا بارىپ تىرەلەدى دە، قىز شىعار جولدى ىزدەپ، شىرق اينالىپ اۋرەگە تۇسەدى.
مىنە، جول كىشكەنتاي وزەنشەگە كەلىپ تىرەلدى. ول تەرەڭىرەك جەر تاۋىپ الىپ، شومىلا باستادى. سالقىن سۋ شارشاعانىن باسىپ، كۇش قوسقانداي بولدى. قىز كويلەگىن جۋىپ، ايرىلىپ كەتكەن جەرلەرىن جىپ-جىڭىشكە قۋراعان كەندىر شوپپەن لەكەرلەپ قويدى. بۇل كەلە جاتقان جالعىز اياق سۇرلەۋ وزەننەن شىققان توپ، شىعىسقا قاراي كىلت بۇرىلىپ، قىرقاعا كىرىپ كورىنبەي كەتەدى ەكەن. اقشولپان ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا، سوسىن باتىل ادىمداپ ىلگەرى كەتتى. ءبىراق بۇرىلىستان وتە بەرە قارسى كەلە جاتقان ارباعا سوعا جازدادى. ۇستىندە ەكى ورىس وتىر — جاندارم مەن سولدات.
اقشولپان العاشىندا قاتتى ساسىپ قالعانىمەن دەرەۋ ەسىن جيىپ، قاشا جونەلمەك ەدى: «ستوي!» دەگەن وكتەم داۋىس شىقتى دا، قارۋلى ەركەك قولى شىنتاعىنان جوعارىراق شاپ ەتە ءتۇستى.
— حوروشا كايساچكا! — دەپ قارق-قارق كۇلدى جاندارم. ونىڭ قولى جاڭا عانا لەكەرلەپ قويعان كويلەككە سوزىلدى. اقشولپان سولدات جاققا جالىنىشپەن قيىلا قارادى.
جالاڭ اياعىن ءبىر ءتۇپ شيگە تىرەپ، بار كۇشىن جيىپ، بۇلقىنىپ كوردى. ءبىراق اناۋ ايىرىلاتىن ەمەس.
— اح، تى، ديكاركا! يا تەبيا سەيچاس، سەيچاس... — دەپ جاندارم پىش-پىش ەتىپ جاتىر.
— ۆاشە بلاگورودە، پۋستيتە ەە! بويتسيا ونا، نە حوچەت... — دەدى سولدات.
— مارش ۆپەرەد! ا تەلەگۋ وستاۆ! — دەپ اقىردى جاندارم، اقشولپانمەن الىسىپ ءجۇرىپ. — تى نە تۋجي، سلۋجيۆىي، ي تە¬بە دوستانەتسيا... يدي، وستاۆ ناس مالوست.
اقشولپان قىبىن تاۋىپ، جاندارمنىڭ قولىن قىرشىپ الدى. اناۋ وكىرە ايعايلاپ، قىزدى جۇدىرىعىمەن بەتكە سالىپ قالدى. سونان سوڭ قۇشاقتاعان قالپى تىك كوتەرىپ، ءشوپ اراسىنا الا جونەلدى.
— اپا-ا-ا! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى. اقشولپان. كەنەت جاندارمنىڭ قولىنان ءال كەتىپ، ءوزى ءبىر جاعىنا قيسايا بەردى. ەكى تىزەسىن قولىمەن جاۋىپ، اقشولپان سولداتقا قارادى. اناۋ جۇمۋلى ساۋساقتارىن جازىپ ەدى، قان-قان بولعان تاس كەسەك جەرگە ءتۇستى. سولدات سۇيرەتىلە باسىپ ارباعا باردى دا، ءوزىنىڭ ەسكى شينەلىن الىپ، قىزعا تاستادى.
— ءما، قىزىم، ۇستىڭە جامىل دا، ارباعا وتىر، — دەدى ول تازا قازاق تىلىندە. جاندارمنىڭ دەنەسىن يىعىنا سالىپ، توبەنىڭ ارعى جاعىنا الىپ كەتتى دە، كوپكە دەيىن كورىنبەدى.
اقشولپان قورقىنىشتان ءبىر ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ، ءتىسى - تىسىنە تيمەي دىرىلدەپ وتىر. شينەلدى جامىلىپ، قيمىلسىز قاتىپ قالعان. ات قۇيرىعىن جايىمەن سيپاڭداتىپ، شىبىنداپ تۇر.
سولدات قايتىپ كەلدى. كوزىندە ابدەن شارشاعان، تاۋانى قايتىپ، تاۋسىلعان ادامنىڭ كەيپى بار.
— كەتتىك... — دەدى ول.
— قايدا كەتتىك، اعا؟ — دەدى قىز ەستىلەر-ەستىلمەس.
— قايدا بەت الساق، سوندا بارامىز، قىزىم... تەك الدىمەن سۋعا بارالىق. جۋىنىپ ال...
* * *
ستەپان اۋىلعا تۋرا بارۋدان قورىقتى. وندا بۇنى دۋلاتتىڭ ادامدارى كورىپ، تانىپ قويۋلارى مۇمكىن. ال دۋلات، ءسوز جوق، ورداعا كىسى شاپتىرىپ، ورىس سولداتى پريسياگاسىن 30بۇزىپ، ءبۇلىنىپ جۇرگەن جىلقىشىلارعا قوسىلىپ كەتتى، دەگەن حاباردى سوتنيككە31 جەتكىزەرى حاق.
سوندىقتان ول ارباسىن باي اتتارىنا قىسقى پىشەن دايىنداۋ ءۇشىن ءقازىر ءبىر سايدا ءشوپ شاۋىپ جاتقان جيدەلىلىك شالعىشىلار وتىرعان سايعا قاراي ايدادى.
اقشولپان بىرتىندەپ بۇرىنعى قالپىنا كەلدى، ءبىراق سوندا دا اندا-ساندا ءوزىن قۇتقارعان كىسىگە سەزىكتەنە قاراپ قويادى. عاجاپ، مىنا سولدات وسى ولكەدەگى تاۋلاردىڭ، ساي-سالالار مەم اۋىلداردىڭ قازاقشا اتتارىن، بۇل اتىراپتىڭ بارلىق بەلگىلى ادامدارىن جاتقا بىلەدى ەكەن.
ستەپان جول بويى سويلەۋدەن ءبىر تانبادى، تەگى اقتالىپ وتىرعانى ما، اقشولپان سياقتى ءوزىنىن، قارىنداسى جايلى دا اڭگىمە ايتىپ بەردى. اكەلەرىمەن بىرگە استراحان تۇبىندەگى'، جارتى جۇرتى قازاقى، شاعىن سەلودا تۇرادى ەكەن. ستەپاننىڭ ەسبول اتتى دوسى بولىپتى. ءحورۋنجييدىڭ اۋلاسىنداعى باتىراعى ەكەن. ءوزى ايۋداي كۇشتى، ەمەندەي مىقتى، ايلاكەر كورىنەدى. باي ورىستار كوبىنە-كوپ قيىن دا اۋىر جۇمىستارىن سوعان ىستەتەدى. باسقالارعا قاراعاندا تابىسى دا مول، كيىمدى دە سانىمەن كيە بىلەدى — ساتەن جەيدە، كەڭ بالاقتى كەۋلەمە شالبار، شەكپەن، قىزىل بەلبەۋ — ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە سىمباتتى جىگىت. ستەپان، ونىڭ قارىنداسى كاتيا جانە ەسبول ۇشەۋى ۇنەمى بىرگە سەرۋەندەيدى.
— سەن الگى... ءوز جىگىتىڭدى قالاي جاقسى كورسەڭ، كاتيا دا ەسبولدى سونداي ۇناتۋشى ەدى... — دەيدى ستەپان. — اكەمىز ەكەۋمىز ولارعا تيىسپەيتىنبىز. اكەم ءوزى دە باتىراق بولعان، ەسبولدى قاتتى سىيلايتىن. ال قازاقتىعىنا كەلسە، اكەم ول جاعىن مۇلدەم ويلاعان ەمەس.
ءسوز كەزەگى كەلگەندە اقشولپان ازداپ ءوز جايىن دا ايتا باستادى.
— توقتا، قىزىم! — دەدى ستەپان جۇلىپ العانداي. — جىگىتىڭنىڭ اتى قالاي دەدىڭ — قۇرماش پا؟ الگى ساعىربايدىڭ، بالاسى ما، دومبىراشى ما؟
— سول... — دەدى اقشولپان، بۇرىنعىسىنان دا قاتتى تاڭىرقاپ.
— سو-لا-اي، قۇرماش دە؟
— ءسىز ونى بىلەسىز بە؟ — دەدى اقشولپان شىداي الماي.
— بىلمەگەندە-شى. ول قازىرگى سەنىن، ورنىڭدا وتىرعان بولاتىن. ال جاندارم ەكەۋمىز كونۆوي بولاتىنبىز.
اقشولپان وعان سەسكەنە قارادى.
— قايدا اپارىپ تاستادىڭدار ونى؟
— سابىر ەت، قىزىم. قۇرماشىڭ ءتىرى، امان-ساۋ. ءوز ادامدارىنىڭ قاسىندا. جىگىتتەر ونى بوساتىپ الدى دا، ءبىزدى سابان - ساباپ تاستاپ كەتتى. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر ولتىرگەن جوق، — دەپ ستەپان كۇلىپ قويدى. — ابدىراما.
ستەپان قارىنداسى مەن ەسبول جايلى اڭگىمەسىن جالعاستىرا ءتۇستى. توي جاسايتىن كۇن دە كەلەدى. بۇكىل سەلو قۇلاقتانادى. كارى قازاقتار بايبالام شىعارىپ، حورۋنجييدىڭ ۇيىنە سحودكاعا32 جينالادى دا، قىزدىڭ اكەسىنەن قىزىن شوقىنباعان پۇسىرمانعا تۇرمىسقا شىعارماۋدى تالاپ ەتەدى. كاتيا اكەسىنە، ەسبولدان باسقا ءتىرى پەندەگە قوسىلمايمىن، — دەيدى.
ەندى جۋاندار ساموسۋد33 جاساۋدى ۇيعارادى. ەسبول مەن كاتيانى ءحورۋنجييدىڭ ۇيىنە شاقىرتادى. ءبىراق ولار مۇندا دا ءبىرىن-بىرى سۇيەتىنىنەن تانبايدى. ەسبولعا دۇرە سوقپاق بولعان ەكەن، الايدا ول نيەتتەرىن ورىنداي المايدى. ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە جازالاۋ وڭاي ما، توبەلەس شىعىپ كەتۋى مۇمكىن عوي.
وسى ارادا حورۋنجيي: كاتيانى ەڭ كورنەكتى، بەتكە ۇستار قازاق قاتىندارىنىڭ قولىنا بەرۋ كەرەك، مىنا قارعا ءوز بىلگەندەرىن ىستەسىن، دەگەن كەسىم ايتادى. دولى قاتىندار قارعاداي ۋلاپ-شۋلاپ، كاتيانى تارپا باس سالادى دا، باسىنداعى ورامالىن، اياق كيىمىن سىپىرىپ الىپ، شىركەۋگە قاراي الا جونەلەدى...
ستەپان دەلبەنى تارتا ۇستادى.
— اكەم جانە ەسبول ۇشەۋمىز كاتيانى بوساتپاق بولىپ توپقا ءتۇسىپ ەدىك، ءوزىمىزدى تاپتاپ كەتە جازدادى. كاتيانى شىركەۋگە كىرگىزىپ، ەسىگىن ىشتەن ءىلىپ الدى. ەسبول جىندانىپ كەتە جازدادى. ءبىر جەردەن ات تاۋىپ ءمىنىپ، جولداس جىگىتتەرىن ەرتىپ كەلدى دە، شىركەۋدىڭ ەسىگىندەگى قۇلىپتى جۇلىپ الدى. قاتىندار ابدەن ساباپ، ءۇستى - باسىنا قارا كۇيە جاعىپ، الەمەتتەپ تاستاعان تىرداي جالاڭاش قالىڭدىقتى شىركەۋدىڭ ىشىنەن جۇرت الدىنا تەپكىلەپ يتەرىپ شىعاردى...
— ەي، قىزىم، نە ايتارى بار... ورىستىڭ سورلى مۇجىعىنىڭ كورگەن كۇنى سەندەردىڭ جاتاقتارىڭدىكىنەن دە جامان. سودان دا عوي كىم كورىنگەن باسىناتىنى...
ستەپان اتتى ىزالانا ايدادى. قوساياق اربا ويلى-قىرلى جەرلەرمەن سالدىراي جونەلدى. اڭگىمەسىن جولاي اياقتادى...
... ەسبول كاتيانى الدىنا الىپ، كەڭ جازيراعا، ءوز ادامدارىنا كەتەدى شاپقىلاپ. ارتتارىنان قۋماق بولعان قازاقتاردى جىگىتتەر جىبەرمەيدى. سودان سەلو قاق جارىلىپ، قازاقتار جۇكتەرىن ارباعا ارتادى دا، جىگىتتەردىڭ قورعاۋىمەن، باۋىر باسقان ۇيرەنشىكتى جەرلەرىن تاستاپ، كەتە بارادى. ءتۇن تۇسە ءحورۋنجييدىڭ بۇيرىعىمەن ستەپاننىڭ ۇيىنە وت قويىلادى. توبەلەس كەزىندە اكەسىن ءولتىرىپ كەتەدى...
ستەپان ەندى تۋىپ-وسكەن سەلوسىندا قالا المايدى. قالاعا بارىپ جۇمىس ىستەيدى، ودان سولدات بولادى. ەندىگى كەلە جاتقان ءتۇرى مىناۋ — قايدا بارارىن ءوزى دە بىلمەيدى. جىلقىشىلار قابىل السا — سولارمەن بىرگە بولادى. جاقتىرماسا دالا دەگەن كەڭ عوي، جولى دا كوپ...
* * *
اقشولپاننىڭ حابارىن العاننان كەيىن قۇرمانعازى ىلديداعى شالعىشىلارعا تارتتى. سۇيىكتىسىن قولىنا اپ، كەۋدەسىن كەرنەگەن قۋانىش جايلى، باقىت جايلى كەن، دالاعا جار سالعىسى كەلسە دە، جينالىپ تۇرعان جاسى ۇلكەندەردىڭ كوزىنشە ونداي قيمىلعا بارا المادى. ىشىندەگى الاي-تۇلەي سەزىمدى سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسىپ، اقشولپاننىڭ ۇزىك-ۇزىك جۇيەسىز اڭگىمەسىنە قۇلاق سالدى. قىز ءجيى-جيى كەز جاسىن ءسۇرتىپ، كىنالى جۇزبەن كۇلىمسىرەپ قويادى.
ستەپاننىڭ انەۋ كۇنگى جاندارممەن بىرگە ءوزىن ايداعان سولدات ەكەنىن بىردەن تانىدى. قۇرماشقا ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتقان جوقتى جولشىباي. جىلقىشىلار باس سالعاندا مۇلدەم قارسىلىق تا كورسەتپەگەن. قايتا كىسەننىڭ كىلتىن تەز تاۋىپ بەرە قويعان...
— سەنىڭ الدىڭدا كوپ نارسەگە قارىزدارمىز، ورىس اعايىن. قىزىمىزدى قىزىل كوز پالەدەن اراشالاپ قاپسىڭ. ءبىراق، جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى، دەگەن عوي. ساعان سىيعا بەرەر جۇيرىك اتىمىز دا، جىبەك شاپانىمىز دا جوق. بار ۇسىنارىمىز — اعايىنگەرشىلىك، كەل، باۋىرلاسالىق. ال الدا - جالدا قاراڭدى وشىرگىڭ كەلسە، باي جىلقىسىنان ەن، مىقتىسىن ءوزىن، تاڭداپ ءمىن، — دەدى شالعىشىلاردىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى.
— تۇلپار ءمىنىپ قۇتىلماسپىن، — دەدى ستەپان.
* * *
شوپشىلەرگە اربامەن كەلگەن بالاعا سويلەستى دە، قۇرمانعازى دەرەۋ اقشولپاندى ءوز اۋىلىنا جونەلتتى. ءوزى سوڭىرا كەلدى. ستەپان ەكەۋىن سىيلى قوناق دەپ كۇتىپ، مول قوناقاسى بەرگەندى.
اۋىل شەتىنە ىلىنگەن قۇرمانعازى التىباقان جانىندا وت شىعىپ، ءان سالىپ وتىرعان قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ ساڭقىلداعان داۋىستارىن ەستىگەن دە جوق. ەسىنەن اقشولپاننىڭ جاندارم جايلى اڭگىمەسى شىعار ەمەس... بار اشۋى، بويىن كەرنەگەن نامىس وتى قۇلاعىندا دولى كۇيدەي دۇرىلدەپ كەلەدى.
— دالا كەڭ عوي، ءالى-اق كەزدەسەرمىز، دۋلات!..
... اقشولپان ءۇيىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ جەر كەپەسىنىڭ ماڭايىن تازارتىپ جۇرگەن قىزدى كوردى. قىز ىڭعايسىزدانىپ، قىزارىپ كەتتى دە، موينىنان جەرگە سالبىراعان بۇرىمىن ارقاسىنا قاراي سەرپە تاستاپ، قولىن بۇلعادى.
— باياعى جەردە، مازاردىڭ جانىندا توسام، — دەدى جىگىت اتىنىن، باسىن تەجەپ. — جاقىپ اتامنىڭ ورنىنا قوي باعام. ءوزى عوي سۇراپ قويماعان...
— بارشى ءارى، ات ۇستىنەن دىگەرلەمەي... — دەپ اقشولپان جەردە جاتقان كىشكەنتاي شىبىقتى الىپ، جىگىتكە قاراي لاقتىردى. سوسىن تاعى دا ماڭدايىنا تۇسكەن شاشىن تۇزەپ قويدى. — اكەم كەلۋى كەرەك. ءۇي-ىشىن جيىستىرىپ دەگەندەي... — كوزىندەگى ەجەلگى ويناقى ۇشقىنى جالت ەتە ءتۇستى1، جىگىت اتىن تەبىندى.
زاربايدىڭ ءۇيىنىن، جانىندا قارا تەرگە تۇسكەن ەرتتەۋلى ات تۇر ەكەن. قۇرماش دوسىنىكىنە كىرە شىقپاق بولدى.
— كەلگەن كىم؟ — دەدى ول موسىعا قازان اسىپ جاتقان ساقىشتى كورىپ.
— قوناق، — دەدى قىز بۇعان وكپەلەي قاراپ. — باسقا ەشكىمدە شارۋاڭىز جوق پا ەدى؟
— ازىرگە جوق. كەرەگىم بولسا، ءوزىڭ ايتارسىڭ، — دەدى دە ول ۇيگە كىردى...
«ادەمى بولعانىمەن اقشولپانداي ەمەس. وڭاي كونەدى. بودەنە سياقتى. بىرەۋ كەپ باس سالعانشا بۇعادى دا وتىرادى. بۇركىت پە، قۇزعىن با — بۇعان ءبارى ءبىر»... — دەپ ويلاپ قويدى ول، قىزدىڭ انە ءبىر ءتۇنى سۋ جاعاسىندا وپ-وڭاي كونە سالعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ...
زاربايدىن، قاسىندا جاڭا تەبىندەگەن قياق مۇرتتى، وتكىر جانارلى جىگىت تۇر ەكەن. اياعىندا جىپتىكتەي جاراسىمدى ساپتاما ەتىگى بار، شولاق شەكپەنىنىڭ بەلىن كۇمىس اشەكەيلى جالپاق بەلدىكپەن بۋىپ الىپتى، ءبىر بۇيىرىنە بىلعارى قىنعا سالعان سۇيەك ساپتى قىسقا كەزدىك بايلاپتى. قۇرماش اڭگىمەنى بۇزعانىن سەزە قويدى.
— قوناعىمىز جامانات جەتكىزىپ وتىر، — دەدى زارباي، جىگىتتى نۇسقاپ.
— ءپالى، ءسىز قۇرمانعازى بولارسىز؟ — - دەدى قوناق جىلى شىرايمەن. — دومبىراڭىزدان تانىدىم. ۇزاق بەرگەن ەكەن، ءسىز ونى جانىنان ەكى ەلى تاستامايدى ەكەن دەسەدى عوي...
— ءيا، جامانات بار، قۇرماش. انادا ءبارىمىز بارماق باسىپ، يساتاي جازعان ءوتىنىشتى جاندارال الماي قويىپتى. اق پاتشا جاڭگىر حانعا ءوزىنىڭ جاندارمدارى مەن زەڭبىرەك سۇيرەتكەن سولداتتارىن كومەككە جىبەرىپتى. جاڭگىر وزىنە بەرىلگەن ستارشىندار مەن بايلاردىڭ كۇزەتىمە جۇزدەگەن قازاق-ورىس اسكەرلەرى مەن تولەڭگىتتەرىن اتتاندىرىپ جاتقان كورىنەدى. اقباي مەن دۋلاتقا دا كۇزەت كەلەدى. دۋلات، تەگى، جۇزدىگىن وسىندا جىبەرەر...
— ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بايدىڭ سايگۇلىكتەرىن ەرتتەپ ءمىنىپ، سۇڭگىلەردى قايراۋ كەرەك، — دەدى قوناق، قۇرماش ءۇزىپ جىبەرگەن اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرعان سىڭايمەن. — ال وزىڭىزگە، قۇرماش، ءىنىڭىزدى ەرتە كەلدىم. جىگىت بوپ قالدى. تۇندە الىپ كەتتىم. دۋلاتتىڭ قولىندا جالعىز قالا ما، كىم بىلەدى، ءبىز اناۋ-مىناۋ...
— سوندا مەنى جورىققا ەزدەرىڭمەن بىرگە شىقپايدى دەگىڭىز كەپ تۇر ما؟ سوندا ماعان سەنبەيسىز بە؟ — قۇرمانعازى قوناققا تەسىلە قارادى. — مەن ءسىزدى بىلەم. وتكەن جولى يساتايدىڭ حاتىن اكەلگەن ءسىز بولاتىنسىز... بىرگە كەتەم سىزدەرمەن.
— جوق! — دەدى زارباي. — قۇرمانعازى كۇيلەرى كەڭ دالاعا ەركىن تارالىپ كەتتى. ول ەندى بىزگە عانا كەرەك ەمەس. سوندىقتان بىزبەن بىرگە ارتىنان جوقتاۋ ايتار جاقىنى جوق جىگىتتەر عانا كەتەدى.
— مەنىڭ ءىنىم بولعانىمەن سىڭارىم جوق. ال شەشە دەگەن اركىمدە دە بار عوي، — دەدى قۇرمانعازى.
— ءبارىن دە تارازىلاپ، ولشەۋ كەرەك. كوتەرەر جۇگىمىز جەڭىل ەمەس، — دەدى قوناق دوستارىنا باسۋ ايتىپ. — ۋاقىت بار ءالى، ءبارىن دە ويلاستىرىپ شەشكەنىمىز ءجون... ايتپاقشى، دۋلات قاندى شەڭگەلىن جيدەلىگە سالماق بوپ، ءبىر پالەگە ازىرلەنىپ جاتىر. كەشە تۇندە ءسىزدىڭ ءىنىڭىزدى ىزدەپ ءجۇرىپ دۋلاتتىڭ ءۇيى جاققا باردىم. بالا جوق ەكەن، ءبىراق بەدەگە تويعان ايعىرداي بوپ، كوپشىك ۇستىندە تەڭكيىپ جاتقان دۋلاتتى كوردىم. الدىندا باي بالالارىنا قۇران ۇيرەتىپ جۇرەتىن سارى ساقالدى مولدا وتىر ەكەن. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىدىم.
— جەر شايقالعان زامان تۋدى عوي، — دەيدى مولدا. — اينالا بۇلىك، اۋىل-اۋىلدى جىن جايلاعانداي. اباي بولىڭىز، بايەكە، ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن. ەل اۋزىنان يساتاي مەن قاشقىن اقىن ماحامبەتتىڭ ەسىمى تۇسپەيتىن بولىپ بارادى. ەكەۋى دە قۇم ىشىندە كورىنەدى، وڭايلىقپەن قولعا تۇسە مە... وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعىداي، الگى كۇناكارلار قارا حالىقتى تاعى دا قۇدىرەتتى جاڭگىر حانعا قارسى باستاماق بوپ ءجۇر دەسەدى...
— بۇ جولى لايىقتى سىباعالارىن الار. قيىرشىق قۇمنان جارتاس قۇلاي ما، ماڭىراعان كوپ قوي جاڭگىردەي ارىستاندى تالاي الا ما؟ — دەدى دۋلات. — تەك اش قاسقىرلاردى تۇگەلدەي قولعا تۇسىرگەنشە تىنىشتىقتان ايىرىلاتىنىمىزدى ايتشى...
— بايەكە، بايقا، مال-مۇلكىڭ سولاردىڭ قولىندا كەتىپ جۇرمەسىن. وزىڭە سەنىمدى مالايلارعا، قويشىلار مەن باقتاشىلارعا، جاتاقتارعا ازداپ قايىر-ساداقا بەرىپ، قۇلقىندارىن تىعىنداپ قويساق، سەن دەگەندە ايانبايدى. ال ءبىر ءساتى تۇسكەن جەر¬دە ارعىنداردىڭ بەرىشتە كەتكەن ءوشىن ەسكە سالا قويعان ءجون.
مولدا وسىنى ايتتى.
— قايداعى ءوش؟ — دەپ ەلەڭ ەتتى دۋلات.
— بايەكە-اۋ، ويلانا بەرسە، ءوش از با؟ قازاقتىڭ جازبا تاريحى جوق. كىم بىلەدى، مۇمكىن، بۇدان ءجۇز جىلداي بۇرىن بەرىشتەر بۇتكىل ارعىن اتاۋلىنىڭ قىز-قىرقىنىن قورلاپ كەت¬كەن شىعار، ءا؟... — دەدى مولدا جىميىپ.
دۋلات مولداعا: «بىر-ەكى كۇننەن كەيىن ءۇش اۋىلدىڭ قويشىلارى مەن جىلقىشىلارىن جينايمىن، — دەدى، — ال جيدەلى جۇرتىن شاقىرماڭدار. ولاردا مەنىڭ ءوز ەسەبىم بار...»
— باسقا ەشتەڭە ەستي المادىم. ءۇيدىڭ ارعى جاعىنا دۋلاتتىڭ شابارماندارى كەلىپ ءتۇسىپ جاتتى، ال مەن بايعازىنى ىزدەۋىم كەرەك بولدى.
— نويان-اۋ، بۇنى نەگە ەرتەرەك ايتپادىڭ؟ — دەدى زارباي. — دۋلاتتىق ارامدىعىن بارلىق اۋىلداردىڭ جىلقىشىلارىنا جەتكىزۋ كەرەك. سەن بوگەلمە. باسقا جىلقىشىلارعا تەزىرەك بار دا، ماحامبەت پەن يساتايعا كىسى شاپتىرىپ، بار جايدى باياندا. نىسانالى جەردە جولىعارمىز. جيدەلىدەن قاشان اتتانارىمىزدى ساعان حابارلايدى...
ساقىش، شىراعىم. قايدا ءجۇرسىڭ؟ بىزگە قىمىز نە شاي بەرشى. نويان اسىعىپ وتىر! — دەپ زارباي اشىق قالعان ەسىككە داۋىستادى.
* * *
— ەرتە شىعا المادىم. تۇندە اكەم كەلدى. تاڭ اتقانشا شاپانىن جاماپ وتىردىم. بۇل جولى ايتەۋىر تۇيە ءجۇنىن الا كەلىپتى. ەندى جىلى جەيدە توقىپ بەرەم... ال سەن شە، توستىن؛ با مەنى؟ — اقشولپان ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ، ءبىر نۇكتەگە قادالا قاراپ وتىر.
— اكەم بۇگىن تۇندە مالىن قۇم ىشىنە ايدايدى. ۇزاق بولامىز دەيدى. مەنى دە اكەتەدى. ءبارى ءبىر جالعىز ءوزىم مۇندا نە بىتىرەم؟ دۋلات قاشان اكەتەر ەكەن دەپ وتىرماقپىن با؟ الدە اناۋ قۋ مازاردى كۇزەتكەن كارى بۇركىت سياقتانىپ ءۇي قوريمىن با؟
— مەن شە؟ مەنى قايدا قوياسىڭ؟ ءوزىڭ بەينە مەن دۇنيەدە جوقتاي سويلەيسىڭ عوي، — دەپ قۇرمانعازى ونى اقىرىن عانا قۇشاقتادى.
— سەن نە سوندا؟! — اقشولپان ونىڭ قولىنان وپ-وڭاي سىتىلىپ شىعىپ، ورنىنان تۇردى. موينىنا سالعان ورامالى قۇرمانعازىنىڭ قولىندا قالدى دا، قاپ-قارا بۇرىمى ارقاسىنا توگىلدى. — ايەل الۋدان بۇرىن قۇدا تۇسەر بولار. ال قۇدا تۇسەردىڭ الدىندا مەنەن سۇراۋ كەرەك: كەلىسەم بە، جوق پا؟ مەن كەلىسپەيمىن. ءبىلدىڭ بە؟
ول تۇگىنە تۇسىنبەي باجىرايا قارادى.
— مۇمكىن، ساقىش كەلىسەتىن شىعار؟ — قىز كوزى كۇلىم قاعىپ، ويناقشىپ تۇر، ءبىراق تەرەڭىندە ەكپە دە، قىزعانىش تا جوق سەكىلدى. — سەن نە، ءتىلىڭ كۇرمەلىپ قالعان با؟ قۇرماشاي، سەن ءتىلىڭدى كۇي تارتقاندا عانا بەزەيدى دەپ بەكەر ايتپايدى ەكەن عوي، تەگى. شەرتىپ جىبەرشى وندا، سەزدى دومبىراڭا - اق بەرەيىك... بىلەم ساقىشتىڭ سەن دەگەندە قالاي اھ ۇراتىنىن. سەن بولساڭ، ول تۋرالى دا، ءوزىڭ تۋرالى دا جۇمعان اۋزىڭدى اشپايسىڭ...
اقشولپان دومبىرانى قولىنا الدى. قۇرمانعازى قىزدى ۇستاي الماق بوپ ەدى، ءبىراق اناۋ سىپ بەرىپ بوسانىپ كەتتى دە، جۋساعان قويدى ءدۇر ەتكىزىپ ۇركىتە - مۇركىتە جۇگىرە جونەلدى.
بۇلارعا باعانادان بەرى ەسكى مازاردىڭ ۇيىندىسىنەن بارلاي قاراپ وتىرعان كارى قىران قاناتىن دالباقتاتىپ، ارەڭ قاعىپ ۇشىپ كەتتى.
قۇرمانعازى ونى قالىن، راۋاشتىڭ، ىشىنە كىرگەندە قۋىپ جەتتى. ەكەۋى جالپايعان سارعىش جاپىراقتارعا ۇمار-جۇمار قۇلادى. قۇرمانعازى دومبىرانى تارتىپ الىپ، ءبىر بۇتاعا سۇيەي سالدى.
— ەسسىزىم، ەسسىزىم مەنىڭ! سەنى ەندى' قايتىپ كورمەيتىن شىعارمىن دەپ ەم... دۋلاتتان قاشقاندا قاسىمدا بولماي، قانشا جوقتادىم ءوزىڭدى! الگى جاندارم كەزىككەندە دە... ستەپان سەنى كامبوي34 بوپ ايدادىم دەگەندە قورىققانىم - اي!.. — قىز كوزى شالعىشىلارعا كەلگەندەگىسىندەي جاسقا تولىپ كەتتى. كورسەتپەيىن دەپ اسپانعا قاراپ ەدى: — قاراشى، انا بۇركىت ءبىزدى العاش كەزدەسكەن كۇندەگىدەي تاعى دا قورىپ ءجۇر. تەگى، سودان بەرى اجىراسپاعان سياقتىمىز - اۋ، ءا؟
اقشولپان شىرقاۋ اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەن بۇركىتتى نۇسقاپ كۇلىپ قويدى.
— قاراشى، ونىڭ ۇستىڭگى جاعىندا جانە ءبىر بۇركىت ءجۇر، — دەدى قۇرمانعازى. — جاستاۋ ەكەن. بيىگىرەك ۇشىپ ءجۇر.
— ايتەۋىر، اۋزىڭنان ءسوز شىقتى-اۋ. سويلە، سويلەي ءتۇس... اڭگىمە ايتشى، دومبىرا تۋرالى ايتشى. ماعان ءبارى ءبىر. تەك ۇنسىزدىگىڭدى قويساڭ بولدى...
اقشولپان بەتىن قۇرمانعازىنىڭ كەۋدەسىنە باسىپ، سىبىرلاپ جاتىر. جىگىت قىزدى نازىك يىعىنان يكەمسىز قۇشاقتاپ، وزىنە تارتتى.
— تاڭەرتەڭ اۋىلدان شىعا بەرىپ الديار اتاعا جولىقتىم، — دەدى ول، قىز سويلە دەپ قويماعان سوڭ. — جارىقتىق، تەرەڭ ويدا كەلە جاتىپ مەنى بايقاعان دا جوق. سالەم بەرگەنىمدە عانا قولىنداعى تاياعىمەن قىرقالاردى نۇسقاپ:
— ايتشى، بالام، قايسىسى بيىك؟ — دەپ سۇرادى.
— اناۋ مازارعا جاقىنى، — دەدىم مەن.
— نارىنقۇمنىڭ حاس باتىرى سونىڭ استىندا، — دەدى ول. — ءار توبەنىڭ استى ءبىزدىڭ باتىرلاردىڭ مۇردەسى. مەنىڭ اعام دا وسىندا قويىلعان. ءوزىم دە سونىڭ تۋى استىندا جاۋعا شاپقام، كەپ ۇزاماي تاعى دا اتتاندارمىز. اسىعۋ كەرەك، بالام. دالا قوزعالىپ، اۋىلدار دۇرلىگىپ جاتىر، جىگىتتەردىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز سەنىڭ كۇيلەرىڭ سياقتى جالىنداپ تۇر. قۇرماش. ەندى جاراقاتتى دا، قاندى دا كورگىم كەلمەيدى، ىڭىرسىعان ءۇن ەستىگىم كەلمەيدى... ە، ە بالام، نە كورمەدى دەيسىڭ بۇ شال: قارعا قاتقان پىرانسوزدى35 دا، جاڭگىرمەن سوزگە كەلگەن ماحامبەتتى دە، ونىڭ شومەكەي شالدارىمەن بىرگە قالاي قاشقانىن دا كورگەنمىن. بايماعامبەتتى قالاي جەڭگەنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، سودان اباقتىعا ايدالعانىن دا، ودان كىشى جۇزگە قاشىپ، ورتا جۇزگە وتكەنىن، اقىرى بۋحارا مەن حيۋا كەتكەنىن دە بىلەمىن. سودان بەرى نەشە جىل ءوتتى؟ ەندى ماحامبەت پەن يساتاي تاعى دا قول جيىپ ءجۇر. تاعى دا ادام قانى سەل بوپ اقپاق. مەن ەندى قويدىم... دۇنيەدە ءبىر دە ءبىر باتىر، ءتىپتى ەرتارعىن دا ءوز حانىن جەڭگەن ەمەس. باتىر دەگەن تۋعان ەلىن جات جەردەن كەلگەن جاۋدان قورعاعاندا عانا كۇشتى. ال حان اۋلەتىنىڭ ەكىجۇزدى زۇلىمدىعى، ايلاكەر قۋلىعى الدىندا قولىنان تۇك كەلمەيدى... و، اللا، الساڭشى الار بولساڭ كوپ قيناماي!
الديار اتا تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا، تاڭعى نامازىن وقۋعا كىرىستى. كەتە الماي مەن تۇرمىن...
— قۇرمانعازى، سەن «اقساق قۇلان» اڭىزىن ەستىپ پە ەدىڭ، بىلەسىڭ بە سونىڭ كۇيىن؟ — دەدى' الديار اتا ماعان نامازىن وقىپ بولعان سوڭ. — وندا ءوزىڭ شىعارعان كۇيلەردىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىنە شاك كەلتىرگەن جانعا امسە سول كۇيدى تارتىپ بەرەتىن بول...
اقشولپان تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر. ەكى كوزىن جۇمىپ، وسىلايشا قۇلاق توسىپ وتىرا بەرۋ ۇنايتىن سياقتى وزىنە.
— بىلەم ول اڭىزدى. ءبىراق «اقساق قۇلان» اتتى كۇيدى ەستىگەن ەمەسپىن، — دەدى اقىرىن عانا اقشولپان، دومبىرانى اپەرىپ جاتىپ.
قۇرمانعازى دومبىراسىن تۇزەدى. الدياردىڭ تاڭەرتەڭگى تۇسىنىكسىز قىلىعىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءسوزىن ويلانىپ وتىر. سوندا اۋىل سىرتىنا بار بولعانى قىرقالارعا كوز تاستاپ، ناماز وقۋ ءۇشىن عانا شىققانى ما؟..
ادەتتە سالماقپەن، ماڭعاز باسىپ جۇرەتىن ساليقالى الديار اقساقال بۇگىن الدە نەگە الاڭ بولىپ ابىرجۋلى ەدى. بورودينو شايقاسىنا قاتىناسقانى ءۇشىن پاتشانىڭ وزىنەن مەدال العان، جاۋدان قايتىپ كورمەگەن ەرجۇرەك باتىر، باتىل جاۋىنگەر الديار كاريانىڭ اجالدى ەسكە الۋىندا ءبىر گاپ بار.
اجال، اجال... سول قولىنىڭ ساۋساقتارى پەرنە بويلاي جۇگىرىپ، ون، قولى قوس ىشەكتى وسىپ-وسىپ جىبەردى. «اقساق قۇلان» كۇيى دە اڭگىمەسىن اجالدان باستايتىنى ەسىنە ءتۇستى...
سوندا ءاقىلعوي اتا الدياردىڭ بۇل كۇيدى جيىرەك تارت دەگەنى — «اجال عانا ارىماس» دەگەنى مە؟ ال، ولاي بولسا، مەن شىعارعان كۇيلەردىڭ كۇش - قۇدىرەتى جايلى سوزىڭىزگە جول بولسىن، الديار اتا؟ ولاردى نەسىن «لاۋلاعان جالىنداي» دەيسىز؟ وت دەگەن ءومىر ەمەس پە...
الديار ءسوزىنىڭ قۇدىرەتتى قۇشاعىنان شىعا الماعان قۇرمانعازى دالا سازىنىڭ قالاي توگىلىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
— اجال كۇيىن سەنىڭ دە تىڭداعىڭ، كەلگەن ەكەن عوي، تىڭدا ەندەشە! — دەپ ورنىنان تۇردى دا، اقساق قۇلان مەن قاتىگەز قاھان جايلى كونە كۇيدى تارتا جونەلدى. اقشولپان ول اڭىزدى جاتقا بىلەتىن.
... بۇل ەرتە – ەرتە - ەرتەدە بولعان ەدى. ءبىر تەڭىزدەن ەكىنشى تەڭىزگە دەيىنگى جەر الەم تۇگەلدەي جالعىز كەزدى شىڭعىستىڭ بيلىگىنە تۇسكەن كەز. ۇشى-قيىرسىز قازاق دالاسىن ول ءوزىنىڭ مازاسىز ۇلكەن ۇلى جوشىعا بەرگەن. قارتايعان حان ونى ءوزى جاۋلاپ العان جەر-دۇنيەنىڭ بولاشاق مۇراگەرى دەپ ەسەپتەپ، باسقا بالالارىنا قاراعاندا ايىرىقشا جاقسى كورەتىن.
ال جوشى بولسا، جولبارىس سوعىپ، بوكەن اۋلاپ، كيىك پەن قۇلان قۋۋعا قۇشتار ەدى. سارىارقانىڭ جازىعىندا، كوكشەتاۋدىڭ نۋ ورمانى مەن امۋداريانىڭ قوپاسىندا ايلاپ ءجۇرىپ الاتىن...
بىردە ول قاسىنداعى ساقتاۋشى ساربازدارىمەن بىرگە جاپان كەزىپ ءجۇرىپ ءبىر ءۇيىر قۇلانعا كەزىگەدى دە، تاسىرلاتىپ قۋىپ بەرەدى...
قوس ىشەك بەزەك قاعادى. ۇيىردەگى كوپ تۇياقتىق ءدۇبىرى ۇلعايىپ، جاقىنداپ كەلەدى. قۇلانداردىڭ تەرشىگەن ساۋىرى دا انىق كورىنە باستادى... اۋانى سۋىلداي كەسىپ بۇعالىق تاستالدى. جاس بايتالدىڭ شىڭعىرعان اششى داۋسى شىقتى. قىل شىلبىر قىلشا مويىندى قىسىپ، قىلقىندىرىپ جىبەردى. اسپانعا شاپشىعان اساۋ تاعى قىرىلداپ بارىپ، كۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى...
دومبىراشىنىڭ قولى قيمىلسىز قاتىپ قالعان، تەك ساۋساقتارى عانا شاناقتى سابالاپ وتىر. ءۇيىرلى قۇلان بەتەگەلى جازىقپەن بەزىپ بارادى. مىنە، قۇلاننىڭ ايعىرى بىرتە-بىرتە ۇيىرىنەن كەيىندەپ، كەرى بۇرىلدى دا، بايتال ۇستىنە سەمسەرىن كوتەرە تيگەن اڭشىعا قاراي تۋرا شاپتى.
اڭشى وقى بايقامادى. كومەككە كەلە جاتقان جاساۋىلدارىنىڭ ساقتاندىرعان ايعايىن دا ەستىمەدى.
ارىنداپ كەلگەن ايعىر جوشىنى كەۋدەسىمەن سوعىپ، ات-ماتىمەن اناداي جەرگە ۇشىرىپ جىبەردى. بولات تۇياق - وق تولى قورامساقتى تالقانداپ، تاپتاپ، سەمسەرىن قولدان قاعىپ ءتۇسىرىپ كەتتى. بايتال بوستاندىق الدى. ايعىر ومى ۇيىرىنە قاراي قۋدى. جەڭگەنىنە جار ساپ كىسىنەپ - كىسىنەپ جىبەردى.
جوشى ءبىر اياعىن سىلتي باسقان اقساق ايعىردىڭ ارتىنان قاراپ تۇر. مىنە، جاس حاندى اقساق ايعىر سولاي جەڭگەن.
ءۇيىردىڭ سوڭىنان قۋاتتى ءۇن ەستىلەدى. دالا ءتوسىن تاعى دا ادۋىندى اساۋ سارىن كەرنەدى. تاسىرلاعان تۇياق ءدۇبىرى. اسپانداي ۇشقان كوپ قىراننىڭ قانات شۋىلى...
اقشولپان تاستان قاشاعانداي قاتىپ قالىپتى. اڭىزدى قانشا جاقسى بىلگەنىمەن دومبىرا ءدال وسىلاي سويلەي الار دەپ ويلاعان ەمەس-تى...
قۇرمانعازى .مەن اقشولپاننىڭ ۇستىندە اينالا ۇشىپ جۇرگەن كارى بۇركىت الىستان اۋىلعا قاراي شاۋىپ كەلە جاتقان جاساقتى كوردى. ۇزىن مىلتىقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ، جالاڭ قىلىشتارى جارق-جۇرق ەتەدى.
اقشولپان مەن قۇرمانعازى دەڭ استىندا جاتىر، ولارعا جاساق تا، جيدەلى دە كورىنبەيدى.
... اشۋلى اڭشى ءازىن جەر قاپتىرىپ كەتكەن اقساق ايعىردىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ال اناۋ بولسا، جالىن جەرگە جەتكىزە جايىپ جىبەرىپ، ەكى كەزى شاتىناپ، اندا-ساندا قۇلاق جارا كىسىنەپ قويىپ، ءۇيىرىن تىرقىراتا قۋىپ بارادى. ءبىراق جاس حاننىڭ ۇشقىر اتى قوياتىن ەمەس. جاقىنداپ قالدى، ەندى ءبىر ۇمتىلسا...
ايعىر قۇتىلماسىن سەزدى. مىنە، تۇلپاردىڭ دەمى مەن ادام داۋسى تىم جاقىننان، ءدال جەلكەسىنەن ەستىلە باستادى.
ءۇيىرىن اقتىق رەت اششى داۋىسپەن ارقىراي اقىرىپ، ايداپ جىبەردى دە، جالت بۇرىلىپ، كەلىپ قالعان سالت اتتىعا قارسى شاپشىپ، قوس اياقپەن سالىپ جىبەردى. اناۋ جەرگە قالپاقتاي ۇشتى، ايعىر ونى باسىمەن سۇزگىلەپ، دومالاتىپ اپاردى دا، ءبىر تەۋىپ، باس سۇيەگىن قاق بەلدى. سوسىن ارتتا قالعان ساربازداردىڭ ساۋىرىنا قادالعان كەپ وعىنا قاراماي ءۇيىرىنىڭ سوڭىنان جونەپ بەردى. بوزاڭ تارتقان بەتەگەلى دالادا جارادان اققان قىزىل قان جىپ-جىڭىشكە ءىز قالدىرىپ بارادى...
قاھاننىڭ شاتىرىنا جوشىنىڭ قۋانىشتى حابارلارىن جەتكىزەتىن شابارماندار اپتا سايىن كەلىپ تۇرۋشى ەدى. ءبىر اپتا بولدى، تىرس ەتكەن سىبىس جوق. جالعىز كوزدى قاھان قاھارىنا ءمىندى.
— جامانات حابار جەتكىزگەن جاننىڭ باسى الىنادى. ءتۇز زاڭى وسىنداي! — دەيدى دە ول بالاسىن ىزدەۋگە اسكەر اتتاندىرادى.
جوشىنىڭ نوكەر ساربازدارى حاننىڭ الدىنا بارۋعا باتىلدارى جەتپەي، جوق ىزدەگەن جاۋىنگەرلەردى جاپان دالادا قارسى الادى دا، تىزەرلەپ وتىرىپ، ءوز كەۋدەلەرىنە وزدەرى قانجار سالىپ ەلە بەرەدى. اسكەرلەر شىڭعىستىڭ الدىنا كىرەۋكە - ساۋىتتارىن شەشىپ، بەتتەرىن دالا-دالا عىپ جىرتىپ كەلەدى دە، تاقتىڭ الدىنا كولدەنەن، ءتۇسىپ، ءۇنسىز جاتادى، ال قاھان ولاردىڭ باستارىن ءوز قولىمەن شابادى.
الديار الدىنداعى ۇنسىزدىك اجال سەبەدى. قازاق جەرى قان ساسيدى.
قازاق جىگىتتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قىرىلا بەرەدى. قاھان ويىن-كۇلكىدەن قالىپ، ابدەن قانىنا قارايادى. جەر بەتىن قاسىرەت جايلاپ، قىرشىنىنان كەتكەن بوزداقتاردى جوقتاعان زارلى اۋەن ءبىر تىنباي، ەل باسىنا قارالى كۇن، شەرلى تۇن-تۇنەك ورنايدى. ءسويتىپ وتىرعاندا شىڭعىس حانعا نايمان ىشىندەگى بولاتشى دەگەن كىشكەنتاي جاۋىنگەر رۋدان شىققان ءبىر كارى دومبىراشى، ەل كەزگەن جىرشى كەلەدى. اتى كەت ەكەن، كوز ورنىندا ۇڭىرەيگەن تەسىك قانا بار.
— نە شارۋامەن كەلدىڭ، كەر سوقىر؟
كەت ۇندەمەيدى. دومبىراسىن الىپ، قوس ىشەكتى قاعىپ-قاعىپ جىبەرەدى. سوندا دومبىرا ەن دالادا ەركىن جايىلعان قۇلاندار جايلى، كوز جەتكىسىز كەڭ جازيرا تۋرالى، ءوز ءۇيىرىن ايانباي قورعايتىن اشۋلى اقساق ايعىر جونىندە، ءتىرى پەندەگە زيانىن تيگىزبەي تىنىش جايىلىپ جۇرگەن جۋاس ءۇيىردىڭ شىرقىن بۇزعان ادام جايىندا، ادام مەن ايعىر اراسىندا بولعان ايقاس تۋرالى سىر شەرتەدى. دومبىرا ءبارىن دە جاسىرماي باياندايدى.
— توقتا! بۇ نە تانتىعانى؟! — دەپ شارت ۇزەدى اشۋلى قاھان كۇي سارىنىن. — اجال دەي مە؟!
— ۇلىڭ ءولدى دەيدى. ءوزىڭ دە ۇزاماي ەلەسىڭ دەيدى! — دەپ جاۋاپ قايتارىپتى كەت.
— الىڭدار باسىن سوقىردىڭ! — دەپ اقىرادى شىڭعىس تاعىنداعى تىرەۋدىڭ التىن بالداعىن شەڭگەلدەپ.
— الديار، اجال جايلى جاماناتتى مەن ەمەس، دومبىرا ايتتى. ءتۇز ءداستۇرىن بۇزۋعا بولمايدى. اتام زاماننان بەرى جامانات جەتكىزگەن شابارمان جازاعا كەسىلەدى. مەن جوشى حاننىڭ شابارمانى ەمەسپىن، كۇيشىمىن، جىرشىمىن. اجال جايىن ساعان الدىمەن دومبىرا ايتتى دا، ءوزىن، ءبىرىنشى بولىپ قايتالادىڭ. سوندا جەندەت مەنىڭ باسىمدى الۋى كەرەك پە، الدە مەنىڭ دومبىرامنىڭ موينىن ءۇزۋى كەرەك پە؟
— ەندەشە، دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيىڭدار! — دەپ ايعايلايدى سوزدەن جىعىلعان قاھان شاتىر ىشىندە زىر جۇگىرىپ، اھلاپ ءجۇرىپ.
جەندەتتەر «اقساق قۇلان» كۇيى تۇڭعىش تارتىلعان دومبىرانىڭ كومەيىنە بالقىعان قورعاسىن قۇيادى...
قازاق دالاسىنىڭ كوپتەگەن جىگىتتەرىن اجال اۋزىنان الىپ قالعان اجال كۇيى اياقتالدى. ونىڭ سوڭعى ىرعاقتارى اۋاعا ءسىڭىپ كەتكەندەي ەدى.
— وسى كۇي ءۇشىن حان دومبىرانى جازاعا تارتتى... ەستيمىسىڭ... — دەپ قۇرمانعازى دومبىراسىن جوعارى كەتەردى دە، سىلكىپ قالدى. ىشىندە الدە قانداي ءبىر سالماقتى زات سالدىر-سالدىر ەتتى. — بۇل دا قورعاسىن سول زاماننان بەرمەن قاراي ءار دومبىرانىڭ ىشىنە قورعاسىن تامىزادى. اجالدى جەڭگەن كۇي ەستەن كەتپەسىن دەيدى! — قۇرمانعازى ايعايلاپ سويلەپ تۇر. — ەستيمىسىڭ، اقشولپان، اجالدىڭ ارىماقتىعى ەمەس الديار اتانىن، ايتقانى. ول كۇي قۇدىرەتى، كۇيدىڭ كۇشى جايلى ايتادى. ءوزىڭ ايتشى، كەنەت بارشا كۇي تىنىپ، بارلىق ءان ءۇزىلىپ قالسا، قايتەر ەدى؟ الديار اتا دۇرىس ايتادى. ونى تۇسىنبەگەن مەن اقىماق. ان-كۇيدى اجال جەڭە المايدى... بەرى قارا، ءان مەن كۇي اناۋ قىراندار قۇساپ قىر ۇستىندە قانات قاعادى!
— سەن جاڭاعى كۇيدى ماعان تارتتىڭ با؟
اقشولپان ودان جاۋاپ كۇتىپ، تەسىلە قاراپ تۇر.
— ساعان، اقشولپانىم، ساعان! — دەپ قۇرماش ونى قۇشاقتاي الىپ ەدى، مۇرنىنا قىز شاشىنىڭ كوڭىل قىتىقتار ءيىسى كەلدى. قىر گۇلدەرى مەن جۋساننىڭ جۇپار ءيىسى. ول بويىن كەرنەگەن قۋانىش پەن كەنە كۇيدىڭ دۇبىرىنە ەلىگىپ، كۇن قىزۋى مەن قىز الاۋىنا شارپىلعانداي بولدى.
... ەسكى مازاردىڭ قوجاسى — كارى بۇركىتتى دە، جاس قىراندى دا العاشىندا قۇرمانعازىنىڭ دابىلدى كۇيى قورقىتىپ، مازاسىزداندىرعانداي ەدى. ەندى ولار ءتۇپسىز كوك اسپاندا قالىقتاپ ءجۇرىپ، كوزدەرىن اۋىل جاقتان الار ەمەس.
سالت اتتىلار اۋىل ادامدارىن كيىز ۇيلەر مەن جەر كەپەلەردەن قامشىنىڭ استىنا الىپ قۋىپ شىعىپ، جيدەلىنىڭ ورتاسىنا، قوي قامايتىن قورا جانىنداعى كوگالعا جيناپ جاتىر.
بىرنەشە كىسى كەلىمسەكتەردىڭ كەزىن الا بەرىپ، جايداق اتتارعا مىنە قاشپاق بولىپ ەدى، سول زاماتتا - اق ۇستاپ الىپ، قورشالاپ اندا اپاردى. اتتىلاردىڭ سوڭىندا ارسىلداعان توبەتتەر ىلەسىپ ءجۇر. ءبىر كيىز ءۇي اۋدارىلىپ قالىپتى، بالالار اكە - شەشەلەرىنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ ازان-قازان. ءبىراق مازار تۇبىنە بۇل دىبىستار جەتپەيدى...
سويديعان ءشوپ ساباقتارىنىڭ ۇزىن كولەڭكەسى اقشولپاننىڭ بەتىنە ءتۇسىپ تۇر. ول ءوزى ەكى شىنتاعىن قويانشوپكە كومە جاتىر.
— ءتۇھ، مەندە دە ۇيات جوق ەكەن، ال سەن ناعىز ەسەرسىڭ!..
قۇرمانعازى ۇندەمەدى. شارشاپ قالىپتى. اقشولپاندى تىڭداپ، قىراندارعا قاراپ جاتىپ، كوڭىلى دە ساباسىنا تۇسكەن، راقات - اق.
— ءبىز ەندى اجىرامايمىز، — دەدى ول قىزعا بۇرىلىپ.
— جوق! — : دەدى قىز. — سەن اناۋ جاس قىران سياقتى ءدايىم جالعىز بولاسىڭ. كوردىڭ بە، ول بىزگە تاعى دا قاراپ بارادى. ەكەۋمىزدىڭ سىرىمىزدى بىلەدى.
— الدە سەن مەنى جاقسى كورمەيسىڭ بە؟
— جاقسى كورگەندە قانداي، باسقا ەش ءبىر قىز دا سەنى مەندەي جاقسى كورمەس! — دەپ كۇرسىندى اقشولپان ومىراۋىن تۇيمەلەپ جاتىپ. — سەن ءبىراقتا سەزىمنىڭ قۇلىسىڭ، ال سەزىم دەگەن كوزدى اشىپ - جۇمعانشا. سول ءساتىڭ وتسە بولدى، باسقا ادام بوپ شىعا كەلەسىڭ... مەن دە سەنەن باسقا ەشكىمدى ۇناتا قويماسپىن... جارار، مەم قايتايىن... قويىڭدى جيىپ ال.
اقشولپان جۇگىرە جونەلدى. اۋىلعا اپاراتىن تەرەڭ جىراعا ءتۇستى دە، كورىنبەي كەتتى.
قۇرماش قۇلا تۇزدە جۇرەگىن جىلىتار جىلۋداي ساقتاپ، ءوزى قايتىپ كەلگەن كۇننەن بەرى ادەيى سوعان دەپ دايىنداپ جۇرگەن نەبىر اسىل، نازىك تە اياۋلى سوزدەرىن سۇيگەنىنە ايتا الماي قالدى...
ول تەرەڭ ويدىڭ، قۇشاعىندا، ساي قۋالاي بىتىراپ كەتكەن قويلارىن جيناپ الايىن دەپ كەلەدى.
ويىن گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى ءبولىپ جىبەردى.
مىلتىق اۋىل جاقتان اتىلدى.
ول تاياۋداعى توبەنىڭ باسىنا جۇگىرىپ شىقتى.
...تۋرا قۇرمانعازىعا قاراي بوركىن بۇلعاپ ءبىر سالت اتتى شاۋىپ كەلەدى. بىردەڭە دەپ ايعاي سالادى، ءبىراق ءسوزىن ادام ۇعىپ بولار ەمەس. قۇرمانعازى اۋىل جاققا قاراپ تۇر. ءبىر ءۇي ورتەنىپ جاتىر، قويۋ شاڭ مەن كوك ءتۇتىننىڭ ىشىندە ارى-بەرى شاپقىلاعان ادامدار. قۇرمانعازىعا الدەكىمنىڭ جىلاعان ءۇنى، يتتەردىڭ ۇرگەنى ەستىلدى. قارۋ اسىنعان ادامداردى كورىپ، مىلتىقتىڭ سول ماڭايدان اتىلعانىن تۇسىنە قويدى.
اتتىلى كىسى جاقىنداي ءتۇستى. اڭداپ قاراسا، جاقىپ ەكەن. قۇرمانعازى توبەدەن تومەن قاراي تۇرا جۇگىردى.
— بول، قۇرماشجان، مىنا اتقا ءمىن دە، تەزىرەك قاراڭدى ءوشىر. اۋىلدا دۋلاتتىڭ نوكەرلەرى مەن سولداتتارى قاپتاپ ءجۇر. جىلقىشىلاردى تۇگەل ايداپ اكەتپەك. بۇلىك سالماق بولعانى ءۇشىن ءبارىن دە اباقتىعا جابامىز دەيدى. جىگىتتەردىڭ ءبارىن ۇستاپ الدى. شەشەڭ كەلىپ قۇتقار دەدى سەنى، ويلاعانىمداي - اق وسىندا ەكەنسىڭ عوي. قايدا بارساڭ، وندا بار، ايتەۋىر الىسىراق كەت. سەنى ىزدەپ ءجۇر. مەن بىلەم عوي، سولاي... — دەپ كارىلىكتەن كۇركىلدەپ، دەمىن ەنتىگە العان جاقىپ اتىنان ءتۇسىپ، قۇرمانعازىنى مىنگىزدى.
قۇرمانعازى تىقىرشىعان تۇلپاردىڭ باسىن نارىنقۇم جاققا بۇرىپ، ەركىنە جىبەرمەي، تىزگىنىن تارتا ۇستاپ تۇردى دا، اۋىل جاققا كوز تاستادى.
— بول دەيمىن! ءبىر پالەگە ۇرىنارسىڭ، — دەدى جاقىپ اشۋلانىپ.
قۇرمانعازى كەنەت اۋىلدىڭ جانىنداعى جىرادان جۇگىرە شىققان كوگىلدىر كويلەكتى قىزدى كوردى. اقشولپان عوي. اكەسىنە اسىعىپ بارادى.
اتىنىڭ باسىن اۋىلعا بۇرىپ اپ، شابا جونەلدى.
— ويباي-اۋ، قايدا باراسىڭ؟! قايت كەيىن... — دەپ ساسقالاقتاي ايعايلاپ جاقىپ قالدى. — وي، اللا - اي، وسىلاي بولارىن ءبىلىپ ەدىم عوي!..
قۇرمانعازى اتىنىڭ باسىن ورتكە تىرەپ ءبىر-اق تارتتى. اقشولپان اكەسىنىڭ قاسىندا تۇر. ورتەنىپ جاتقان زاربايدىڭ ءۇيى ەكەن. زاربايدىڭ ءوزىن الاڭقايدىڭ ارعى بەتىندەگى ات بايلايتىن دىڭگەككە تاڭىپ تاستاپتى. جول ۇستىندە زاربايدىڭ شالا - جانسار جارالى اتى جاتىر. اۋىل جىگىتتەرى تۇگەلدەي قورا جانىندا، جاساۋىلدار مەن تولەڭگىتتەردىڭ قورشاۋىندا تۇر. جەيدەلەرى دالبا-دۇلبا، بەتتەرى مەن كوكىرەكتەرى ايعىز-ايعىز قان. بالالار جىلاپ، قاتىندار شۋلاپ، قاراقشىلار بوقتىق ايتىپ زەكىرىپ، يت بىتكەن شابالانا ءۇرىپ — ۋ دا شۋ...
قۇرماش وسىنشاما شۋدىڭ ىشىنەن اقشولپاننىڭ:
— تەزدەت ەندى. قۇتقار زاربايدى! — دەگەن ءسوزىن ەستىدى.
تولەڭگىتتەر ەستەرىن جيىپ ۇلگىرگەنشە ول دوسىنىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ، اتىنان قارعىپ ءتۇستى دە، ارقاندى قيىپ جىبەردى.
— مىناۋ ساعىربايدىڭ بالاسى! ۇستا! — دەپ ايعاي سالدى ءبىر نوكەر. — مىرزا، كەردىڭىز بە! مۇندا، مۇندا كەلىڭىز...
— اتقا ءمىنى — دەپ قۇرماش زاربايدى يتەرىپ قالدى دا، ءوزى سويىلدى الا سالىپ، زاربايعا ۇمتىلعان ءبىر نوكەردى قالپاقتاي ءتۇسىردى، سونان سوڭ تاعى دا ەكى نوكەردى ەكى جاققا ۇشىرىپ جىبەرىپ، ءۇشىنشىسىن باس سالدى.
جالدامالى جاساۋىلدارمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ ەندى عانا بايقادى. زارباي اناداي جەردە دۋلاتتىڭ بالاسىنا جەتە الماي ءجۇر ەكەن. وعان ۇمتىلۋىنىڭ سەبەبى — سول جەردە بايلاۋلى ساقىش جاتىر. ءبىراق تولەڭگىتتەر ونى وتكىزبەدى. ۇشەۋى بىردەي جابىلىپ بايلاي باستادى. قامشىمەن دە، مىلتىقتىڭ دۇمىمەن دە سوعىپ - سوعىپ جىبەردى. جىلقىنىڭ تۋ قۇيرىعىنان ەسكەن قىل ارقان قۇرمانعازىنىڭ دەنەسىن شاندىدى.
ىشتەرىندە ساقىش پەن قۇرماشتىڭ شەشەسى بار، شال-شاۋقانىن، قاتىن-قالاشتان قۇرالعان توپ بۇلاردى بوساتپاق بوپ شۋىلداسىپ ۇمتىلعانمەن اق نايزا، كوك سۇڭگىگە تىرەلىپ توقتادى.
قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنان جۇگىرىپ شىققان بايعازى كوكەتايلاپ قۇرمانعازىعا تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق دۋلاتتىڭ وڭكيگەن ءبىر ۇر دا جىعى جەلكەسىنەن شاپ بەرىپ، ارقادان قامشىمەن تارتىپ جىبەردى دە، ءبىر تەۋىپ توپقا قايتا قوستى.
— تارت قولىڭدى بالادان! — دەپ قۇرماش قالش-قالش ەتەدى. بوسانباق بولىپ جۇلقىنعان سايىن قىل ارقان دەنەسىنە باتا تۇسەدى. — ءاي، جارىمەس، كۇشەنىپ كور تاعى دا، مۇمكىن ءۇزىپ كەتەرسىڭ شىلبىردى!.. — دەپ قارقىلداسادى تولەڭگىتتەر.
جيدەلىگە وسىناۋ بەيۋاقتا قايدان تاپ بولعانى بەلگىسىز، قاڭعىباس دۋانا جول ۇستىنە توقتادى. ول جاپا شەككەندەرگە دە، ءزابىر كورسەتۋشىلەرگە دە باعىنىشتى موماقان جۇزبەن قاراپ قويىپ، الدىنا جىرتىق شەكپەنىن توسەدى دە، ەكى الاقانىن اسپانعا جايا، بار داۋىسىنا سالا ايعايلاپ، ماقامداپ دۇعا وقي باستادى.
— ءبىسمىللا، يل-لا يل-راحما-ان...
ونىڭ قاسىنا قارا مۇرتتى تولەڭگىت جەتىپ باردى دا، مىلتىعىنىڭ سۇڭگىسىمەن قورجىنىن ءىلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. دۋانا وعان مۇلدەم نازار اۋدارماي دۇعاسىن وقي بەردى.
— ءاي، سايتان، جوعالت كوزىڭدى! ۇلىما بۇ جەردە، — دەپ بىرەۋ ونى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ءتۇرتىپ قالدى. دۋانا بەت-اۋزىمەن شاڭ قابا قۇلادى.
— استاپىراللا! بۇنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن-اۋ؟! — دەسىپ شالدار جاعالارىن ۇستادى.
— جاپ اۋىزدارىڭدى!
جاساۋىل داۋىسىنىڭ قورقىنىشتى دا وكتەم ەستىلگەنى سونداي — ءتىپتى بالا ەكەش بالالار دا جىم بولدى.
سولداتتار مەن دۋلاتتىڭ جالدامالى جىگىتتەرى اۋىلدىڭ وزدەرى توناعان كوزگە تۇسەر جىلتىراعاندارىن قورجىن - قاپشىقتارىنا تولتىرا باستادى. قۇرمانعازىنىڭ قاسىنا دۋلاتتىڭ بالاسى مىڭباي كەلدى.
— حال نەشىك، قاراقشى؟ ەندى بارىنە دە جاۋاپ بەرەسىڭ. اتقا دا. ءالى جىندانعان جوقپىسىڭ؟ تۇرىڭە قاراعاندا قويانشىق سياقتىسىڭ. حا-حا... — دەپ ول جۇقا ەرنىن جىمىرىپ، كوزىن سىعىرايتا كۇلدى. — كۇيىڭدى ماعان بۇگىن كەشكە تارتاتىن بولاسىڭ. وزەن جاعاسىنا ءۇي تىكتىرىپ، قىزويناق جاسايمىن، مىنە، سوندا تارتىپ بەرەسىڭ، — ول جالت بۇرىلىپ زاربايعا قارادى. — - ال قىزويناققا سەنىڭ قارىنداسىڭ بارادى! قۇمارىمدى ءبىر قاندىرايىن. ءبىزدىڭ وسىندا كەلۋىمىزگە دە، بۇندا سولداتتارىمدى اكەلۋگە دە، اكەمنىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋعا دا سەبەپكەر بولعان سەن ەمەسپىسىڭ! سول قىلىقتارىڭ ءۇشىن قارىنداسىن، ماۋقىمدى باسادى. مەنەن كەيىن نوكەرلەردىڭ دە قۇمارىن قاندىرادى!.. قالاي قارايسىن، بۇعان؟ ساعىربايدىڭ بالاسى ەكەۋىڭدى ىرگەگە بايلاتتىرىپ قويام. سوندا تۇرىپ مەنىڭ ساقىشپەن اراداعى اڭگىمە - نازىمدى تىڭدايتىن بولاسىڭدار. ال ساعىربايدىڭ ەسۋاس ۇلى قۇلاق قۇرىشىمىزدى كۇيمەن قاندىرادى...
— حايۋان! — دەپ قىرىلدادى زارباي. — ودان دا ەلتىر مەنى. تيمە قىزعا!
— ءتۇۋ، زارەمدى ۇشىردىڭ عوي، — دەپ كەكەتتى دۋلاتتىڭ بالاسى.
— ايداڭدار ءبارىن قوسقا! ال مىنا ەكەۋىن بولەك ارقانداپ، قۇرمەتپەن اپ جۇرىڭدەر، — دەپ بۇيىردى ول زارباي مەن قۇرمانعازىنى كورسەتىپ.
... زاربايدىڭ ءۇيى جانىپ بىتۋگە تاياۋ، اينالاعا قويۋ دا اششى ءتۇتىن تاراتقان كيىزدەرى عانا بىقسىپ جاتىر. شاشىلعان شۇبەرەكتەردى تىمىسكىلەپ دۋانا ءجۇر.
بورودينو تۇبىندەگى شايقاستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن سىيعا العان ۇزىن مىلتىعىنا سۇيەنىپ، انادايدا تۇرعان الديار كاريانى بايقادى قۇرمانعازى. زاربايدىڭ اتى ولەيىن دەپ جانتالاسىپ جاتىر. جانۋاردى قينالماسىن ءارى ارام ولمەسىن دەپ، شال كەزدىگىن الدى دا، باۋىزداپ جىبەردى. سوسىن پىشاعىن شوپكە ءسۇرتىپ، قايتادان قىنىنا ساپ قويدى. ەشكىمگە بۇرىلماستان اۋىلدىڭ شەتىنە قاراي اياڭداي ءجۇرىپ كەتتى. جەندەتتەر الديارعا الاقتاپ قاراپ قويادى، ءبىراق بۇيرىق بولماعان سوڭ ەشقايسىسى وزدىگىنەن باتا الماي تۇر.
— پاتشانى ءوز كوزىمەن كورگەن ادام. ودان كرەست پەن مىلتىق العان، — دەپ ءتۇسىندىردى جاساۋىل تولەڭگىتتەرگە. — - جاڭگىر حاننىڭ ءوزى دە بۇعان سىي-قۇرمەتپەن قارايدى.
— مىرزا، جولعا ءبارى دە دايار، — دەدى ول مىڭبايعا. بالالارىمەن قوشتاسقان قاتىن-قالاش شۋلاپ قويا بەردى.
— تارتىڭدار. انا سۇلۋدى ءوزىم اپ جۇرەم. كانە، اپەرىپ جىبەرىڭدەر!
ءبىر نوكەر ساقىشتى كوتەرىپ اكەپ، مىڭبايدىڭ الدىنا كولدەنەڭ وڭگەرتە بەردى.
— كەشكە جولىعارمىز، — دەدى مىڭباي قۇرماشقا، ابدەن السىرەپ قالعان ساقىشتى وزىنە قاراي قوس قولداپ تارتقىلاپ جاتىپ. قىزدا داۋىس شىعارىپ جىلاۋعا دا شاما جوق ەدى.
— الديار اتا، قۇتقارىڭىز ساقىشتى! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى زارباي. قۇرمانعازى ەكەۋىن ۇزىن ارقاننىڭ ءبىر ۇشىنا بايلاپ، دەدەكتەتىپ اتپەن سۇيرەپ بارا جاتقان بولاتىن.
الديار توقتاپ، ارتىنا بۇرىلدى. زاربايدىڭ داۋسى ونى كىرەلى-شىعالى ەسەڭگىرەگەن حالدەن وياتىپ جىبەرگەندەي بولدى. جيدەلى جۇرتىنىڭ جەندەتتەرگە جاۋدىرعان قارعىسىن ەستىدى. قۇرمانعازىنى كەردى، سوسىن كوزقاراسىن مىڭبايعا اۋداردى.
— توقتا! — دەدى الديار ايعايلاماي، ءبىراق ءزىلدى دە وكتەم ۇنمەن. — شەش قۇرمانعازىنى، بوسات زاربايدى قارىنداسى مەن ەكەۋىن. ءوش العىڭ كەلسە، قورلاما، مايدانعا شىق. ءتيۋشى بولما قىز بالاعا. ەركەك ءۇشىن اپا-قارىنداستى قويان جۇرەك قورقاق قانا جازعىرماق...
— اقساقال، ءوز بيلىگىڭىز وزىڭىزگە، ماعان كەرەگى جوق. بارىمتانى ويلاپ تاپقان مەن ەمەس، وزدەرىڭ، شالدار. قىز مەنىكى. ءبىر ءتۇن نە ىستەسەم دە ءوزىم بىلەم. ەرتەڭ قويا بەرەمىن...
— تيمە دەيمىن وعان... — دەپ الديار زىلدەنە قايتالادى. ءبىراق مىڭباي ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپادى. توقتاماي كەتە بەردى. الديار سەلت ەتپەستەن سوڭىنان تۇنەرە قاراپ ءبىراز تۇردى. سوسىن مىلتىعىن جايلاپ كوتەرىپ، شاقپاعىن تەكسەرىپ الدى دا، سەرىپپەنى باسىپ قالدى...
وسىمەن جيدەلىدە بۇگىن مىلتىق ەكىنشى رەت اتىلدى. سولدات اتقان ءبىرىنشى وق قاشپاق بولعان زاربايدىڭ استىنداعى اتىن ءولتىردى.
ەكىنشى وق مىڭبايعا ءتيدى.
الديار ءتۇتىنى بۇرقىراعان مىلتىعىن اسپاي-ساسپاي تومەن ءتۇسىردى. تولەڭگىتتەر ادەپكىدە ساسىپ قالدى. ۋ-شۋ مەن جىلاعان ۇندەر دە تىيىلدى. اينالا كەنەت قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنشي قالدى. دۋلاتتىڭ بالاسى ەردەن كوتەرىلىپ، بۇلعاقتاي شالقالاپ باردى دا، ىڭق ەتىپ، شاڭداق جولعا جالپ ەتە ءتۇستى. ساقىش وڭگەرۋلى قالپى ەر ۇستىندە قالدى. نوكەرلەر توپىرلاسىپ مىرزالارىنىڭ دەنەسىنە قاراي جۇگىردى.
— شاپ، شاپ! — دەپ ايعاي سالدى، ەسىن جيعان جاساۋىل الدياردى كورسەتىپ.
— • وعان تيمەڭدەر دەگەن. موينىنداعى ەرلىگى ءۇشىن پاتشادان العان ناگرادىن كورمەيمىسىڭ!- — دەدى ءبىر تولەڭگىت.
— كەرسەتەيىن مەن وعان ناگرادتىڭ كوكەسىن! — دەپ جاسا¬ۋىل قىلىشىن جالاڭداتىپ سۋىرىپ الدى.
— ءوي، اقىماق، قويا تۇر، تولەڭگىتتەر - اق!.. — دەپ ەكىنشى جاساۋىل وعان توقتاۋ ايتتى.
مىڭبايدىڭ ولگەنىنە كوزدەرى جەتكەن سوڭ نوكەرلەر قانجارلارىن قىندارىنان سۋىرىپ -سۋىرىپ، الدياردى قاۋسىرىپ قورشاي باستادى. بۇعان دەيىن ءۇنسىز تۇرعان اۋىل اقساقالدارى كومەككە ۇمتىلدى.
بايدىڭ جالدامالى جەندەتتەرى مەن جيدەلى تۇرعىندارى بەتپە - بەت مايدانداستى. جالدامالى جاساقتىڭ تولەڭگىتتەرى تۇتقىن جىگىتتەردى قورشاۋدان شىعارماي، ۇرىسقا سىرتتان ءۇنسىز عانا كوز سالىپ تۇر.
— ءوي، تولەڭگىت بولماي كەتكىر وڭشەڭ ەزدەر، — دەپ باس جاساۋىل ءتىسىنىڭ اراسىنان ىسىلداپ، ىزالانا سويلەيدى. — قاۋساعان شالداردان قايمىعىپ... وزدەرىن تەمىر سۇمبەمەن شىقپىرتار ما ەدى، شىركىن!..
نوكەرلەر شالدارعا ۇرانداپ ءتيىپ، جان-جاققا بىتىرلاتىپ قۋا باستادى. وسى كەزدە بايعازى بايقاۋسىز، قۇرمانعازى مەن زاربايدىڭ جانىنا جۇگىرىپ بارىپ، قىل ارقاندى قيىپ جىبەردى. زاربايدىڭ زور داۋسى ساڭق ەتتى.
— جىگىتتەر، سوعىڭدار، قارۋلارىن تارتىپ اپ تيىڭدەر!
كەنەت ساقىلداعان اششى كۇلكى ەستىلدى. سويتسە دۋانا ەكەن. ەكى كوزى قىپ-قىزىل بوپ، اينالىپ كەتكەن. مىڭبايدىڭ ولىگىن شىر اينالا سەكەڭ قاعىپ، ايعايلاپ ءجۇر:
— دۋلاتقا بۇل سىي ەكەن، دۋلاتقا بۇل سىي ەكەن!..
بۇدان ءارى ونى ەشكىم تىڭدامادى... زاربايدىڭ ۇرانىن ەستىگەن تۇتقىنداعى جىگىتتەر كۇزەتشىلەرىنە تاپ بەردى. بەتالدى بىتىرلاپ مىلتىق اتىلدى. اينالا وق ىسقىرىپ، ازىناعان اتتار اسپانعا شاپشىدى...
جەندەتتەردىڭ بىرەۋى الديارعا ءتونىپ-اق قالىپ ەدى، ءبىراق مىلتىعىن اۋزىنان ۇستاپ العان قارت انانى دۇمىمەن ۇرىپ ۇشىرىپ جىبەردى. سول ساتتە-اق ءبىر جاۋىز ونى تۋ سىرتىنان سەمسەرمەن وسىپ ءوتتى.
تولەڭگىتتىڭ سەمسەرىن تارتىپ العان زارباي جەندەتتەردىڭ قالىن، توبىنا قويىپ كەتتى.
اقشولپاننىڭ اكەسى — قولىنىڭ ەبى جوق، الپامساداي قارا كۇش يەسى جانپەيىس تۇيەشى الدياردى جارالاعان سۇمدى ۇستاپ الىپ، قولىن بۇراپ قالىپ ەدى، انانىڭ ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ، قولىنان قىلىشى ءتۇسىپ كەتتى. جانپەيىس ونى تىك كوتەردى دە، اناداي جەرگە اتىپ جىبەردى. سوسىن قىلىشتى تىزەسىنە سالىپ، بىت-شىتىن شىعارىپ شوپكە لاقتىردى. جارالى الدياردى بىلايىراق الىپ شىعىپ، ايەلدەردىڭ قولىنا بەردى دە، جانپەيىس قىزىنا قاراي جۇگىردى. اقشولپان ات ۇستىندەگى ساقىشتىڭ قولىن شەشىپ، ەندى ەكەۋى بىرىگىپ ءبىر تاساعا قاراي قاشىپ بارادى ەكەن. سوڭدارىنا تۇسكەن ەكى نوكەردى قۇرمانعازى سويىلىمەن جاسقاپ، جولاتپاي ءجۇر. جانپەيىس اياق استىندا جاتقان ءبىر تارتەنى جۇلىپ الدى دا، قوس نوكەردى جاۋىرىننان قاباتتاي ۇرىپ، جالپ ەتكىزدى. ساقىشتى قۇرماشتىڭ شەشەسى قۇشاعىنا الا بەردى.
امان قالعان تولەڭگىتتەر قايتا ساپ تۇزەپ، العا ۇمتىلدى. جىگىتتەر كەيىن شەگىندى. ايقاس بولعان جەردە جارالىلار مەن ولىكتەر قالدى. جان داۋسى شىققان قاڭعىباس دۋانا قىلىش جۇزىنەن بۇلتالاقتاي قاشىپ ءجۇر.
— وقتا مىلتىقتى! — دەپ زەكىردى اعا جاساۋىل. الديار مەن ساقىشتى قولتىقتارىنان دەمەگەن جيدەلى اۋىلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ۇركەردەي شوعىرلانىپ ورىندارىنان تۇردى.
ءبىراق «ات» دەگەن ءامىردىڭ ورنىنا باسقا ايعاي ەستىلدى:
— ۋا، بول! تەزدەت! ويباي-اۋ، كەپ قالدى انالار! تۋرا وسىندا كەلە جاتىر!
تاياۋ توبەلەردىڭ ارتىنان قولدارىندا كەزەنە ۇستاعان نايزالارى، قايقى قىلىشتارى مەن سەمسەرلەرى، شوقپارلارى بار ءبىر توپ جىلقىشى: «ءارۋاق! ءارۋاق!» دەپ ۇران سالىپ، قارابارقىنداپ قاپتاپ كەلەدى ەكەن. ءبىرتالايى ات ۇستىنەن قورامساققا قول سالىپ، ساداقتارىن كوتەرە باستاپتى. ەڭ الدىندا قۇلا قاسقا ايعىرعا مىنگەن كىرەۋكەلى جىگىت ۇشىرىپ كەلەدى. ول نويان ەدى، سارمان مەن ستەپان دا كورىنەدى. زارباي مەن قۇرمانعازى ولاردى بىردەن تانىدى.
تولەڭگىتتەر جول بويىندا تىم-تىراقاي قاشىپ بارادى. جالاڭ اياق دۋانا اسپانعا جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، سوڭدارىنان قارقىلداي كۇلەدى.
— ءۋا، اللا، ازىرەيىل قاشىپ بارادى. حا-حا-حا!
انادايدا وقشاۋ توپ بولىپ، اتتارىنان ايرىلعان، قارۋ-جاراقسىز ون تولەڭگىت بايلاۋلى تۇر.
— سەندەر ەلگە جاساعان قورلىقتارىڭ مەن زورلىق-زومبىلىقتارىڭ ءۇشىن تاپ وسى ارادا دارعا اسىلاسىڭدار! — دەدى نويان جەندەتتەرگە، اشۋىن ارەڭ باسىپ. — جوق! توقتاي تۇرىڭدار. الديار اتاعا جۇگىنەيىك، تورەلىگىن ءوزى ايتسىن. سەندەرگە بۇگىن ۇكىمدى سول كىسى شىعارادى...
... الديار اق كيىزدىڭ ۇستىندە قانسىراپ جاتقان. شالدار مەن جىگىتتەر كيىزدى اقىرىن عانا سۇيرەتىپ، قابات-قابات شي توسەگەن كەرەگەنىڭ ۇستىنە سالدى دا، الدياردىڭ باسىنا وزدەرىنىڭ شەكپەندەرى مەن تىماقتارىن جاستاپ، يىقتارىنا سالىپ، الىپ ءجۇردى. جانپەيىس پەن زارباي كاريانىڭ باسى مەن كەۋدەسىن اقىرىن سۇيەمەلدەپ كەلەدى.
نويان الدياردىڭ الدىنا جۇگىنە قالىپ:
— اتا، انالار ءسىزدىڭ كەسىمىڭىزدى كۇتىپ تۇر، — دەدى ول جەندەتتەردى نۇسقاپ. ۇلكەن كىسىلەر مەن ايەلدەر كوزدەرىنە جاس الدى. جىگىتتەردە وڭ سول جوق، قانىن ىشتەرىنە تارتىپ، سۇپ-سۇر بوپ تۇر.
الديار كەزەرگەن ەرنىن جالادى دا، نوياننىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ جاتىپ، ەستىلەر-ەستىلمەس ۇنمەن:
— اتىڭ كىم، باتىرىم؟ — دەپ سۇرادى.
— نويان.
الديار اتانىڭ ءالى ادا بولىپ بارادى. جانپەيىس اۋزىنا ءبىر جۇتىم قىمىز تامىزعان بولدى. قارت كوزىمەن قىمىزىڭدى تارت دەپ يشارات ءبىلدىردى دە، اۋزىنا سىيماي، كونتيىپ ءىسىپ كەتكەن تىلىمەن كەبىرسىگەن ەرنىن تاعى ءبىر جالاپ قويدى.
- — جاقسى ەكەن، شىراعىم... جىبەر ولاردى... اۋمين.
- — ستەپان، شەش قولدارىن. جىگىتتەر اتتارىن قايتىپ بەرىڭدەر. ورىندايىق الديار اتانىڭ، ايتقانىن، — دەدى نويان.
الديار بولار-بولماس قانا كۇلىمسىرەپ قويدى، جۇزىندە بايسالدى سالاۋات بار. تاعى دا بىردەمە دەگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ۇلگىرمەدى. موينى بوساپ، كەزى اشىق كۇيىندە ءجۇرىپ كەتتى. جانپەيىس كۇرەكتەي الاقانىمەن اقىرىن عانا سيپاپ، جانارىن جاپتى. الدياردىڭ ءوڭى قۋقىلدانىپ، ساقالى سياقتى كوكشىل سۇرقاي تۇسكە ەندى.
— قوش بول، ارداگەر! — دەپ سولق-سولق جىلادى جاقىپ. — ە-ە، ءومىر دەگەن وسى دا. بىلەم، بىلەم، سولاي...
الديار اتانىڭ دەنەسىنە اق شاپان جاۋىپ، ءۇستىن كوگىلدىر جەلەڭمەن بۇركەپ تاستادى. جىگىتتەر ومى سول قالپىندا يىقتارىنا سالىپ، ءوز ۇيىنە الىپ كەلدى. بورودينو مىلتىعى قاسىندا جاتىر. الديار ونى بىرەۋگە ارناپ ۇستاتا الماي كەتتى، مۇمكىن، لايىقتى جىگىت تاپپاعان شىعار. سوندىقتان دا قازاعا ۇشىراعان باتىردىڭ بۇل قارۋى مولادا دا قاسىندا جاتۋى كەرەك.
باسقا ەشكىم جىلامادى، داۋىس سالمادى. ەڭ اياعى جارىمەس دۋانا دا تىنىش وتىر. الديار بوستاندىق اپەرىپ، ستەپان قولىن شەشسە دە، نە ءوز توبىنا، نە اۋىل ادامدارىنا قوسىلماي، اناداي وقشاۋ تۇرعان ەكى نوكەردىڭ جانىندا وتىر دۋانا. ەشكىم ولارعا قاتۋ ءسوز ايتقان جوق، سەس قىلعان جوق. بىرنەشە تولەڭگىت كەتىپ قالعان، باسقالارى ءالى تۇر.
— توقتاي تۇرىڭدار، ساتقىندىقتارىڭنىڭ سازايىن تارتارسىڭدار ءالى-اق! — دەپ كىجىنىپ كەتتى الگىلەر.
بايعازى اياق استىندا شاشىلىپ قالعان جەبەلەردى تەرىپ ءجۇر. دۋلاتتىڭ جىگىتتەرىنە ودىرايا قاراپ قويادى.
— نەگە كەتپەيسىڭدەر؟ دۋلاتتان قورقاسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى سارمان تۇتقىنداردان. جاۋاپ قايتپادى.
— بىزبەن بىرگە قالعىسى كەلەتىندەر ەل قورعاۋعا ءتيىس. پالەن رۋ، تۇگەن اتا دەپ بولىسپەي، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، دۋلات پەن اقبايعا، حاننىڭ وزىنە قارسى شابۋى كەرەك، — دەدى سارمان. — كەلىسسەڭدەر، قاراپ تۇرماڭدار. جول قامىنا كومەكتەسىڭدەر مىناۋ جۇرتقا.
تولەڭگىتتەر جىگىتتەرمەن بىرگە تۇيە قومداۋعا ءۇنسىز كىرىسىپ كەتتى. دۋانا اتتىڭ ولىگىنە قونباق بولعان قارعالاردى قۋا جونەلدى.
بۇل ءتۇنى جيدەلى اۋىلى ۇيىقتاعان جوق. الدياردى قويىپ، ادال ۇلدارىن قارا جەرگە بەرگەننەن كەيىن كوشۋگە دايىندالدى.
تان، اتقانشا وت جاعىلدى. جولعا دەپ ەت اسىلدى، مەستەرگە سۋ، ايران، قىمىز تولتىرىلدى. ساندىق تۇبىنەن توت باسقان كىرەۋكەلەر، قانجار - سەمسەرلەر شىعارىلىپ، ۇستا دۇكەندەرىندە نايزا ەگەلدى. ايەلدەر كوز جاستارىن جۇتا وتىرىپ، ەركەكتەردىڭ كيىمىن جامادى. نوياننىڭ جىگىتتەرى ءتۇنى بويى اتتان تۇسپەي، قارۋلارىن تاستاماي، اۋىل كۇزەتتى.
ءتۇن سۇتتەي اپپاق ەدى. يت تيمەگەن قالپى قاتىپ قالعان قاندى قاقتارعا تولىق اي جارقىراي ءتۇسىپ، شاعىلىسىپ تۇر. ماڭ توبەتتەر قۇيرىقتارىن بۇلعامايدى، سۇيەك سۇراپ جىلماڭداماي، تۇمسىقتارىن اياقتارىنا تىرەپ، ءدۇرديىپ جاتىر. كۇندىز ولار تولەڭگىتتەردىڭ اتتارىن تىرسەكتەرىنەن تىستەپ، ارسىلداپ ۇركىتىپ، يەلەرىمەن بىرگە قان مايدانعا قاتىسقان بولاتىن. ەندى ءقازىر اۋىلعا تونگەن قاتەر بۇلتىن الدىن الا سەزگەندەي، تۇمسىقتارىن تۇنگى اسپانعا كوتەرىپ، اقىرىن عانا ىڭىرسي قىڭسىلاپ قويادى اۋىل جاقتان شىققان قاننىڭ ءيسىن الىستان سەزسە دە، جاقىنداۋعا باتا الماعان شيەبورىلەردىڭ شۋلاعان ءۇنى الدە قايدا قۇم اراسىنان تالىپ جەتەدى...
نويان مەن زارباي سارماننىڭ قاراشا ۇيىندە يساتاي مەن ماحامبەتكە اپاراتىن جول تاڭداپ، داۋلاسىپ وتىر. قۇم باسىپ ءوتۋ كەرەك. سوندىقتان زارباي قۇدىق قۋالاي جۇرەتىن ەسكى. كەرۋەن جولمەن كەتەلىك دەيدى. اقىرى نوياندى سارمان قوستادى دا، ەكەۋىنىڭ ءسوزى ءوتىپ كەتتى: سۋدى وسى ارادان، جيدەلىدەن جەتكىلىكتى عىپ قۇيىپ الىپ، جولسىزبەن تۋرا تارتقان ءجون.
بار جايدى كەلىسىپ، تىنىشتىق ورناعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى دە ەرتەڭگى جورىق جايلى، تۋىپ-وسكەن وشاقتان ايىرىلاتىندىقتارىن ويلاپ مۇڭعا باتتى. نويان قايتكەندە اۋىر ويدى سەيىلتىپ كەپ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن يساتاي مەن ماحامبەت ساربازدارىنىڭ كوكتەمدە قاراۋىلقوجا سۇلتاندى قالاي شاپقانىن بايانداپ وتىر. ءقازىر سۇلتاننىڭ بارلىق جەرى كەدەي اۋىلدارعا بەرىلگەن...
القا باستاعان ءبىر توپ ايەل جاڭادان مەس، شاناش تىگىپ، ولاردى تازالاپ جۋىپ، ۇرلەپ كەرىپ، بۇلاق سۋىمەن تولتىرۋعا كىرىستى. اقشولپان ءوزى سياقتى قىزدارمەن بىرگە موينىنان ءيىن اعاشى تۇسپەي، سۋ تاسىپ ءجۇر.
ءتۇن جارىمىندا عانا جۇمىس ازداپ سايابىر تارتىپ، قۇرمانعازىنىڭ دومبىراسىنا ءۇن ءبىتتى.
كۇنى بويعى كورىپ - بىلگەنى — العاشقى ماحاببات الاۋى، ارماندا كەتكەن بوزداقتار ازاسى، تۇڭعىش جەڭىستىڭ شەكسىز قۋانىشى، الديار مارقۇمنىڭ ايتقاندارى — وسىناۋ قىم-قيعاش، شىتىرمان، اسقاق اسەرلەردىڭ امبەسى جيىلىپ كەپ جاڭا كۇيگە سايعانداي. ماڭتوبەتتەر دە ماڭقىلداپ ۇرگەنىن قويىپ، تىنىش جاتىر. ءتۇن قاراڭعىلىعىنىڭ قۇشاعىنان كولەڭكەدەي كولەڭدەگەن دىبىسسىز دۋانا شىعىپ، وت باسىنا، قۇرمانعازىنىڭ اياق جاعىنا كەلىپ وتىردى. جيدەلىلىكتەر جاعىنا شىققان دۋلاتتىڭ نوكەرلەرى دە وتقا جاقىندادى. دۋانا الگىلەردى اساسىمەن ءتۇرتىپ قاپ، ساق-ساق كۇلىپ الا جونەلدى.
— تىنىش وتىرشى - ەي، اللانىڭ ق ۇلى، تىنىش! — دەدى وعان جانپەيىس ءزىلى جوق، جۋان داۋىسپەن.
— مەن دۋانا ەمەس، ءدارۋىشپىن عيراتتان كەلە جاتىرمىن جانە دە بۇنداي كۇيدى بۇرىن-سوڭدى ەستىسەم بۇيىرماسىن، — دەدى جالاڭاياق جاھانكەز. وسى ارادان ەتىپ بارا جاتقان نويان ءدارۋىشتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. وسى ادامدى ءبىر جەردە كورگەن سياقتى ما، قالاي؟ ءبىراق شال تەرىس قاراپ كەتتى. «قاراقىپشاق نوياننىڭ ءوزى. قۇدايعا شۇكىر»، — دەپ سىبىر ەتە ءتۇستى دە، دۋانا قايتادان سىلقىلداپ كۇلە باستادى. نويان ءبىراز تۇردى دا، بۇل دۋانانى تانىمايدى ەكەم دەپ، تۇيە قومداپ جاتقان جىگىتتەر جاققا قاراي كەتتى.
جالىن لاۋلاي ءتۇستى. قاراڭعىلىق تا وتتان الىسىراق كەتكەندەي. كوپشىلىك قۇرمانعازىنىڭ كۇيىن ۇيىپ تىڭداپ قالىپتى.
جيدەلى تۇرعىندارى قۇرمانعازىنىڭ جاڭا كۇيىن، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە باستايتىن جاڭا سەرپىن — «سەرپەر» دەپ اتادى...
تاڭ قىلاڭ بەرە شالدار تاڭعى نامازعا جينالدى. ولار شەيىت بولعان بوزداقتاردىڭ، مىناۋ كوپ تەبەنىڭ استىندا قالىپ بارا جاتقان اتا-بابالارىنىڭ ءارۋاقتارىن ەسكە الىپ، تۋىپ-وسكەن جيدەلىمەن، ونىڭ بال - بۇلاق، ساي-سالاسىمەن قوشتاستى، الداعى ۇزاق تا قيىن جولدا، بولاشاق ايقاستاردا اللادان دەمەۋ سۇراپ جالبارىندى.
...شىققان كۇندى جيدەلى كەرۋەنى شالعايداعى قۇم ىشىندە قارسى الدى. الدا، جاندارىنا الپامساداي جانپەيىستى ەرتكەن زارباي مەن نويان كەتىپ بارادى. ارتتا، كەش سوڭىندا، توپ جىگىتپەن سارمان، قۇرمانعازى مەن ستەپان كەلەدى. بۇلار جيدەلى تۇرعىندارىن ەلسىز شولمەن اينالدىرىپ، قۇم شاعىلدارىن كەسە ەتىپ، يساتايعا باستاپ بارادى. جانپەيىس اتادان قالعان ەسكى قۇدىقتاردى جاقسى بىلەدى.
ايەلدەردىڭ سۇڭقىلداعان جوقتاۋىنا تەربەلىپ، قالىڭ قۇمنىڭ قۇلازىعان قۇبا توسىنە بويلاي كىرگەن بۇل كەرۋەن ۇزىن - اق. ەل باسىنا تۇسكەن ازالى كۇندەردە دە، تۋىسقاننان ايىرىلعان قارالى كۇندەردە دە قازاقتاردىڭ قاسىنان ەكى ەلى قالمايتىن زارلى جوقتاۋ سياقتى شەرلى ءاننىڭ ىرعاعى دا تۇيە ادىمىنداي اقىرىن، باياۋ. بۇل جىردا تۋعان جەرمەن قوشتاسۋ عانا ەمەس، جان،ا جورىقتىڭ ۇرانى جاتقانداي.
قا-را تاۋ-دىڭ با-سى-نا-ان
كوش كە-لە-دى -ا-ا-ا-ا-و-و-و،
كەش-كەن ساي-ىن ءبىر تاي-لا-اق
بوس كە-لە-دى -ا-ا-ا-ا-و-و-و
ە-لىم-اي، ە-لىم-ا-ا-اي!..
اي-رىل-عان تۋ-عان جەر-دە-ەن
قيىن ە-كەن ا-ا-و-و-و
مول-تىل-دەپ قا-را كوز-گە-ە-ە-ە
جاس كە-لە-دى-ا-ا-و-و-و
ەلىم-ا-اي، ە-لىم-ا-ا-اي!..
اۋەي جەل ءان اۋەنىن قاعىپ الىپ، جۇرەك سىزداتار، اياۋلى دا اسىل سەزدەرىن، شالقار دارياداي كەڭ تىنىستى سارىنىن قۇم ۇستىندە قالىقتاتا ۇشىرادى، كوز جەتكىسىز دارقان دالاعا دامىلسىز شاشادى. الديار اتانىڭ اتىن جەتەلەگەن قاڭعىباس ءداۋرىش تە سول ءاننىڭ قايعىلى دا قانسار مۇڭىن اناۋ ءوزى كەتىپ بارا جاتقان كونە سۇرلەۋدە الىس ساپارىنا بىرگە ارقالاعانداي ەدى. ول اتىراۋ بويىنا تۋرا تارتتى دا، جيدەلى كوشىنەن قيىستاپ ءبولىنىپ كەتتى.
ال جيدەلى جازىعىنىڭ قوجالارى — قوس قىران ەرتەسىندە تاڭ بوزارا ويانىپ ەدى، اۋىلدى كورە المادى. مازارداي قاڭىراعان ۇيلەر عانا قالىپتى. تەك سوناۋ الىستان كوپ ادامنىڭ قوسىلىپ جىلاعان قايعىلى ءۇنى ەستىلەدى. الگى شەرمەندە دىبىس تاس ورماننىڭ تاڭعاجايىپ كۇيىندەي قۇدىرەتتى گۋىلگە ۇلاسىپ بارادى...
ءۇشىنشى ءبولىم
حان ورداسىندا. قيعاشتاعى جەڭىس.
شۋستيكوۆپەن كەزدەسۋ. يساتاي اسىقپادى.
قۇرمانعازى مەن شەرنياز.
توكەنىڭ ءولىمى. ساتقىندىق. تاستوبە قىرعىنى.
ىشكى وردانىڭ ءتورت قۇبىلاسىن تەڭ جايلاعان كوپ رۋدىڭ، باتىس پەن شىعىستاعى، تۇستىك پەن تەرىستىكتەگى تايپالار مەن ۇلىستاردىڭ سۇلتان، بيلەرى قامال قاقپاسىنان توپ-توپ بولىپ كىرىپ جاتىر. ءبارىنىڭ دە اتتارى قارا تەرگە تۇسكەن، قاستارىندا مۇزداي قارۋلانعان ساقتاعىش ساربازدارى بار. كوتەرىلىسشىلەردىڭ كەكتى قىلىشىنان اۋىلدارىن دا، مال-مۇلكىن دە تاستاپ قاشقان ۇرەيلى، ابىرجۋلى بايلار دا قورعان ىزدەپ وسىندا كەلەدى. حان ورداسىنا جەتىسىمەن ولار الدياردىڭ الدىندا جانە گەنەرال-گۋبەرناتور پەروۆسكييدىڭ لينيالىق بەكىنىستەردەن وسىندا جاڭگىرمەن سويلەسۋ ءۇشىن جىبەرگەن وفيسەرلەرىنىڭ الدىندا قۇراق ۇشىپ، قۇرداي جورعالايدى.
قاي-قايسىسى دا حاننان سەنىمدى كۇزەت سۇراپ السام دەيدى.
جاسقۇسقا ايدالعان قوي مەن جىلقىدا دا ەسەپ جوق. بايلار قارۋ-جاراق پەن كۇزەتتى قالايدا مولىراق الۋعا تىرىسىپ، بۇل ءۇشىن مالدى دا، اقشانى دا ايار ەمەس.
قامالدى قورشاعان بيىك قورعاننىڭ سىرتىنداعى تەرەڭ وردان ارىرەكتە اشا اعاشتاردان كەدەرگىلەر قادالىپ، حان قونىسىنىڭ اينالاسىندا كۇزەت كۇشەيتىلدى.
حان سارايىنىڭ ارتىندا جۇك ءتۇسىرىلىپ جاتىر. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنان جاڭا عانا تىگىلگەن شاتىرلار مەن جاپپالار كورىنەدى، كوگال - كوگالداردا اعا سۇلتانداردىڭ ەڭسەلى اق ۇيلەرى بوي كوگەرىپ قالىپتى. ۇزىننان-ۇزاق تاقتاي كازارمالار مەن جەركەپەلەر جالدامالى تولەڭگىتتەرگە تولى.
وردا بۇرىنعى ءسان-سالتاناتى مەن تاكاپپار تىنىشتىعىنان ايىرىلعان. كازىر ول ارانىن، ۇياسى سياقتى گۋ-گۋ ەتەدى. بايلار العاشىندا شاتىرلارىن قايدا تىگەرىن بىلمەي، ءوزارا كەرىلدەسە بەرسە، ەندى ءارقايسىسى ءوز رۋىنىڭ وسىنداعى وكىلى — - ءۋازىر - بيلەردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا باستادى.
شەركەش رۋىنىڭ ەن، كارى ءبيى مۇفاتتىڭ اينالاسىنا كۇللى شەركەشتىڭ يگى جاقسىلارى، مالىنىڭ كوپتىگىمەن داڭقى شىققان نوعايلى رۋىنىڭ كەڭەسشىسى — شومبال ءبيدىڭ باقشاسىنا نوعايلى جۋاندارى، بەرىشتىڭ اقسۇيەكتەرى — بالقى قۇدايبەرگەنوۆتىڭ جانىنا، بايباقتىلار — قۇناجاننىڭ الاشتار — بايتوقتىڭ، قىزىلعۇرتتار — تاتايدىڭ ماڭىنا، توبىلار، تامالار، كەتەلەر مەن كەردەرىلەر كەندىباي ءبيدىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى...
ءيىسى بۇرقىراعان كۇزدىڭ قويۋ سارى قىمىزى سابادان تەگەنەلەرگە، ودان كەسەلەرگە قۇيىلىپ جاتىر. دالانىڭ جەسە تويعىسىز بارشا ءدامى — قازى مەن جايا، جەنت پەن باۋىرساق، ءدامدى قۇرت، ءتاتتى ىرىمشىك، قۇس ەتىنەن، بالىق پەن قوي ەتىنەن ىستەگەن ءتۇرلى تاعام، جەمىس-جيدەك، ءتاتتى - شەكەر تۇگەلدەي ورداعا قاراي كەرۋەن - كەرۋەنىمەن تارتىلۋدا. بايلاردىڭ ءبارى دە سىقيىپ اسكەرشە كيىنىپ الىپتى. جامباستارىندا كۇمىستەگەن، اسىل تاسپەن اشەكەيلەگەن الماس قىلىش، ۇزىن مويىن تاپانشا. سونى ازسىنعانداي قايتا-قايتا جاڭگىردىڭ تاڭداۋلى جاساعىنا بارىپ، سوعىس قۇرالدارى مەن قارۋ-سايماندارىنا قىزىعا كوز جىبەرەدى. تاياۋداعى پاتشا بەكىنىستەرىنەن حانعا كومەككە كەلگەن تولەڭگىتتەر مەن قازاقتاردىڭ قارۋى كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولىنداعى شوقپار - نايزا، سەمسەر سياقتى جۇپىنى جاراقتان الدەقايدا ايبارلى دا قورقىنىشتى ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ وزدەرى دە اياقتارىن الشاڭ باسىپ، سەنىمدى ءجۇر...
دەگەنمەن حان اسكەرىنىڭ ءجۇزباسىلارى دا، اعا سۇلتاندار دا الدەنەگە قوبالجۋلى. ورداعا سارباز كەگىنەن قاشىپ، پانا ىزدەپ كەلگەن قاۋىمدى بۇل دا ۇرەيلەندىرەدى.
اسىلىندا، بۇل مازاسىزدىق باي اۋىلدارىن سوناۋ كوكتەم كۇندەرىندە-اق، يساتاي مەن ماحامبەت حاننىڭ قايىن اتاسى، الدياردىڭ ءۇش ايەلىنىڭ بىرەۋى — ءسۇلۇبۇبىشتىڭ اكەسى قۇدىرەتتى اعا سۇلتان قاراۋىلقوجانىڭ اسكەرىن تالقانداعان كەزدە-اق جايلاعان بولاتىن.
كەدەي اۋىلدىڭ شابارماندارى قاراۋىلقوجانىڭ جەڭىلگەندىگى جايلى حاباردى ءبىر ۇيدەن ەكىنشى ۇيگە ەكىلەنە شاپقىلاپ ءجۇرىپ جاريالادى. قاپتاعان الامان w قۋانىشتان جىندانىپ كەتەردەي بولىپ نايزا مەن سويىلعا جارماستى. ەل اۋزىنان ماحامبەتتىڭ جالىندى جىرلارى تۇسپەيتىن بولدى. اقىن بىتكەن قيالى قيعاشتاعى شايقاس پەن يساتاي باتىردىڭ جەڭىسى جايلى جىر تولعادى.
كەيبىر جانپەزەر جارشىلار ءتىپتى حان ورداسىنا كەلۋدەن دە قايمىقپايدى. ولار الدياردىڭ قاراماعىنداعى كەن، القاپتىق و جەر، بۇ جەرىنەن ءبىر جىلت ەتىپ، حان مالايلارىنىڭ، قارا حالىقتىڭ اراسىندا ساربازداردىڭ جەڭىستى جورىعى جايلى حابار تاراتادى. سولاردىڭ بىرەۋى وسى كەشە عانا اينالاسىنا ءبىر توپ ادامدى جيىپ الىپ، ماحامبەتتىڭ ولەڭىن ايتىپ تۇرعان جەرىنەن ۇستالدى.
... اق كيىكتىڭ ورعىتىپ.
جۇگىرمەگى مايداندى،
باتىر بولماق ويدان - دى.
ايعايلاسىپ جاۋعا تي،
ءتاڭىرىم بىلەر، جىگىتتەر،
اجالىمىز قايدان - دى؟!
بۇدان سوڭ اڭگىمە ارقاۋى قاراۋىلقوجانىڭ يساتايدان ماسقارا بوپ جەڭىلگەن جايىن ايتىپ كەتەدى ەكەن.
... اتا قونىستارىنان سۇلتاندار ايداپ شىققان كەدەي اۋىلدىڭ جىگىتتەرى يساتايدىڭ قول استىنا ناۋرىزدىڭ باس كەزىندە - اق جينالا باستاعان بولاتىن. ماحامبەتتىڭ كەڭەسى بويىنشا باتىر ءوز جىگىتتەرىن الىستى - جاقىندى اۋىلدارعا شاپتىرىپ، قونىس -جايىلىمداردى بايلارعا بەرمەڭدەر دەپ جار سالدى.
ال ناۋرىزدىڭ اياعىنا تامان يساتاي قول استىنا پانا سۇراپ كوشىپ كەلگەن ەڭ كەدەي اۋىلداردى قيالى قيعاشتىڭ جاعاسىنا قوندىرماق بولدى.
قيعاش وزەنى ەدىلدەن ءبولىنىپ شىققان سوڭ كارى كاسپييدىڭ ۋىسىنا تۇسپەيىن دەگەندەي بۇلتالاقتاي بۇراڭداپ، قىرعا قاراي، نارىنقۇمعا قاراي قاشادى، تەڭىز - كول دەپ اتالاتىن بولشەك-بولشەك ۇساق كولدەرگە قاراي تارتادى. تەگى، بىتىراپ جاتقان مىنا كولشىكتەر دە، اتىنا قاراعاندا ءبىر كەزدە ۇلكەن تەڭىزبەن جالعاس بولىپ، كەيىنىرەك ءبولىنىپ قالعان ءتارىزدى...
يساتايدىڭ الگى ويىنان حابار العان قاراۋىلقوجا سۇلتان قيعاش سونىڭ جەرىنەن اعادى، كوتەرىلىسشىلەرگە توسىننان ءتيىسىپ، تالقانىن شىعارماق بولادى، ءسويتىپ بۇلىكشىل اۋىلداردى قۇم ىشىنە ءتۇرىپ تاستاپ، باسشىلارىن حانعا ۇستاپ بەرۋدى ماقسات قىلادى. قاراۋىلقوجانىڭ بۇعان كۇمانى جوق ەدى. ويتكەنى جاڭگىر حان وعان بەس قارۋى سايما-ساي تولەڭگىتتەرىن كومەككە جىبەرگەن بولاتىن. بۇل ارادا سۇلتاننىڭ ويى حان مۇددەسىمەن عانا ەمەس، گەنەرال-گۋبەرناتور پەروۆسكييدىڭ كوكسەگەن ارمانىمەن دە دەپ تۇسكەن-دى.
سۇلتان جاساعى قيالى-قيعاشقا جەتىسىمەن قورعانىسقا سايلانعان اۋىلدى كوردى. بارار جولدىن، ءبارى دە جابىق. وتكەلدىڭ، ارعى بەتىندە ەكى ءجۇز اتتى سارباز تۇر. سەگىز جۇزگە — ەكى ءجۇز. ولاردىڭ ارعى جاعى — قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جىپىرلاي قونعان كەپ ءۇي، يساتاي مەن ماحامبەتكە پانا ىزدەپ كەلگەندەر. سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن مىنا ەكى ءجۇز جىگىت بولماسا اناۋ ۇيلەردىڭ شاڭىراعىن ءبىر دەمدە - اق ورتالارىنا ءتۇسىرىپ، ورتەپ جىبەرۋگە بولار ەدى. ساربازدار مۇزداي تەمىر قۇرسانعان بولات باتىرلارداي سۇستى - اق. كىرەۋكەلەرى مەن قالقاندارى جالت - جۇلت ەتىپ، ات ۇستىندە ويناقشىپ ءجۇر...
...يساتايدىڭ ارىستاندارىن كورگەندە سۇلتاندا زارە-قۇتى قالمادى، — دەپ قيسسا جىرلاعانداي جەلدىرمەلەتە سوعادى جارشى.
... ىزدەگەن جاۋى ءبىز بولىپ،
جاۋ قاراسى كورىندى،
جيىلعان اسكەر ءبىلىندى...
يساتايدىڭ سول كۇندە
اقتابان اتى استىندا،
دۋلىعاسى باسىندا،
زىعىردانى قاينايدى...
بۇل سوزدەردى ەستىگەندە جاڭگىر حان قۇلدارىنىڭ، كوزدەرى جايناپ شىعا كەلدى.
— ۋا-ا-اھ دەگەن! باتىر-اي، ءا!
— ايتا بەر، ايت!..
— ءوي، سودان كەيىن نە بولعانىن تىڭداساڭدارشى.
سۇلتان باتىرلاردى قاماۋدا قۇرتپاق بولىپ، اسكەرىنە قوستى اينالا قورشاۋعا بۇيرىق بەرەدى. سەگىز ءجۇز سولدات پەن تولەڭگىت يساتاي قوسىنان شىعار جولدىڭ ءبارىن بىتەپ تاستايدى.
— قاقپانعا تۇسكەن تىشقانداي بوپ قىرىلادى بۇلار، — دەيدى سۇلتاننىڭ ۇلى حورۋنجيي كوكبولسىن. — سوندا قيالى- قيعاشتىڭ سۋىن قىزىل قانعا بويايمىز...
سول كەشتە كۇن قىزارىپ باتتى،
قۇستار ءۇنسىز سازارىپ قاپتى.
سۇلتان قوسى كوپ وت جاقتى...
كوتەرىلىسشىلەر قوسى تىنىشتىق قۇشاعىندا. ايلى ءتۇن. سالقىن - اق. الىستان قورقاۋ قاسقىرلاردىڭ ۇلىعان ءۇنى كەلەدى، شاماسى، قىرعىن بولارىن سەزەدى - اۋ سۇمدار!..
اق شاتىردا ەكى يىعىنا پولكوۆنيكتىڭ التىن زەرلى ەپولەتىن قاداعان سۇلتان وتىر. حورۋنجيي كوكبولسىن، بايباقتى رۋىنىڭ ستارشىنى ءجۇنىس ۇشەۋى جاڭا سويعان قۇلىننىڭ جۇپ - جۇمساق جاس ەتىن جاۋكەمدەۋگە كىرىسكەن. اسكەرلەرگە قىمىز دا مول جەتكىزىلدى.
— كۇتىپ قايتەمىز. تاڭەرتەڭ وزدەرى بەرىلمەسە، تۇسكە جاقىن تىزە بۇكتىرەمىز! — دەپ كۇيىنىپ وتىر كوكبولسىن. — قۇداي اقىنا، اكە، ءبىر جولعا سەنىڭىزشى بىزگە، ەرتەڭ تۇسكە تامان جاۋلارىڭىزدىڭ باسى اياعىڭىزدىڭ استىندا جاتادى، ال ماحامبەتتىڭ ءتىلىن ءوز قولىڭىزبەن كەسەتىن بولاسىز!
— جارايدى، بىلگەنىڭدى ىستە. ءبىراق قالعان باسشىلارىن تۇگەلدەي ءتىرى اكەلەسىڭ ماعان، — دەدى سۇلتان، بولاشاق جەڭىسىنە الدىن الا ماسايىپ. تولەڭگىتتەر دە كوڭىلدى، دۋمانداتىپ جاتىر، ءتۇن دە ولارعا جارىق سياقتى. ال كوتەرىلىسشىلەر قوسىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىلسىم تىنىشتىق باسقان، جىلتىراتىپ ءبىرلى-جارىم وتتارى دا مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ قاپاس قاراڭعىلىعىمەن جارىپ وتە الار ەمەس. يتتەر دە اقىرىن-اقىرىن قىڭسىلاپ قويادى. بەسىكتەرىندە بولەۋلى جاتقان بالالار دا كوزدەرى باقىرايىپ ءۇنسىز جاتىر...
سۇلتاننىڭ قالىڭ قولى تاڭ قىلاڭ بەرىپ، شىعىس جاق ارايعا مالىنا باستاعان كەزدە عانا تىنىشتالدى.
تاپ وسى ساتتە، — دەپ جىرلايدى جارشى، — • قارا جەر سىلكىنىپ قويا بەردى. سۇلتان شاتىرى سەلك ەتىپ، داۋىل ۇرعانداي قالتىراي جونەلدى...
ەستەرى شىققان تولەڭگىتتەر ءبىرىن-بىرى سوعىپ اتتارىنا جۇگىردى. ەشكىم دە مىلتىققا ءوق-دارى سالىپ ۇلگىرمەدى.
وتكەلدەن زاۋلاي وتكەن ساربازدار تولەڭگىتتەردىڭ قاق ورتاسىنان كەپ ءتيدى. ەكى ءجۇز ەردىڭ ەكپىنى سۇلتانعا مىڭ سان قولدىڭ دۇمپۋىندەي كورىندى! قورعاۋشى نوكەرلەرى ونى اتىنا ارەڭ مىنگىزدى. ءجۇنىس جاساۋىل بورىككەن قويداي بىت-شىتى شىققان تولەڭگىتتەرىن قايتا توپتاستىرىپ، اناۋ جاۋجۇرەك جىگىتتەردى قورشاپ الماق بولىپ ءجۇر، كەس-كەستەپ الدارىنان شىعا بەرەدى... الايدا، جول كەسپەسە دە، قاشايىن دەگەن جىگىت جوق، ۇيقىسىز ەتكەن تۇننەن، اشۋ-ىزادان ەكى كەزدەرى قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ كەتكەن جىگىتتەر ءۇنسىز شابىسىپ، اسپاي-ساسپاي اياۋسىز الىسىپ ءجۇر. تۇرلەرى جان تۇرشىگەرلىكتەي سۇستى...
يساتايدىڭ استىنداعى ەسىك پەن توردەي اقتابان ات اندا - ساندا باسىمدى قويا بەرشى دەگەندەي اسپانعا شاپشيدى. كوكبولسىن تاپانشاسىن كوتەرىپ، باتىردى كوزدەدى. ءبىراق ول سەرىپپەنى باسقان كەزدە يساتايمەن ەكى اراعا ءبىر جىگىت ءتۇسىپ تە ۇلگىردى. حورۋنجيگە تۇرا ۇمتىلعان ءۇش ساربازدى تولەڭگىتتەر توقتاتا المادى. تاپانشاسى قولىنان ءتۇسىپ كەتكەن كوكبولسىن قىلىشىن سۋىرماق بولىپ ەدى، قارسى الدىنان شىعا كەلگەن ماحامبەتتىڭ قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن ايبارلى ءجۇزىن كورىپ، دەرەۋ جال قۇشىپ جاتا قالدى دا، اتىنىڭ باسىن تەز بۇرىپ الا جونەلدى. ماحامبەت سىلتەگەن سەمسەر ەكەۋىنىڭ اراسىنا تۇسكەن تولەڭگىتكە بارىپ ءتيدى.
تولەڭگىتتەر اقىرىپ-باقىرىپ، كىجىنە ايعايلاپ ماحامبەتتىڭ ماڭىنان كەتەر ەمەس. ءبىراق باتىر جالتارىپ كەتىپ، دەنەسىنە دارىتپاي قويدى. جاۋىنا قۇيىنداي تيگەندە ءبىر وزىندە ەكەۋ ەمەس، ون قولى بارداي — وڭدى-سولدى قوعاداي جاپىرىپ، قويداي قىرىپ ءجۇر. ءبىر تولەڭگىت قانا قول تيگىزە الدى وعان. سونىڭ وزىندە اتىنىن، قۇلاعىن شاۋىپ تۇسىرگەننەن باسقا زاقىمى جوق. ماحامبەتكە قىلىش تا جەتپەدى، وق تا تيمەدى. مىناداي قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەن ايقاستىڭ ىشىندە مىلتىقتىڭ پايداسى دا شامالى بولاتىن.
توڭىرەگىنە مىقتى دەگەن ەلۋ شاقتى نوكەرىن توپتاپ الىپ، كوكبولسىن تاعى دا ماحامبەتكە ۇمتىلدى.
— شاپ، شاپ، ءيتتىڭ بالاسىن! اقتار قارنىن نايزامەن! — دەپ ايتاقتايدى تولەڭگىتتەرىن. كوكبولسىننىڭ كوز الدىندا — تەك ماحامبەت قانا، قۇلاعىندا سونىڭ ارپالىسقان دەمى، ىسقىرعان قىلىشى. قورشاۋ تارىلا ءتۇستى.
— جانتاس! ماحامبەتكە كومەكتەس! — دەدى كۇندەي كۇركىرەگەن داۋىسپەن تۇرىكپەن جىگىتى بالابەك.
ساربازدار تولەڭگىتتەردى نايزانىڭ كۇشىمەن كەرى تىقسىرىپ، يساتاي مەن ماحامبەتتى قورعاپ ءجۇر. وزدەرى دە ازايىپ قالدى. جيىرما-وتىز عانا. ودان كوپ ەمەس. ءبىراق ءبارى دە قۇرىشتان قۇيعانداي، قۇلاماي بەرىلەر تۇرلەرى جوق.
قاراۋىلقوجا سۇلتان ۇرىستى توبە باسىنان باقىلاپ تۇر. ءبىر جۇزدىكتەن سوڭ ەكىنشى جۇزدىكتى ءوز قولىنان كومەككە اتتاندىرادى.
انە — وسى ءساتتى كۇتكەلى قاشان! — يساتايدىڭ تۋى شايقالىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمەن كەردى. شايقالىپ بارىپ، قايتا كوتەرىلدى. ەندى ول ەرسارى الىپتىڭ قولىندا، بۇرىنعىسىنان دا بيىكتە جەلبىرەيدى.
— اۋدارىڭدار اتتارىنان! يساتاي مەن ماحامبەتكە بۇعالىق تاستاڭدار! وشىرىڭدەر ۇندەرىن يتتەردىڭ! — سۇلتاننىڭ ءۇنى قارلىعا شىقتى. جۇزدىكتەرى دە كەپ شەتىنەگەن كەز ەدى. تولەڭگىتتەر كۇشپەن بولماسا دا، كوپتىگىن پايدالانىپ، ساربازداردى ارەڭ دەپ وزەنگە قاراي تىقسىردى.
تەك قورقىنىش دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قالدىباي، ەرجۇرەك وزبەك ەرسارى، بۇ دۇنيەدە بۇنى اتىنان اۋدارارلىقتاي كۇش جوق سياقتى كورىنەتىن ۇندەمەس نۇرالى، سىناپتان بۇلتىلداعان قاعىلەز جانتاس قانا تولەڭگىتتەردىڭ قالىڭ ورتاسىندا قايمىقپاي سوعىسىپ ءجۇر...
— ۋاۋ، اقتارىپ تاستا ىشەك-قارنىن! — دەپ قۋانا ايعايلادى كوكبولسىن. ەرسارى باتىردىڭ ارعىماعى مۇرتتاي ۇشتى، بەزىرەيگەن نۇرالى «دۇلەيدىڭ» اتى دا ءسۇرىنىپ كەتتى. ءبىراق ولار سول ساتتە-اق ارقا تىرەسىپ تۇرا قالىپ، تولەڭگىتتەردىڭ اتتارىن سەمسەرىمەن جارىپ قۇلاتا بەردى.
تولەڭگىتتەر تىقسىرا ءتۇستى. يساتايدىڭ تۋى تاعى دا شايقالدى...
جولداستارىنىڭ جاۋ قولىندا قالعان دەنەلەرىن الماق بولعان كوتەرىلىسشىلەر جارالى ارىستانداي ايبار شەگىپ، تاعى دا جانتالاسا العا ۇمتىلدى...
سۇلتان كورىپ تۇر: جان القىمعا تىعىلعان قاتەرلى شاق كەلدى، ساربازداردىڭ كۇشى سارقىلعان. ەندى ۇرىستى كورەر كوزگە ايبىندىراق ەتىپ اياقتاۋ عانا قالدى. سول نيەتىن ورىنداماققا سۇلتان قيان-كەسكى ايقاسقا ءوزى ات قويدى.
الايدا، وسى ارادا كۇتپەگەن جاعداي بولدى. تولەڭگىتتەر توقتاپ قالدى، الدىڭعىلار ات باسىن بۇرىپ الىپ، كەيىنگىلەردى باسا-كوكتەي قايتا ارالاستى... ەنسىز وتكەلدەن ساربازدارعا قاراي اسىققان كومەكتى كورگەندە تولەڭگىتتەردە زارە قالمادى. اتقا مىنگەن، تۇيەگە قونعان قالىڭ قول اتتانداسىپ اتوي ساپ، سۇلتان اسكەرلەرىنە قاراي قاپتاپ كەلەدى. اپىر-اۋ، جاڭا جاساق بۋلارعا قايدان كەپ قالدى، دەپ تاڭىرقاعان سۇلتان ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، اسىعىس كەرى بۋرىلدى.
سۇلتان اسكەرى بورىككەن قويداي بىت-شىت بولىپ قۋلا تۇزگە قاشتى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ساربازدارعا كومەككە ۇمتىلعان كوپ اسكەردىڭ، جىگىتتەردەن ەمەس، شالداردان، قاتىندار مەن قىز-كەلىنشەكتەردەن قۇرالعان توپ ەكەنىن جانە دە بۇل توپتى قان مايدانعا يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ ايەلدەرى باستاپ كەلگەنىن بايقاعان جوق-تى. بۇرىمدارىن توبەلەرىنە ءتۇيىپ، تۋماق كيگەن، كويلەكتەرىن شالبارلانىپ العان جاۋجۇرەك قاتىندار مەن سەمسەر نايزا، قارا پىشاقپەن قارۋلانعان شالدار، قىزدار جىگىتتەرگە دەر كەزىندە كومەككە كەلگەن ەدى.
پەروۆسكييدىڭ جارلىعى بويىنشا قاراۋىلقوجا سۇلتانعا كومەككە پولكوۆنيك گەككە جىبەرگەن ءۇش ءجۇز سولدات كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوشكەن جۇرتىن عانا سيپاپ قالدى، جالعىز-اق كەجۋىلگە شىققان نۇرالى قولعا ءتۇسىپ كەتتى.
— ءبىز ورىس پاتشاسى ەمەس، جاڭگىر حانمەن سوعىسىپ ءجۇرمىز، — دەدى ول جاۋاپ بەرگەن كەزدە. گەككە وعان يساتايدىڭ جاڭا قونىسىن كورسەت دەپ بۇيىرىپ ەدى. نۇرالى ولاردى اداستىرىپ اپارىپ قۇمعا سالدى.
— نەگە الدايسىڭ، ءبىزدى؟ — دەپ سۇرادى ودان گەككە.
— وندا شارۋاڭ بولماسىن. ماعان ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا تورەشى! — دەدى نۇرالى.
سول نۇرالى تەمىر سۇمبەمەن سوققان بەس ءجۇز دۇرەگە شىدادى، سوسىن ونى تاڭەرتەڭ دارعا اسامىز دەپ جەر ۇيگە قاماپ تاستادى. ءبىراق ول ءتۇن جامىلىپ قاشىپ كەتتى، — دەيدى جارشى اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرا ءتۇسىپ. — ءبىر وفيسەردىڭ اتىنا مىنەدى دە، شالا-جانسار قالپىندا ساربازدارعا جەتىپ جىعىلادى.
ەسىن ءبىر جەتىدەن كەيىن ءبىر-اق جيادى. ەرسارى ودان:
— قايدا بولدىڭ،؟ بىزگە ايتپاي كەتىپ قالعانىڭ نە؟ — دەپ سۇرايدى.
— وندا شارۋاڭ بولماسىن. اۋىرسا — ءوز ارقام... ءجا، ءتان جاراسىن قويشى! انا قاراۋىلقوجانى ايتساڭشى: قاتىنداردان قورقىپ...
جارشىنىڭ ءسوزى دۋ كۇلكىگە كومىلەدى. قيعاشتاعى قىرعىننىڭ ەگجەي-تەگجەيىن تىڭداۋدان ەشكىم جالىعار ەمەس.
سۇلتاننىڭ ماسقارا بوپ قاشقانىن ۇزىنقۇلاق وردانىڭ بارشا اۋىلىنا الدەقاشان تاراتىپ ۇلگەرگەن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ جەڭىسى نارىنقۇمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قۋانىش اكەلدى، ەل - جۇرت سول جەڭىستى ەستي بەرۋگە ابدەن ىنتىزار بوپ، قۇنىعىپ العان. ولار شايقاس جايىن قايتا-قايتا قازبالان سۇراپ، ماحامبەتتىڭ جاڭا ولەڭدەرىن ىنتىعا تىڭدايدى.
اتادان تۋعان ارۋاقتى ەر،
جاۋدى كورسە، جاپىرار،
ۇدەي سوققان داۋىلداي.
جاماندارعا قاراساڭ،
مالىن كورەر جانىنداي،
جۇيرىك اتتىڭ بەلگىسى
تۋرادى قۇيرىق – جالىندا - اي!
ايتىپ، ايتپاي نەمەنە،
حالىق قوزعالسا، تۇرا المايدى حان تاعىندا - اي!..
ءبىراق جىر كىلت ءۇزىلدى. حان كۇزەتشىلەرى قالىڭ توپتى قورشاپ الدى دا، قاق ورتادا تۇرعان جارشىنى ۇستاپ، ەكى كۇننەن بەرى تاعىنان تۇسپەي، كەڭەس قۇرىپ وتىرعان جاڭگىرگە حابارلادى.
— باسىن الىڭدار بۇزىلعاننىڭ! — دەدى دە جاڭگىر، ءوزىن باسقاعا الاڭداتپاۋعا جارلىق قىلدى.
حان ورداسىنا بارلىق بيلەر، ۋازىرلەر مەن اعا سۇلتاندار كەڭەسكە جينالىپ وتىرعان بولاتىن.
بوكەي ورداسى ءامىرشىسىنىڭ ەكى جاعىن الا، ەڭ قۇرمەتتى ورىنداردا پاتشا اسكەرىنىڭ پولكوۆنيك فورماسىن كيگەن قاراۋىلقوجا مەن بايماعامبەت، ولارعا جاناس جاسىنىن، ۇلكەندىگىنە قاراي ۇلى ءۋازىر اتانعان نوعايلى شومبال، سوسىن شىڭقا، اسپانديار جانە شىنعالي سۇلتاندار، الاش رۋىنىڭ ۇلكەنى التاي دوسمۇحامبەت ۇلى وتىر. بۇدان كەيىنگى ورىنداردا — سۇلتاندار: شەركەش مەڭدىگەرەي، كەتە توعۇم، بايباقتى ىىىوكە. تەك ايبارلى ايدالى جانە قۋانىش سۇلتاندار عانا كورىنبەيدى. ولاردى كوتەرىلىسشىلەر ۇستاپ الىپ، كەدەي اۋىلداردىڭ اقسا قالدارىنان قۇرىلعان سوت ەكەۋىن دە ءولىم جازاسىنا كەسكەن بولاتىن...
قاراۋىلقوجانىڭ ارتىنداعى سۋفادا قىلىشىنىڭ سابىن قىسا ۇستاپ، اينالاسىنا تۇنجىراي قاراعان حورۋنجيي كوكبولسىن وتىر. قيعاشتا تۇسكەن جاراسى ءالى جازىلا قويماعان.
كوكبولسىن قايدا بولسىن ءدايىم اكەسىنەن ەكى ەلى قالمايدى. ءبىراق وردانىڭ كىلەڭ يگى-جاقسى، بەتكە ۇستار اقسۇيەكتەرى جيىلعان مىناۋ حان سارايىندا ۇلكەندەر الدىندا ادەپ ساقتاپ، شەتكەرىرەك وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى توپتىڭ ىشىندە باسقالارمەن بىرگە ەكى ادامنىڭ — قارادان شىققان قوس بەرىشتىڭ قاتار وتىرۋى عانا ونىڭ قىتىعىنا ءتيىپ، جىنىن قوزدىرادى. بەرىش رۋىنىڭ بۇل ەكى ستارشىنى قيالى-قيعاشتاعى ۇرىس كەزىندە يساتاي جاساعىندا بولدى. ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە بۇلار حان جاعىندا. يساتايدىڭ ساربازدارى ەكى جۇزدەن ارتپايتىنىن ايتقان دا وسىلار. ءبىراق ۇرىس ءبارىبىر ماسقارا بوپ اياقتالدى. قاراۋىلقوجا سۇلتان دا، كوكبولسىننىڭ ءوزى دە ءدۇيىم ەلدىڭ الدىندا كۇلكىگە ۇشىرادى. كىم بىلەدى، حورۋنجيي كوكبولسىننىڭ مىنا ەكەۋى دە ىشتەرىنەن كۇلەتىن شىعار؟ انشەيىندە بۇلاردى قاسيەتتى سارايدىڭ بوساعاسىنان دا. سىعالاتپاس ەدى. ال كازىر قوس بەرىش سۇلتاندارمەن قاتار وتىر. ءتىپتى حاننىڭ ءوزى ولارعا قاراپ، ءىلتيپات ءبىلدىرىپ قويادى.
بۇلار جاسقۇسقا جاسىرىن كەلگەن، ەندى ىعاي مەن سىعايدىڭ قاق ورتاسىندا، قۇرمەتتى ورىندا شىرەنىپ وتىرعاندارى اناۋ. كوكبول تەرىسىنە سىيماي وتىر.
زامان باياعىداي بولسا، ەكەۋىن دە ايىزىن قاندىرا ساباپ الار ەدى، شىركىن. اناۋ ۇلكەنى ەسكە دە، كىشىسى ءنادىر دە كەز كەلگەن ساتتە بۇلىكشىلەر جاعىنا شىعىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. بۇندايلارعا سەنۋگە بولمايدى. ءبىر جاپىراق ەت، ءبىر ۋىس كۇمىس ءۇشىن كىمدى دە بولسا ساتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى بۇلار. ە-ە، زامان، شىنىندا دا، بۇلىنگەن ەكەن. ايتپەسە بۇلاردى الدياردىڭ ءوزى جۇمساپ، مىنا وتىرعان سۇلتاندار مەن وسى كوكبول ولاردى يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ قوسىنا جاسىرىن وتكىزۋگە تىرىسپاس ەدى عوي! كوكبول قادىرمەندى كوپ سۇلتاننىڭ اراسىندا وتىرعان ماحامبەتتىڭ اعاسى — بەكمۇحامبەتتى دە جەك كەرەدى. بۇل جاڭگىردىڭ حان اتانعان ەن، العاشقى كۇنىنەن باستاپ اينىماس اقىلگويى، كەڭەسشى - ءۋازىرى...
— تاۋ-قىرقاسىز جەر جوق، حان - پاتشاسىز ەل جوق. كوسەمسىز رۋ تۇل، شۇرقىراعان قۋ توبىر. اڭ ەكەش اڭ دا سەركەسىز ماڭباس... — دەپ جوتكىرىنىپ الىپ، الىستان وراعىتىپ، تاقپاقتاپ، ماقامداي جونەلدى بايماعامبەت سۇلتان. — ەسۋاس ماحامبەتتىڭ سوزىنە ەرگەن يساتاي الديارعا قاراپ ءۇردى، اتا - باباسىنىڭ قاسيەتتى ارۋاعىنا سىيىنىپ، قارداي تازا قانىنا سەنىپ، ءوزىمىز حان كوتەرگەن امىرشىگە قول كوتەردى. ونىسىنا وسىعان دەيىن توزىمدىلىك كورسەتىپ كەلگەن الديارىمىزدىڭ كەڭدىگى مەن كەمەڭگەرلىگى قانداي!
ءيا، ول يساتايدى كوپ كەشىردى. الديار - حانىمىزدىڭ جاقسىلىعىن بىلمەگەن سول ەسەرگە حيۋا ەلشىسىن پەتربورداعى اق پاتشاعا ەرتىپ بارۋدى، كەيىنىرەك گەنەرال گەنستى وردا ءىشىن ارالاتۋدى سەنىپ تاپسىرعانىن ەشقايسىڭ ۇمىتا قويماعان شىعارسىڭ. قارادان شىققان قاتارداعى ستارشىنعا وسىنشاما سىي-سياپات كورسەتىلدى. تەكسىزدەن تەكتى تۋمايدى، جابىدان تۇلپار شىقپايدى، دەگەن عوي. يساتاي كوسەم - باتىر بولام دەپ ءوز باعىن ءوزى بايلادى.
كەشىرىمدىلىكتىڭ دە شەگى بار! ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق، دەيدى بۇرىنعىلار. يساتايدىڭ قىزۋى زىنداندا عانا باسىلىپ، ماحامبەتتىڭ ءۇنى وشپەك...
ماحامبەتتى ستارشىن تاعايىنداۋ جونىندەگى قاعازعا الديار - تاقسىر ءوزىنىڭ قاسيەتتى تاقباسىن سالعان جوق پا؟! وعان بەرگەن مال مەن جەر از با ەكەن؟! ءوي، ىنساپسىز كەزبەلەر! قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا قويعا قاراعانىن قويمايدى، دەپ تەگى راس ايتادى ەكەن عوي. اسۋ كەرەك دارعا! بۇلىكشىلەردىڭ اۋىلدارىن ورتەپ، وزدەرىن پاتشا اعزامنىڭ جازالاۋشىلارىنا ۇستاپ بەرۋ كەرەك! مەنىڭ ايتپاعىم وسى! — دەپ توقتادى بايماعامبەت.
— ۇيرەتۋ كەرەك، ۇيرەتۋ! ابدەن ازاپتاپ ءولتىرۋ كەرەك! — دەپ جامىراي شۋىلداستى سۇلتاندار مەن بيلەر، اشۋ ىزادان اشىنا سويلەپ. الدياردىڭ التىن تاياقشاسى تاعىنا تارس-تارس سوعىلدى. جاڭگىر شۋلاعاندارىن جاقتىرماي قالدى. قايتادان تىنىشتىق ورنادى. — ەگەر قاراقشىلارعا جالعىز شاۋىپ شاما كەلمەسە، — دەدى ءار ءسوزىن ەجەلەي سالماقتاپ، ىڭىرانا سوزىپ سويلەگەن بايماعامبەت سۇلتان، تۇكسيگەن قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان قاراۋىلقوجاعا كەرەناۋ قاراپ قويىپ، — وندا بارشامىزعا باتاڭدى بەر، الديار. كۇشىمىزگە كۇش قوسىپ، قولىمىزعا الماس كۇرزىڭدى ۇستات. ەستەن ايرىلعان بۇلىكشىلەردىڭ جازاسىن بەرۋگە مەنىڭ جىگىتتەرىم ساقاداي ساي وتىر!
— ءارقايسىسىن تەمىر سۇمبەمەن جەكە-جەكە دۇرەلەپ، يساتاي مەن ماحامبەتتى ءبىر ارقانمەن اسۋ كەرەك، — دەدى نوعايلىنىڭ كارى سۋلتانى شومبال. سوسىن جاڭگىر حاننىڭ تاياقشاسىن تاعى كوتەرگەنىن كەرە قويدى دا، دەرەۋ سەزىن توقتاتىپ، باسىن ءيىپ وتىرا قالدى.
— اشىنعان توپ الدى-ارتىنا قاراماس، ءبىراق قارا دا ءبىر، مال دا ءبىر. ونىڭ بىربەتكەي توپاستىعىن قىلىشتىڭ جۇزىمەن عانا ەمەس، اقىلدىڭ كۇشىمەن دە جەڭۋگە بولار... — دەپ جاڭگىر حان اينالاسىنداعى بيلەر مەن سۇلتاندارعا قاراپ قويدى، — باسى كەسىلسە — دەنە قۇلايدى. يساتاي مەن ماحامبەتتى توپتان ءبولىپ تاستاپ، قۇدايدى ۇمىتقان مۇتتايىمدەرگە قاھارلى كۇرزىنىڭ كۇش - قۇدىرەتىن كورسەتسە كەرەك!
— دات، تاقسىر! ادالىن ايتتىڭ، اقىلمەن ايتتىڭ، الديارىم! — دەپ ءتىرىلىپ سالا بەردى قاراۋىلقوجا. — ولاردىڭ بار كۇشى — بىرلىگىندە. بىرلىگىن بۇزباي الدىرا قويماس كازىر. ءيىسى قارا قۇتىرىپ كەتتى بۇ كۇندە. شىنداپ ىزالانسا، الگى ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جاراتىن بوسپە سياقتى ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن، سوزگە بار دا ىسكە جوق كوك ەزۋ پىسىقتاردى قىڭ دەمەي-اق قىلعي سالادى. — قاراۋىلقوجا دا بايماعامبەتكە جوعارىدان مەنمەنسي كوز تاستاپ قويدى. — الدە بايماعامبەت مىرزا، وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ماحامبەتتىڭ ءجۇز قاراقشى ەرتىپ كەپ، تولەڭگىتتەرىن بىقپىرت تيگەندەي عىپ ساباپ، اق ورداسىن توڭكەرىپ كەتكەنىن ۇمىتىپ قالعان با؟ جەلىككەن جىلقىشىلاردى سول كەزدە تەزگە سالۋ الدەقايدا وڭاي بولاتىن. ويتكەنى ولاردىڭ سوڭىنا كازىرگىدەي كەپ اۋىل ەرە قويعان جوق-تى.
— ءاي، قوجا، يساتايمەن قاقتىعىستان كەيىن وزىڭدە قانشا ەشكى، قانشا سۇيەم جەر قالدى؟! — دەدى ىزادان قىپ-قىزىل بولعان بايماعامبەت.
— سەن نە، مەنىڭ بايلىعىمنىڭ ەسەبىن الماقپىسىڭ؟ — دەپ شارت سىندى قاراۋىلقوجا دا. — ءبىلىپ قوي، مەنىڭ داۋلەتىم سەنى مال مۇلكىڭمەن قوسا ساتىپ الىپ، ىشەك - قارنىڭمەن قوسا ساتىپ جىبەرۋگە جەتەدى!
— تارت ءتىلىڭدى! — بايماعامبەت قامشىسىنا جارماستى. ول ايشۋاق حاننىڭ بالاسى، ونىمەن جاڭگىردىڭ ءوزى دە بۇلاي سويلەسە الماسا كەرەك.
— جاپتىر اۋزىن مىناۋ قوقيلانعان قوجانىڭ! — دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى، بايماعامبەتتىڭ ارتىندا وتىرعان اقان.
حاننىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، قولىنداعى جىڭىشكە التىن تاياقشاسىمەن تاقتاي ەدەندى تارس ەتكىزدى.
تىنىشتىق ورنادى.
— سابىر ەتىڭدەر، مارتەبەلى سۇلتاندارىم، سابىر، — دەدى كارى بي، ۇلى ءۋازىر شومبال، ءامىرلى ۇنمەن. — قاسقىردان ايىرىلىپ قاپ، ءوزارا ىرىلداسقان توبەت قۇساماڭدار، تۇگە! ىرىس الدى — ىنتىماق. ءىستىڭ ءساتى — بىرلىكتە. ايدالى سۇلتان مەن قۋانىش سۇلتان سەندەردىڭ قاي - قايسىڭنان دا قورقاق ەمەستى. بۇلىكشىلەردى ءارقايسى ءوزىم باسام دەپ جەكە شىعىپ ەدى، نە بولدى، انە؟ اتادان قالعان ءسوز بار: ايلا مەن اقىل — ەگىز دەيدى. جىلى-جىلى سويلەسە، جىلان دا ىننەن شىعادى دەيدى. ايلاسىن تاپقان ايداھاردىڭ اۋزىنان دا قۇتىلادى دەيدى. يساتاي ۇلى حانعا حات جولداپتى. ءوتىنىشى تەكسىز، سۇراعانى شەكسىز، تالاپتارى ەسسىز ەكەن نايساپتىڭ. قادىرمەندى بايماعامبەت پەن قاراۋىلقوجانى قارانىڭ سوتىنا بەرىپ، ولاردىڭ مال-مۇلكى مەن جەر-سۋىن كەدەيلەرگە ۇلەستىرۋدى تالاپ ەتەدى، يناباتتى سۇلتانداردى قانىشەر قورقاۋ، قاتىگەز جاۋىز دەپ اتايدى...
سوندىقتان الديار حان ونى وسىندا شاقىرىپ حات جولداپ وتىر. بۇندا ول قاسىنا بۇلىكشىلەرى مەن ۇرى-قارىلارىن ەرتپەي، جالعىز كەلۋى كەرەك. ەگەر يساتاي كەلسە، ءبىز ونى قالاي قابىلداۋدى بىلەمىز، ال ەگەر كەلمەسە...
— وندا ءوز وبالى وزىنە، ءبىز قالاي قيمىلداساق تا ەرىكتى بولامىز، — دەپ اياقتادى شومبالدىڭ ويىن الدياردىڭ ءوزى. مارتەبەسى زور گەنەرال پەروۆسكيي ورىنبوردان سولدات جىبەرۋگە دايىن وتىر. زەڭبىرەكتەر جولدا كەلە جاتىر. قاجەت بولسا، استراحاننان پودپولكوۆنيك الييەۆ باسقارعان ءۇش ءجۇز سولدات كەلەدى، لينيالىق بەكىنىستەردەگى بيزەنوۆ، مەركۋلوۆ، تروفيموۆ، يستومين سياقتى پولكوۆنيكتەر مەن قازاق-ورىس اتاماندارىنىڭ جاساقتارى كومەككە اتتانۋعا ءازىر...
— ورداداعى بۇلىك اتاۋلىنى ۇزىلدى-كەسىلدى تىيۋعا كەرەك! — دەپ حان تاياقشاسىمەن ەدەندى تاعى دا سالىپ قالدى. — بولدى، ماحامبەتتى وسى تىڭداعانىم دا جەتەر! — حان اشۋىنا ەرىك بەردى. تاياقشاسىن سۋفانىڭ ۇستىنە تاستاپ، قولىنا شايقالماس بيلىك پەن كۇش-قۋاتتىڭ بەلگىسى — شوقپارىن الدى. سول قولىمەن تاقتىڭ تىرەۋىشىندەگى التىن ارىستاندى شەڭگەلدەي ۇستاپ وتىر.
— ماحامبەت سەنىڭ اشۋىڭنان ساداعا كەتسىن، قاسيەتتى ءامىرشىم، — دەپ جالپاڭدادى ىسقاياق شومبال، سوسىن سۇلتاندارعا بۇرىلىپ. — ۋا، جار سالىڭدار، تۇگە: قاسيەتىڭنەن اينالايىن بوكەي جارىقتىقتىڭ اسىل ۇرپاعى، جايىقتان ەدىلگە دەيىنگى كەڭ جازىقتى ەركىن جايلاعان ىشكى وردانىڭ ءامىرى جاڭگىر حان الدىنا يساتايدى تىرىدەي نە ولىدەي اكەپ سالعان ادامعا التىنداي بەس ءجۇز تەڭگە بەرەدى! بۇلىكشىنىڭ كۇللى مال-مۇلكىن دە سول يەمدەنەدى... — شومبال ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى. ەسىك اڭقايا اشىلىپ، كۇزەتشىلەر قاق جارىلىپ جول بەردى. سالتاناتتى سارايعا حان جانسىزدارىنىڭ باسشىسى كىردى دە، تاقتىڭ الدىنا كەلىپ، تىزەرلەي قۇلادى.
— بۇلىكشىلەر ورداعا شاپپاق. يساتاي مەن ماحامبەت باستا پ كەلەدى!
سۇلتاندار ورە تۇرەگەلدى. كارى شومبال مەن بايماعامبەت قانا ورىندارىنان قوزعالعان جوق.
— قاي تۇستا كەلەدى؟ — دەپ ىس ەتە ءتۇستى جاڭگىر.
— ءجۇز شاقىرىمداي بولار، تاقسىر.
— جوعالت كوزىڭدى! باسقا ەشكىمدى كىرگىزبەڭدەر! — دەپ بۇيىردى حان. ونىڭ دەگبىرى قاشقانىن سۇلتاندار دا بايقاپ قالدى. قىزمەتشىلەر ءۇن شىعارماي قىمىز تارتتى. ءبارى دە تىرس ەتپەي ورىن-ورنىنا كەپ وتىردى.
— اللا-تاعالام ءوزى كومەككە كەپ وتىر، — دەدى شومبال تىنىشتىقتى بۇزىپ. — ەندى يساتايدىڭ تالاپ-تىلەگى ورىندالادى.
سۇلتاندار ۇلكەن ۋازىرگە تاڭىرقاسا قاراپ، كوزدەرىن حانعا اۋداردى. حان دا ولاردان كەم عاجاپ قالىپ وتىرماعان ەكەن.
— ونىڭ تالاپ-تىلەگى ورىندالادى، ءوزى سۇراعان حان جارلىعىن الىپ تىنادى... تەك ون كۇننەن كەيىن. ال كازىر بوگەلۋگە بولمايدى، الديار. الدارىنان ەلشىگە ادام جىبەرىپ، توقتاتا تۇرۋ كەرەك . ورىنبورداعى گەنەرال پەروۆسكييگە پاتشانىڭ اتاماندارىنا دا، قازاق-ورىستارعا دا، ەدىل مەن جايىقتاعى بارلىق ورىس بەكىنىستەرىنە دە دەرەۋ كىسى شاپتىرىپ، ونىنشى كۇن دەگەندە بۇلىكشىلەردىڭ تۇبىنە جەتەتىندەي بولۋ كەرەك. ال ازىرشە ولار حان جارلىعىن كۇتە تۇرسىن. قادىرمەندى ستارشىندار ەسكە مەن نادىرگە ايتار ءوتىنىشىمىز: بۇگىن ءتۇن ولار يساتاي قوسىنا ورالىپ، اساۋ باتىرمەن سويلەسسىن، وعان الدياردىڭ سارىقامىسكول بويىنداعى كەڭ جايلاۋدى بەرەتىنىن ايتسىن جانە دە يساتاي قوسىنداعى بار جاعدايدى بىزگە سەنىمدى ادامدار ارقىلى جەتكىزىپ تۇراتىن بولسىن...
حان ءۇنسىز عانا شوقپارىن كەتەردى. شومبالدىڭ ءسوزى كوزدەگەن جەرىنەن ءدوپ شىقتى. حان سۋىق جىميىپ ورنىنان تۇردى. سۇلتاندار دا ءىشىپ وتىرعان قىمىزدارىن تاستاپ، جاپىرلاي كورىلىپ، قاق جارىلىپ جول بەردى.
جاڭگىر شىعىپ كەتتى. ول زۇلقارناي مەن فاتيما حانىمنىڭ قاسىندا بۇنىڭ كەلۋىن كۇتىپ قالعان گەنەرال - گۋبەرناتوردىڭ جەكە شابارمانى پولكوۆنيك گەككەگە جولىعۋعا اسىققان ەدى...
* * *
...اندا-ساندا يەسىز يتتەر قىڭسىلاپ، اۋىق-اۋىق ۇلىپ قويادى. تاعى دا تىنىشتىق. تاس قاراڭعى. كۇزدىڭ ايسىز تۇندەرى ادامنان باسقاعا دا وڭاي ەمەس. بۇل شاقتا جىلقىنىڭ ءوزى دە ءبىر ءتۇرلى ۇركەك بولىپ كەتەدى. ايعىرلاردىڭ ارقىراعان اپتىقپالى ءۇنى دە، بيە - بايتالدىڭ بازىنالى كىسىنەۋى دە ەستىلمەيدى. اتتار قاراڭعىدان شىققان بولىمسىز تىقىرعا وسقىرىنا قۇلاق تىگىپ، قورقىنىشتان جەر تارپي باستايدى. تەك تۇيەلەر عانا قاشانعى قالىپتارىنان بىلق ەتپەيدى. مەيلى كوكتەمدە بولسىن، مەيلى كۇزدە بولسىن، كەز كەلگەن كىدىرىستى، كەز كەلگەن قىسقا دەمالىستى ولار ءاماندا ءبىرتوعا كەرەناۋلىقپەن قارسى الادى. كازىر دە تاستان قۇيعان الىپتارداي بولىپ شوگىپ جاتىر. نە قوزعالمايدى، نە ورىندارىنان تۇرمايدى، نە جولدى بوساتپايدى. تەگىندە، كوگىلدىر ساۋلە شاشىپ جىلتىراعان كوزدەرى بولماسا، ايتپەسە كۇيىس قايىرعان دىبىستارىن ەستىمەسە، ماحامبەت ولاردى بايقاماس تا ەدى.
اي جوق. جۇلدىز دا بۇلت قۇشاعىندا. اۋادا سالقىن سىز بار. اسپان دا، جەر دە ءتۇپسىز شىڭىراۋعا ءتۇسىپ كەتكەندەي. تەك كوپ ادامنىڭ بىركەلكى گۋلەپ شىققان دىبىسى مەن كەن، جازىقتىڭ بويىندا، اناۋ قىرقادا جانعان قالىڭ وت قانا دالاداعى تىرشىلىك تىنىسىن سەزدىرگەندەي، اينالانى تۇتىنگە بولەپ، الدا ايىرىقشا ءبىر عالامات كۇتۋلى ەكەنىن جاريالاعانداي.
ماحامبەت جاڭا عانا يساتايدىڭ شاتىرىنان شىققان. قانشا ايتسا دا، — وسىمەن نەشە مارتە — باتىردى حان ورداسىنا توقتاۋسىز شابۋىل جاساۋعا كوندىرە الماي-اق قويدى. يساتاي جاڭگىردىڭ جاۋابىن كۇتۋلى.
— حان ويلانۋعا ون كۇن پۇرسات سۇرادى. مەن كۇتۋگە ۋادە قىلدىم، سول ءسوزىمدى بۇزبان، — دەدى يساتاي ماحامبەتكە.
بەكەر كۇتەدى يساتاي: ايقاسسىز قايدان بەرىلسىن جاڭگىر...
ماحامبەتتىڭ جاڭگىرمەن جاسقۇستىڭ كوك جازىعىندا جانجالداسىپ قالىپ، جانتاسپەن بىرگە شومەكەيدىڭ كەدەي شالدارىن اراشالاپ قاشقانىنان بەرى جەتى جىل ءوتىپتى. وسىنداي كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاسقاراڭعى تۇندەردىڭ بىرىندە حيۋادان شىعىپ، كۇزگى سۋىق جاڭبىرعا قاراماستان، ەلسىز-كۇنسىز قۋ تاقىرلار مەن قۇمداردى باسىپ، ۇزاق جول شەككەن سوڭ جايىق جاعاسىنداعى تۋعان جەرگە جەتكەنىنە دە ءبىر جىل.
ولار وزەننەن ءتۇن جامىلىپ، ۇرلىق قىلعانداي، جاسىرىنىپ ەتكەن. بۇرىنىراق بوكەيحاننىڭ، ودان سوڭ ونىڭ بالاسى جاڭگىردىڭ جانە ورىس پاتشالارىنىڭ اسا ۇلاعاتتى جارلىقتارى بويىنشا ىشكى وردانى روسسيادان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءوز ەلى — ىرگەلەس جاتقان كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ جەرىن قۇرىش قۇرساۋمەن بولگەندەي قورشاپ جاتقان لينيالىق بەكىنىستەردەگى قازاق-ورىس جاساقتارىمەن كەزدەسىپ قالارمىز دەپ قورىققان-دى. ۇندەمەس توكەنى قايتا جولىقتىرعانىنا دا ءبىر اي بولعان. حيۋانى، مۇراپ - اقىن ءمۇنيستى، نازىك تە مومىن نۇربالدى ەسىنە ءتۇسىردى عوي ول...
حيۋادا جۇرگەندە ول تۋعان ەلىن، قوڭىر سالقىن توعاي مەن توراڭعىنىڭ ءيىسىن، نارىنقۇمدى، جايىقتى ساعىناتىن، ەدىلدىڭ، ەركە اعىسىن، سۇيىكتى ماقپالىن ءبىر كورۋدى ارماندايتىن، يساتايعا جەتۋگە، جاڭگىر حانمەن ايقاسۋعا اسىعاتىن. سول شايقاسقا جىلدار بويى زارىعىپ، حاندى جەڭۋگە جىلدار بويى ىنتىزار بولىپ كەلسە، ءدال بۇگىنگى ءتۇن وعان اياق استىنان جەڭىستىڭ اۋىلى الىس سياقتى، وتكەننىڭ ءبارى — اۋىر ءتۇس، بولاشاعى — بۇلدىر ساعىم سەكىلدى كورىنىپ كەتتى. بۇ نە؟ ارۋاقتار ايان بەرىپ تۇر ما؟ الدە شارشاعاندىكى مە؟ يە بولسا دا مەيلى ەندى. اشۋىنا ءمىنىپ، حان اۋلەتىنە تاعى دا قايمىقپاي قارسى شىققان، جاڭگىردەن جاۋاپ توسقان مىنا حالىقتى جەڭۋ وڭاي بولماس. حان قاراۋىلقوجا مەن بايماعامبەت سۇلتانداردى ەلدىڭ قولىنا بەرىپ، قاتىگەز ىستەرى ءۇشىن جازالاۋى كەرەك، سوسىن تارتىپ العان جەرلەرىن حالىققا قايتارۋى ءتيىس...
ماحامبەت ەرتەڭگى كۇندى ويلاماۋعا، ساباسىنا ءتۇسىپ، تىنىعىپ الۋعا تىرىستى.
نۇربالدىڭ ايانىشتى تاعدىرىنا نالىپ، ءمۇنيستى ساعىنىشپەن ەسىنە ءتۇسىردى.
ءدال وسى ساتتە وعان مۇنيستەن ارتىق ەشقانداي اقىلگوي سەرىكتىڭ قاجەتى جوق-تى. ءبىراق مۇنيسكە شايقاس - مايقاسىڭنىڭ قاجەتى شامالى. ونىڭ البىرتتىق اتاۋلىدان مۇلدەم ادا، تىم سالقىن ساناتتى جان ەكەنىن ماحامبەت حيۋادا كەزدەسكەندە انىق بايقاعان. ونىڭ ەسەسىنە تاريحقا كەلگەندە ءمۇنيستىڭ بىلمەيتىنى شامالى. دۇنيەدەن قانشا باتىر، قانشا حان وتكەنىن، ءۇش ءجۇز جىلدان بەرمەن قاراي ولاردىڭ قاي-قايسىسى قازاقتاردىڭ ياسساداعى اتاقتى ادامدار زيراتىنا، جىرشى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ مازارىنا قويىلىپ كەلە جاتقانىن، حيۋا تاعىنا بۇرىن-سوڭدى قانداي-قانداي سۇلتاندار وتىرعانىن ساۋساقپەن ساناعانداي ايتىپ بەرە الادى. الاشا حاننىڭ تۇسىندا ۇلى ءۋازىر قىزمەتىن اتقارعان اۋەز ءبيدىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان با، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءمۇنيس حيۋانى قازاق حاندارى نۇرالى، بۇلاقاي جانە ءابىلعازى بيلەپ تۇرعان ءداۋىر جايلى ايتقاندا وتە-موتە اسەرلەپ سويلەيتىن. تاريحپەن اينالىسام دەپ ءجۇرىپ، ول ولەڭ-جىرعا دەن قويمايتىن. حيۋانىڭ باس مۇرابى دەگەن اتاقتىڭ ءوزىن دە اتاسى ادينە مۇحامبەتتىڭ ءارۋاعى ءۇشىن عانا ساقتاپ قالعان. بۇل قۇرمەتتى اتاقتى ونىڭ ۇلكەن اكەسىنە ءابىلعازى حان بەرگەن عوي. قالاي دەگەنمەندە ءمۇنيس كازىر الىستا...
حيۋادان كەتكەننەن كەيىن ماحامبەت ونى وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن، كاپيتان شۋستيكوۆپەن جولىققاندا العاش رەت ەسىنە ءتۇسىردى.
شىنى كەرەك، كاپيتان مۇنيسكە شەندەي المايدى. ءبىراق ول دا مۇنيستەي اشىق ەكەن. ءوزىنىڭ وتكىرلىگى مەن تۋراشىلدىعى كەيدە ادامنىڭ جىمىن كەلتىرەدى.
— مەن سولداتپىن، بۇيرىقتىڭ قۇلىمىن، — دەگەن ەدى شۋستيكوۆ ماحامبەتكە سول ءبىر قيىن ساتتە قايىرىم سۇراماي. ماحامبەت بۇلاردى قيسىق تورەنىڭ اۋىلىندا جەڭىپ، تۇتقىنعا العان بولاتىن، وسى ارادا توكەنى جولىقتىرىپ، ەندى عانا اۋىل شەتىنە شىعا بەرگەن بەتتەرى ەدى. — مەنى ولتىرسەڭ دە، بوساتىپ جىبەرسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ. اياعىڭا باس ۇرىپ، جالىنبايمىن. تەك ءبىلىپ قوي: حاندى ءبارى ءبىر جەڭە المايسىڭدار. يساتاي ەكەۋىڭ ەلدى بەكەرگە قىراسىڭدار. پۋگاچتىڭ ورىس پاتشاسىن جەڭە الماعانىن بىلەسىڭ عوي، سەندەر دە سويتەسىڭدەر. ونىڭ ۇستىنە جاڭگىر حاندى نيكولاي پاتشا قولدايدى، سوندىقتان ورىس قارۋى دا سەندەرگە قارسى جۇمسالادى. ەسىڭدە مە، ورىنبوردا مەن ساعان ءبىزدىڭ گەنەرالدىڭ سەندەردىڭ مۇفتيلەرىڭمەن دوستىعى جايلى ايتىپ ەم عوي...
— قورقىتقىڭ كەلەدى-اۋ... — دەپ كۇلگەن ماحامبەت.
— نەلىكتەن؟ مەن بولسام سەنىڭ قولىڭدامىن. ءومىردىڭ ءوزى قورقىنىشتى عوي، ەلىمنەن قايمىقپايتىنىم دا سودان. مەن دە سەن سياقتى ۆولگا بويىنانمىن. تەك مەن ارعى بەتتەمىن، سەن بەر جاقتىكىسىڭ. سەندەر ەدىل دەيسىڭدەر، ءبىز ۆولگا دەيمىز. جولىمىز قاشاننان بىرگە عوي. سەن ەكەۋمىزسىز دە قىرىلعان ەل از ەمەس، ءبىزسىز دە جەندەت جەتكىلىكتى...
— مەن سۇلتاندار مەن حاندارعا شاباتىن جەندەتپىن. تىڭدايتىنىم — تەك ەل ۇكىمى. اق ساداقتان اتقان وقتى جاۋ كەبەسىن ۇزگەنشە نەمەسە نىساناعا تيمەي كەتىپ، ايدالاعا لاعىپ جوعالعانشا توقتاتا المايسىڭ. ال مەرگەندىك — كۇش-قۋاتقا، ادامنىڭ ءوز ىسىنە سەنىمدىلىگىنە جانە جاسىماس جىگەرىنە بايلانىستى، — دەگەن ماحامبەت ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ال ەگەر جاۋىڭ ايلاكەر زالىم، سارقىلماس. قۋاتتى، ەرەن قاتىگەز بولسا شە، اتقان وعىن، باداناسىن بۇزىپ وتە الماسا شە؟
— حالىق قاھارىنا ءمىندى، ەندى قايناعان كەگىن ايقاستا تارقاتپاي قايتپايدى. قۇلدار بوستاندىقتى شايقاسقا شىققاندا عانا سەزەدى. جەڭسەك تە، جەر جاستانساق تا — ءبارى ءبىر: ءبىزدىڭ ار-نامىسىمىزدى ەشكىم دە اياعىنا تاپتاي المايدى، — دەپ قايتارىپ تاستاعان ماحامبەت. — سەن قوبىلاندى باتىردى ەستىپ پە ەڭ؟ ول وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن، حان اتاۋلىعا باعىنىپ كەرمەگەن ادام، بىزگە دە سونىسىن وسيەت ەتىپ قالدىرعان... قىر كادەسى بويىنشا ەلىن سىيلاعاندى ەلى دە سىيلايدى: مەيلى ول قارا بولسىن، مەيلى ول حان بولسىن. ءومىردىڭ تاتتىلىگىن سوعىستا عانا بىلەسىڭ دەيدى ەكەن ابىلاي. ال سەن ءومىردى قورقىنىشتى دەيسىڭ. وندا بار دا شابىس، بىزبەن ەمەس، سول قورقىنىشتى ومىرمەن شابىس. انا سولداتتارىڭدى ال دا، بىزبەن ەكىنشى رەت مايدان ۇستىندە بەتپە-بەت كەلتىرە كەرمە، دەپ قۇدايىڭا جالبارىن.
ماحامبەت ءسويتتى دە، شۋستيكوۆتى قايدا بارساڭ وندا بار دەپ بوساتىپ قويا بەردى.
قوشتاسىپ تۇرىپ، كاپيتان ماحامبەت جايلى دال-لۋگانسكيي مىرزانىڭ سۇراۋ سالىپ جۇرگەنىن ايتتى. ونىڭ ءوزى پەتەربۋرگ جازۋشىسى كورىنەدى، ورىنبورعا نە سەبەپپەن كەلگەنى بەلگىسىز، كازىر گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ايىرىقشا تاپسىرمالارىن اتقاراتىن كومەكشىسى ەكەن. اسىرەسە بەرىش رۋىنان شىققان اقىندىقتىڭ ەگجەي-تەگجەيىن سۇرايتىن كورىنەدى.
— ول ەكەۋىڭنىڭ پەتەربۋرگتە جولىققاندارىڭدى دا ايتتى، — دەدى شۋستيكوۆ.
ماحامبەت ءوزىن پەتەربۋرگتە كىم بىلەتىنىن كەپكە دەيىن ويلانىپ ءجۇردى. اقىرى لۋگانسكييمەن قالاي كەزدەسكەنىن، ونىمەن نە سويلەسكەنىن ەسىنە ءتۇسىردى دە، بار جايدى يساتايعا ايتىپ بەردى.
كەيىنىرەك، ساربازدار گەنەرال-گۋبەرناتورعا حات جازىپ، ودان جاڭگىردىڭ ىشكى ورداعا حان بولۋ ياكي بولماۋ ماسەلەسىنە ارالاسپاۋىن، بۇل سۇراقتى شەشۋگە قارۋ جۇمساماۋىن وتىنگەن كەزدە جيدەلىلىك سارمان دا «ورىنبوردا ۆلاديمير يۆانوۆيچ ەسىمدى وتە ءبىر ادىلەتتى دال دەگەن مىرزا بار» ەكەنىن ەسكە تۇسىرگەم.
سودان «مىنا قاعازدى جاندارالعا تاپسىرسىن» دەپ سالەم ايتىپ، سارماندى، قولىنا پاكەت بەرىپ، لۋگانسكييگە جىبەردى.
ەكىنشى حات جاڭگىر حانعا جولداندى.
ماحامبەت ەكى حاتتىڭ ەكەۋىنە دە قول قويمادى.
— جاۋدى شاپپاعاننىڭ ءوزى شابىلادى! كۇتكەن سايىن سەمسەر سۋىپ، سۇڭگى مايىرىلا بەرەدى! ءبىر ورىننان قوزعالماي جاتا بەرگەنىمىز جاۋىنگەرگە جاراسپايدى! — دەپ ماحامبەت تۇڭعىش رەت يساتايعا تيگىزە سويلەدى.
— قىزبالىق جاساما، ماحامبەت، — دەدى يساتاي. — ءبىر جەتى بولدى. ەندى ءۇش-اق كۇن قالدى. قازاق قىرقىنا شىداساڭ، بىرىنە دە شىدا دەيدى...
كەڭەسكە جيىلعان ستارشىندار يساتايدى قوستادى. ءبىراق ول بۇعان كوپ دەن قويماعان سياقتى. ستارشىنداردىڭ قولداۋى ونى نە قۋانتقان جوق، نە رەنجىتكەن جوق. كەرەگەنى كوزىمەن تەسىپ، الدەقايدا الىسقا ويلانا قاراپ وتىرىپ:
— مەنىڭ دە ايقاسقىم كەلەدى، ماحامبەت، — دەدى اقىرىن عانا.
— يسەكە، اقىنعا — قىزبالىق ءتان، باتىردىڭ كەمەڭگەرلىگى — ونىڭ سابىرلىلىعىندا، اشۋىن اقىلعا جەڭدىرە بىلەتىنىندە، — دەپ مايموڭكەلەدى بەرىش ستارشىنى ءنادىر.
— ءاي، ءنادىر! ايتتىم عوي: كۇتەمىز دەپ! الدە سەن ايتقان ءسوزدى ەستىمەۋشى مە ەدىڭ؟! — دەدى يساتاي اشۋلى ۇنمەن.
ماحامبەت سەزىپ وتىر. يساتاي ءوز قورشاۋىنا سەنبەيتىن سياقتى، اسىرەسە قيالى-قيعاشتا قاراۋىلقوجا سۇلتاندى جەڭگەننەن كەيىن عانا كەلىپ قوسىلعان ستارشىندارعا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. باسقالاردان بۇرىن ءالدى رۋ — الاشتىڭ ستارشىندارى كوبىرەك مازاسىن الاتىن ءتارىزدى. سولاي بولا تۇرسا دا ولاردىڭ ءتىلىن الاتىنى نەسى؟ تىڭداپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ ايتقانىن ىستەيتىنى قالاي؟..
ەگەر بۇل يساتاي ەمەس، باسقا بىرەۋ بولسا، ماحامبەت وعان قولدى الدەقاشان ءبىر-اق سىلتەپ، جىگىتتەردى جاسقۇستاعى حان ورداسىنا باستاپ جونەلەر ەدى عوي. جاڭگىردىڭ قامالىن تالقانداپ شاۋىپ، ءوزىن ات قۇيرىعىنا بايلاپ قويىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاتار ەدى — كەگى كەتكەندەر ءوز قولىمەن ءوشىن السىن...
ءداپ كازىر جاڭگىردىڭ سارايىندا نە بولىپ جاتقانىن بىلەر مە ەدى؟ حان قوسى قول سوزىم جەردە عانا تۇر عوي.
كەلىسىم جاساۋعا كەتكەن جىگىتتەر دە قايتپادى. توكە دە جوق. سول كەتكەننەن مول كەتتى. الدە بايعۇس شالدى ۇستاپ الىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتىر ما ەكەن جاڭگىر؟
«جوق، تەكە قولعا تۇسپەيدى. قايتىپ كەلەدى، — دەپ ويلادى ماحامبەت. — ال حان مامىق توسەگىندە فاتيما سۇلۋدىڭ قاسىندا جاتقان شىعار...
جوق، جاڭگىردىڭ كازىر وعان ۋاقىتى جوق. ونىڭ ۇستىنە فاتيما دا بۇنى، ماحامبەتتى ويلاماۋى مۇمكىن ەمەس.
كازىر جاسقۇس قورقىنىش قۇشاعىندا. مۇمكىن وندا ەندىگى گەنەرال پەروۆسكييدىڭ اسكەرلەرى كەلىپ ورنالاسقان دا شىعار...»
وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن تاستوبەدە وتكەن ۇلى قۇرالدا ساربازدار يساتاي باتىردى وزدەرىنىن، ساردارى ەتىپ بەلگىلەگەننەن كەيىن جاڭا باسشىلارىنىڭ جارلىعى بويىنشا جاڭگىرگە ءوز تالاپتارىن جەتكىزبەككە، ءۇي ءىش، بالا-شاعالارىن تاستاپ، جاسقۇسقا اتتانعاندا ولاردىڭ الدىنان حان ۋازىرلەرىنىڭ بىرەۋى — التاي دوسماعامبەت ۇلى شىقتى. ءوزى دە، قاسىنداعى تولەڭگىتتەرى دە بوپ-بوز بولىپ كەتىپتى.
— مەن، دوسماعامبەت بالاسى التاي سۇلتان، ارىستانداي ايباتىڭنىڭ الدىندا باسىمدى يەم، باتىر، — دەدى ول يساتايدىڭ قالىن، قولىنا قاراپ تۇرىپ. — اتۋەرلى الديار حان سالەم ايتتى ساعان. باتىردىڭ الدىنان شىق دەپ جىبەردى مەنى. مەن سەنىمەن، يساتاي، الديار حاننىڭ اتىنان سويلەسەمىن.
توقتات ساربازدارىڭدى، قاسيەتتى تاقتى قانعا بوياما. مەنى ادەيى سەنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىڭدى تىڭداپ، ءبىلىپ كەل دەپ جىبەردى جاڭگىر حان حان سەنەن ون كۇن پۇرسات سۇرايدى. ون كۇننىڭ ىشىندە تالاپتارىڭدى تۇگەلدەي قاراپ شىعادى دا، جاۋابىن ءوزى وسىندا كەلىپ ايتادى. قىلىشىڭا اقىلىڭ اراشاشى بولسىن...
يساتاي ويلانىپ قالدى. ستارشىندار حاننىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋ كەرەك دەدى.
جاۋاپ كۇتىپ التاي سۇلتان تۇر.
— اتتار العا سۇيرەيدى، اۋىزدىعىن تارتا بەرمەسەڭ، باتىر... — دەگەن ەدى ماحامبەت سوندا يساتايعا، كومەكتەسەيىن، قولدايىن دەگەن نيەتپەن اقىرىم عانا سىبىرلاعان.
— ات باسىن جىبەرسە، قىلىش تا قىنابىنان سۋىرىلادى، تاعى دا قان توگىلەدى. قاقتىعىستا قانشاما حاننىڭ باسى كەسىلمەدى؟! ءبىزدىڭ الدىمىزدا ومىردەن ۇلى سىرىم ءوتتى. ەسىم حاننىڭ باسىن ءوز قولىمەن الىپ ەدى، ءبىراق نە وزگەردى؟ — دەدى يساتاي. ءسويتتى دە التايعا بۇرىلىپ، نىق داۋىسپەن:
— ءبىز كەلىستىك. ال ەگەر ايتقانىمىزدى ورىنداماسا، ونىنشى كۇن دەگەندە تاڭ اتا مىناۋ بۇگىنگى مەجەدەن اتتايمىز دا، ءسوزدى سەمسەرگە بەرەمىز!..
جەتىنشى ءتۇن نەتكەن قاراڭعى ەدى! الدە بۇلاي بولۋىنىڭ سەبەبى بۇرىنعى تۇندەر بۇلتسىز اشىق بولىپ، جەر بەتىندەگى ساربازدار جاققان كوپ وت اسپانداعى جىپىرلاعان سانسىز جۇلدىزدىڭ تومەننەن شاعىلىسقان جارقىلى ءتارىزدى كورىنگەندىكتەن بە ەكەن؟ ال بۇگىن اي دا جوق، جۇلدىز دا جوق، جاعىلعان وت تا از، ونىڭ ۇستىنە ولار بولار-بولماس جىلتىراپ، ارەڭ كورىنەدى.
تاس قاراڭعى تۇن-تۇنەك. مەڭىرەيگەن قاپاس. تىلسىم تىنىشتىق.
ماحامبەت ويى ءبولىنىپ، ەرىكسىزدەن قۇلاق ءتۇردى: قاراڭعىلىق قۇشاعىنان مىڭ سان اۋىزدىڭ سىبىرلاي سويلەگەن كۇبىرى ەستىلەدى. جۇرت ءالى ۇيىقتاماپتى. وشە باستاعان وتتاردى قورشالاي ءتۇسىپ، قيمىلسىز وتىر. اۋدەم جەردەگى انە ءبىر بۇلاق باسىندا عانا دومبىرا تارتىلىپ، الدە كىم جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، ولەڭ - جىر ايتىپ جاتىر، ءبىراق جەل ول داۋىستى ماحامبەتكە تولىق جەتكىزبەي، باسقا جاققا الىپ كەتە بەرەدى.
العاشقى ءۇش كۇن جىگىتتەر ات ويناتىپ، ەنەر كورسەتىپ، ىردۋ-دىردۋمەن بايقاۋسىز تەز ءوتىپ كەتتى دە، سوڭىرا ساۋىق - سايران باسىلىپ، ساربازداردى الدە قانداي مازاسىزدىق، سەنىمسىزدىك پەن قام كوڭىلدىلىك جايلاي باستادى.
ايقاستى اڭساعان كوتەرىلىسشىلەرگە ءتىپتى كۇزگى مەزگىلدىڭ ادەتتەگى قىپ-قىسقا كۇندەرى دە ۇزارىپ كەتكەندەي، جىلجىماي، تابانداپ تۇرىپ الاتىنداي كورىنەدى.
وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن ساربازدار كەز كەلگەن ساتتە ۇرىسقا قويىپ كەتۋگە ءازىر ەدى. ىزالى كەك العا سۇيرەپ، سۇلتاندار مەن حانداردىڭ بارشا شاتىرىن ءبىر-اق سوعىپ تاپتاپ وتۋگە، ءسويتىپ بىرەر مەزەت بولسا دا ءوز كۇشتەرىن كورىپ، ءوز جەڭىستەرىنە راحاتتانۋعا قاتتى - اق قۇشتار ەدى ولار. بار ارماندارى وسى-اق بولاتىن.
ال ەندى التى كۇن بويى قىبىر ەتپەي سارسىلعان سوڭ باستاپقى جالىن ازايىپ، ادامدار دا ءزىل قارا باتپان كۇز تۇنىندەگى اناۋ ارەڭ جىلتىراعان ءالسىز وتتار سياقتى كۇيكى - جۇدەۋ حالگە ەنىپ، ەڭسەلەرى ءتۇسىپ، جەتىمسىرەپ قالعانداي.
الدە الا جازداي بەل شەشپەي، جورتۋىلدا جۇرگەن جاۋىنگەرلەر شارشادى ما ەكەن؟ الدە قوس باسىنداعى جىم-جىرت تىنىشتىق جىگىتتەر جىر جارىسىندا، كۇرەس پەن ات جارىسىندا كۇش سىناسىپ جەڭىمپازداردى انىقتاعاننان كەيىن ورنادى ما؟ ەڭ مىقتى دومبىراشى — جيدەلىدەن كەلگەن قۇرمانعازى ەكەنىندە، كوتەرىلىسشى جىگىتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇيرىك اقىن شepنياز ەكەنىندە، ال قارا كۇشكە كەلگەندە يساتايدىڭ ەسكى دوسى قالدىباي دەۋگە ەشكىم قارسى شىعا المايتىنىنا، نوياننان وتكەن مەرگەن جوق ەكەنىندە ەندى ەشكىمنىڭ داۋى جوق...
ە-ە، ماحامبەت بۇگىن ساربازداردى اقتاۋ ءۇشىن دە، ءوز قارا باسىنىن، مۇڭ-شەرىن باسۋ ءۇشىن دە قانشا سىلتاۋعا جۇگىنبەدى دەسەڭشى. قاساقانا كەلگەندەي، ەسىنە پەتەربۋرگ ءتۇستى. كوتەرىلىسكە شىققان وفيسەرلەردىڭ سەنات الاڭىنداعى بەدىرەيگەن ءۇنسىز ساپى مەن بۇلىكشىلەردىڭ جەڭىلگەنىن جاريا ەتكەن زەڭبىرەك ءدۇمپۋى. يساتايدىڭ سىرىم باتىر تۋرالى ايتقان ءسوزى دە ويىنا كەلدى...
ورىس وفيسەرلەرى پاتشاعا قارسى حالىقتى كوتەرە المادى. ال سىرىم باتىر بۇدان قىرىق جىل بۇرىن كازىرگى يساتاي مەن ماحامبەت ءتارىزدى حانعا قارسى شىقتى. ەسىم حاندى ءولتىرىپ، تاعىن تالقاندادى. ەسىم حاندى قاتىگەزدىگى ءۇشىن جازاعا تارتىپ، ەڭىرەگەن ەل كەگىن قايتاردى. ءبىراق سونىسى حالىققا نە جەڭىلدىك اكەلدى؟ ەلدى كەك الۋ ءۇشىن عانا كوتەرۋگە بولا ما؟
سىرىم ولگەننەن كەيىن سۇلتاندار مەن حاندار بۇرىنعىسىنان دا قۇتىرىپ كەتتى. تۇيىقتان شىعار جول قايدا؟ ماحامبەتتىڭ ولەڭ-جىرىنىڭ، بارشا كۇرەسىنىڭ شىنىمەن-اق بوسقا كەتكەنى مە؟
الدە مۇنى حيۋادا جۇرگەن كەزدە-اق ويلانۋى كەرەك پە ەدى؟ نۇربالدى قاسىنا ەرتىپ، ايتپەسە ماقپالدى سوندا الدىرىپ، وتكەندەگى باتىرلار جايلى، ءومىردىڭ اشى - تۇششى جاعداياتتارى تۋرالى تولعاۋلار شەرتىپ، سارىارقانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جۇرە بەرگەنى ءجون بە ەدى؟..
باسىنا كەلگەن وسى ءبىر جابىرقاۋ ويلاردان سەرپىلۋ ءۇشىن ماحامبەت ولەڭ-جىر ايتىلىپ، دومبىرا ءۇنى شىققان جاققا قاراي اياڭدادى. ءبىر ءۇيدى اينالا بەرىپ، وشكەن وتتىڭ جانىندا جاتقان زارباي جۇزدىگىنىڭ ساداقشىلارىنا تاپ بولدى.
... — حان ايتقانىمىزدى ورىندايدى، ايتپەسە سازايىن تارتتىرامىز، — دەيدى ءبىر جاس سارباز، — سونان سوڭ اۋىلىمىز جايىق بويىنداعى توعايعا كوشىپ، اتا قونىسىن قايتا جايلايدى...
ماحامبەت اياعىن ەپتەپ باسىپ، قۇلاق توستى.
— ە-ە، بالام، سەن دە الگى قولىندا جوق بيەنىڭ قۇلىنىن ۇلكەيگەندە جورعا عىپ مىنبەك بولعان قورباڭ كەدەي قۇسادىڭ عوي... — دەپ موسقال سارباز مىرس-مىرس كۇلدى. — ودان دا جاتايىق. ۇيقىدان ارتىق ب ا ق بولماس. ايقاس پەن ۇيقىعا كىرگەندە عانا بوستاندىق الاسىن،، قالعان ۋاقىت باعى زاماننان بەرى قيىن عوي. اسىرەسە بيىل. الدىڭعى جىلى جۇت جايلادى، ال بيىل قيان-كەسكى قاقتىعىستان كوز اشىلار ەمەس، اتىراۋ مەن نارىن بويى قىزىل قانعا بويالدى، ەدىل مەن جايىق سۋى كوز جاسىنان كەرى..ەك تاتىدى، ءۇنىمىز قۇدايعا جەتەتىن ءتۇرى جوق، ەندى نە پالەسىن دايىنداپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن. كورەمىز دە جازمىشتىڭ جازعانىن: تاڭەرتەڭ اق قاردان ايازدى كورپە جامىلىپ، جەر جاستانىپ قالامىز با، الدە اش قاسقىرداي جالاقتاپ، اقتۇتەك بوراننىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتە بارامىز با — كىم بىلگەن. مۇمكىن ايقاستا ارمانىمىزدان شىعىپ، ىستىق قانىمىزعا شاشالىپ ولەرمىز. ءبارى ءبىر ەمەس پە — بۇ جالعاندا ولمەيتىن ەشكىم جوق. قۋانعان دا، قايعىرعان دا بىردەي. كۇلسەڭ — كوڭىلىڭ كونشيدى، جىلاساڭ — شەرىن، تارقايدى. ءبىراق بارىنەن دە ۇيقى ارتىق. كەلىڭدەر، كوز شىرىمىن الالىق، تەك وتقا تەزەك پەن توراڭعىنىڭ تامىرىن تاستاپ قويىڭدار...
— توراڭعى تامىرى از قاپتى، تاڭەرتەڭگە ساقتايىق، — دەپ ەسىنەي سويلەدى جاس جاۋىنگەر شاپانىن قىمتانا ءتۇسىپ. لاپ ەتكەن جالىننىڭ جارىعى ونىڭ بەتىنە ءتۇستى. ءالى ساقال-مۇرتى شىقپاعان، شەرنياز سياقتى ۋىلجىعان جاس ەكەن. ماحامبەت دىبىسىن شىعارماي ەپپەن باسىپ، قوستىڭ انا شەتىندەگى ءان ەستىلگەن وتتارعا قاراي ءجۇردى. ءدال كازىر بۇل جەردەن شالعاي الىستا، تەرەكتىكول باسىندا ءبىر ۋىس بوپ بۇك ءتۇسىپ، بالالارىنىڭ جانىندا جاتقان ماقپال كەلدى ويىنا. ماحامبەتكە قوسىلعالى بەرى ماحاببات ءلاززاتى تۇرماق، كۇندەلىكتى تىنىشتىق پەن كادىمگى قۋانىشقا دا زار بولىپ ءجۇر-اۋ!..
ويعا شومعا اقىن قاسىنا كەلگەن جانتاستى بايقاماي قالعان ەكەن، سەلك ەتە ءتۇستى.
— بۇگىن كۇزەتتە كىمدەر تۇر، جانتاس؟
— ءبىز جاق قاپتالدا بالابەكتىڭ جىگىتتەرى، — دەدى جانتاس، — يساتاي جاقتا قالدىبايدىڭ جۇزدىگى. تىنىش قوي. تاكە كەلدى مە؟
— جوق ءالى، — دەدى ماحامبەت، — قۇرمانعازى مەن شەرنياز قايدا؟
— ولار سەنىڭ شاتىرىڭدا. شەرنياز ساربازدارعا ارناپ ولەڭ شىعارىپتى، ساعان ايتىپ بەرەم دەپ كۇتىپ وتىر. قۇرمانعازىنىڭ دومبىراشىلارى ەرتەڭ جىگىتتەرگە ايقاس جايلى بىرىگىپ كۇي تارتپاق. ساربازداردى سىلكىندىرىپ العان ءجون عوي. ايتپەسە ولىك شىعارعانداي تىم ۇنجىرعامىز ءتۇسىپ كەتتى، — دەپ قالجىڭداعانسىدى جانتاس. — مەن قۇرمانعازىنى دا، شەرنيازدى دا تىڭدادىم. جىن سياقتى - اۋ وزدەرى! قۇلاق سالساڭ بولدى — تۇلا بويىڭ شىمىرلاپ، قولىڭ وز-وزىنەن سەمسەرگە سوزىلادى. قاشان شابامىز جاسقۇستى؟
— كۇتۋ كەرەك! كۇت دەدى عوي يساتاي، — دەپ اشۋلانا قايىردى دا، ماحامبەت الدىنداعى قاراۋىتقان ءبىر نارسەنى قامشىسىمەن سالىپ قالدى. يت ەكەن — ءارى قاڭسىلاپ، ءارى ارسىلداپ تۋرا شاپشىپ ەدى، جانتاس ونى ءبىر بۇيىرىنەن قاعىپ ءتۇسىردى. اتتار وسقىرىنىپ، ماحامبەت شاتىرىنىڭ جانىندا جاتقان نار دا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءاي، بۇ قايسىڭ!؟ — دەپ شاتىردان ماحامبەتتىڭ ەكى ءىنىسى — يسا مەن مۇسا شىقتى. قىزىل شوق بوپ وشۋگە اينالعان وتقا الدەكىم قۋراعان شىبىق - شوپشەك تاستادى. لاپ ەتكەن جالىن ساربازداردىڭ جۇزدەرىن انىعىراق كورسەتتى، ىشتەن قۇرمانعازى مەن شەرنياز دا شىقتى.
— قاراي گور وزدەرىنىڭ ساق قۇلاعىن! الدە قورىققاندارىڭنان جۇگىرە - جۇگىرە شىقتىڭدار ما؟ نەگە ۇيىقتامايسىڭدار؟ — دەدى جانتاس.
— قايداعى ۇيقى!.. ەندى قانشا كۇتەمىز، ماحامبەت اعا؟ — دەپ سۇرادى شەرنياز.
ارعى جاعىندا كىناراتى بار بۇنداي سۇراقتار ماحامبەتتىڭ جانىنا قانشا باتقانىمەن، باتىر بۇل جولى دا سىر الدىرماي، سابىر ساقتاپ قالدى.
— اسىعىستىق پەن قىزبالىق امسە پايدا كەلتىرە بەرمەيدى، ءىنىم، — دەدى ول.
— دەمەك، جاۋاپ تا جوق، شەشىم دە جوق ەكەن عوي ءالى، — دەدى قۇرمانعازى. — مەن دە ءبىر، اشىققان قابىلان دا ءبىر. دومبىرا ورنىنا قولعا قىلىش ۇستاعىم كەلەدى.
— يساتاي بۇگىن ءۇشىنشى رەت جاڭگىر حان مەن پولكوۆنيك گەككەنىڭ شابارماندارىمەن كەزدەسۋگە بارىپ قايتتى. كەلىسىمدى مەرزىم بىتكەن كەزدە جاۋلاپ الاسىڭدار دەيدى شابارماندار. ەندى ءۇش كۇن قالدى.
وت باسىنا ەرسارى مەن نويان كەلدى. ولاردان سوڭ زارباي مەن ستەپان كورىندى. قاسىندا كوتەرىلىسشىلەرگە اناۋ استراحان تۇبىنەن كەلىپ قوسىلعان ءبىر توپ ورىس جىگىتى بار ماحامبەتتىڭ اينالاسىنا وسى ماڭداعى جاپپالاردان شاتىرلار مەن قاراشا ۇيلەردەن شىققان ادامدار جينالا باستادى. ەشكىم دە ۇيىقتاماعان ەكەن.
— ىرەنجىسەڭ دە ايتايىن، ماحامبەت، وسى ماعان مىناۋ توسىنباق ويىندارىڭ ۇناپ تۇرعان جوق، — دەدى ەرسارى. — ەندى ءۇش كۇننەن سوڭ حان: «جوعالت كوزدەرىڭدى!» — دەسە، نە ىستەيمىز؟
— ءسوزدى سەمسەرگە بەرەمىز وندا، — دەدى شەرنياز كوڭىلدى داۋىسپەن.
ەرسارى شەرنيازعا كۇلىمسىرەي قاراپ قويدى.
— بالام، سەن اقىنسىن، عوي. ونىڭ ۇستىنە جاسسىڭ. سەمسەر مەن شوقپار سەنىڭ قولىڭا تىم اۋىرلاۋ بولۋى ىقتيمال نارسە. ەلىڭە سەنىڭ قىلىش شاپقاننان گورى جاۋلاردى سوزبەن اتقانىڭ ارتىق. ءبىز ولگەندە جوقتاۋىمىزدى دا سەن ايتاسىڭ. ال قان مايدانعا مىنا ءبىز، ماحامبەت ەكەۋمىز شىعامىز.
— وكپەلەمە، شەرنياز، — دەدى ماحامبەت تە ەرسارىنى قوستاپ، — تاڭەرتەڭ تەرەكتىگە اتتاناسىڭ، ءبىزدى سونان كۇت. سوندا قالعان قارتتار مەم بالالارعا كومەكتەس. اتالى ءسوز بەن ادەمى جىر ادامدارعا ءارقاشان كەرەك. كەي-كەيدە مەنىڭ ءوزىم دە اتتىڭ ەرىن الىپ، دۋلىعانى قالىڭ شوپكە لاقتىرىپ جىبەرىپ، مال جايىلعان كوك دالادا كەرىلىپ تۇرىپ جاتسام، اسپان اۋەنى مەن جەر اۋەزىن، تاۋلاردىڭ تولعاۋى مەن ءشوپتىڭ سىبدىرىن تىڭداسام دەپ ارماندايمىن...
ەشكىمدە ءۇن جوق. جىم-جىرت.
— ەرسارى اعا، — دەدى شەرنياز. — ءسىز مەنى جاسسىن، دەدىڭىز عوي. ال حان اۋلەتىنىڭ بولتىرىكتەرىن ون جاسىندا تاققا وتىرعىزادى ەمەس پە. مەن جيىرماعا شىقتىم، وسى جەردە كىممەن بولسا دا كۇش سىناسىپ كورۋدەن قايتپان. جاس جولبارىستى مىسىق دەمەس، قۇناندى قۇلىن دەمەس بولار... — جاس اقىننىڭ داۋىسىندا الدە وكپە سارىنى، الدە ىزا قىجىلى بار سياقتى. ماحامبەت وعان سۇيسىنە كوز تاستادى. وت باسىنداعىلار تۇگەل دەرلىك ءبىر ءسات سەرپىلىپ قالعانداي ەدى. شەرنياز بارىنە دە ۇناعان ءتارىزدى. اشاڭ ەندى، سىرت كەيپى السىزدەۋ كورىنەتىن شەرنياز كازىر مىناۋ جالپىلداعان جالىن جارىعىندا ءبىر ءتۇرلى زورايىپ، بيىكتەپ كەتكەندەي...
ەرسارى شەرنيازعا جاۋاپ قايتارىپ ۇلگىرمەدى. توسىننان، جازىقتىڭ انا باسىنان، الىستاعى قۇم شاعىلدارىنىڭ ارعى جاعىنان جان تۇرشىكتىرەر اششى ايعاي ەستىلدى. وسىندا كەلىپ قوس تىككەن كۇنى-اق جاسالىپ قويعان جەپ-جەڭىل كۇزەت مۇنارالارىنىڭ باسىنداعى قۋ شەپ لاپ ەتە ءتۇستى.
— اتتان! اتتان! — دەيدى ءتۇن جارعان داۋىس. انا جەردە دە، مىنا جەردە دە ۇزىن سىرعاۋىلدىڭ باسىنا بايلانعان قۋ شەپتەر لاۋلاپ جانىپ، الدە قايدان ىرعاعىن دا، ەكپىنىن دە ساقتاماي، اسىعىس قاعىلعان اپتىقپالى دابىل ءۇنى دۇڭگىرلەي شىقتى. جىلقى كىسىنەپ، باقىلداعان تۇيەلەر جىلى ورىندارىنان كوتەرىلدى. تۇنگى قوس تۇگەلىمەن ۇدەرە تۇرىپ، ىعى-جىعى بوپ كەتتى. جازىق بەتى جارقىراعان وتقا تولدى...
اسپان بوزعىل تارتىپ، تاڭعى سۋىق جەل ەسىن جاڭا جيعانداي، ىزىلداي جونەلگەن كەزدە كوتەرىلىسشىلەردىڭ كوپ اسكەرى شارت ءتۇيىنىپ، جىعىلعان شاتىرلار مەن ۇيلەر تۇگەلدەي تۇيەلەرگە ارتىلىپ تا بولعان ەدى.
جىلقىنى تۇنگى ورىسكە ايداپ كەتكەن جىگىتتەر دە قايتىپ ورالدى. ساربازدار اتتارىن ەرتتەپ، ءوز ورىندارىنا تۇرىپ جاتىر. ءبارى دە كۇتە - كۇتە شارشاعان سياقتى، ءبارى دە مازاسىزدىق قۇشاعىندا.
ساپقا تۇرعان نايزاگەرلەر مەن ساداقشىلاردىڭ قاتارى تىعىز - اق، تاڭعى قىزىل اراي ولاردىڭ دۋلىعالارىنا، قالقاندارى مەن كىرەۋكە - ساۋىتتارىنا ءتۇسىپ، جالتىراي شاعىلىسادى. سەرەيگەن بىلتەلى مىلتىقتار مەن ۇڭىرەيگەن ماۋزاپامدار ۇستاعان توپ ءوز الدىنا جەكە ساپ قۇراپتى. ولارعا تاياۋ ەرلىكتەرىندە شەك جوق، قۋلىق-سۇمدىقتى بىلمەيتىن، اڭقىلداعان اقكوڭىل اداي جىگىتتەرىنىڭ جۇزدىگى كورىنەدى. وعان جالعاس — ستەپان باستاعان ورىستاردىڭ جۇزدىگى. بۇلار اڭ اۋلايتىن قىسقا مىلتىقتارمەن، وزدەرى كوشپەلى دۇكەندە سوعىپ العان قايقى قىلىشتارمەن، سەلولار مەن دەريەۆنيالاردان الا شىققان ايبالتالارمەن قارۋلانىپتى. باسىم كوپشىلىگى كانسلەر بەزبورودكو مەن گراف ءيۋسۋپوۆتىڭ پومەستەلەرىنەن قاشقان كرەپوستنوي شارۋالار، ارالارىندا ستەپاننىڭ ءوزى سياقتى قاشقىن سولداتتار دا، كاسپييدەگى بالىقشىلار توبىنان شىققاندار دا بارشىلىق.
ساربازدار يساتايدى كۇتىپ تۇر. ءبىراق ەندى بۇلاردى ەشكىم دە، ءتىپتى يساتايدىڭ ءوزى دە، اتتان تۇسىرە المايتىنداي ەدى. بۇلار يساتاي مەن ماحامبەتكە ەرىپ، وت پەن سۋعا تۇسۋدەن تايىنبايدى، ءبىراق ەندى تاعى دا كۇتە بەرمەك ەمەس، كۇزدىڭ مىناۋ سىزدى - سۋىق تۇنىندە توڭىپ جاتا بەرمەك ەمەس.
ساربازدار ابدەن تومىرىعىپ العان.
— يساتاي نەگە شىقپايدى؟ تۇندە ايقايلاعان كىم؟ جۇرتتى اياعىنان تىك تۇرعىزعان كىم؟ دابىل نەگە قاعىلماي قالدى؟ — ەل كوزى يساتايدىڭ شاتىرىنا تىگىلگەن. ونىڭ الدىندا ۇلكەن توپ كورىنەدى. باتىرلاردىڭ الدە نەگە كەرىلدەسكەن داۋىستارى ەستىلەدى. نەگە ايتىسادى ولار؟
ساربازدار بار تاعاتىنان ايىرىلىپ، ەندى جارىلارداي بولىپ تۇرعان كەزدە سول جاق قاپتالدان، سوناۋ شالعايدان تاعى دا ءبىر اششى داۋىس ەستىلدى. الگى ءسوز كوپشىلىكتى بەتتەن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەندەي بولدى.
— وپاسىزدار!
— ساتىپ كەتتى! وپاسىزدىق جاسالدى! — دەگەن سۋىق ءسوز ساڭقىلداي شىقتى. — بەرىشتىڭ ستارشىندارى قيسىق پەن ءنادىر وپاسىزدىق جاسادى! وزدەرىمەن بىرگە ءۇش ءجۇز جىگىتتى ەرتىپ كەتتى. كۇزەتتە تۇرعان شەركەشتەردى ءولتىرىپ كەتىپتى. بەرىش بىزگە وپاسىزدىق جاسادى!
— ۋا، ساربازدار، تاما مەن اداي، شاپىراشتى مەن كەردەرى جىگىتتەرى! ايداڭدار بەرىشتىڭ سۇمدارىن ءوز جۇزدىكتەرىڭنەن — جاۋعا شاپقاندا ارقالارىڭا سولار اتقان جەبەلەر قادالۋى مۇمكىن! بەرىش ستارشىندارى ساتىپ كەتتى ءبىزدى! ولار جاڭگىر حانعا كەتىپتى! — دەپ اينالا شۋ-شۋ ەتەدى.
ساداقشىلار ساپى، ودان سوڭ نايزاگەرلەر قاتارى بۇزىلىپ كەتتى. ءجۇزباسىلار تولقىعان ساربازدارىنا نە بولا الماي قالدى.
شەركەش جىگىتتەرى وزگەلەردەن وقشاۋ ءبولىنىپ شىقتى.
— قانعا — قان! بەرىشتەرگە قىرشىنىنان قيىلعان باۋىرلارىمىزدىڭ ءولىمىن كەشە الماسپىز!
تاياۋداعى توبەدەن تاباقتاي تۇياعىمەن قۇم-توپىراقتى قوپارا شاپقان يساتايدىڭ اقتابان اتى كورىندى. باتىردىڭ قاسىندا قانداي قيىن ساتتەردە دە ەكى ەلى قالمايتىن جان جولداسى ماحامبەت بار، سوڭدارىندا — ەكەۋىنىڭ ەڭ جاقىن دوس-جاراندارى. ساربازدار ازداپ سابالارىنا ءتۇستى.
— مەن بەرىش بالاسىمىن! جازالارىڭدى الۋعا دايىنمىن! — دەدى يساتاي كۇندەي كۇركىرەپ. باتىردىڭ اتى اسكەر الدىندا اسپانعا شاپشىپ، ارتقى ەكى اياعىنا تۇردى.
— بۇ دا بەرىش بالاسى، — دەپ يساتاي شوقپارىمەن ماحامبەتتى نۇسقادى. — قالدىباي — ادايدان، ال ەرسارى بولسا — سارت! ءبارىمىز دە الدارىڭدا تۇرمىز. جازالاعىلارىڭ كەلەدى ەكەن — جازالايمىز ءنادىردى. ول بەرىشتەردى عانا ەرتىپ كەتكەن جوق. ءبىراق باس كۇناكار مەنىڭ ءوزىممىن!.. مەنى ساردار سايلادىڭدار. مەن سەندەردى جورىققا باستاپ شىققام. مەن دايىنمىن. ايتىڭدار ۇكىمدەرىڭدى! — اتتاردىڭ ءوزى اۋىزدىقپەن الىسۋىن قويىپ، ويناقتاماي تىنشي قالدى. دەگەنمەن تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلمادى. سونىڭ وزىنە دە تالاي ۋاقىت وتكەن دەي ەدى.
«جۋاستان جۋان شىعادى» دەيدى قازاقتار. ال مىنا جەردە بىرەۋ ەمەس، بۇتىندەي مىڭ سان قول جۋاس قالعانداي ءۇنسىز تۇر. بۇلاردىڭ ءبارى دە كۇنى كەشە عانا يساتايدىڭ ءۇنى مەن ماحامبەتتىڭ جىرىن ەستىسە، الدى-ارتىنا قاراماستان قايناعان وت - جالىننىڭ قاق ورتاسىنا ويلانباي قويىپ كەتەتىن جاندار عوي.
تاعى دا بىرەر ءسات ءوتتى. ەشكىم ءۇن قاتقان جوق. بىرەۋدىڭ اتى كىسىنەدى، ەندى بىرەۋدىڭ قالقانى جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ، سونى نايزاسىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الماق بولىپ اۋرەلەنىپ تۇر. جەل باتىرلاردىڭ دۋلىعاسىنا قادالعان ۇكىمەن ويناپ، رۋ - رۋدىڭ جىڭىشكە جالاۋلارىنا تاعىلعان جىلقى قۇيرىعىن جەلبىرەتەدى.
العا يساتاي توبىنان ءبىر جاۋىنگەر شىقتى. بۇل تاشكەنتتى بيلەگەن باراق باتىردىڭ ۇرپاعى — كارى باتىر اساۋ ەدى. اساۋ كۇللى ءومىرىن ات ۇستىندە وتكەرگەن ادام جانە ءوز باسىنا جەكە ءۇي تىكپەگەنىن، ساراي سالدىرماعانىن، ايەلى دە، بالاسى دا بولماعانىن ماقتان ەتەتىن. جالعىز باستى جاھانگەزدەي نەمەسە قىدىر اۋليەدەي دالانى كەزەتىن دە جۇرەتىن. اڭ اۋلايدى، شەركەش رۋىنىڭ داۋ-شارىنا بيلىك ايتادى، وزىنە مۇرا بوپ قالعان قول استىنداعى اۋىلداردان الىم-سالىق جينايدى. ءبىراق بايلىققا، دۇنيەگە قىزىقپايتىن، اتاق-داڭقىن ەرلىك ىستەرىمەن شىعارۋعا جانە وزىنە باعىنىشتى ادامدارعا جومارتتىق كورسەتۋگە تىرىساتىن. اساۋ جاڭگىر حاننىڭ دوسى ەدى، انا ءبىر جىلدارى ماحامبەتتى ۇستاپ، جازالاماق تا بولعانى بار، الايدا ساربازداردىڭ قيالى - قيعاشتاعى جەڭىسىنەن كەيىن سوڭىنان ەكى ءجۇز جىگىت ەرتىپ كەلىپ يساتايعا قوسىلعان.
— مەن جاۋىنگەرمىن، سوندىقتان مىنا سوعىستا ەلدىڭ جوعىن جوقتاعىم كەلەدى، — دەگەن بولاتىن ول سوندا.
يساتاي دا، ماحامبەت تە ونىڭ ەتكەندەگى ىستەرىن تەرگەگەن جوق. ونىڭ حان تۇقىمىنان ەكەنىن دە ەشكىم اۋىزعا العان جوق. ساربازدار وعان قۇرمەتپەن قارايتىن.
— باتىر، — دەدى ول يساتايعا. — ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ دە ءتۇبىمىز ءبىر، ءبارىمىز دە قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، قۋراعان قازاق جەرىندە تۋعانبىز. كازىر بىرىمىزگە - ءبىرىمىز سوت قۇرىپ جاتاتىن ۋاقىت ەمەس. ەلدە سەنىم بولماسا، ەشكىمنىڭ دە سوڭىنان وز-وزىنەن ەرىپ جۇرە بەرمەيدى. ءبىز ساعان سەنگەن ەدىك. ەندى بۇگىن سول سەنىمىمىز شايقالىپ كەتتى. ماحامبەت ساعان: «جاۋدى شاپپاعاننىڭ ءوزى شابىلادى!» — دەگەن بولاتىن. ءبىز وسىندا كەلگەلى بۇگىن جەتىنشى كۇن. بۇگىن ءبىزدى جاۋ شابا باستادى. مەن ءوز جىگىتتەرىمدى اكەتەمىن!.. ءاي، شەركەش پەن تاما جىگىتتەرى، مەنىمەن بىرگە كەلگەندەر، ءبارىن، دە، شىق بىلاي تۇگەل! ءوزىم باستاپ اكەلدىم، ءوزىم باستاپ اكەتەمىن. يساتاي دا، جاڭگىر دە ءبىزدىڭ اۋىلدارىمىزعا تيە المايدى!
اساۋ باتىر اتىن تەبىنىپ قالدى. وڭ قاپتالدا تۇرعان ساربازدار ونىڭ سوڭىنان تارتتى. اياق استى ءدۇر ەتە ءتۇستى. ورىندارىندا قالعانداردىڭ اتتارى اۋىزدىقتارىمەن الىسىپ، تىقىرشىپ تۇر. تارتا جونەلگەن جۇزدىكتەردىڭ ءدۇبىرى مەن مۇندا قالعان ساربازداردىڭ قيقۋى ۇلاسىپ، گۋلەپ كەتتى.
ماحامبەتتىڭ كەۋدەسىندە بىردەمە ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولىپ، جۇرەگى سىزداپ، ىزاعا بۋلىعىپ قالدى. ءبىراق ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق.
— يساتاي اعا، باستا ءبىزدى! — دەگەن شەرنيازدىڭ داۋسى ساڭق ەتە ءتۇستى كەنەت. يساتايدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كوزىندە اشۋلى وت جارق ەتكەنىن ماحامبەت بايقاپ قالدى.
— ءبىز بۇگىن قىلىشىمىزدى وپاسىز ساتقىنداردىڭ قانىمەن جۋامىز! الدىمىزدا جاسقۇس بار، ەسىتەلىك ەندەشە سودان وكىرگەن حان مەن باقىرعان بيلەردىڭ داۋىستارىن! — يساتايدىڭ ءۇنى بۇل جولى تەمىردەي شىڭىلداپ، ايىرىقشا شىقتى.
— دات، دات، باتىر! شايقاس الدىندا باتا وقىپ الۋعا پۇرسات بەر، — دەدى ۇندەمەس نۇرالى. — قۇداي ۇرىپ، تاڭعى نامازدان قالىپ قويدىق، ەندى سو قىلمىسىمىزدى جۋىپ -شايماساق... ساتقىندار مەن ءبىزدى قيىن شاقتا تاستاي قاشقان وپاسىزداردى قارعىس اتسىن، قۇدايدان جەتسىن ولارعا! اۋمين!
نۇرالى ءوزى باستاپ اتتان ءتۇستى. باسقالار دا ءسويتتى. اتتارىن جەتەكتەگەن قالپى اڭعارعا شاشىراي تاراپ كەتتى. ءارقايسىسى دا ىڭعايلى جەر تاۋىپ الىپ، الدىنا شەكپەنىن نەمەسە توقىم توسەيدى دە، قۇبىلاعا قاراپ شوقايىپ وتىرا كەتەدى.
— وۋ، اللا، وسىلاي بولارىن ءبىلىپ ەم عوي، — دەپ باسقالاردىڭ قاتارىنا جاقىپ شال دا قوسىلدى.
ماحامبەت اڭعار مەن قىردا قاپتاپ وتىرعان قالىڭ قولعا قاراپ تۇر.
قانشاسى وپاسىزدارعا ىلەسىپ كەتكەن؟ قانشاسى اساۋعا ەرگەن؟ قانشاسى وسىندا قالعان؟ بەس ءجۇز بە؟ جوق، كوبىرەك. مىناۋ تار اڭعار بەينە مەشىت بوپ كەتكەن ءتارىزدى. ءجا، جالپاق دالانىڭ ءوزى دە مەشىت سياقتى عوي. قۇدايدان ب ا ق تىلەيتىن، جار سۇيەتىن، اجال قۇشاعىنا ەنەتىن مەشىت. بۇل مەشىتتى جالاڭداعان جۇت نەمەسە حان مەن پاتشا جەندەتتەرىنىڭ شاپقىنشىلىعى كول بوپ اققان كەز جاسى مەن ولىككە تولتىراتىن جىلدار دا بولادى...
زامان دا كەلدى قىرىنان،
قامىڭدى جە بۇرىننان...
شالقىعان زامان بار ەدى،
ىزدەگەنىڭ تابىلعان.
مالدان ەكەن بەرگەن سوڭ،
شىر اينالىپ جۇرگەن سوڭ،
اۋزى الا الاشىم
سول كۇندەردى ساعىنعان.
شەرنياز ەرىنىڭ قاسىنا كولدەنەڭ سالعان سەمسەرىنىڭ ءجۇزىن قولىمەن بايقاپ كورىپ، ولەڭىن جالعاستىرا بەردى.
— ماعان ادايدىڭ اتاقتى باتىرلارى تۋرالى جىر شىعارىپ بەرشى، دومبىراعا سالايىن، — دەپ ونىڭ قاسىنا قۇرمانعازى كەلدى. — ادايلار مەن قىپشاقتاردىڭ جۇزدىگىنە بارام. ۇرىستا دا كوڭىلدى جۇرەتىن جىگىتتەر.
— مەن دە سەنىمەن بىرگە بارام، قۇرمانعازى. يساتاي اعا رۇقسات ەتەر. ءجۇر، سۇرانايىق...
— توكە ءالى جوق. ءنادىردىڭ سوڭىنان قۋىپ كەتكەن نوياننىڭ جۇزدىگى ءقازىر قايتىپ ورالادى، — دەدى يساتاي ماحامبەتكە. — سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس ەكەن. سۇڭقار عانا توسقان سايىن تولىسىپ، باتىلدانا تۇسپەك. ال ادامداردىڭ كۇمان-كۇدىگى كوبەيەتىن كورىنەدى...
قالدىباي ءوز جىگىتتەرىمەن يساتايدىڭ شاتىرىن جىعىپ جاتىر. زارباي باستاعان جيدەلىلىكتەر جەبەلەرىنىڭ ەسەبىن الىپ، مىلتىقتارىنىڭ بىلتەسىن جوندەپ جاتىر، ءوز جۇزدىگىنىڭ دايىندىعىن تەكسەرىپ ستەپان ءجۇر.
ساربازدار باتا وقىپ بولىپ، اتتارىنا ءمىندى. قاتارلاسىپ، ساپ تۇزەدى، ءار جۇزدىك ءوز الدىنا ءبولىنىپ، انىعىراق كورىندى.
ماحامبەت پەن يساتاي بيىك توبەنىڭ باسىندا الىستاعى ايداۋعا، جاسقۇستىڭ باۋ-باقشاسى مەن جاسىل شالعىنىنا، جاڭگىر حاننىڭ سارايى مەن بەكىنىسى جاققا كوز جىبەرىپ تۇر.
— جۇرەيىك! — دەيدى ماحامبەت يساتايدى اسىقتىرىپ.
يساتاي بولسا ونى ەستىر ەمەس. ءوزى ءىرى بولعانىمەن باسى جۇمساق تۇلپارىنىڭ تىزگىنىن تارتا ۇستاپ، الدەقانداي كوڭىلسىز ويلارعا شومىپ كەتىپتى.
— توكە قايدا؟ سارمان قايدا؟ حاتىمىز گەنەرال-گۋبەرناتورعا جەتتى مە ەكەن؟ — دەيدى يساتاي ويىن سىرتقا شىعارىپ.
— سارماندى توسۋ بەكەر. پاتشا دا، گەنەرال دا، حان دا ءوز جاۋابىن بەردى عوي: كەڭىردەككە — كوك نايزا، كوكىرەككە — كوپ دوپ 36،- — دەدى ماحامبەت اشۋلانىپ.
— ءبىز اجالمەن بەتپە-بەت ايقاسامىز، ماحامبەت. سەن ەكەۋمىز مىناۋ ەلدى دوزاقتىڭ وتىنا باستاپ اپارامىز... قۇتىلار جول جوق. جاڭگىر بىزدەن ايلاسىن اسىرىپ كەتتى. ول كۇش جيىپ، بەكىنىپ ۇلگەردى، — دەدى يساتاي اقىرىن عانا. — قۇرمانعازى مەن شەرنيازدى قاسىڭا ەرتىپ، ءوز جۇزدىگىڭدى ءبولىپ ال دا، بارىپ اناۋ قارت انالاردى، قاتىن-بالالاردى قورعا، اكەت ولاردى جاڭگىردىڭ كورىنەن الىسىراق، جايىقتىڭ ارعى بەتىنە، كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەگى اعايىندارعا اكەت. ءبىراق ەسىڭدە بولسىن — وندا دا تىنىشتىق جوق. ۇلى ءجۇزدىڭ جەرىندە كەنەسارى حان مايدان اشىپ جاتقان كورىنەدى. ءقازىر قازاق جەرىندە تىنىش جاتقان تۇكپىر بولماس...
— مەنىڭ كەرى قايتار جولىم جوق. جەتكەن جەرىم وسى. كەزى كەلگەندە جىر دا ولەدى، جانە دە كەز كەلگەن ماڭگى باقي ءومىر سۇرە المايدى، ءبىراق اقتىق دەمى بىتكەنشە ءوز جىرىن اياقتاپ ولگەنگە نە جەتسىن!
— مەن ەكى ايتقان ەمەسپىن. اپار دەدىم عوي جۇزدىگىڭدى قاتىن-بالانى قورعاۋعا. ولاردىڭ اماندىعى سەنىن، موينىندا، جاقسىلاپ قارا، — دەپ يساتاي داۋىسىن كوتەرە سويلەدى. ءتىپتى ماحامبەتكە اۋىز اشقىزباي قويدى. سوسىن اتىنىڭ باسىن ءتۇرتىس كەيىن بۇرىپ، ساپتىڭ الدىنا شىقتى دا، شوقپارىن كەتەردى.
— قاسيەتتى اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى قولداپ - جەبەسىن ءبىزدى بۇگىنگى جورىقتا! ءبىز ەندى... — يساتاي ءسوزىن اياقتامادى.
— سۇمدىق! زۇلىمدىق، جىگىتتەر! — دەگەن داۋىسپەن قاتار ەڭ شەتكى كۇزەت مۇناراسى جاقتان ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شاپقىلاعان نوياننىڭ جىگىتتەرى كورىندى. نوياننىڭ ءوزى ەن، الدا كەلە جاتىر. ول اتىنىن، باسىن يساتايعا تىرەپ ءبىر-اق تارتتى. ءوڭى قۇپ-قۋ.
— كەشە كەشكە تامان پولكوۆنيك مەركۋلوۆتىڭ سولداتتارى مەن قازاق اسكەرلەرى تەرەكتى كولگە تارتتى... توكە ءشايت بولدى. اسىپ ءولتىرىپتى. بارلىق لينيالىق بەكىنىستەردەن، ورىنبور مەن استراحاننان بىزگە قاراي كوپ اسكەر قاپتاپ كەلەدى. جاسقۇستىڭ اينالاسى زەڭبىرەكتەن كورىنبەيدى، قامالدىڭ ىشىندە گەنەرالدىڭ ءبىر پولك اسكەرى تۇر، — نويان اقىرىن سويلەسە دە ءار ءسوزى اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ، ساربازدار ساپىن لەزدە ارالاپ شىقتى.
- — • و، قۇداي، اپا-قارىنداستى امان ساقتاي گور! كوكتىڭ كارىنە ۇشىرا، جاڭگىر حان، قورقاۋ قاسقىرلارعا جەم بولىڭدار، سۇلتاندار! بالا-شاعانى وق پەن دوپتان امان قىلا گور! — دەدى الدەكىم.
كەپ دۋلىعا، كوك سۇڭگى جارق-جۇرق ەتىپ، ساربازدار ات باسىن بۇرىپ الدى. ويلانىپ جاتار ۋاقىت جوق، ونىڭ ۇستىنە جاڭگىر — حاننىڭ زۇلىمدىعى مەن قاتىگەزدىگىنە اشىنعان مىنا ادامداردى توقتاتۋ مۇمكىن بە ءقازىر؟
— جىگىتتەر، حان مەن پولكوۆنيك گەككە ءبىزدىڭ ەلشىلەرىمىزدى ءولتىردى! قانعا — قان! ولاردىڭ ەلشىلەرى ءبىزدىڭ قولىمىزدا. اسۋ كەرەك سولاردى. جىبەرۋ كەرەك ولىكتەرىن حانعا تارتۋ ەتىپ!..
يساتايدىڭ اتى يەسىنىڭ اشۋىن سەزىپ، الا جونەلدى.
— تارت تەرەكتى كولگە! — اقتابان ايعىر ساربازدار ساپىن قاق جارىپ، العا شىقتى. ودان ماحامبەتتىڭ سىنىق قۇلاق سايگۇلىگى دە قالىسار ەمەس. بۇلارعا ىلەسە ەرسارى، قالدىباي، نويان، ستەپاندار كەلەدى...
بىرىنەن-بىرى وزعىنداعان ساربازدار كەن، دالادا اندىزداي شاۋىپ، زۋلاتىپ كەلەدى. ون-ون بەس شاقىرىمنان سوڭ عانا يسا¬تاي مەن ماحامبەت بىرتىندەپ العا شىعىپ، ساپتى تۇزەدى.
كوتەرىلىسشىلەر اسكەرى ەندى كىرپىدەي تىكىرەيگەن كەپ نايزالى ۇشكىل سىناعا ۇقسايدى. قۇم شاعىلداردى، قالىن، توراڭعىلى توعايلاردى قاق جارا، بەتەگەلى جازىقتى باسا-كوكتەپ العا قاراي زاۋلاپ بارادى.
ماحامبەتتى ەشتەڭە دە تاڭىرقاتقان جوق — يساتايدىڭ جورىقتى قويىپ، اۋىلعا اتتان دەگەن ءسوزى دە، اساۋ باتىردىڭ ءبولىنۋى دە، بەرىش ستارشىندارىنىڭ وپاسىزدىعى دا، بۇلارعا بارلىق بەكىنىستەردەن قارسى اتتانعان پاتشا اسكەرلەرى جايلى حابار دا. وسىلاردىڭ بارىنەن دە توكەنىڭ ءولىمى تۋرالى جامانات وعان قاتتى باتىپ، ەسەڭگىرەتىپ كەتتى. ماحامبەتكە بار پالەنىڭ ۇشىعى توكەنىڭ ولىمىندە جاتقان سياقتى كورىندى. ول ءتىرى قالىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە دەر كەزىندە قايتىپ ورالسا، ءبارى دە باسقاشا بولار ەدى عوي. ول وپاسىزدىققا جول بەرمەس ەدى، ويتكەنى ءنادىردىڭ ساتقىن ەكەنىن بىلەدى عوي. اساۋ باتىر دا كەتپەس ەدى. ءيا، ءبارى دە باسقاشا بولار ەدى دەپ ويلايدى ماحامبەت.
حيۋادا دا، بۇندا دا توكەنىڭ قالقايىپ ءتىرى جۇرگەنىنىڭ ءوزى كوڭىلگە توق، اجەپتاۋىر دەمەۋ بولاتىن. وسىدان ەكى ايداي بۇرىن توكەنى ويدا جوقتا جولىقتىرعاندا قانداي قۋانىپ ەدى ماحامبەت.
سوندا ول توكەنىڭ ءوزى ايتقان ساران، اڭگىمەسىنەن عيراتقا قالاي بارىپ قايتقانىن، سوسىن جيدەلىدەن ماحامبەتكە قالاي جەتكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ ەدى.
ساربازداردىڭ كوشكىندەي سىرعىعان قالىڭ نوپىرىنە تۇسكەن ماحامبەت كوپ تۇياقتىڭ استىندا ىڭىرسىپ جاتقان قارا جەردىڭ گوي-گويىن ەستىر ەمەس. سىنىق قۇلاق تا ونىڭ ويىن بولمەيىن دەگەندەي، بۇلك ەتكىزبەي تەربەتىپ كەلەدى.
ماحامبەتتىڭ ويىنان توكە كەتپەيدى. كازىر دە جيدەلىدەن الديار اتانىن، جورعاسىنا ءمىنىپ جىلىستاعان ءدارۋىشتى كەز الدىنا ايقىن ەلەستەتەدى...
توكە ەندى جيدەلىدەگى ەسىنەن ايىرىلعان قاڭعىباس قايىرشىعا مۇلدە ۇقسامايدى. ءۇن-تۇنسىز، تەرەڭ ويعا باتىپ، وزەن بۇلاق بويلارىندا، ويدىم-ويدىم كوگالداردا عانا دەمالادى، ات شالدىرىپ، سۋ ىشكىزەدى. تۇزدە جالعىز جورتقان جولاۋشىعا ءتان سەرگەكتىكپەن ءتۇن بالاسى ساق ۇيىقتاپ، كىشكەنتاي كەزدىگىن قولىنان شىعارماي ۇستاپ جاتادى.
اتى الىس كەتپەيتىنىن بايقاعان سوڭ تۇندە ارقانداماي بوس جىبەرەتىن بولدى. كەش باتا جاققان وتتىڭ قىزىل شوعىن ءبىر جاعىنا سىرىپ تاستايدى دا، جەل جاعىنا ەر-تۇرمانىن قويىپ، قالقاداعى قىزۋى باسىلماعان جىلى جەرگە جاتادى.
جولشىباي اۋىل كەزىكسە، بۇرىنعىداي ءدارۋىش كەيپىنە ەنىپ، كيىز ۇيلەرگە تۋرا تارتادى. جاڭگىر حاننىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرى جاقىنداپ قالعانىن، كوتەرىلىسشىلەردىڭ انا جەر، مىنا جەردە سۇلتاندار مەم حان تولەڭگىتتەرىمەن قاقتىعىسىپ قالعانىن ەستي جۇرەدى...
مال باققان جالعىز-جارىم جالشىلاردىڭ جاپپاسىندا كۇزگى قىمىزدىڭ قالعان-قۇتقان سارقىتىن ءىشىپ، وت باسىندا جاڭا تۋعان كۇيلەر مەن جىرلاردى تىڭدايدى دا، ءتۇن جامىلىپ، الدياردىڭ كارى جورعاسىنا ءمىنىپ عايىپ بولادى.
باقتاشىلار مەن جىلقىشىلاردان ول كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءجۇز - جۇزگە ءبولىنىپ، كۇللى اتىراۋ بويىن بيلەي باستاعانى جايلى، قاراۋىلقوجا سۇلتاندى تالقانداپ شاۋىپ، كانسلەر بەزبورودكونىڭ دا قونىستارىن تارتىپ العاندىقتارى تۋرالى جانە يساتاي مەن ماحامبەت ءتىپتى جاقىندا، وسى ماڭايدا ءجۇر دەگەندى ەستىدى...
قالىڭ جىڭعىل وسكەن ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلگەندە ءدارۋىش الدىنداعى اۋىلدان ەرتتەۋلى تۇرعان كوپ اتتى كورىپ، قۋانعانىنان ايقايلاپ جىبەردى.
— ەنشاللا، كوزدەگەن جەرگە جەتكەن شىعارمىن، — دەپ اتىنىڭ باسىن اۋىلعا بۇردى. تىزگىننى بوساعانىن سەزگەن جانۋار دا تاسىرلاتىپ جورعالاي جونەلدى.
اۋىلعا جاقىنداي بەرە ءدارۋىش ادامداردىڭ كيىمىنە قاراپ ولاردىڭ يساتاي ساربازدارى ەمەس، ۇزىن مىلتىقتى تولەڭگىتتەر ەكەنىن اڭعاردى دا، تىزگىنىن تارتىپ، اياڭعا اۋىستى. ءدارۋىشتى ەكى كىسى قارسى الىپ، سۇلتاندارشا كيىنگەن بىرەۋگە ەرتىپ اپاردى. قاسىنا ەرگەندەر اۋىزدارىن دا اشىپ ۇلگىرمەدى، ءدارۋىش ات ۇستىنەن دومالاي ءتۇسىپ، بەتىن شاڭعا كومە تاعزىم ەتىپ، دۇعاسىن سارناي جونەلدى. سوسىن قورجىنىنان كىشكەنتاي داڭعىرا مەن ۇستاي - ۇستاي ابدەن جىلتىر بوپ كەتكەن قوزى جاۋىرىنىن شىعارىپ، جىن سوققانداي شىر كوبەلەك اينالىپ بيگە كەتتى.
— ە-ە، ەل كەزگەن باقسى ەكەن عوي، قۇدايدىڭ ق ۇلى، — دەدى سۇلتاننىڭ جانىنا كەلگەن اقساقال، — جىبەر بايعۇستى.
— باقسىلار مىناداي ات مىنبەيدى، — دەپ اسىل كيىمدى ادام دارۋىشكە تەسىلە قارادى. — مۇمكىن، ايلاسى شىعار، مۇمكىن بۇل يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ، جانسىزى شىعار...
— قۇدايدىڭ ق ۇلى عوي. بۇنداي ۇيسىز-كۇيسىز بيشارالارعا مەيىرىمدى بولىپ، ساۋابىن الۋ كەرەك. ەل دەگەن جومارت قوي، استىنا تۇلپار مىنگىزىپ، الدىنا ارۋانا ايداتۋى دا مۇمكىن، — دەدى اقساقال نىق ۇنمەن.
«مىنا ەكەۋى نە دە بولسا باقتالاس ەكەن»، — دەپ ويلاپ قويدى ىشىنەن ءدارۋىش، قۇتىرىنعان ءبيىن توقتاتپاي.
— تاراڭدار! جۇزدىك كەلىپ جەتكەنشە اۋىلدان شىعارماڭدار بۇنى! — دەدى دە تورە ءوزىنىڭ كوشپەلى شاتىرىنا قاراي ءجۇردى. اقساقال دا ارتىنان ەردى.
ءبيىن اياقتاپ، ۇستىندەگى جالبا-جۇلبا كيىمىنىڭ شاڭىن قاققان سوڭ ءدارۋىش الدىنداعى تاس وشاقتا وت جانىپ جاتقان شەتكى قاراشا ۇيگە كەلدى. قازاندا ءسۇت ءپىسىپ تۇر ەكەن. كۇنگە قاقتاعانداي قاپ-قارا بوپ قاتىپ قالعان ەكى شال ارقالارىن ىرگەگە تىرەپ، اقىرىن عانا اڭگىمەلەسىپ وتىر.
— ۇيگە كىر، قۇدايدىڭ پەندەسى، قادامىڭ قۇتتى بولسىن، تابالدىرىعىن اتتاعان ۇيىڭە قىدىر قونسىن. كەل، ۇيگە كىر، — دەدى ولاردىڭ بىرەۋى قوناققا.
كەمپىر ونى ۇيگە كىرگىزدى. داستارقان جايدى. الدىنا ءبىر كەسە تارى قويدى. داستارقان ۇستىنە مايى شىققان سارى ىرىمشىك، ءتۇيىر - ءتۇيىر قۇرت تاستادى.
— ءبىسمىللا، — دەپ ءدارۋىش تاماققا كىرىستى.
— جيدەلىنىڭ بايعۇستارىن قۇرتادى - اۋ، قۇرتادى. جىگىتتەرىن نە ولتىرەدى، نە اباقتىعا ايداتادى. و، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا كور، — دەيدى ءۇي سىرتىنداعى ەكى شالدىڭ بىرەۋى.
— قولدان كەلەر كومەك جوق... — دەيدى ەكىنشىسى. — اقباي دا، دۋلات تا، ءبىزدىڭ قيسىق تورە دە — ءبارى ءبىر جاق.
— كەلگەندە قالاي كومەكتەسەسىڭ؟ قايدا ەكەنىن بىلسەك، سوندا بىردەڭە ەتۋگە بولار. ايتپەسە مىنالاردىڭ جانسىزدارى
سوندا ول توكەنىڭ ءوزى ايتقان ساران، اڭگىمەسىنەن عيراتقا قالاي بارىپ قايتقانىن، سوسىن جيدەلىدەن ماحامبەتكە قالاي جەتكەنىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ ەدى.
* * *
ساربازداردىڭ كوشكىندەي سىرعىعان قالىڭ نوپىرىنە تۇسكەن ماحامبەت كوپ تۇياقتىڭ استىندا ىڭىرسىپ جاتقان قارا جەردىڭ گوي-گويىن ەستىر ەمەس. سىنىق قۇلاق تا ونىڭ ويىن بولمەيىن دەگەندەي، بۇلك ەتكىزبەي تەربەتىپ كەلەدى.
ماحامبەتتىڭ ويىنان توكە كەتپەيدى. كازىر دە جيدەلىدە.ن الديار اتانىڭ جورعاسىنا ءمىنىپ جىلىستاعان ءدارۋىشتى كوز الدىنا ايقىن ەلەستەتەدى...
توكە ەندى جيدەلىدەگى ەسىنەن ايىرىلعان قاڭعىباس قايىرشىعا مۇلدە ۇقسامايدى. ءۇن-تۇنسىز، تەرەڭ ويعا باتىپ، وزەن - بۇلاق بويلارىندا، ويدىم-ويدىم كوگالداردا عانا دەمالادى، ات شالدىرىپ، سۋ ىشكىزەدى. تۇزدە جالعىز جورتقان جولاۋشىعا ءتان سەرگەكتىكپەن ءتۇن بالاسى ساق ۇيىقتاپ، كىشكەنتاي كەزدىگىن قولىنان شىعارماي ۇستاپ جاتادى.
اتى الىس كەتپەيتىنىن بايقاعان سوڭ تۇندە ارقانداماي بوس جىبەرەتىن بولدى. كەش باتا جاققان وتتىڭ قىزىل شوعىن ءبىر جاعىنا سىرىپ تاستايدى دا، جەل جاعىنا ەر-تۇرمانىن قويىپ، قالقاداعى قىزۋى باسىلماعان جىلى جەرگە جاتادى.
جولشىباي اۋىل كەزىكسە، بۇرىنعىداي ءدارۋىش كەيپىنە ەنىپ، كيىز ۇيلەرگە تۋرا تارتادى. جاڭگىر حاننىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرى جاقىنداپ قالعانىن، كوتەرىلىسشىلەردىڭ انا جەر، مىنا جەردە سۇلتاندار مەن حان تولەڭگىتتەرىمەن قاقتىعىسىپ قالعانىن ەستي جۇرەدى...
مال باققان جالعىز-جارىم جالشىلاردىڭ جاپپاسىندا كۇزگى قىمىزدىڭ قالعان-قۇتقان سارقىتىن ءىشىپ، وت باسىندا جاڭا تۋعان كۇيلەر مەن جىرلاردى تىڭدايدى دا، ءتۇن جامىلىپ، الدياردىڭ كارى جورعاسىنا ءمىنىپ عايىپ بولادى.
باقتاشىلار مەن جىلقىشىلاردان ول كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءجۇز - جۇزگە ءبولىنىپ، كۇللى اتىراۋ بويىن بيلەي باستاعانى جايلى، قاراۋىلقوجا سۇلتاندى تالقانداپ شاۋىپ، كانسلەر بەزبورودكونىڭ دا قونىستارىن تارتىپ العاندىقتارى تۋرالى جانە يساتاي مەن ماحامبەت ءتىپتى جاقىندا، وسى ماڭايدا ءجۇر دەگەندى ەستىدى...
قالىڭ جىڭعىل وسكەن ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعا كەلگەندە ءدارۋىش الدىنداعى اۋىلدان ەرتتەۋلى تۇرعان كەپ اتتى كورىپ، قۋانعانىنان ايقايلاپ جىبەردى.
- — ەنشاللا، كوزدەگەن جەرگە جەتكەن شىعارمىن، — دەپ اتىنىڭ باسىم اۋىلعا بۇردى. تىزگىنى بوساعانىن سەزگەن جانۋار دا تاسىرلاتىپ جورعالاي جونەلدى.
اۋىلعا جاقىنداي بەرە ءدارۋىش ادامداردىڭ كيىمىنە قاراپ ولاردىڭ يساتاي ساربازدارى ەمەس، ۇزىن مىلتىقتى تولەڭگىتتەر ەكەنىن اڭعاردى دا، تىزگىنىن تارتىپ، اياڭعا اۋىستى. ءدارۋىشتى ەكى كىسى قارسى الىپ. سۇلتاندارشا كيىنگەن بىرەۋگە ەرتىپ اپاردى. قاسىنا ەرگەندەر اۋىزدارىن دا اشىپ ۇلگىرمەدى، ءدارۋىش ات ۇستىنەن دومالاي ءتۇسىپ، بەتىن شاڭعا كومە تاعزىم ەتىپ، دۇعاسىن سارناي جونەلدى. سوسىن قورجىنىنان كىشكەنتاي داڭعىرا مەن ۇستاي - ۇستاي ابدەن جىلتىر بوپ كەتكەن قوزى جاۋىرىنىن شىعارىپ، جىن سوققانداي شىر كوبەلەك اينالىپ بيگە كەتتى.
— ە-ە، ەل كەزگەن باقسى ەكەن عوي، قۇدايدىڭ ق ۇلى، — دەدى سۇلتاننىڭ جانىنا كەلگەن اقساقال، — جىبەر بايعۇستى.
— باقسىلار مىناداي ات مىنبەيدى، — دەپ اسىل كيىمدى ادام دارۋىشكە تەسىلە قارادى. — مۇمكىن، ايلاسى شىعار، مۇمكىن بۇل يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ جانسىزى شىعار...
— قۇدايدىڭ ق ۇلى عوي. بۇنداي ۇيسىز-كۇيسىز بيشارالارعا مەيىرىمدى بولىپ، ساۋابىن الۋ كەرەك. ەل دەگەن جومارت ك.وي، استىنا تۇلپار مىنگىزىپ، الدىنا ارۋانا ايداتۋى دا مۇمكىن، — دەدى اقساقال نىق ۇنمەن.
«مىنا ەكەۋى نە دە بولسا باقتالاس ەكەن»، — دەپ ويلاپ قويدى ىشىنەن ءدارۋىش، قۇتىرىنعان ءبيىن توقتاتپاي.
— تاراڭدار! جۇزدىك كەلىپ جەتكەنشە اۋىلدان شىعارماڭدار بۇنى! — دەدى دە تورە ءوزىنىڭ كوشپەلى شاتىرىنا قاراي ءجۇردى. اقساقال دا ارتىنان ەردى.
ءبيىن اياقتاپ، ۇستىندەگى جالبا-جۇلبا كيىمىنىڭ شاڭىن قاققان سوڭ ءدارۋىش الدىنداعى تاس وشاقتا وت جانىپ جاتقان شەتكى قاراشا ۇيگە كەلدى. قازاندا ءسۇت ءپىسىپ تۇر ەكەن. كۇنگە قاقتاعانداي قاپ-قارا بوپ قاتىپ قالعان ەكى شال ارقالارىن ىرگەگە تىرەپ، اقىرىن عانا اڭگىمەلەسىپ وتىر.
— ۇيگە كىر، قۇدايدىڭ پەندەسى، قادامىڭ قۇتتى بولسىن، تابالدىرىعىن اتتاعان ۇيىڭە قىدىر قونسىن. كەل، ۇيگە كىر، — دەدى ولاردىڭ بىرەۋى قوناققا.
كەمپىر ونى ۇيگە كىرگىزدى. داستارقان جايدى. الدىنا ءبىر كەسە تارى قويدى. داستارقان ۇستىنە مايى شىققان سارى ىرىمشىك، ءتۇيىر - ءتۇيىر قۇرت تاستادى.
— ءبىسمىللا، — دەپ ءدارۋىش تاماققا كىرىستى.
— جيدەلىنىڭ بايعۇستارىن قۇرتادى - اۋ، قۇرتادى. جىگىتتەرىن نە ولتىرەدى، نە اباقتىعا ايداتادى. و، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا كەر، — دەيدى ءۇي سىرتىنداعى ەكى شالدىڭ بىرەۋى.
— قولدان كەلەر كومەك جوق... — دەيدى ەكىنشىسى. — اقباي دا، دۋلات تا، ءبىزدىڭ قيسىق تورە دە — ءبارى ءبىر جاق.
— كەلگەندە قالاي كومەكتەسەسىڭ؟ قايدا ەكەنىن بىلسەك، سوندا بىردەڭە ەتۋگە بولار. ايتپەسە مىنالاردىڭ جانسىزدارى قايتىپ ورالادى دا، ءبارى جابىلىپ جيدەلىلەردى قورشاۋعا اتتانادى. ءبىزدىڭ اۋىلدان ەشكىمدى دە اتتاپ باستىرماس، اتىپ تاستايدى انتۇرعاندار. ال كەتەرلەرىندە تۇگىمىزدى قويماي توناپ، بار مالىمىزدى ايداپ كەتەر...
— بالالاردىڭ يساتايعا قوسىلعانىن بۇ مۇندارلار كەشە قويماس بىزگە. ماحامبەتتىڭ جىگىتتەرى قوسشاعىلعا جەتىپتى دەسەدى. وسىدان قىرىق - اق شاقىرىم عوي. حابار بەرسە — جيدەلىلەرگە دە، بىزگە دە قول ۇشتارىن سوزار ەدى-اۋ...
— كورەرمىز، الدا ءتۇن بار، ال ءدال ءقازىر سابىر كەرەك، سابىر، — دەپ شالدار اڭگىمەلەرىن اياقتادى. ءدارۋىش كەمپىردىڭ دامىنە راقمەت ايتىپ، ۇيدەن شىقتى.
— اتىڭنىڭ ەرىن ال، ەركىن ءجۇرىپ جايىلسىن، — دەدى شال. — ءبىراق الىسقا جىبەرمە — ايىرىلىپ قالاسىڭ. تولەڭگىتتەرگە سەندەي قۇداي جولىن قۋعان دا ءبىر، ۇرى-قارى دا ءبىر، قارامايدى. ءوزىڭ بىزدىكىنە ءتۇس، جول سوعىپ شارشاعان شىعارسىڭ.
ءدارۋىش جاۋاپ قاتپادى، بىردەڭەنى مۇرنىنان سويلەپ، مىڭگىرلەپ ءجۇرىپ، اتىن ۇستادى دا، ەرىن الىپ، اۋىل شەتىندەگى، بۇلاق جاعاسىنداعى كوگالعا قاراي جەتەلەدى. كۇزەتتە تۇرعان تولەڭگىتتەر وعان بۇلاقتان وتۋگە بولمايدى دەپ اقىرىپ قالدى. ونىڭ وتەيىن دەگەن ويى دا جوق ەدى. اتىن وتقا قويىپ، ءوزى كوك شوپكە اۋناي كەتتى. ءبىر تولەڭگىت بۇيىرىنەن مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ءتۇرتىپ قالدى. ءدارۋىش شار ەتىپ دومالاي جونەلدى.
— تيمەڭدەر وعان، قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىراعىلارىڭ كەلمەسە! — دەپ ايعاي سالدى سۋ العالى كەلگەن قاتىندار.
— ءوي، توبەلەرىڭنەن جاي تۇسكىرلەر! — دەپ ءبىر كەمپىر تاياعىن الا ۇمتىلدى. تولەڭگىتتەر كەيىن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ونىڭ ۇستىنە باقسى جارلىقتى دا بۇزعان جوق، بۇلاقتان اتتاعان جوق قوي. ەندەشە، ۇنايدى ەكەن، جاتا بەرسىن.
بىرتە-بىرتە اينالادا تۇستەن كەيىنگى تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. تويىپ ىشكەن تۇسكى استان كەيىن اسكەرى نە، شوپانى نە ءبارى ءبىر — كىمنىڭ دە بولسا ۇيقىسى كەلەدى، اسىرەسە جاپان دالادا، مىناداي شىجىعان ىستىقتا، اپتاپ قۇمنىڭ ىشىندە كوز شىرىمىن الماي بولمايدى.
ءدارۋىش قوسشاعىل جاقتان كەلەتىن جولعا قاراپ قويدى. ەشكىم كورىنبەيدى، تەك انە ءبىر الاسا جوننان بەرتىندەگى سايعا تايلاعىن ەرتكەن تۇيە ءتۇسىپ كەلەدى...
بۇلاق جاعاسىنداعى قاراۋىلدار اياقتارىن شەشىپ، سالقىن سۋعا جۋىپ وتىر. جىم-جىرت. تولەڭگىتتەر شاتىر جانىنداعى لاپاستىڭ استىندا دەمالىپ جاتىر. ەرتتەۋلى اتتار ۇزىن اقىردىڭ ەكى جاعىندا ءيىن تىرەسە قۇيرىقتارىن سەرمەي شىبىنداپ، اندا-ساندا پىسقىرىنىپ قويىپ، س ۇلى جەپ تۇر.
ءدارۋىش تە ورنىنان تۇرىپ، بۇلاققا بارىپ، اياعىن جۋا باستادى. سوسىن بۇلاق جاعاسىنا جورعاسىن جەتەلەپ اكەلدى دە، قوس الاقانىمەن سۋدى شالپىلداتىپ اتىنا جانە وزىنە شاشۋعا كىرىستى. قاراۋىلدار ونىڭ بۇل ىسىنە العاشىندا كۇلدى دە، ارتىنان كوڭىل اۋدارمادى. بەلۋارلارىنا دەيىن جۋىنعان ولار توڭكەيىپ - توڭكەيىپ جاتا كەتىپ، كوزدەرىن جۇمدى.
وسى ءبىر مەيلىنشە بەيقام ءساتتى پايدالانىپ، ءدارۋىش ەندى عانا اتىنا قونايىن دەپ ۇمتىلا بەرىپ ەدى، تۋ سىرتىنان داۋىل سوققانداي ءدۇر ەتكەن كوپ تۇياقتىڭ ءدۇسىرى مەن ايقايلاعان قۋاتتى ۇران ەستىلدى:
— ايراي!...
الگىندە تايلاقتى تۇيە كورىنگەن جوننان قارابارقىنداي شاپقان اتتى اسكەر قاپتاپ كەلەدى ەكەن. توسىننان ابدىراپ، ساسقالاقتاپ قالعان قاراۋىلدار ءا دەگەندە زاۋلاپ كەلە جاتقان ساربازدارعا ءدارۋىش ءتارىزدى اڭىرايا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، ارتىنشا جالما-جان مىلتىقتارى مەن ەتىكتەرىن الىپ، اسىعىستا اتتارى مەن قارۋ-جاراقتارىن ءالى سايلاپ ۇلگىرمەي ساپىرىلىسىپ جاتقان تولەڭگىتتەرگە قاراي جۇگىردى.
— اتىڭدار انالاردى، اتىڭدار مىلتىقپەن! — دەپ اقىردى تەرە. ءبىراق كەش قالعان ەدى.
— مىنىڭدەر اتتارىڭا! — دەپ باقىردى تورە.
— ايرا-ا-اي! — دەگەن جىگىتتەردىڭ ۇرانى قۇلاق جارىن بارادى. ولاردىڭ قارا جەردى قويۋ شاڭعا كومگەن قالىن، ءنوپىرى جاقىنداپ-اق قالدى. جىگىتتەردىڭ قولىنا تۇسۋدەن قاشقان تورە جاساعى باسقا جولعا بۇرا تارتىپ ەدى، بۇل جاقتان دا الدارىنان ات ويناتقان ساربازدار شىعا كەلدى.
— ارۋا-ا-اق! ارۋ-ا-اق! — دەپ جارىلا شاپقان جىگىتتەر اۋىلدى ەكى جاعىنان قاۋسىرىپ اكەتتى. بەتالدى، كەزدەمەي اتىلعان وق ولاردى بوگەي المادى، دارىماي دالاعا كەتىپ جاتىر. ساربازدار ات جالىنا جابىسىپ الىپ، قولدارىنداعى قايقى قىلىشتارىن جالاڭداتىپ، سۇستى نايزالارىن كەزەنە ۇستاپ ۇشىرتىپ كەلەدى. اۋىل تۇرعىندارى — شالدار مەن قاتىندار تولەڭگىتتەردى باس سالىپ، اتتارىنان، ارقان تاستاپ، اۋدارىپ الىپ جاتىر.
نە بولعانىنا ءالى دە تۇسىنبەي بۇلاق باسىندا تۇرعان ءدارۋىشتىڭ قاسىنان ساربازدار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شاپقىلاپ ءوتىپ كەتتى. ءدارۋىشتىڭ ۇستىندە ەر-تۇرمانى جوق جورعاسى دا تۇياق دۇبىرىنە ەلىگىپ تۇرا الماي، سولارمەن بىرگە كەتتى...
ازدان سوڭ اتىس تا توقتادى. تولەڭگىتتەر مەن تورەنىڭ ءوزى توڭكەرىلىپ قالعان شاتىردىڭ جانىندا قولعا ءتۇستى.
— الاقاي، ماحامبەت پەن يساتايدىڭ سارباز دارى كەلدى! — دەپ ايقايلاپ ءجۇر ءۇي -ۇيدەن شىققان بالالار مەن قاتىندار.
— ۋا، جاساعان! ماحامبەت سۇڭقاردىڭ ءوزى قوناققا كەلدى بىزگە! — دەپ ۇستىندەگى كيىمى ءورىم-ورىم ءبىر جىگىت ساربازدارعا قاراي جۇگىردى.
— ەنشاللا، مەنىڭ دە ساپارىم اياقتالدى، — دەپ كۇرسىنىپ قويدى دا، ءدارۋىش ەر-تۇرمانىن تاستاعان ۇيگە قاراي اياڭدادى.
قورجىنىن شەشىپ الىپ، يىعىنا سالدى. سوسىن يەسىز ۇيگە كىرىپ، كەرەگەدەگى وجاۋمەن شەلەكتەگى مۇزداي بۇلاق سۋىنان ءىشتى دە، جەڭىلگەندەرگە سوت قۇرىپ جاتقان جەڭىمپازدار توبىنا قاراي اياڭدادى.
ول جىگىتتەرگە بارلاي قاراپ كەلەدى. ءبارى دە ساليقالى، سابىرلى ءجۇر. قىمىز بەن ايران قۇيعان كەسەلەردى شالدار مەن كەمپىرلەردىڭ قولىنان ىزەتپەن باس ءيىپ السا، ال قىزداردىڭ قولىنان كۇلىم قاعىپ، قالجىڭ ايتىپ قابىلدايدى. اۋىل اقساقالدارى جومارتتىقتىڭ جارىسىنا تۇسكەندەي بوپ قۇراق ۇشىپ ءجۇر: ساربازدارعا قوناعاسىعا دەپ اتاپ سويعان ايعىردىڭ ەتىن اسۋ ءۇشىن ءبىر توپ كىسى الدە قايدان تايقازان الىپ كەلەدى. بالالار ساربازداردان دۋلىعالارىن سەسكەنبەي سۇراپ الىپ، جىگىتتەردى قارقىلداتىپ كيىپ كورىپ ءجۇر. ەندى ءبىر جىگىت دومبىرانى تۇزەپ الىپ، ءبىر قاقپاي جەلدىرمەنى سالدىراتا تارتىپ كوردى دە، دالانىڭ ىنساپ - تويىمى جوق جۋاندارىن ۋىتتى سەزبەپ اياۋسىز تۇيرەپ، ولتىرە شەنەيتىن اتاقتى سىپىرا جىراۋدىڭ ۇستاراداي وتكىر تولعاۋىن سوقتىرتا جونەلدى.
— ۋاھ-ھاي! — دەپ ەلىكتىرە تۇسەدى ءانشىنى دوستارى. ساربازدار جينالا باستادى. دومبىرا قولدان-قولعا ءوتىپ، ءان دە جالعاسا بەردى.
— ءاي، دومبىراشىلار، قۇرمانعازىنىڭ كۇيىن كىم بىلەدى؟ تارتىڭدارشى!..
ەرەسەك جاۋىنگەرلەر ەر-تۇرماندارىن جوندەپ، كۇكىرتپەن اتىلاتىن مىلتىقتارىن تازالاپ، ءبىر جاپىراق كيىزبەن نەمەسە ءبىر ۋىس شوپپەن اتتاردىڭ ارقاسىن، شوقتىعىن ءسۇرتىپ قۇرعاتىپ ءجۇر.
ىستىق ءالى قايتا قويماعان. كەيبىرەۋلەر كىرەۋكەلەرىن شەشىپ تاستاپتى، ەندى بىرەۋلەر جەڭىل قالقاندارىن نايزالارىنىڭ ۇشىنا ءىلىپ، باستارىنا كولەڭكە ءتۇسىرىپ تۇر.
ىلگەرىلەگەن سايىن اتتار دا، ادامدار دا كوبەيىپ، جەر تارىلا بەردى.
ءدارۋىش قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ توپ ورتاسىنا دا جەتتى. كوگى ادام قاۋمالاعان ۇلكەن الاڭدا جەڭىلگەن جاۋدىڭ جەڭىمپازداردىڭ اياق استىنا تاستاعان قارۋ-جاراقتارى جاتىر. تۇتقىندار توبى بىرىنە-بىرى سىعىلىسىپ الاڭنىڭ ارعى شەتىندە تۇر.
ءدال قارسى الدىنان، سالت اتتى ساربازداردىڭ قاق ورتاسىنان ماحامبەتتى كورىپ، ءدارۋىش توقتاي قالدى.
— بولدى... اللا ريزا بولسىن، جەتتىم - اۋ ايتەۋىر... — ول اقىننان كوزىن الماي، كۇرسىنىپ قويدى دا، بەلىن جازدى. ماحامبەتتىڭ جانىندا جانتاس بار. باسقالارىن ءدارۋىش تانىمايدى. ايتەۋىر اقىننىڭ قاسىندا تۇرعانداردىڭ ءبارى دە شەتىنەن سىمباتتى، جاۋىرىندارى قاقپاقتاي، اسپاي-ساسپاي سالماقپەن قيمىلدايتىن وڭشەڭ جاس جىگىتتەر ەكەن. ماحامبەتتىڭ ءوزى دە حيۋاداعى قالپىنا مۇلدە ۇقسامايدى. كەلبەتىندە كەلىسىمدى تاكاپپارلىق پەن ۇستامدى ايبىندىلىق بار، داۋىسى دا كوڭىلدى، اشىق.
ماحامبەتتىڭ الدىندا ءبىر كيەر شەكپەنى قاق ايىرىلعان تورە تىزەرلەپ وتىر.
— بۇنىڭ ماعان كەرەگى جوق. يساتايعا اپارالىق. ات سوڭىنان جۇگىرسىن دە وتىرسىن. نۇرەكە، ءوزىڭ يە بول، — دەدى اقىن ەبەدەيسىز شومبال ساربازعا قاراپ. توكە دە تاني كەتتى. ءسۇيىنقارا باتىردىڭ دوسى نۇرالى عوي.
— موينىنا يت قۇساتىپ قارعى تاعىپ، جىپكە بايلاپ، جەتەلە دە وتىر، ايتسىن جولشىباي قانشا بوزداقتى جەر جاستاندىرعانىن، — دەدى جانتاس.
— وندا شارۋاڭ بولماسىن. ءوزىم بىلەم، — دەپ دۇڭك ەتە ءتۇستى دە، نۇرالى بوزارىپ كەتكەن تورەگە قاراي ءجۇردى.
— انا قاراشى، ماحامبەت! — دەدى جانتاس كوڭىلدى ۇنمەن. — بالابەك الگى شولعىنشىلاردى اقىرى ۇستاپ تىنىپتى! — جون جاقتان ءبىر توپ سارباز كورىندى. قولدارى بايلاۋلى سولداتتاردى الدارىنا سالىپ ايداپ كەلەدى. ەكى-ۇش اتتىڭ ۇستىندە ەرگە كولدەنەڭ وڭگەرگەن ولىكتەرى بار.
— شەش قولدارىن! — دەپ ءامىر بەردى ماحامبەت بالابەككە سولداتتاردى قاستارىنا ايداپ اكەلگەندە. ارالارىندا وفيسەر بار ەكەن.
— ال كاپيتان، بىزگە نە ايتاسىڭ؟ — دەدى ماحامبەت. — شۋ ازداپ باسىلايىن دەدى. — سەندەردى گەنەرال پەروۆسكيي ءبىزدىڭ جاققا نە ءۇشىن جىبەردى؟
— سەنىڭ قاراقشىلىق ىستەرىڭە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، ماحامبەت! — دەدى وفيسەر.
— ارقان تاقتا باس تاقىمعا! جەندەتتەردى قىردا قالاي جازالايتىنىن ءبىلسىن! — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى توپ.
— داۋىسىن، تانىس قوي ءوزىڭنىڭ! كىمسىڭ؟ — دەدى ماحامبەت تۇتقىننىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ.
— كاپيتان شۋستيكوۆپىن، — دەدى وفيسەر.
— بۇرىنعى پورۋچيكسىڭ عوي! — دەپ كەسىپ ايتتى ماحامبەت. — ماعان قازاق بالالارىنىڭ ساۋداعا تۇسەتىندىگىن ايتقان سەنسىن، عوي، ورىس گرافى مەن قازاق حانىنىڭ قاراۋ ىستەرى جايلى دا ايتقان سەنسىڭ. ال ەندى بۇگىن گەنەرال پەروۆسكييدىڭ جارلىعى بويىنشا سۇلتانعا كومەكتەسپەك بوپ كەلگەن ەكەنسىڭ عوي؟.. ءبىلىپ ال وندا: سۇلتاننىڭ اسكەرلەرى الدەقاشان تالقاندالعان، جەرى مەن مالىن تۇپكى يەلەرىنە ءبولىپ بەرگەنبىز. قاراۋىلقوجانىڭ ءوزى قيراشتاعى قىرعىننان ارەڭ قاشىپ شىقتى، — ءقازىر اۋىلىندا بولار ايتپەسە كۇيەۋ بالاسى جاڭگىر حانعا بارىپ پانالاعان شىعار. ءبىز سوعىسساق، گەنەرال پەروۆسكييمەن ەمەس، ءوز سۇلتاندارىمىزبەن جانە حانمەن سوعىسىپ ءجۇرمىز. مۇمكىن، گەنەرالعا ءبىزدىڭ جورىقتارىمىز ۇنامايتىن شىعار، بوكەيدىڭ بولتىرىگى جاڭگىر حان بەرىش، شەمەكەي، شاپىراشتى، اداي، شەركەش كەدەيلەرىنىڭ قالعان-قۇتقان قونىستارىن تارتىپ الىپ، سەندەرگە بەرمەك قوي، گەنەرالدىڭ بىزگە وشىگەتىن سەبەبى دە سول شىعار؟!
— مەن سولداتپىن، ماحامبەت. سولدات بولعاندىقتان دا ءوز گەنەرالىمنىڭ بۇيرىعىن ورىندايمىن، — دەدى شۋستيكوۆ.
— باس تاقىمعا! بۇل جەردە ءسوز ەمەس. ارقان كەرەك، — دەپ ەكى سارباز شۋستيكوۆتى شىرق اينالدى ءدال تاستالعان بۇعالىق وفيسەردىڭ موينىما ورالا كەتتى. — ال-ەي، جول بەر! جىگىتتەر، قوناققا جول بەرىڭدەر! — ءبىر سارباز ارقاننىڭ ۇشىن تاقىمىنا باستى.
— توقتا، سابىر ساقتاڭدار! — دەپ ايعاي سالدى ماحامبەت. — ءاي، جىگىت، تارت اتىڭ باسىن!
— تاستا ارقاندى!
— قايسىڭنىڭ باۋىرىن، ايقاستا ولمەي، مىنا سولداتتاردىڭ قولىنان ءولىپ ەدى؟ — دەدى ماحامبەت.
— بۇلار ءالى ۇلگىرە قويعان جوق... — دەپ بارىپ ۇندەمەي قويا قويدى الدەكىم. ەنتەلەگەن ەل قاق جارىلىپ جول بەردى. جىگىتتەر ولىكتەردى يىققا سالىپ الىپ ءوتتى.
ماحامبەت اتىنان ءتۇسىپ، تىزە بۇكتى. قالقان - قىلىشتارى سالدىراپ، بارلىق جاۋىنگەرلەر، وفيسەر مەن ونىڭ سولداتتارىنان باسقا، بارشا ەركەك جۇگىنىپ وتىرا قالدى. باسىنا سالدە وراعان شال ساربازداردى ارالاپ ءوتىپ، ولىكتەردىڭ باس جاعىنا بارىپ وتىردى دا، الاقانىن اسپانعا جايىپ، قۇران وقي باستادى.
— انتۇرعاندار، ءبىزدىڭ ادامىمىزدى دا وزدەرىنشە شوقىندىرىپ جاتىر... — دەدى تىستەنە سويلەپ ءبىر'سولدات. ءدارۋىش جاڭا عانا بايقادى، قازا بولعان ساربازدار مەن تولەڭگىتتەردىڭ اراسىندا ورىس سولداتىنىڭ دا دەنەسى بار ەكەن. كاريا دۇعاسىن بارشاسىنا ءبىر-اق باعىشتاپ وتىر.
شۋستيكوۆ سولداتقا ىزالانا قارادى. اناۋ جىم بولدى. قازاقتاردىڭ ءبارى ەكى الاقاندارىن الدىنا جايا ۇستاپ، شالدىڭ ءسوزىن قايتالاپ وتىر. اقىرى وفيسەر دە شىداي المادى: بوتەن ەلدىڭ عۇرپىن سىيلاپ، تىزەسىن بۇكتى، ونى كورگەن سولداتتار دا تىزەرلەدى.
— جاتقان جەرلەرى جايلى بولسىن، توپىراعى تورقا بولسىن!
— بۇگىنگى شىعىنىمىز نەشەۋ؟
— ون، — دەدى جانتاس ماحامبەتكە. — بەسەۋى جارادار.
- — ءبىز قانشاسىن قۇرتتىق؟
— ون ءۇش تولەڭگىتتى...
— بىزدەن ەكى ادام شىعىن بار، ءوزىمىز ءبىر سولداتتى و دۇنيەگە اتتاندىردىق، — دەدى بالابەك.
— - سولداتتىڭ سۇيەگىن جولداستارىنا بەرىڭدەر. ءوز سالتتارىمەن قويسىن، — دەدى ماحامبەت.
سالدەلى شال ءشايت بولعانداردى جەرلەيتىن جوتاعا قاراي اياڭدادى. جوتانىڭ دال توبەسىندە جاڭا قازىلعان قابىرلاردىڭ اۋىزدارى اپانداي بوپ ۇڭىرەيىپ كورىنەدى. شالدىڭ سوڭىندا اتتارىن جەتەلەگەن جاۋىنگەر، ساربازدار كەتىپ بارادى...
— باسىمىزعا تۇسكەن بار پالەنى اكەلگەن ازىرەيىل — مىناۋ! جەندەتتەردى باستاپ كەلگەن دە وسى، جيدەلى كوشىن ىزدەگەن دە وسى! تولەڭگىتتەرگە ءبىزدى اياما دەگەن دە وسى. بۇگىنگى ۇرىستا قىرشىنىنان قيىلعان بوزداقتاردىڭ قانى الاشانىڭ وسى تورەسىنىڭ موينىندا، — دەپ اۋىلدىڭ شال-شاۋقانى قيسىق تورەگە تاپ بەرىپ ەدى، نۇرالى جولاتپاي، تاراتىپ جىبەردى.
— وندا شارۋالارىن، بولماسىن. ءوزىم بىلەم، تەك يساتايدىڭ ءسوزىن كۇتەلىك. ماحامبەتتىڭ شەشىمىن ەستىدىڭدەر عوي؟
— بالابەك، قىلىشىن قايىرىپ بەر، — دەپ ماحامبەت شۋستيكوۆتى كورسەتتى دە، قاسىنا ەرسارى، جانتاس جانە بالابەك ۇشەۋىن ەرتىپ، قازا تاپقان ساربازداردى قاستەرلەپ كومىسۋ ءۇشىن جوتاعا قاراي ءجۇردى.
مارقۇمداردىڭ دۋلىعاسىنا قاراپ جوقتاۋ ايتقاندارعا جايلاپ قوسىلىپ، كوز جاستارىن سۇرتكىشتەگەن اۋىل ايەلدەرى بۇلاق جاعاسىنا ۇلكەن داستارقان جايىپ، اسقا دايىندالىپ جاتىر. وت جاعىلىپ، اسىلعان ەت بۇرق-بۇرق قايناۋدا.
ولگەندەردىڭ دەنەسى قارا جەردىڭ قۇشاعىنا بەرىلگەن سوڭ جانتاس باستاعان ەلۋ جىگىت اۋىلدان شىعىپ، قۇم كەشكەن جيدەلى كوشىن قارسى الۋعا نوياننىڭ الدىنان شاپتى.
ماحامبەت الگىندە باتا وقىعان وسى اۋىلدىڭ اقساقالىڭ ۇيىنە سالەم بەرۋگە كەتتى. قولىندا ابدەن قۋراپ، جارىلايىن دەپ تۇرعان كىشكەنتاي داڭعىراسى بار، ۇستىنە شاق باسقان ەسكى -قۇسقى بىردەمەلەردى ءىلىپ العان، ۇزاق جولدان، شىجىعان كۇننەن ارىپ-اشىپ، قاپ-قارا بوپ قاتىپ قالعان ءدارۋىش تە سوڭىنان ىلەسە كەلدى.
— ءجونىڭدى ايتشى، قۇدايدىڭ ق ۇلى؟ تابالدىرىعىمدى جاقسىلىق حابارمەن اتتاساڭ ەتتى؟! — دەدى ءۇي يەسى.
— مىڭ جاسا، اقساقال! ورەسكەلدىك جاساسار — كەشىرىم ەت، مەن ماحامبەتكە كەلدىم.
اقىن جالت قارادى. ءدارۋىش قوينىن سيپالاپ از تۇردى دا، جىپ-جىڭىشكە، نازىك ناقىش، ورنەگى بار كۇمىس بىلەزىك الدى. بۇنداي بىلەزىكتەردى ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ ەڭ شەبەر زەرگەرلەرى عانا جاسايدى.
اقىن بىلەزىكتەن كوز الا الماي تۇر. جىلى ۇشىراپ، ءبىر ءتۇرلى تانىس كورىنەدى. قايدا كورىپ ەدى؟
حيۋادا ما؟ وندا نۇربال... ءيا، بۇل نۇربالدىڭ بىلەزىگى! ماحامبەتتىڭ ءوزى اپەرگەن بولاتىن حيۋادا، ەكى كوزى بادىرايىپ، دارۋىشكە بۇرىنعىدان دا تاڭىرقاي قارادى. اناۋ تاقياسىن شەشتى. سوسىن ءۇي ىشىندەگىلەردى تاڭ قالدىرا تامساندىرىپ، تەر مەن كىردەن ساتپاقتانا كەپتەلىپ قالعان باسىنداعى بەت قابىن جۇلىپ الدى. توبەسىندە ءبىر تال شاشى جوق جالتىر ەكەن...
— توكە، توكە، — دەپ ماحامبەت بىلەزىكتى قولىنان ءتۇسىرىپ الا جازداپ دارۋىشكە ۇمتىلدى. ءۇي ىشىندەگىلەر، تاڭ-تاماشا. سىلەيىپ وتىر.
— سابىر، ماحامبەت. راس، مەن قۋانىشتى، جاقسى حابار اكەپ تۇرعانىم جوق. ال سەن جيدەلى كوشىنىڭ الدىنان جىگىتتەردى شاپتىرىپ وتە دۇرىس ىستەدىڭ. مەن سول اۋىلدان كەلەمىن، دۋلاتتىڭ نوكەرلەرىمەن قاقتىعىستارىن ءوز كوزىممەن كەردىم. سوندا قۇرمانعازىنىڭ كۇيىن تىڭداپ، نوياندى كوردىم. ءبىراق نويان مەنى تانىمادى. مەن كەرۋەن جولىمەن كەلدىم، ال ولاردىڭ كوشى قۇم ارقىلى كەتتى.
— ال مىناۋىڭ نە؟ — دەپ ماحامبەت بەت قاپتى كوزدەدى. نوياننىڭ الدىندا نەگە شەشپەدىڭ مۇنىڭدى؟
— قۇداي ءبىلسىن! بۇل بولماسا، مەنىڭ ساعان جەتەر - جەتپەسىن ەكى تالاي ەدى عوي. ءوزىڭ بىلەسىڭ، قاتىن-بالا دەگەننەن جۇردايمىن، نۇربال تۋعان قىزىم سياقتى بوپ كەتىپ ەدى، اقتىق، ءوتىنىشىن قالاي ورىندامايىن. عيراتقا جەتكىزىپ سال دەگەنىڭدە سەنىڭ ءسوزىڭدى دە جەرگە تاستاماپ ەم عوي. ءبارىن دە ءوزىڭ ايتقانداي عىپ ىستەدىم. نۇربالدى ۇيىنە اپارىپ سالدىم. اكەسى مارقۇمدى كورە المادىق، سودان تاۋداعى تۋىسقاندارىنا الىپ باردىم... ءبىراق ولار نۇربالدى بەزەك قاعىپ جولاتپادى، ىشىندە ەندى-ەندى تۋايىن دەپ جۇرگەن بالاسى بارتۇعىن. ەكەۋمىز ءبىر شاتقالدا كۇنەلتتىك، مەن بولسام، اڭ اۋلايمىن، ول وشاق باسىندا. ءبىر كۇنى سۋعا كەتتى دە، سودان ورالمادى. جارتاستىق تۇبىندە جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الدىم. شاماسى، تولعاعى كەپ قالعان سوڭ بىرەۋ-مىرەۋدى شاقىرايىن دەپ جارتاستىڭ باسىنا شىعىپ، سودان ابايسىزدا ۇشىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ءدال قالاي بولعانى ءبىر قۇدايدىڭ وزىنە عانا ايان... سوندا ماعان وسى بىلەزىكتى بەرىپ: «ماحامبەتتى قايتسەڭ دە ىزدەپ تاپ، مىنا بىلەزىكتى قولىڭنان تاپسىر، كەزىنە شوپ سالعان جوقپىن، ايتا بار، ناق سۇيەرىم ءبىر ءوزى ەدى»، — دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى...
ماحامبەت اۋىر كۇرسىنىپ كيىزگە وتىردى. ال سىرتتا اس بەرىلە باستادى. بارشى پالۋانداردىڭ جەكپە-جەككە شىققانىن جاريالاپ، ات ويىنىنا قاتىناساتىن جىگىتتەردىڭ سايلانىپ دايىن تۇرۋى كەرەكتىگىن حابارلادى... ءبىراق ماحامبەت جارشىنىڭ جەر جارعان داۋسىن دا، شىرقالعان ءاندى دە، ساربازداردىڭ ايقايىن دا ەستىر ەمەس...
مىنە ءقازىر دە ول استىنداعى سىنىق قۇلاقتىڭ جەلدەي ەسكەن جورعاسىن سەزەر ەمەس، دۇرىلدەگەن جەر ءدۇبىرىن، ارىنداي شاپقان اتتى اسكەردىڭ ءدۇبىرىن دە ەستىر ەمەس. ۇندەمەس توكەنى، بۇقارا مەن حيۋا ساپارىنداعى اينىماس جان جولداسىن ويلاپ كەلەدى.
«توكە حان ورداسىنا بارعان شولعىنشىلىقتان امان ورالعاندا بەرىش ستارشىندارىنىڭ وپاسىزدىعىنا دا، اساۋ باتىردىڭ تايقۋىنا دا جول بەرمەس ەدى-اۋ»، — دەپ قايتالاي بەرەدى ىشىنەن. جولسىز جازىقتىڭ ءبىر تۇسىنان ساربازدارعا ازعانتاي توپ قوسىلىپ، يساتايمەن ىلەسىپ شابا بەرگەنىن بايقاعان دا جوق. ولار تەرەكتى كولدەگى اۋىلداردىڭ قونىستارىنان تىك كوتەرىلىپ، ىسقاياق جول كوزەرلەردىڭ باستاۋىمەن نارىنقۇمعا ءسىڭىپ كەتكەنىن، ال الداعى جولدىڭ ءبارى لينيالىق بەكىنىستەردەن كەلگەن ورىس سولداتتارىنىڭ قولىندا ەكەنىن ايتتى... تەرەكتى كولگە باراتىن جولدى بايماعامبەت سۇلتاننىڭ تولەڭگىتتەرى مەن پولكوۆنيك مەركۋلوۆتىڭ قازاق-ورىس اسكەرلەرى باسىپ الىپتى. ولاردىڭ قولىندا جانە ەكى اۋىل قالعان. مەركۋلوۆتىڭ شتابىندا زۇلقارناي دا بار كورىنەدى. وسى حاباردى جەتكىزگەن جىگىتتەردىڭ ىشىندە يساتايدىڭ بالاسى جاقيا بار ەدى.
كۇن بيىل ادەتتەن ۇزاق ىستىق بولدى. قوڭىر كۇز دە كوپكە سوزىلدى. قاراشا تۋسا دا نە جاڭبىر، نە قار جاۋمادى.
بۇگىن دە اسپان شايداي اشىق، تەك باتىس جاقتا عانا جۇلىم - جۇلىم بۇلت كورىنەدى.
— قۇداي ءبىزدى شىنىندا دا قولدايدى ەكەن. — بالابەك مىنگەن ات سىنىق قۇلاقتان ءبىر تابان قالماي كەلدى. — - سۋىق تا جىبەرەر ەمەس، جاڭبىر دا جاۋعىزار ەمەس. اسپان جاعى جاقسى بولعانىمەن مىنا ءوزىمىزدىڭ قارا جەردىڭ ءۇستى جەتىسپەي تۇر-اۋ...
— قويشى زارلاماي، بۇل جەر ساعان حيۋا ەمەس، — دەدى جانتاس، ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. بۇل بالابەككە ىلەسە، ماحامبەتتىڭ ىنىلەرى — يسا مەن مۇسانىڭ الدىندا كەلەدى.
— حيۋانىڭ نەسى بار ەكەن؟ وندا ءقازىر ءتىپتى جىلى.
— مەنىڭ ءسوزىم ول جايلى ەمەس. ساعان وندا ءار بۇرىشتان جان العىش جەندەت نەمەسە جانسىز سىعالاپ تۇرعانداي كورىنۋشى ەدى عوي...
— ماعان دەيسىڭ بە؟ ءوي، ناعىز قويان جۇرەك ءوزىن، ەدىڭ عوي. بۇگىن ءتىپتى باتىرسىنىپ كەتكەن ەكەنسىڭ. كورەرمىز كۇشىڭدى شايقاستا...
— سەنىمەن شايقاسقا دەيىن-اق كۇش سىناسۋعا بولادى. ازدان سوڭ ات شالدىرامىز. دايىندال جەكپە-جەككە. ۇستاسقان جەردە - اق الىپ ۇرىپ، استىما باسپاسام، توبەمنەن جاي ءتۇسسىن...
كوپ كۇتىپ قالارمىز. جاي كوكتەمدە عانا وينايدى ەندى، — - دەپ قارق-قارق كۇلدى بالابەك. — ودان دا شەرنياز سەنىن، بوسپەلىگىڭدى ولەڭگە قوسسىن...
شەرنياز بەن قۇرمانعازىنى كورمەك بولىپ، ماحامبەت ۇزەڭگىسىنە تۇرىپ، ساربازدارعا كوز جىبەردى. اتتى اسكەر كەڭ جازىققا بىتىراي جايىلىپ، بىرەر شاقىرىمداي اۋماققا شۇباتىلا جورتىپ كەلەدى. ءار جۇزدىكتىڭ الدىندا جۇك ارتقان اتتار مەن ازىق - تۇلىكتىڭ ارتىعىن تيەگەن نار تۇيەلەر تايراڭداپ بارادى. تالايلاردىڭ جەتەگىندە ءتول اتتارى بار. گۋلەپ كەلە جاتقان وسىناۋ زور ءنوپىردىڭ ىشىنەن ءبىر جۇزدىكتى ەكىنشى جۇزدىكتەن اجىراتىپ الۋ قيىن ەدى. قۇرمانعازى مەن شەرنياز نوياننىڭ باسقارۋىنداعى ادايلار مەن قىپشاقتاردىڭ ارالاس جۇزدىگىندە كەلەدى. نوياننىڭ قاشانعى ادەتى عوي — بۇلار باسقالاردان وزىڭقىراپ، الدا بارادى. يساتاي دا سول الدىڭعى توپتا. انەكي تۋى.
ماحامبەت سىنىق قۇلاقتى تەبىنىپ قالدى دا، ءبىر جىگىتتەن سوڭ ەكىنشى جىگىتتى باسىپ وزىپ، العا قاراي اعىزا جونەلدى...
بىرتە-بىرتە ساربازداردىڭ ساپى سىعىلىسىپ، قاتار تارىلايىن دەدى. جول دا جىڭىشكەرىپ ەكى بۇيىردەن الاسا قىرلار قىسا باستاعان سايعا ءتۇستى.
ماحامبەت تە يساتايعا جاقىنداي ءتۇستى. ساۋراننىڭ ءداۋ تۇياقتارىمەن توپىراقتى اسپانعا اتا زۋلاعان بىركەلكى جورعاسىن دا كورىپ كەلەدى. كوتەرىلىسشىلەر شۇباتىلا سوزىلىپ، جوسىلا سىرعىپ كەپ، تار اڭعارعا قۇيىلا باستادى.
تۋ ۇستاعان ەرسارى العا شىعىپ، نوياننىڭ جۇزدىگىمەن بىرگە شاتقالعا كىرە بەرگەنى دە سول ەدى، كۇتپەگەن جەردەن قاق ماڭدايدان جاسىرىن قالقادان زەڭبىرەكتەر گۇرس ەتە ءتۇستى.
دوپپەن اتتى. ءبىر ەمەس، ەكىنشى دۇركىن تاعى دا وق بوراتتى. ىلە جولدىڭ ەكى جاعىنداعى قىرقا - قىرقانىڭ جالىنان اتقا مىنگەن سولداتتار مەن قازاقتار كورىندى.
زەڭبىرەك ءۇنىن ەستىمەگەن دالا سايگۇلىكتەرى جىن سوققانداي بولدى. اسپانعا شاپشىپ، شىڭعىرا كىسىنەپ، باسىنا يە بەرمەي الا قاشىپ ءجۇر. ءبىر ءسات ءبارى ىعى-جىعى ارالاسىپ، ساپىرىلىستى دا كەتتى. ارتتاعىلار الدىڭعىلارعا كەپ سوقتىقتى. جۇك ارتقان اتتار مەن تۇيەلەر جاپ ساۋعالاپ، بەتالدى قاشىپ، ساربازداردى تاپتاپ كەتە جازدادى. اينالا قويۋ شاق مەن ءوق-دارى تۇتىنىنەن كورىنبەي كەتتى.
— قالدىباي! — دەپ ساربازداردىڭ داۋسى مەن اتتاردىڭ كىسىنەگەن ۇنىنەن اسىرا ايقاي سالدى يساتاي. — زارباي مەن ستەپانعا قاراي بۇزىپ وتىڭدەر! شىعارىڭدار جۇزدىكتەرىڭدى، وڭ قاپتال مەن سول قاپتالدى قورعاڭدار! جارالىلار مەن ولگەندەردى تاستاماڭدار! ۋا، بوگەلمە!.. شىرقالاردان وتكەن سوڭ جول بويىندا توعىسالىق!
يساتاي ۇزەڭگىسىن تىرەپ، ات ۇستىندە تىك تۇردى، ۇستىندە بولات سەمسەرى جارق ەتتى.
— نويان! ءيا ءسات! بىتە زەڭبىرەكتەردىڭ وڭەشىن! — سارداردىڭ زور ءۇنى ساربازدارعا قامشى بولدى. سەمسەرلەرىن سۋىرىپ، قاتارلارىم توپتال الدى دا، يساتايدىڭ سوڭىنان سەلدەي اعىپ قاپتاي جونەلدى. جول ءجۇرىپ كەلگەن اتتارعا دا قانات بىتكەندەي. الدىڭعى جۇزدىكتىڭ جاۋعا ارىنداي اتىلعانى سونشالىق، دۇشپان باتارەياسى ءۇشىنشى دۇركىن وق شىعارۋعا ۇلگىرمەدى...
ساربازداردى قورشاپ الىپ، قاتارلارىن بولشەكتەپ تاستاماق بولعان سولداتتار مەن قازاقتار قىرقالاردان قاپتاي ۇمتىلىپ، ەكى بۇيىردەن تاپ بەردى. ءبىراق ولاردىڭ جولىندا كۇتپەگەن بوگەۋ پايدا بولدى. نۇرالى، جاقىپ جانە جانتاس باستاعان جىگىتتەر جۇك ارتىلعان تۇيەلەر مەن اتتاردى ەكى قاپتالعا ايداپ سالىپ، مىقتى قورعان جاسادى. سولداتتار مەن قازاقتار الگى «جاندى» قامالعا كەلىپ تىرەلىپ، ءبىر ءسات كىدىرىپ قالدى. الايدا قيىن ساتتەن قۇتىلىپ كەتۋگە وسىنىن، ءوزى دە جەتكىلىكتى بولدى. زاربايدىڭ جىگىتتەرى مەن ستەپاننىڭ جۇزدىگى دۇشپانعا تۋ سىرتىنان كەپ ءتيدى...
قاق ماڭدايداعى توبەنىڭ تاساسىنا جاسىرىنعان باتارەيانى باسا-كوكتەي وتكەن ساربازدارعا بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قالتارىستا تۇرعان اتتى اسكەرى شابۋىل جاسادى...
ماحامبەت تولەڭگىتتەردىڭ قورشاۋىنان سىتىلىپ شىعا بەرىپ، اناداي شارشى توپتا شايقاسىپ جۇرگەن شەرنيازدى كورىپ قالدى. ءاي، بالالىق! ءاي، اقىماق - اي! كۇلىپ ءجۇر. جالاڭباس. دۋلىعاسى ءتۇسىپ قالعان. دوستارىنىڭ ساقتاندىرعان ايقايىنا قۇلاق سالماي، ۇرىسقا ەلىگىپ، تولەڭگىتتەردىڭ قالىڭ، ورتاسىنا قاراي كىرىپ بارادى...
— قايت، شەرنياز! ءبىز كەتتىك! — دەپ داۋىستادى ماحامبەت ەنتەلەي ۇمتىلعان ءبىر تولەڭگىتتى قايىرىلا سوعىپ. قاسىندا ءبىر توپ جۇرەك جۇتقان جىگىتتەرى بار قۇرمانعازى قاپتاعان نايزا مەن قىلىشقا قاراماي دوسىنا كومەككە ۇمتىلدى. سۇلتان جەندەتتەرى ولاردى دا مىقتاپ قورشاپ الدى. ماحامبەتتىڭ جولىن قازاقتار بوگەپ، وتكىزبەي قويدى...
يساتاي ساربازدارىن قىرقالاردان اسىرىپ، كەڭ جازىققا قاراي شىعا بەردى. جىگىتتەر دوستارىنىڭ ەلىكتەرىن ات ۇستىنەن ءىلىپ الىپ، جارالى جولداستارىن دا دەمەپ، يساتايدىڭ سوڭىنان تارتتى.
— ماحامبەت، ساقتان! — دەگەن ساربازدىڭ كوزى شاراسىنان شىعا باقىرايىپ كەتىپتى. ماحامبەت قالقانىن كوتەرىپ ۇلگەردى. سەمسەردىڭ زىلدەي سوققىسىنان ەرىنەن اۋىپ تۇسە جازدادى. سول زاماتتا - اق ماحامبەتكە ايعاي سالعان جىگىت جاڭاعى قىلىش سىلتەگەن جاۋعا نايزاسىن سالىپ جىبەردى.
ماحامبەت بۇدان كەيىن شەرنيازدى دا، قۇرمانعازىنى دا كورە المادى. مايداننان جوسىلا شىققان سوڭعى جۇزدىكپەن بىرگە سوقتىرىپ كەتە باردى. سىنىق قۇلاقتىڭ باسىن تەجەي كوتەرىلىپ، ەكى ءىنىسى يسا مەن مۇسانى ىزدەپ ەدى، — قۇدايعا شۇكىر! — امان-ەسەن، وڭ جاقتا كەلەدى ەكەن. ولاردى تولەڭگىتتەردىڭ قورشاۋىنان ستەپاننىڭ جۇزدىگى بوساتقان بولۋ كەرەك. دۋلىعاسى جوق، ماڭدايىنا قان ۇيىسقان ستەپان ەداۋىر سيرەپ قالعان جاساعىنىڭ الدىندا كەلە جاتىر.
تاعى دا زەڭبىرەك گۇرس ەتتى. ستەپاننىڭ استىنداعى اتى وققا ۇشتى. دوستارى كومەك كورسەتپەك بولىپ تۇرا شاۋىپ ەدى، ولاردى قۇيىنداي تيگەن قازاقتار سەرپىپ تاستادى. وڭ قاناتتان ستەپانعا ون شاقتى ساربازى مەن زارباي جەتتى. بىرەۋى جەتەكتەگى اتىن كولدەنەڭ تارتا بەردى. ءبىراق جىعىلعان اتى ستەپاننىڭ اياعىن باسىپ قالعان ەكەن.
جاۋ اسكەرلەرى قايتادان ەس ءجيىپ، قاتارلارىن تۇزەپ اپ، زاربايدىڭ جىگىتتەرىن قورشادى. زاربايدىڭ ءوزى توزاقتىڭ ىشىنەن ارەڭ دەپ سىتىلىپ شىعىپ، شەگىنگەن ساربازدارعا كەلىپ قوسىلدى.
ءبىرازدان سوڭ قۋعىن قالىپ قويدى. ەلسىز جازىقتى، قۇم مەن توعايدى كوكتەي وتكەن ساربازدار كۇتپەگەن جەردە جاعاسى جارلاۋىت كەلگەن كىشكەنتاي وزەنشەگە جەتتى دە، ارعى بەتىنە ءوتىپ، قالىن، اعاشقا كىرىپ جوق بولدى.
ىڭعايلى جەر تاۋىپ الىپ، سەنىمدى كۇزەت قويدى دا، جاۋىنگەرلەر ساۋىت-سايماندارىن شەشپەستەن ءشوپ ۇستىنە قۇلاي - قۇلاي كەتتى. ءال-قۋاتتان ادا بولا قويماعان قارۋلى جىگىتتەر عانا ۇرىستا قازا تاپقاندارعا كور قازىپ، تاماق دايىنداۋعا كىرىستى.
كۇن ءتۇسى سۋىق سۇرقىل بۇلتتاردىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، ىزعىرىق جەل گۋلەي باستاعان كەزدە يساتاي بارلىق ءجۇزباسىلاردى اسكەري كەڭەسكە شاقىردى. ماحامبەت وسى جەردە عانا، تۇنجىراعان سۋىق اسپان استىندا، وزەن جاعاسىنا جينالعان جەردە عانا، جاۋ قولىندا ەلۋدەن استام جىگىت قالعانىن، قۇرمانعازى مەن شەرنياز دا سولاردىڭ ىشىندە ەكەنىن ەستىدى: بارىنەن دە ستەپاننىڭ جۇزدىگى كەپ شىعىنعا ۇشىراپتى — سولداتتار مەن قازاقتار ولارعا ءدىن مەن پاتشانى ساتقاندار دەپ ايىرىقشا وشىككەن كورىنەدى: جاۋ زەڭبىرەكتەرىنە الدىمەن جەتكەن ادايلار، قىپشاقتار ەكەن، ولار باسقا ساربازداردى پاتشا اسكەرلەرىنىڭ قالتارىستا جول توسقان قالىڭ قولىنان از شىعىنمەن الىپ ءوتىپتى.
جول بويىنداعى كۇتپەگەن شايقاس ساربازداردى سەرپىلتىپ تاستادى ازداپ ۇيىقتاپ العاننان كەيىن ولار قايتادان ءال جيىپ، كوڭىلدەنىپ، الداعى بولاشاق ايقاستى ايتا باستادى. «ولەر بولساق، جىگىت ولىمىمەن قان مايداندا ولگەن ارتىق!»
كوپشىلىگى دەرەۋ قوس اتتارىنا اۋىسىپ ءمىنىپ، مەركۋلوۆىڭ سولداتتارى باسىپ العان اۋىلداردى قورعاۋعا اتتانايىق دەسەدى. يساتايمەن اقىلداسقان سوڭ ماحامبەت قاسىنا ادايلار مەن قىپشاقتاردىڭ جۇزدىگىن ەرتىپ، قوستان اتتانىپ كەتتى...
كەش قاپ-قاراڭعى، سۋىق بولدى. تەرەڭ جىرانىڭ ىشىندە سۋ قايناتىلىپ، كانىگى تاۋىپتەر جارالىلاردىڭ جاراسىن جۋىپ، قايتا بايلاۋعا كىرىستى. ۇيقىعا مويىمايتىن كارى جاۋىنگەرلەر ازداپ سۋىنعاننان كەيىن اعاش اراسىندا وتقا قويىلعان اتتاردى كۇزەتىپ وتىر.
وتتى اينالا قورشاپ، سەمسەرلەرى مەن سەلەبەلەرىن قىسا ۇستاعان ساربازدار ىسقىرا سوققان جەلگە ەلەڭدەي قۇلاق توسادى.
ءتۇن بولا اتتاردى شاتىر جانىنا اكەلىپ، قازىققا كەرىلگەن ارقانعا ايقاستىرىپ بايلاپ تاستادى. قىسقا تىرسەك، كۇشى مول دالا جىلقىلارى باستارىنا ىلگەن سۇلىعا قۇنىعا كىرىستى.
يساتايدا ءۇن جوق. ول اسىعىس تىگىلگەن قاراشا ۇيدە وتىر. الگىندە قاس قارايا باستاعان شاقتا، كۇزەتتە تۇرعان سارباز¬دار وعان ەسكى تۇلكى تىماق كيگەن ءبىر ادامدى الىپ كەلگەن. اش ەكەن. استىنداعى اتى دا ءىشىن سوعىپ، ارەڭ تۇر.
— مەنى قايىپعالي سۇلتان جىبەردى. قاسىندا بەس ءجۇز نوكeءرى اللاقۇلدان العان كوپ قارۋ-جاراعى بار. ساعان سالەم ايتتى. جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن بار كۇشتى ءبىر جۇدىرىققا جيناۋ كەرەك دەيدى. مىنەكي، حاتى، — دەپ شابارمان تىماعىن سوگىپ، سۇلتاننىڭ يساتايعا جولداعان سالەم حاتىن الىپ بەردى.
— بۇگىن جەڭىستىڭ اۋىلى بىزدەن قاي كەزدەگىدەن دە الىس تۇر-اۋ، — دەدى، يساتاي ويلى جۇزبەن، ءتۇرۋلى ەسىكتەن سىرتتا تۇرعان اقتابان اتىنا قاراپ وتىرىپ.
ساربازدار قۇلا ايعىردى ساۋران دەيتىن. بۇل ءسوز ولارعا وسىدان مىڭداعان جىل بۇرىنعى اتا-بابالارىنان مۇرا بوپ جەتكەن ەدى. ازيا سكيفتەرى ارقاسىندا جالىنان قۇيرىعىنا دەيىن سوزىلعان قارا جولاعى بار اقسارى ءتۇستى جۇيرىك اتتاردى ساۋران دەپ اتايتىن بولعان. اڭىز بويىنشا، ساۋراندار جابايى ارعىماقتاردان تۋسا كەرەك جانە دە وزدەرى ەرەن جۇيرىك، شىدامدى دا سەزىمتال بولسا كەرەك. ولار جاۋدى يىسىنەن سەزەدى دەسەدى...
— سۇلتان جاۋاپ كۇتىپ وتىر، ال ماعان باسقا ات كەرەك. ءوز اتىم قايتار جولعا شىدامايدى، — دەدى شابارمان.
— جاۋاپتى ءبىر كۇننەن كەيىن، ماحامبەت كەلگەن سوڭ الاسىڭ. استىنا ات بەرىڭدەر، قايبالا سۇلتانعا بارار - بارماسىمىزدى شەشىپ العانشا بىزبەن بىرگە بولا تۇرسىن، — دەدى يساتاي جىگىتتەرىنە.
ساربازداردىڭ ۇيقىسى ۇزاق بولمادى. تان، قۇلان شەكتەنىپ، اسپان الەمى بۇلتتان تازارعان شاقتا توعايدىڭ ارعى شەتىنەن شىرقىراعان اششى ىسقىرىق ەستىلدى. ساۋران وقىرانىپ، اتتار ەلەڭدەدى. ساربازدار ورىندارىنان تۇرىپ، تەز-تەز اتتارىن ەرتتەدى.
— كەتتىك، جىگىتتەر! — دەپ يساتاي ساۋرانعا ىرعىپ ءمىندى. قالدىباي كەلدى. قولىندا يساتايدىڭ تۋى بار — جەلبىرەگەن كوك - الا جىبەككە اتتىڭ ۇزىن قۇيرىعى مەن كىشكەنتاي جەز قوڭىراۋدى قوسىپ بايلاپتى. ونىڭ جانىندا بەتىنە وگىز تەرىسىن كورگەن ءداۋ تەگەنە ءتارىزدى دابىل ۇستاعان جىگىت تۇر.
— سانىمىز نەشەۋ؟ — دەپ سۇرادى يساتاي قالدىبايدان ساپقا تىزىلگەن جىگىتتەرگە كوز جىبەرىپ.
— بەس ءجۇز جيىرما.
— قىس جاقىنداپ قالماسا، بۇدان كوبىرەك بولار ەدىك، — دەپ كۇلىپ قويدى يساتاي.
— قىس جول تارىلتادى عوي، دالادا ءجۇرۋ قيىنداي بەرەرى حاق — قايدا بارساق تا ءىزىمىز سايراپ جاتادى. ال جاز بولسا، پاتشا اسكەرىنە جان-جاقتان جاسىرىن كەپ سوقتىعىپ، بولشەكتەپ، بىتىراتا قۋىپ قويماس ەدىك. كارى اقىندار: اتا-بابامىز ەسكەندىر زۇلقارنايىندى سولاي جەڭگەن، ءوزىمىز دە جوڭعارلاردى سولاي قۋعامىز، دەسەدى عوي...
— ءبىراق ول كەزدە جاۋ قولىندا زەڭبىرەك پەن مىلتىق بولعان جوق قوي، قالدىباي، — دەدى دە يساتاي ىلگەرى كەتتى.
قاپىدا وتكەن دۇنيە-اي!
حالقىمنىڭ كورگەن قورلىعى،
حانداردىڭ ەتكەن زورلىعى... —
دەپ قالدىباي اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. — تاۋىپ ايتاسىڭ - اۋ، ماحامبەت سۇڭقارىم!..
ساربازدار توعايدى تاستاپ، اشىق دالاعا شىقتى. تاس توبەگە قاراپ كەلەدى. الدارىندا جىلماڭداعان جانسىزدار بارىن، سۇلتان جاساقتارى، جاڭگىر حاننىڭ تولەڭگىتتەرى، پاتشانىڭ سولداتتارى مەن قازاقتارى قاپتاپ توسىپ تۇرعانىن، سولاردىڭ ءبارى بۇلارعا اجالدان باسقا ەشنارسە تىلەمەيتىنىن بىلسە دە ىلگەرى تارتا بەردى...
* * *
ماحامبەتتىڭ ءۇش شولعىنشىسى وزەننىڭ جوعارعى ساعاسىندا وتىرعان شاعىن اۋىلعا كەلدى. شىنىندا، اۋىل دەگەن اتى عانا. جەر ۇيلەر مەن لاشىقتار قاڭىراپ بوس تۇر. كيىز ۇيلەردىڭ ورنىندا ورتەنگەن ۋىق - كەرەگەنىڭ ك ۇلى عانا قالىپتى. بارلىق ەركەك كىندىكتىنى تۇتقىنعا الىپ، مالدى تۇگەل ايداپ كەتىپتى. جىلتىراتىپ شىراق جاققان انالار قورلانعان قىزدارىنىڭ جانىندا جىلاپ وتىر.'بىرنەشە كارى شال مەن قاتىندار جەتىم قالعان بالالاردى جيناپ، كيىزگە وراپ، اربالارعا جاتقىزىپ ءجۇر. اۋىلدا نەبارى ەكى-ۇش جامان تۇيە عانا قالىپتى. شالدار اۋىل ادامدارىن قۇم ىشىنە، بۇل جەردەن الىسىراققا الىپ كەتپەك.
— پاتشا جەندەتتەرى، حاننىڭ جاساۋىلدارى مەن تولەڭگىتتەرى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ويران ساپ ءجۇر، — دەدى شالدار. — كەشە كەشكە تامان ءبىزدى شاۋىپ كەتتى. يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ تۋىسقاندارىن، ساربازداردىڭ اكە - شەشەلەرى مەن ايەلدەرىن اي¬داپ كەتتى. اينالامىز قاپتاعان پالە. جەر-كوك تۇگەل جابىلعانداي بىزگە. بۇ قۇدايدىڭ كوزى شىققان با، نەگە كورمەيدى مىنانى...
تۇتقىنداردى ايداعان جازالاۋشىلاردىڭ قاي جولمەن كەتكەنىن ءبىلىپ العان سوڭ شولعىنشىلار ماحامبەتكە قايتىپ كەلدى.
— الىس كەتە قويعان جوق. ءتۇن قاراڭعى عوي. تاۋەكەل! — دەدى نويان ماحامبەتكە.
— باسقالارىن، قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى ماحامبەت اقىرىن.
— ءبىزدىڭ ارامىزدا سۋ جۇرەكتەر جوق، — دەدى ءبىر جىگىت.
قاراڭعىدا ماحامبەت ونىڭ ءتۇسىن اجىراتا المادى. — قوسالقىعا ات تۇسىرەمىز، ازىق-تۇلىك ولجالايمىز، ال دۇشپاننىڭ جۇك كولىگىن قۇمعا كەتەتىن اۋىلدارعا بەرەمىز.
... نويان، بالابەك، جانتاس ۇشەۋى جۇزدىكتىڭ الدىندا كەلە جاتقان. وتتاردى الدىمەن جانتاس كورىپ، ماحامبەتكە ايتتى. جىگىتتەر ات ۇستىندە قالعي باستادى. جارتى ساعاتتاي ما، الدە تولىق ءبىر ساعاتتاي ما — ايتەۋىر ءبىرقاۋىم ۋاقىت ءوتتى، جىگىتتەرگە تاڭ دا اتاتىن سياقتى كورىنگەن ەدى. اينالا قارا مايداي قاراڭعى ءتۇن، سۋىلداعان شي سىبدىرى مەن پىسقىرىنعان اتتاردىڭ ۇنىنەن باسقا دىبىس جوق. جاۋ قوسى جاقتان وقتا-تەكتە كۇزەتشىلەردىڭ ايعايى ەستىلەدى. سۋىق جەل قويىن-قونىشتى قۋالاپ، توڭدىرايىن دەدى.
— ۇيقى ءتاتتى مە، جىگىتتەر؟ — دەپ سۇرادى ماحامبەت اقىرىن.
— ەر ۇستىندەگى ۇيقى قىسقا بولادى، ءبىراق مامىققا جاتىپ ۇيىقتاعاننان گورى كوبىرەك كۇش قوسادى ادامعا، — دەدى قاراڭعىدان جاقىپتىڭ داۋسى.
— سەنەن سۇراعان جوق قوي، جىگىتتەردىڭ ءوزى ايتسىن، — دەدى وعان نۇرالى.
ساربازدار كۇلىپ جىبەردى. ءبارى دە جاقسى كەرىپ سىيلايتىن ەكى كارى جاۋىنگەردىڭ ءبىرىن-بىرى قاعىتۋى جىگىتتەردىڭ امسە كوڭىلىن كوتەرىپ تاستايتىن.
— اقساقالدار، — دەدى ماحامبەت، — قاستارىڭا بەس جىگىت الىڭدار دا، قوستىڭ تۋ سىرتىنان شىعىڭدار. سوندا جول بار. جەندەتتەر سونىمەن قاشادى. ءبىز قوسقا شاپقان كەزدە جولدىن، ەكى جاعىنداعى قالىڭ قۋراي مەن شيگە وت قويىڭدار دا، وزدەرىڭ وزەن جاعاسىنداعى توعايعا بارىپ، ءبىزدى سوندا توسىڭدار.
...ماحامبەتتىڭ جاساعى جاۋ قوسىنا سىبىسسىز جاناپ كەلدى دە، قاتارلارىن تۇزەپ اپ، «ادايلاپ!» ۇران سالىپ، توسىننان لاپ قويدى. تۇتقىنداردىڭ كۇزەتىن باسقاراتىن ونباسىلار ويىن-ساۋىق قۇرىپ وتىرعان كيىز ءۇيدىڭ ماڭىندا عانا قىسقا قاقتىعىس بولدى. قازاقتار مەن تولەڭگىتتەر اۋىلدى تاستاي قاشتى. ءبىراق الدارىنان لاۋلاعان قىزىل ءورتتى كورگەندە كوپ اسكەردىڭ قورشاۋىنا تۇسكەن ەكەنبىز دەپ كەرى تارتىپ ەدى، وسى ارادا ولاردى جىگىتتەر توسىپ الىپ، سەمسەرلەرىن سىلتەدى - اي دەيسىڭ! ماحامبەت جاۋ اسكەرلەرىنىڭ باسىنداعى اعا جاساۋىلدى ىزدەپ ءجۇر. ءبىراق قاراڭعىدا انىق اجىراتا المايدى. كەنەت لاۋلاي جانعان ءبىر جالىننىڭ جارىعىمەن جاساۋىلدى بايقاپ قالىپ، تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، اناۋ قولىنداعى مىلتىعىن كەزەپ، اتىپ جىبەردى. اقىننىڭ استىنداعى سىنىق قۇلاق جانۋار موينىن بۇلعاڭ ەتكىزىپ، شىڭعىرىپ جىبەردى دە، گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. ماحامبەت ەردەن ۇشىپ كەتتى. جاساۋىل دا ءتۇن جامىلىپ، عايىپ بولدى.
...تۇتقىننان بوساتىلعان جىگىتتەر، شالدار، قاتىندار مەن بالالار — يساتاي مەن ماحامبەت ساربازدارىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى جازالاۋشىلاردان قالعان اتتاردى ۇستاپ، ەرتتەپ ءمىنىپ الدى. قولعا تۇسكەن قارۋ-جاراق اربالارعا تيەلدى.
ماحامبەتتىڭ جىگىتتەرى شاعىن توپتارعا ءبولىنىپ، تۇنگى كەرۋەندى الدى - ارتىنان، ەكى جاعىنان قورشالاپ الدى دا، تۇتقىننان بوساتىلعان شالدار مەن قاتىن-قالاشتى تاڭ اتا سازسۋ وزەنىنىڭ ارعى جاعاسىنا وتكىزدى. ودان ارىدە قالىڭ توعاي، قۇبا جون، قۇم دالا.
جاقىپ، جانپەيىس، نۇرالى ۇشەۋى ماحامبەتپەن، جاۋىنگەر جولداستارىمەن قوش ايتىسىپ، كوشتى نارىنقۇمعا قاراي باستاپ ءجۇردى.
— ءبىز اۋىلداردى وت پەن سۋى مول ادام بىلمەس قيانعا اكەتەمىز. جەڭىسپەن ورالىڭدار، قاراقتارىم. جەڭەتىندەرىڭە سەنەم، — دەدى قوشتاساردا جاقىپ كاريا، قۇرمانعازىنىڭ ساندىراقتاپ جاتقان شەشەسىنىڭ قاسىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ. القانى تۇتقىننان بوساتقاندا بيشارانىڭ قۇر سۇلدەرى عانا قالعان ەكەن.
— اقىل ايتار جايىمىز جوق، ماحامبەت، ءبىراق ءسۇيىنقارانىڭ ءسوزىن ۇمىتپا، — دەدى نۇرالى، — اداي جىگىتتەرى قاسىندا. ال مەن بولسام — مىناۋ، تورىنەن كورى جاقىن جانمىن... — شالدىڭ يىعى سەلكىلدەپ كەتكەنىن بايقاعان ماحامبەت تەرىس اينالدى.
جانپەيىس ءوز اتىن اقشولپانعا بەردى دە، ءوزى قۇدىرەتتى جەل ماياعا ءمىنىپ، قۇم ىشىنە قاراي تارتىپ وتىردى.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن دۋلات بايدىڭ تولەڭگىتتەرىمەن سوعىسقان كۇزگى قىرعىننان كەيىن تۋىپ-وسكەن جيدەلىدەن كەتىگى بارا جاتقاندا ايتقان ەسكى اۋەندى تاعى دا جايلاپ سالا باستادى. بۇل ءان قازاق جەرىندە بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن تۋعان عوي. سوندا جوڭعارلارمەن بولعان قانتوگىس قىرعىنداردان كەيىن جانە الەمەت جۇتتان سوڭ جالپاق دالا كۇڭىرەنگەن زياراتقا اينالعان ەدى... كەرۋەن نەعۇرلىم الىستاپ، ۇزاي تۇسكەن سايىن ءان دە سوزىلىپ، جۇرەكتى سىزداتا تۇسەدى:
...اي-رىل-عان تۋ-عان جەردەن
قيىن ە-كەن-ا-و-و-و...
مولتىلدەپ قا-را كوز-گە
جاس كە-لە-دى-ا-و-و-و...
ەلىم-ا-اي، ەلىم-ا-ا-اي!..
كەرۋەن قۇمعا جەتپەي توقتادى. قۇرمانعازىنىڭ شەشەسى دۇنيە سالعان ەدى. جان تاپسىرار الدىندا ول ەسىن جيدى، قاسىنا كەلگەم جاقىپ شالدى تانىپ، ات ۇستىندەگى اقشولپاندى كوردى، سوسىن اقىرىن عانا:
— قۇرماشىم قايدا، بايعازى قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
— سابىر ەت. ءقازىر جيدەلىدەگى اۋىلعا بارامىز، — دەدى جاقىپ تاماعىنا تىعىلعان قايعى تىرەلىپ، وزگەرگەن داۋىسپەن. — بايعازى قۇرماشتىڭ قاسىندا. ولار جەڭىپ شىقتى. ارتتا كەلە جاتىر...
انا بولار-بولماس جىميىپ قويدى، سوسىن كوز قاراسىن اقشولپانعا اۋداردى. قىز كوز جاسىنا يە بولا الماي، بەتىن جاپتى دا، ات ۇستىندە ەڭكەيە بەردى. انا باسىن كوتەرىپ، كوشتىڭ سوڭىنا قارادى دا، قۋ دالادان باسقا تۋك كورە المادى.
— قايدا ولار؟! — اۋزىنان شىققان سوڭعى ءسوز وسى بولادى. سىرقاتتان، وعان قوسا قارىسقان جەلدەن، تولەڭگىتتەردىڭ قامشىسىنان تارتقان ازاپ قورلىعى مەن بالالارىنىڭ قامىن ويلاپ قامىققان قايعى-مۇڭى ءالىن ادا قىلىپ تاۋىسقان ەكەن. وتكەن ءتۇن تاڭ اتقانشا ساندىراقتاپ شىقتى. «اداي!» — دەگەن ۇراندى دا ەستىگەن جوق، ماحامبەتىنىڭ جۇزدىگى بۇلاردى بوساتقانىن دا بىلگەن جوق. كەنجەسى بايعازىنى قازاقتاردىڭ كەسكىلەپ ولتىرگەنىن دە، ۇلكەن ۇلى قۇرمانعازى بايماعامبەت سۇلتاننىڭ قولىنا تۇسكەنىن دە بىلمەي كەتتى...
سەبەلەپ جاڭبىر جاۋىپ ءوتتى. اياق استى باتپاق تايعاناق بولدى. يساتايدىڭ قولعا تۇسكەن ساربازدارى كىسەندەرى شىلدىراپ، اياقتارىن ارەڭ كوتەرىپ، جاندارمداردىڭ باقىلاۋىندا سىبىرگە ايدالىپ بارادى. قۇرمانعازى مەن ستەپان ءبىرىن-بىرى سۇيەپ، توپ باسىندا قاتار كەلەدى. سۋساعاننان وڭەشتەرى كون بوپ كەۋىپ قالعان، باستارى زىرق-زىرق ەتەدى، دەنەلەرى ورتتەي جانىپ، الاۋلاپ تۇر.
بۇلاردى بايماعامبەت سۇلتاننىڭ ورداسىندا - اق مىقتاپ تۇرىپ دۇرەلەگەن بولاتىن. ءجۇز، ەكى ءجۇز، بەس ءجۇز دۇرەدەن سوقتى. ەستەرىنەن ايىرىلا قۇتىرىنعان جەندەتتەر ساننان جاڭىلىپ قالادى دا، سۋ شاشىپ جانداندىرىپ الىپ، قايتادان سويا باستايدى. اقىرى قيمىلسىز قالعان جانسىز دەنەنى تۇتقىنداردىڭ وزدەرى قازعان ورعا يتەرە سالادى. وسىنشاما ادام ايتقىسىز اۋىر جازادان ولمەي امان قالعاندار كازىر كاتورگاعا كەتىپ بارادى.
ورىنبورعا، ودان سىبىرگە جەتۋ ءۇشىن تۇتقىندار اۋەلى جاسقۇستاعى حان ورداسىنا بارىپ، جاڭگىر حاننىڭ الدىندا تاعى دا ءبىر رەت جازالاۋشى ساپتان ەتۋگە ءتيىس ەدى.
قولعا تۇسكەن ساربازداردىڭ ىشىنەن جالعىز شەرنياز عانا اعا سۇلتان بايماعامبەتتىڭ اۋىلىندا قالدىرىلدى.
...تۇتقىنداردى اۋىلعا ايداپ اكەلگەندە سۇلتان شەرنيازدى باسقالاردان ءبولىپ الىپ، ءوز ءۇيىنىڭ جانىنداعى لاپاستىڭ استىنا بايلاپ قويۋعا ءامىر بەردى.
— ءوزىن ماحامبەتتىڭ مۇڭى ءبىر مۇڭداس، جانى ءبىر جانداس، رۋحاني ءىنىسىمىن دەپ ەسەپتەيتىن دالانىڭ جاڭا جىرشىسى ءتۇنى بويى قالاي قىڭسىلاپ، قالاي جالىنار ەكەن — سونى كورگىم كەلەدى. تاڭەرتەڭ ول ماعان ۇيقى اشار ولەڭ شىعارىپ بەرەتىن بولسىن، — دەدى سۇلتان. — ءوز باسىم اقىننىڭ ازاپ شەككەن ىڭقىلىن ەستىسەم، جاقسى ۇيىقتايمىن.
تۇندە سۇلتاننىڭ اۋىلىنا قاسىنداعى قازاقتارىمەن شاپقىلاپ پولكوۆنيك مەركۋلوۆ كەلدى. سۇلتان ۇيىندە اسىعىس كەڭەس شاقىرىلدى. جانىنا ون شاقتى تولەڭگىت ەرتكەن شابارمان جازالاۋشى اسكەرلەردىڭ وسى ماڭداعى باس شتابىنا قاراي قايتا شاپتى. ۇيقىداعى سولداتتار مەن تولەڭگىتتەر اياقتارىنان تىك تۇرعىزىلدى. قاراۋىلدى كۇشەيتىپ، اۋىل سىرتىنداعى شولعىنشىلاردى كوبەيتتى، تۇتقىندارعا قويىلعان كۇزەتتى ەكى ەسەدەي ۇلعايتتى.
تاڭەرتەڭ قۇرمانعازى اۋىل جانىنان شەرۋ تارتىپ بارا جاتقان جاڭگىر حاننىڭ اتتى اسكەرلەرىن، قازاق-ورىس پولكتارى مەن لينيالىق بەكىنىستەردىڭ سولداتتارىن كوردى. دوڭكيگەن ءىرى اتتار زەڭبىرەك سۇيرەپ بارادى. وسى ءبىر ساتتە قۇرمانعازىنىڭ مىناۋ شىنجىر - كىسەننەن بوسانىپ، قۇستاي ۇشىپ يساتايعا بارىپ، ءتونىپ قالعان قاتەردەن دوستارىن ساقتاندىرعىسى كەلىپ كەتتى. سولارمەن بىرگە ايقاستا بولسام دەپ ارماندادى. بوستاندىق ءۇشىن مەرت بولعان دالا پەرزەنتتەرى از ەمەس قوي. سولاردان ارتىق پا؟!
كۇزەتشىسى جولداستارىنان ءبولىپ، اساننىڭ ۇيىنە قاراي الىپ جۇرگەندە قاشۋعا دەگەن ءۇمىتى كوبەيگەندەي بولدى. ۇستىنە جامىلعان ەسكى توندى بىلاي سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان تۇردى دا، كىسەنىن شىلدىراتىپ ەسىككە بەتتەدى. كىسەندى الار دەپ ويلاعان ەدى.
— وسى جەردە توقتاي تۇر، — دەدى اسان. — ءاي، ءجۇزباسى، شىعار مىناۋ قاراقشىلاردى قورادان، جينالسىن انا جەرگە. كازىر اتاقتى كۇيشىنى تىڭدايمىز. ول بىزگە بۇلىكشىلەردىڭ جەڭىلگەن كۇيىن تارتىپ بەرەدى.
تۇتقىنداردى الاڭقايعا جينادى. ۇستەرى جۇلىم-جۇلىم، ساقال-شاشتارى ءوسىپ كەتكەن، تۇنەرگەن، ءۇنسىز ساربازدار قۇرمانعازىنىڭ قاسىنا توپتانا تۇردى. جاۋ تارتىپ العان كىرەۋ - كەساۋىتتارى، دۋلىعالارى مەن قارۋ-جاراقتارى اناداي جەردە، اربانىڭ استىندا ءۇيۋلى جاتىر.
— ءبىر-بىر اياق قىمىز بەرىڭدەر. ءبىلسىن دالا جاماعاتى بايماعامبەت سۇلتاننىڭ جاۋعا دەگەن جومارتتىعىن، كورسىن ءوز كوزىمەن سۇلتەكەمنىڭ كۇزگى تورسىعىن باسقامەن دە ءبولىپ-جارىپ ىشەتىنىن! — دەدى اسان.
كۇزەتشى شەرنيازدى دا تۇتقىندارعا تاياۋ الىپ كەلدى، ءبىراق وقشاۋ تۇر دەپ بۇيىردى. جاس اقىن سۋىقتان قالش-قالش ەتەدى. ءوزى ونىسىن سەزدىرگىسى كەلمەيدى. ستەپان توپتان ءبولىنىپ شىقتى دا، اقىننىڭ يىعىنا قىسقا شاپانىن جاپتى. قۇرمانعازى ستەپانعا كوز قاراسىمەن ريزالىق ءبىلدىردى.
اسان شاتىرىنىڭ جانىنا جالشىلار بىلعارىمەن قاپتاعان كرەسلو اكەپ قويدى. قاسىندا ساقتاۋشى نوكەرلەرى بار بايماعامبەت كەلدى. يىعىنداعى پولكوۆنيك ەپولەتىنىڭ ۇستىنەن سۋسار ىشىك جامىلىپتى. كرەسلوعا سولق ەتىپ وتىردى دا، تۇتقىنداردى، قاقايىپ تۇرعان تولەڭگىتتەردى ءبىر شولىپ ءوتتى، كوزىن اسپانعا كەتەردى.
— كۇن جاقسى بولادى ەكەن. يساتايدىڭ سوڭعى سۇمىرايلارى جەر قۇشۋىن اللانىڭ ءوزى كۇتىپ تۇر. سوندا جەر بەتىن ولاردىڭ ارام قانىنان تازارتىپ، اق كەبىندەي اق قارمەن ورايدى. پاتشا اعزام مەن الديار حاننىڭ، داڭقى ارتسىن!
— ارتسىن! - — دەپ قايتالادى نوكەرلەرى.
سۇلتان كىشكەنتاي شوقشا ساقالىن سيپاپ قويىپ، اسانعا قاراپ سويلەدى.
— سەن وسى قازاق جۇزدەرىنىڭ ەڭ مىقتى دومبىراشىسى كۇي تارتادى دەدىڭ، ءا؟ ءجا، وندا پاتشا مەن حاندى ماداقتاپ كۇي شىعارسىن. ءسويتىپ ول ءوز جازاسىن دا جەڭىلدەتسىن.
— دومبىرا اكەل! — دەپ ايعايلادى اسان مالايلارىنا.
— ءاي، بايماعامبەت! توماعاسى الىنباعان قۇستىڭ قىرانداي قالىقتامايتىنىن، شىدەرى شەشىلمەگەن اتتىق تۇلپارداي شاپپايتىنىن سەن بىلمەۋشى مە ەدىڭ؟! مىنا اياق -قولىمداعى شىنجىر - كىسەندى الدىر، سودان كەيىن مەن ساعان ءومىرى ەستىمەگەن كۇي تارتىپ بەرەيىن، — دەدى قۇرمانعازى قارلىققان ۇنمەن. — الدە سەن تورعا تۇسكەن بۇلبۇلدان دا قورقاسىڭ با؟ — قۇرمانعازى شەرنيازعا قارادى. — جاس اقىننىڭ دا كىسەنىن الدىر.
ساعىربايدىڭ بالاسى سۇلتاننىڭ الدىندا ەكى اياعىن الشايتا تىرەپ، قاقپاقتاي جاۋىرىنىن كەرە، تۇنەرىپ تۇر.
كوزىن سىعىرايتا قىسىپ، ساقالىن سيپالاعان سۇلتان قۇرمانعازىعا تەسىلە قاراپ قالدى.
— ءجا، سەنىڭ دەگەنىن، بولسىن. الىڭدار كىسەندەرىن!
بۇعالىقتان بوسانعان شەرنياز شارشاۋلى كەيىپپەن ءشوپ ۇستىنە وتىرا كەتتى. جالاڭاياق. ەتىگىن تولەڭگىتتەر شەشىپ العان. اندا-ساندا سۇلتانعا قاراپ قويىپ، شەرنياز اياعىن شۇبەرەكپەن وراي باستادى. قۇرمانعازى كورىپ تۇر: اقىننىڭ جۇزىندە قورقىنىش كولەڭكەسى جوق، تەك سۋىقتان دىردەكتەپ وتىر. رۋحى قايتپاعان، تاۋى شاعىلماعان.
مالاي دومبىرا اكەلدى. قۇرمانعازى دومبىرانىڭ شيماي - اشەكەيىنە كوز جىبەرىپ الدى دا، قۇلاعىن بۇراپ، تىڭقىلداتا تارتىپ، قۇلاق توستى. سودان سوڭ:
— دومبىراڭ تاماققا تويماعان كۇشىكتەي شاۋىلدەپ قالعان بىردەمە ەكەن، بايماعامبەت. الدىرت ءوزىمنىڭ دومبىرامدى، سەنىڭ تولەڭگىتتەرىڭ تارتىپ اپ قويعان، — دەپ سۇلتاننىڭ دومبىراسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، قىزمەتشى جىگىت ارەڭ قاعىپ الدى.
بايماعامبەتتىڭ بەتى بۇلك ەتكەن جوق.
تۇتقىن جىگىتتەر ونىڭ بۇل قىلىعىنا مۇلدەم تۇسىنە الماي قۇرمانعازىعا الارا قاراپ تۇر.
— سارباز دوستارىم - اۋ، نەگە تۇنجىرايسىڭدار؟ كەتەر باستارىڭدى، قاراڭدار العا! الدە مەن سۇلتانعا باسقاشا سويلەپ تۇرمىن با؟ — قۇرمانعازى قولىنا ءوز دومبىراسىن الدى.
ايتسا داعى اينىمان
كولدەنەڭنىڭ سوزىنە.
اشكەرە بولعان ءىسىم بار،
جايىلعان جۇرتتىڭ بارىنە.
كەتكەنىم جوق ولجا ءۇشىن:
كەتىپ ەدىم ەلىمنەن،
اتاڭا نالەت جاڭگىردىڭ
قان جىلاتقان زاڭى ءۇشىن،
بادانامدى باسا بوكتەرىپ،
قاسىما جاتتان جولداس ەرتىپ،
كۇن، ءتۇن قاتىپ جۇرگەنىم —
انا نارىندا جاتقان
جاس بالانىڭ قامى ءۇشىن!..
— كوتەر باستارىڭدى دوستارىم، جىرىم دا، كۇيىم دە سەندەرگە ارنالادى!
قۇرمانعازى قاتۋلانىپ الدى: قويۋ قاستارى قوسىلىپ كەتتى، كوز قاراسى بۇرىنعىسىنان دا تىكىرەيىپ، تەسىلە قادالدى.
قوس ىشەكتى سالىپ قالدى. ءبىر قاقتى... ەكى قاقتى...
دومبىرا كۇمبىرلەي جونەلدى. ارىنداپ، ادۋىنداپ باستالدى جاڭا كۇي. قۇرمانعازى باسىن اسپانعا كوتەرىپ العان، ال ون ساۋساعى دومبىرادا وزدىگىنەن ويناپ جۇرگەندەي...
سوناۋ شىرقاۋ اسپاندا جالعىز قۇماي قالىقتاپ ءجۇر. جەردەن قاراعاندا ول تۋىپ-وسكەن جيدەلى ۇستىندە شارىقتاعان الگى كارى قىرانعا ۇقسايدى. كارى بۇركىت قۇرمانعازى مەن اقشولپاننىڭ راۋاش اراسىنداعى سوڭعى كەزدەسۋىن كورگەن. سوندا ولار اقساق قۇلان مەن قاتىگەز قاھان جايلى اڭىزدى ەسكە العان بولاتىن. قاھاندى جەڭگەن عاجاپ كۇشتى ول ءوز كۇيىمەن جىرلاعان بولاتىن.
اقشولپانمەن كەزدەسۋدى، ماحاببات جىرىن حان جەندەتتەرى ءۇزىپ، قۇرمانعازى قولىنا دومبىرا ورنىنا سەمسەر ۇستادى.
جوق، قۇرمانعازى اجالدان قورىقپايدى، قۇلدىقتان قورقادى. دالا بوستاندىقتى سۇيەدى، كۇشتى جاندى سۇيەدى، دالادا ايقاس ءدۇبىرى ءبىر تىنىپ كەرگەن ەمەس، دالا پەرزەنتىن ەشكىم ەشقاشان دا كۇشپەن تىزە بۇكتىرىپ كورسەڭ...
سوناۋ ەرتە زاماندا ماراقاندى سوعىسسىز العان ەسكەندىر زۇلقارنايىن كورشىلەس جاتقان دالا پاتشالىعىن دا باسىپ الماق بولعاندا قازاقتاردىڭ ارعى اتاسى — ازيالىق سكيفتەر ەسكەندىردىڭ قولباسىلارىنا بىلاي دەگەن ەكەن:
— ەگەر سەندەردە تەك ءبىر-اق ادام، پاتشالارىڭ زۇلقارنايىن عانا جەڭىلۋدى بىلمەسە، ءبىزدىڭ بارلىق اسكەرىمىز، ءاربىر جاۋىنگەرىمىز جەڭىلۋدى بىلمەيدى!
قازاقتاردىڭ ارعى اتالارى كيردىڭ دە، دارانىڭ دا، ءنادىر شاھىنىڭ دا بەتىن قايتارىپ، توق مويىن جوڭعارلاردى ءتۇرىپ شىقتى. ءبىراق رۋ تارتىسى باستالىپ، باۋىرلاستار ءبىرىن - ءبىرى باۋىزداۋعا كىرىستى. ەن دالا ۇشكە ءبولىندى: ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز. ءجۇز دەگەن — بەت قوي. بۇلىنگەن ەل، بەت - ءجۇزى ۇشكە بولىنگەن ەل نە وڭسىن! حاندار تاققا، سۇلتاندار باققا تالاستى. مال دا ءبولىندى، قۇل دا ءبولىندى. ەل كۇشتەن ايرىلدى. بوتەن جۇرتتىڭ نەلەر باتىرى بۇلاردى بىرەسە قۇمان، بىرەسە تۇران، بىرەسە پولوۆسى، بىرەسە قايساق دەپ جاسقانا اتاپ، قورقا قارايتىن زامان كەلمەسكە كەتتى. رۋلار مە.چ تايپالاردى قۋلىق-سۇمدىقپەن ارازداستىرىپ، ءوزارا شاعىستىرىپ، بىرىنە - ءبىرىن ايداپ سالعاندا عانا قازاقتاردى جەڭۋگە بولاتىنىن جاۋلار جاقسى ءتۇسىندى. ال جالپاق دالادا بىتىراعان رۋلاردىڭ باسىن قۇراپ، قايتا بىرىكتىرەتىن ا دام تابىلمادى. ءاي، سورماڭداي بەيباق قۇلدار! ۋا، ءوز جەرىن، ءوز ەلىن اش قاسقىرداي جۇلمالاعان حان-سۇلتاندار، قارعىس اتسىن سەندەردى!..
جاساڭدار سەندەر، ساربازدار! سەندەر تۋعان دالادا جۇيتكي ءجۇرىپ بابا كۇشىن، ارۋاق قۇدىرەتىن، بوستاندىق رۋحىن قايتا تۋدىردىڭدار... سەندەر مىنگەن تۇلپارلاردىڭ تۇياعى قارا جەردى دۇرلىكتىرىپ بارادى، بۇل ادۋىندى، سەندەردىڭ بۇل ادۋىن ارىندارىڭدى بەگەي الار كۇش جوق...
قۇرمانعازى جاققا كۇيىنە بويىنداعى بار جىگەرىن، بار شابىتىن قۇيعان.
دۇرىلدەگەن كەككە تولى قىزۋ سەرپىن سۇلتان جۇرەگىنىڭ دەپ ءبىرىن الىپ، ساربازداردىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ بارادى. ولارعا وسى تاياۋ ماڭدا دوستارى جونكىلە قاپتاپ كەلە جاتقان سياقتى كورىنەدى. تاسىرلاعان تۇياق دۇبىرىنەن جۇرەك جارىلىپ كەتە جازداپ تۇر. جىگىتتەردىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ، قول-اياقتارىنداعى كىسەندى ۇمىتقان، جۇزدەرى جايدارىلانىپ، كەزدەرىندە وشپەندىلىك ۇشقىنى وينايدى...
كۇي شارت ءۇزىلدى، ءدۇبىر دە تىنا قالدى. ىلە دومبىرا قايتادان بەزەك قاعا جونەلدى. ساربازدار ات باسىن بۇرىپ الىپ، كەيىن قاراي، تۋرا وسىندا شاۋىپ كەلە جاتقانداي. تۇياق ءدۇسىرى دە ۇلعايىپ، قۇلاق تۇندىرا ساتىرلاي باستادى. ساربازدار ەندىگى ساتتە، — مىنە، مىنە! — اۋىلعا لاپ قويىپ، جەكسۇرىن سۇلتاننىڭ اق ورداسىن اۋدارىپ تاستايدى...
— ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ ەكپىنى عوي! ادايدىڭ ارۋاعى عوي مىناۋ! قۇرمانعازى اداي اتا تۋرالى كۇي شىعاردى! ءۋا، تىڭداڭدار، ايقاسقا باستايتىن ادۋىندى اسقاق كۇيدى! — تۇتقىندار قولدارىنداعى كىسەندى دە، باستارىنا تونگەن اجالدى كۇرزىنى دە ۇمىتقان؛ قان مايداندا جۇرگەندەي ايعايلاپ، قيقۋلاپ تۇر. تولەڭگىتتەر مىلتىقتارى مەن قىلىشتارىن سايلاپ، سۇلتاننىڭ توڭىرەگىنە توپتاستى. تۇتقىنداردىڭ قيقۋىنان جاسقاناتىن سياقتى، كۇيشىنىڭ ءتۇرى دە قورقىنىشتى ەدى. شاشى ارىستاننىڭ جالىنداي كۇدىرەيىپ، ەكى كوزىنە قان تولىپ كەتكەن.
— توقتا! — دەپ اقىرىپ قالدى سۇلتان. — بۇنىڭ نە كۇي؟
— اق ورداڭدى اۋناتىپ، اتانداي داۋسىڭدى اقىرتاتىن يساتايدىڭ جاۋجۇرەك ساربازدارى تۋرالى كۇي!
— مەن ەمەس، اش كۇشىكتەي ءوزىن، قىڭسىلايسىڭ كازىر! سوعىڭدار تەمىر سۇمبەمەن ەكى ءجۇز دۇرەنى! — دەپ بۇيىردى بايماعامبەت. — ارى كەتتى دەگەندە ەندى ءبىر اپتادا سەندەردىڭ يساتايلارىڭ ساۋعا سۇراپ، اياعىمدى قۇشاتىن بولادى!
اۋىلعا پولكوۆنيك گەككەنىڭ شابارمان - وفيسەرى كەلدى. بايماعامبەت ونى ءوز ۇيىنە ەرتىپ كەتتى. جاساۋىلدار تۇتقىنداردى مال قوراعا قامادى. قورا سىرتىندا ءجۇزباسىلار سۇمبە، ۇستاعان سولداتتار مەن تولەڭگىتتەردى ساپقا تۇرعىزا باستادى.
اۋلادا شەرنياز عانا قالدى.
الپامساداي ءۇش تولەڭگىت قۇرمانعازىنىڭ ەكى قولىن مىلتىقتىڭ دۇمىنە تاڭدى دا جەيدەسىن سىپىرىپ تاستاپ، ساپتان ءبىرىنشى عىپ سۇيرەپ وتكىزدى.
كوماندا بويىنشا وڭىنان دا، سولىنان دا شىقپىرتىپ سوعا باستادى. ءبىر... ەكى... ءۇش... بىرەۋى سۇيرەتە ۇرادى، ەكىنشىسى قاق ءبولىپ تاستارداي قۇشىرلانا سىلتەپ كەپ، ءدال تيەر ساتىندە سۇمبەسىن تەجەپ قالىپ، جۇمسارتا سوعادى...
قۇرمانعازىنىڭ ارتىنان ستەپاندى الىپ ءجۇردى. ەكەۋى دە تىستەنىپ العان، ءۇن شىعارار ەمەس. سۇمبە العا قۋعانمەن، مىلتىق دۇرە كەۋدەدەن يتەرەدى. جەندەتتەر جىلاعاندى دا، جالىنعاندى دا سەزبەيدى.
جوق، قۇرمانعازىنىڭ جانىنا دۇرە باتقان جوق، دۇشپاننىڭ شەرنيازدى بۇلارمەن قاتار جۇرگىزىپ، ءوز دوستارىنىڭ ازابىم كورسەتكەنىنە شىداي الماي كەلەدى.
بۇرىن بۇنداي سۇمدىقتى كورمەگەن، عاشىقتىق پەن باتىرلىقتى ارمانداعان البىرت اقىن مىناۋ زۇلىمدىققا شىداي الاتىن ەمەس، دوستارىنىڭ ارقاسىنان سورعالاعان قاندى، شارت -شارت تيگەن سۇمبەنى كەرە الاتىن ەمەس. ول سولداتتاردىڭ بەتىنە تۇكىرىپ، دوستارىنا قاراي جۇلقىنىپ، ايقايلاپ كەلەدى:
— مەنى دە! مەنى دە دۇرەلەڭدەر ولارمەن بىرگە، — دەيدى ەڭىرەپ.
بۇنىسىنا قۇرمانعازى دا شىداي المادى:
— ءوشىر ءۇنىڭدى، بالا قۇساماي! — دەپ زەكىپ تاستادى. بۇنىسى ءبىر عانا اقىن ەمەس، ساپتان وتەتىندەردىڭ بارشاسىنا بەرىلگەن بۇيرىقتاي بولدى.
تۇتقىنعا تۇسكەن ساربازداردىڭ ەشقايسىسى دا جاۋدان cayعa سۇراپ جالىنعان جوق. جەتەۋى جازاعا شىداي المادى...
قۇرمانعازى كىسەن - شىنجىردىڭ شىلدىرى مەن ءبىر ايداۋشىنىڭ مىڭگىرلەي سالعان انىنە قۇلاق توسقان قالپى دۇرەدەن ولگەن جولداستارىن، شەرنيازدى ويلاپ كەلەدى.
بۇلار اۋىلدان كەتكەننەن كەيىن شەرنيازدىڭ تاستاي سۋىق قوي قوراعا تۇنەپ شىققانىن قۇرمانعازى بىلمەيتىن ەدى. جولداستارىنا جەتپەك بولىپ، تولەڭگىتتەردىڭ قولىنان جۇلقىنىپ جۇرگەندە ۇستىندەگى كيىمىنىڭ دال - د ۇلى شىعىپ، تۇگى قالماعان ەكەن، سودان دا سابان جامىلۋعا ءماجبۇر بولدى شەرنياز.
كەلەسى كۇنى ەرتەمەن ونى تاعى دا سۇلتان ءۇيىنىڭ الدىنا اي¬داپ اكەلدى. ول بايماعامبەتتىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا سۋىقتان كوكپەڭبەك بولىپ، قاتىپ قالعان قولدارىن قوينىنا تىعىپ، سەكەڭ قاعىپ دىردەكتەپ تۇر.
قاراۋىل اقىندى بۇيىرىنەن قامشىسىنىڭ سابىمەن ءتۇرتىپ قالدى:
— ەي، بيشارا نەمە، سەن كازىر الديار بايەكەڭە ولەڭمەن سالەم بەرۋىن، كەرەك. داۋىستاپ، ەستىرتىپ ايت. سۇلتاننىڭ ايتقانىن نەعۇرلىم تەز ورىنداساڭ، تاماق پەن كيىمدى دە سوعۇرلىم تەز الاسىڭ.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، الديارىم، حان ۇرپاعى!.. — دەپ باستادى شەرنياز.
ەجەلدەن شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس ەڭ...
جالاڭاش ەلدەن شىققان ءبىر سورلىمىن،
جالعىز-اق ءۇمىتتىمىن راقىمىڭنان.
باسىمدى الار بولساڭ جىلدام الشى،
ىزعىرىق ءوتىپ بارادى تابانىمنان...
بايماعامبەت ءۇن قاتپادى. «قاتتىراق ايت!» — دەپ بۇيىردى قاراۋىل.
... بايەكە، كۇنىم قايدا باياعىداي،
بايلاردىڭ شەتكە شىقتىم ساياعىنداي.
باسىما پالە جاۋىپ تۇر وسى كۇن
قۇدىرەتتىڭ كوكتەن تۇسكەن تاياعىنداي.
باسىمدى الار بولساڭ، شاپشاڭ الشى،
بارادى ءۇسىپ كەتىپ اياعىم - اي!..
— بۇ قايسىڭ؟ - — دەپ ايعاي سالدى سۇلتان ۇيىنەن شىقپاي.
... ارجاقتا دۇمبىرلەگەن ارعىنقازى،
جايلاعان ارعىن، نايمان وتەنسازى.
ەن قونىس، توقتى قوزداپ، تاي قۇلىنداپ،
ءبىرى مىڭ بوپ، ەل لىقسىپ قىسى-جازى.
سول جازدىڭ داۋلەتىندە سۇڭقىلداعان
بەيباق ەم ەل ەركەسى، قوقىر قازى.
بايەكە، تانىماساڭ تانىتايىن،
مەن ەدىم يساتايدىڭ شەرنيازى!..
دەپ جاسقانباي جاۋاپ بەردى جاس اقىن.
— قىلىشىم دايىن تۇر. كەل، تابالدىرىعىمنان اتتاساڭ بولدى، ءوتىنىشىڭدى ورىندايمىن، باسىڭدى دوپشا دومالاتىپ قاعىپ تۇسىرەمىن، — دەدى سۇلتان.
— مەن سەنى قاھان سياقتى عوي دەپ ەدىم. سويتسەم اتا ءداستۇرىن بىلمەيتىن توپاس ەكەسىڭ عوي. مەن قۇل ەمەسپىن. جالاڭاياق، جالاڭاش كۇيىمدە ۇيىڭە كىرمەيمىن، حانىمىڭنىڭ كوزىنە تۇسپەيمىن، — دەدى شەرنياز.
- — ايتتىم عوي — كىر دەپ! — بايماعامبەتتى اشۋ قىستى.
بۇ شەرىڭ ءا دەگەندە اتتاي سالار،
جۇگىرسە، جۇيرىك كوزى وتتاي جانار.
ورداڭا وسى كۇيدە كىرىپ بولماس،
جاقتىرماس حانىمىڭ دا قانى قاشار.
ورداڭا وسى كۇيدە كىرىپ بارسام،
تەپكىلەپ قۋىپ شىعار حانىشالار...
— ءما! جاپ اۋزىڭدى! — دەپ بايماعامبەت وعان يىعىنداعى سۋسار ىشىگىن تاستادى. — كەل بەرى، ولەر الدىندا قايتىپ بەرەرسىڭ!
— بايەكە، اقىلىڭا راقمەت. تۇيە اۋناعان جەردە تۇك قالادى دەيدى عوي. سۇلتانبىسىڭ ءوزىڭ، الدە سۋىرمىسىڭ؟ ون تىشقاننىڭ تەرىسىنەن تىككەن ىشىگىڭدى بەرمەي جاتىپ قايتىپ الام دەيسىڭ. ءما، الا بەر! اجالىمدى وسى ارادا-اق توستىم، — دەپ شەرنياز جىرىن جالعاستىرا بەردى. سۇلتان ءۇيىنىڭ اينالاسىنا ونىڭ داۋسىن ەستىگەن ەل جينالا باستادى.
— جەتەر، و دۇنيەگە بىرگە اكەتسەڭ دە بەردىم باسىمەن، ءما! ۇيگە كىر تەزىرەك!
شەرنياز تابالدىرىقتاپ ولەڭمەن اتتادى. سۇلتاننىڭ قىزدارىن ماداقتاپ كەلە جاتىر.
— توقتاي تۇر، — دەدى بايماعامبەت. — مەنىڭ التى قىزىم بار. ءبارى بىردەي ەمەس، جاقسىسى دا بار، جامانى دا بار. سولاردىڭ ءارقايسىسىنا ارناپ ولەڭ شىعارشى. — سۇلتان ەسىك الدىنا جيىلعان توپتى كورىپ، تىجىرىنىپ قالدى. — مۇمكىن سەن مەنىڭ ءوزىمدى دە جامانداپ جىرعا قوسارسىڭ، ا؟
— قوس دەسەڭ قوسام!
— ايت وندا!
شەرنياز ءوز جىرىنا دارىن - قابىلەتىنىڭ بارشا كۇشىن، حالىق باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەت پەن دوستارىنىڭ ازابى ءۇشىن سۇلتاندا كەتكەن بارشا ءوشىن قوسىپ ايتتى. بۇل بايماعامبەتتىڭ قاتىگەزدىگى جايلى سۇمدىق جىر ەدى.
ىزاعا بۋلىققان سۇلتان، قىنابىنان التىن بالداقتى قىلىشىن سۋىرىپ الىپ، جاس اقىنعا تاپ بەردى. سۋسار ىشىككە ورانعان شەرنياز قايمىقپاي قاسقايا قاراعان قالپى ولەڭىن توقتاتپاي، ايتا بەردى. ونىڭ ءار ءسوزى اشىق ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان قالىڭ توپقا انىق ەستىلۋدە.
— دات، تاقسىر، دات! — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى توپ. — بايەكە، قاسيەتتى ءداستۇردى بۇزبا! ايتسىن اقىن اقتىق ءسوزىن!
— جاپ اۋىزدارىڭدى! — اعا سۇلتان اشۋدان قالشىلداپ كەتكەنىمەن، اتا ءداستۇرىن بۇزۋعا ءداتى بارمادى.
— ايت اقتىق ءسوزىڭدى! سودان سوڭ يساتاي، ماحامبەتىڭە قوسىپ دوزاقتىڭ وتىنا اتتاندىرامىن! — دەپ بايماعامبەت شەرنيزيادىڭ يىعىنان ىشىكتى جۇلىپ الىپ، قىلىشىن كوتەردى.
شەرنياز قايتار ەمەس، كۇلىپ تۇر. جىنى ۇستاعان دۋاناداي سۇلتاننىڭ بەتىنە قارقىلداپ كۇلىپ، ۇستىندەگى جالبا-جۇلبا جىرتىقتارىن جۇلمالايدى. الدياردىڭ قانىپەزەر قاتتىلىعى، ەكىجۇزدى ەپتىلىگى، سۋجۇرەك ەزدىگى جايلى تولعاپ، ونىڭ ساراڭدىعىن، ايانكەس، ايارلىعىن دا جىرعا قوستى.
— جاماندا دەگەن ءوزىڭ. الدە مەن وتىرىك ايتىپ تۇرمىن با؟ ءوز سوزىڭە ءوزىڭ قوجا بولا الماساڭ، سەنىڭ سۇلتاندىعىڭنان نە پايدا، ءوزىڭ تەگى قازاقشىلىقتان دا جۇرداي بولعان ەكەنسىڭ عوي؟! — دەدى شەرنياز. — سەن ءوزىڭدى ولەڭگە قوس دەدىڭ، مەن قوستىم. شىندىقتى ايت دەدىڭ ايتتىم...
— دۇرىس ايتىپ تۇر، سۇلتان. ءسوز تاپقانعا — قولقا جوق، سەزگە سوت جۇرمەيدى، دەيدى قازاق. جاس ەكەن، قىرشىنىنان قيما. ءبىر جولعا ءتىرى قالدىر، — دەپ اۋىل اقساقالدارى اراشا ءتۇستى.
— شەرنيازدى اياعانىڭ ايدىنىڭدى اسىرا تۇسەدى، الديار. شەكتەن تىس قاتالدىق ەلگە جاقپايدى، — دەدى سۇلتاننىڭ كەڭەسشىلەرى توپ تاراعان سوڭ. — باسىنان سيپاپ، باۋىرىڭا باستى جىلى-جىلى سويلەسە، جىلان دا ىنىنەن شىعادى دەگەن عوي...
* * *
بايماعامبەت پولكوۆنيك گەككەنىڭ بۇلىكشىلەردى تۇبەگەيلى تالقانداۋ ءۇشىن جورىققا شىق دەگەن جارلىعىن الدى. «تاستوبەگە بارار جولدا سىزگە سوڭىنان ءتورت ءجۇز ادام وردا اسكەرى مەن قىرىق قازاق ەرتكەن قاراۋىلقوجا سۇلتان قوسىلادى، — دەلىنگەن ەكەن سالەم حاتتا. — پولكوۆنيكتەر مەركۋلوۆ، يستومين، تروفيموۆ ۇشەۋى جولدا... استراحاننان شىققان پودپولكوۆنيك الييەۆ ءۇش ءجۇز سولدات پەن ارتيللەرياسىن سۇيرەتىپ بىرەر كۇننەن سوڭ تاستوبەگە جەتەدى، بۇلىكشىلەردىڭ، ورالعا بارار جولىن پولكوۆنيك بيزەنوۆ بوگەيدى، ال مەنىڭ جانىمدا سۇلتان شىنعالي ورمانوۆ بار، ونىڭ التى ءجۇز ورداشىل باسكەسەرى مەنىڭ سەگىز ءجۇز سولداتىمنىڭ الدىندا كەتىپ بارادى...»
ومىراۋىنا مەدالدارىن تاققان پولكوۆنيك بايماعامبەت قاسىنا اسان باستاعان كوپ نوكەرىن ەرتىپ، اۋىلدان ەكى شاقىرىمداي جەردەگى ويپاڭدا شەرۋ تارتقان قولىن كورۋگە اتتاندى. جاس سۇلتانداي ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان شەرنياز جول شەتىندە ءبىر توپ شالدىڭ ورتاسىندا تۇر. ەكى تولەڭگىت ودان كوز الماي باقىلاۋدا. اقىننىڭ جانارىندا مۇڭدى ساعىنىش بار، جۇقا ەرنى ءدىر-دىر ەتەدى.
ول ماحامبەتتىڭ ولەڭىن سىبىرلاپ تۇر:
ارعىماققا وق ءتيدى —
قىل مىقىننىڭ تۇبىنەن.
ەر جىگىتكە وق ءتيدى، —
اۋىز ومىرتقانىڭ، تۇبىنەن.
جانتايىپ جاتىپ كوپ ءىشتىم
جازدىقتىڭ شالشىق كولىنەن،
قايتەيىن ەندى دۇنيە-اي!
جاعدايسىز كەتىپ بارامىن
قاسىمدا كومەكتىڭ كەمىنەن...
ىشكى وردانىڭ شارتارابىنان، ەدىل مەن جايىق جاعاسىنان، گۋريەۆتەن، استراحان مەن ورىنبوردان، كۇللى شەكارا بەكىنىستەرى مەن بەكەتتەرىنەن شۇباي شىققان جازالاۋشىلار شەرۋى يساتاي قولىن اينالا قورشاۋعا كىرىستى. شومبال بايدىڭ جارلىعى بويىنشا بۇتكىل نوعايلى رۋى جازالاۋشىلاردى جاقتاپ، ولاردىڭ سۋلتانى شىنعالي ورمانوۆ گەككەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى اقىلشىسىنا اينالدى. ال شوكە، قاراۋىلقوجا جانە بايماعامبەت سۇلتاندار قارۋ-جاراق پەن ءوق-دارىنى مول عىپ الىپ اپ، ساربازداردىڭ ىزىنە باسقالاردان ەرتەرەك ءتۇستى. ويتكەنى بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ دا يساتايدا كەتكەن ءوز كەگى بار، سونىڭ ءوشىن تەزىرەك الۋعا اسىقتى...
سۋىق جەلدەن قاقايىپ قاتىپ قالعان قارا جەر شەرنيازدىڭ كوڭىلىن قامىقتىرا ءتۇستى. سوڭعى سولداتتار اۋىلدان كەتتى، توقىلداعان تۇياق تاسىر دا باسىلىپ، اينالا قۇلازىپ قالدى.
كەۋدەسى دە قاڭىراپ بوس قالعانداي. ىزا دا جوق، جىر دا جوق. مۇڭ-شەر عانا بار.
تۋرا سوققان ىزعىرىق جەل كوزدى جاساۋراتادى. شەرنياز اۋىلعا بەت الدى. ەكى تولەڭگىت تە قالماي كەلەدى. انادايدا اياڭداعان اقساقالدار باستارىن شايقاپ: «قانداي اقىن تورعا تۇسكەن!» — دەپ كۇرسىنىپ قويادى. شەرنيازدىڭ كەشە بايماعامبەت سۇلتانعا شىعارعان ولەڭىن بۇگىن ۇزىنقۇلاق جاي وعىنداي جىلدامدىقپەن كۇللى دالاعا تاراتىپ جاتقانىن ولار بىلەدى. اقساقالدار بۇل ولەڭنىڭ شەرنيازدىڭ اتىن شىعاراتىنىن دا، سونىمەن قاتار، مۇمكىن، شەرنيازدىڭ تۇبىنە جەتەتىنىن دە بىلەدى. تورعا تۇسكەن بۇلبۇل سايرامايدى، اسىرەسە سەرىگىنەن ايرىلسا...
— وي-بو-وي، سۇلتاننىڭ زۇلىمدىعى مەن قاتالدىعىنا كەز كەلگەن اقىن شىداي بەرمەس! شايقاسسا ونىمەن ماحامبەت قانا شايقاسا الار، — دەيدى اقساقالدار باستارىن شايقاپ. —
ساربازدارعا كوپ قول، كەرىم كەپ قول قارسى اتتامدى - اۋ...
* * *
«... گەنەرال-مايور پوكوتيلوۆ كەتەردە بولعانداي، ونسىز دا ەدىرەڭدەگەن ەسەر توبىردىڭ ەسىرىگى مەن ەپتىلىگىن ورشىتە تۇسەتىن جارتىكەش شاراسىماقتار كەرمەس ءۇشىن ءوزىمدى گورسكايا قامالىندا كۇتىپ وتىرعان 200 قازاق تەز اتقا قونىپ، وسىندا كەلىپ جەتسىن دەگەن قاتاڭ جارلىقتى لينيالارعا تەز جونەلتكەن ءجون شىعار دەپ ءتۇيدىم. ال مەركۋلوۆقا مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتپەستەن ءتورت ءجۇز ادامنىڭ وتريادپەن كۋلاگينە مەن زەلەنىيدان شىعىپ، تەرەكتىقۇم قونىسىنا جەتكىزىڭىز دە، يساتاي تايمانوۆ پەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ اۋىلدارىن باسىپ الىڭىز، دەپ بۇيىردىم...
گورسكاياداعى وترياد كەلگەن سوڭ باسىم كوپشىلىگى وزگەلەردەن نەداۋىر ايىرماسى بار نوعايلى رۋىنىڭ قازاقتارىنان قۇرالعان ءتورت جۇزدەي وردالىقتاردىڭ كومەگىمەن تايمانوۆتىڭ توبىرىنا قارسى اتتانىپ، وزدەرىن تۋ-تالاقايىن شىعارىپ قۋىپ جىبەرۋگە جانە دە باسشىلارىن قولعا تۇسىرۋگە تىرىسىپ كەرمەكپىن... حان جاڭگىر ولاردى قاتتى قورعاناتىن شىعار دەپ توپشىلايدى،» — دەپ جازدى پولكوۆنيك گەككە ءوزىنىڭ 1837 جىلعى 5 نويابردە گەنەرال پەروۆسكييگە جولداعان راپورتىندا.
ءنويابردىڭ 9-ى. «...مەن قازاقتاردى جانە 400 وردالىقتى ەرتىپ گورسكايا قامالىنان كەلە جاتقان وتريادپەن قوسىلۋعا اتتاندىم... ءبىراق كۋلاگينو مەن زەلەنىيدان شىققان وتريادتار قازاقتاردىڭ، قورشاۋىنا ءتۇسىپ قالىپ، كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولىپتى دەگەن حابار الدىم... زەڭبىرەكتەر دەرەۋ دالاعا جىبەرىلسىن دەپ بۇيىردىم... بۇدان سوڭ سول بۇرىنعى ورنىمدا تۇرعان جەردە مەركۋلوۆتىڭ وتريادى بىزدەن 35 شاقىرىم جەردە ەكەن دەگەن حابار جەتكىزىلدى. مەن سول زاماتتا - اق ونى جاقىنداتۋعا جارلىق جاسادىم. كەشكە قاراي ەكى وترياد قوسىلدى».
ءنويابردىڭ 12ء-ى. «ءىستىڭ ءساتى تۇسكەندە ارتيللەريا جەتكىزىلسىن دەپ بۇيرىق بەرىلگەن سول ون ەكىنشى كۇنى شاپقىلاپ كەلگەن شابارمان، وسىدان 35 شاقىرىم جەردە ورىس كومانداسى كورىنەدى جانە ولار زەڭبىرەك اكەلە جاتىر، دەپ حابارلادى. مەن ولاردىڭ الدىنان 500 قازاق جانە 100 نوگاي جىبەردىم، سودان 12-كۇننىڭ تۇنىنە بۇكىل وترياد امان-ەسەن ءبىر جەردە قوسىلدى».
ءنويابردىڭ 13ء-ى. «...ءبىز اتتاندىق، تەرەكتىقۇمدى بەتكە ۇستاپ بارامىز...»
ءنويابردىڭ 14ء-ى. «... تاڭەرتەڭ تەرەكتىقۇمنان شىققان وترياد جامانقۇمنان كوكتەي ءوتىپ، بەكەتايقۇمعا بەت الدى دا، ەلۋ شاقىرىم جەر ءجۇرىپ، كەشكى ساعات التىدا سوندا كەلىپ جەتتى.
قوناعا وسىندا توقتايمىز عوي دەپ ويلاپ ەك. مارش كەزىندە الىستان - اق جامانقۇم مەن بەكەتاي ارالىعىنداعى قاشا كوشكەن يساتاي وت قويىپ كەتكەن ءشوپتىڭ ءورتى كورىنگەن بولاتىن. سول قاشىقتىقتان ءبىز كوز سالعان جاساقتار دا كەرىندى. مەن العا، 6 شاقىرىمداي جەرگە ەساۋل ەگانوۆ باستاعان ەكى جۇزدىك كوماندانى جانە وتريادتىڭ جانىنداعى ءبىر توپ نوعايدى جىبەردىم، ءبىراق ولار دۇشپانعا جەتە المادى... يساتاي بەكەتاي قۇمنان 25 شاقىرىم جەردەگى تاستوبەگە توقتاماق بولدى. سونى ەستىگەننەن كەيىن مەن بەكەتايعا قونۋ جونىندەگى نيەتىمدى وزگەرتتىم دە، اتتار جاقسىلاپ تىنىعىپ، ادامدار تاماققا تويىپ العان سوڭ تۇنگى ساعات ەكىگە اۋعاندا جورىققا اتتاندىم...»
ءنويابردىڭ 15ء-ى. «...تان، اتا ءبىز تاستوبەگە تاياندىق..- وترياد يساتايدىڭ شايقاسى، شامامەن بەس جۇزدەي قاراقشى تۇرعان دەڭگە جاقىنداپ كەلدى. ولاردىڭ تۇرلەرىنە قاراعاندا قاشاتىن سىقاي كورسەتپەدى، قايتا، كەرىسىنشە سامداعاي ساڭلاقتارى مىنا باتىرلارى توپ الدىنا شىعىپ، ات ويناتىپ، قىر كورسەتە باستادى... مەن وتريادقا ساپقا تۇرۋ جونىندە جارلىق قىلدىم دا، اۋەلى زەڭبىرەكتەردى قورعايتىن اسكەرلەردى سايلاپ الىپ، العاشقى زالپتان كەيىن اتاكاعا لاپ قويدىق...»
يساتاي تاستوبەنىڭ قارسىسىنداعى سوناۋ جوتادا زەڭبىرەك ورناتىپ جاتقان گەككەنىڭ سولداتتارى جاققا كوز تىگىپ تۇر. اتتاردىڭ زەڭبىرەكتەردى جوتانىڭ ۇستىنە قالاي سۇيرەپ شىققانىن، سولداتتاردىڭ ولاردى قالاي اسىعىس ورناتا باستاعانىم يساتاي انىق كوردى. سودان سوڭ سولداتتار كۇرەكتەرىن الىپ، زەڭبىرەكتەردىڭ الدىنا توپىراق ۇيۋگە كىرىستى. ۇزاماي سورايعان موينى، قالقانى مەن قىلتيعان دوڭگەلەكتەرى عانا قالدى.
— قالاي ويلايسىڭ، نەشەۋ وزدەرى؟ — دەپ سۇرادى ساردار قاسىندا تۇرعان قالدىبايدان.
— كەپ، — دەدى قالدىباي.
— ءبارى ءبىر ەمەس پە، باتىر اعا - اۋ؟ — دەدى جانتاسپەن بىرگە ات ويناتىپ الدا تۇرعان نويان كوڭىلدى ۇنمەن، — حاندار، ولار ءبىزدى جان-جاقتان قاۋمالاپ كەلدى. وڭاي بولماس بىزگە. ءبىراق «جىعىلساڭ ناردان جىعىل» دەگەن عوي. اقىر سوعىسقان سوڭ دۇشپاننىڭ سويىمەن سوعىسقان ءجون. جاندارال پەروۆسكيي مەن جاڭگىردىڭ كۇللى اسكەرى تۇگەل جينالعان - اۋ، شاماسى، تولەڭگىتتەرىن ەرتكەن سۋلتانداردىڭ دا توبەسى تۇگەل كورىنەدى. نەسى بار، كورەيىك شەكىسىپ!..
— شەكىسەرمىز!.. ءارقايسىمىزعا وننان كەلەدى، — دەپ مىرس ەتتى قالدىباي.
— ءيا، بار جاساعى تۇگەل ەكەن، — دەدى سارمان. ول ساربازدارعا كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسشىلارى بەكەتايقۇمداعى كارى قابىلانشى سادىقتىڭ اعاش ۇيىنە سوعىس كەڭەسىنە جينالعان كەز¬دە كەلىپ جەتكەن بولاتىن. سارمان وزىمەن بىرگە ون جىگىت ەرتىپ كەلدى.
— ءسىزدىڭ سالەمدەمەڭىزدى ۆلاديمير ءيۆانوۆيچتىڭ ءوز قولىنا بەردىم. مەن وعان ءبىز ورىستارمەن سوعىسپايمىز، گەنەرالدارعا ەمەس، جاڭگىر حانعا قارسى سوعىسقا شىقتىق دەگەنىمدە، ول ماعان:
«ال سوندا گەنەرال مەن حان بىرىنە-بىرى دۇشپان با ەكەن، مىرزا؟ جاڭگىردىڭ، يىعىندا دا پەروۆسكييدىكى سياقتى گەنەرال ەپولەت! بار...» — دەدى.
شۋستيكوۆتى جولىقتىرا المادىم. ورىنبوردا قىردان كەلگەندەردىڭ ءبارىن دە باس ساپ ۇستاپ جاتىر. جاندارالدىڭ كەڭسەسىندەگى ءتىلماشقا كىرىپ ەدىم، ءيتتىڭ بالاسى، سول ايتىپ قويىپ، ارەڭ قاشىپ قۇتىلدىم. ونىڭ ۇستىنە تەزىرەك كەتۋ كەرەك بولدى...
ايتپاقشى، مەن ورىنبورعا بارىپ جەتكەن كۇنى، — دەپ قوسىپ قويدى سارمان، — سونان زەڭبىرەك سۇيرەتكەن جاساق شىقتى. ماعان يساتايدى قۇرتقالى بارا جاتىر دەدى. مىنالار سونداعى زەڭبىرەكتەر بولۋ كەرەك، تەگى...
— پاۋ دەگەن، كورەرمىز ءالى كىمنىڭ كىمدى قۇرتارىن؟ — دەدى بالابەك. — كۇن قانداي تاماشا! شايداي اشىق اسپان، قۇرعاق جەل، اياز. اتتار دا شىداماي تىقىرشىپ تۇر.
— ەستىدىڭدەر مە؟ ۇستىرتتە جۇرگەن ءسۇيىنقارا تاعى دا اللاقۇل حاننىڭ زەكەتشىلەر جۇزدىگىن تۋ-تالاقاي ەتىپتى. حانعا الىپ بارا جاتقان كەرۋەندەرىن ورتا جولدا توقتاتىپ، بار دۇنيەسىن ءوز اۋىلدارىنا تاراتىپ بەرىپتى، — دەدى سارمانعا ىلەسىپ كەلگەن جىگىتتەردىڭ بىرەۋى.
— اللاقۇل ءوزىنىن، بەس ءجۇز نوكەرى مەن قارۋ-جاراعىن قايبالاعا بەرىپتى، قايتسىن - اي بايعۇس، قايىن اتام جاڭگىردىڭ ورنىنا تاققا وتىرىپ، قازاق جەرىن حيۋا حاندىعىنا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەتىن شىعار، — دەپ قوسىپ قويدى تاعى بىرەۋ.
يساتاي مەن ماحامبەت بىرىنە-بىرى قارادى. قايبالانىڭ سالەمى ءجايلى ساردار كەشە - اق ايتقان بولاتىن.
— مەنىڭ موينىمدا زور كۇنا بار، ماحامبەت. مەن ءبىر رەت، جاسقۇستىڭ جانىنداعى شاتىردا وتىرعاندا، سەنىڭ ءتىلىڭدى المادىم. سويتسەم سەنىكى ءجون ەكەن عوي، ءبىز سوندا جاسقۇستى شاۋىپ، جاڭگىردىڭ تاعىن تالقانداپ كەتۋىمىزگە، سودان كەيىن عانا ارى قاراي نە ىستەيتىنىمىزدى اقىلداسۋىمىزعا ابدەن بولعانداي ەكەن. مەن سەنىن، الدىڭدا عانا ەمەس، كۇللى جىگىتتەردىڭ الدىندا كۇنالىمىن... ەندىگى ءسوز سەنىكى. قايبالاعا بارار - بارماسىمىزدى ءوزىڭ شەش. سودان سوڭ، ءسۇيىنقارادان شابارمان كەلدى. كومەك كەرەك بولسا، جىگىتتەرىمدى جىبەرەمىن دەپتى باتىر...
— جوق! كەش، — دەدى ماحامبەت.
ارمانى بار ما جىگىتتىڭ —
قاپىلىستا تاپ بەرگەن
تايتالاسسا جاۋىمەن
تۋىپ وسكەن جەرى ءۇشىن؟!.
جاۋ توقتاتىپ ايقاستا
قۇربان بولسا ەلى ءۇشىن؟!
دەپ سەزىن تاقپاقتاي جالعاستىردى. — ءبىز حالىقتى زورلاپ، قورقىتىپ نەمەسە الداپ كوتەرگەنىمىز جوق. ساربازدار نەدەن بولسا دا تايىنبايدى. ايقاستان امان-ساۋ شىقساق، قالعانىن سودان كەيىن شەشەرمىز.
— مۇمكىن، قايبالا جاڭگىردىڭ تاعىمەن قوسا فاتيماسىن دا تارتىپ الار، — دەپ كۇلدى ءبىر جىگىت.
— جوق، ونى ءبىزدىڭ نويانعا الىپ بەرۋ كەرەك. بايعۇس ءالى كۇنگە دەيىن بويداق ءجۇر عوي، بۇيتە بەرسە باس كەشەر دۇنيەدەن! — دەپ ءىلىپ اكەتتى ەكىنشىسى.
— ساعان نە جوق ەي؟ — دەدى نويان بالابەككە قاراپ.- — سەنىڭ مەنەن قاي جەرىڭ ارتىق! الگى تۇرىكپەننەن الماق سۇلۋىڭدى ءبىر رەت تە ءسۇيىپ كەرگەن جوقسىڭ عوي. ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى، حيۋادا ءبىر پارانجىگە تەلمىرىپ ءجۇر ەدىڭ، ارتىنان ونىڭ ءتىسى جوق كەمپىر بوپ شىققانى قايدا!..
— دايىن بولدىڭدار ما؟ — دەدى يساتاي بالا بولەنگەن بەسىكتەردى ەڭ جۇيرىك اتتارعا ايەلدەرمەن بىرگە تەڭدەسىپ جۇرگەن جىگىتتەرگە قاراپ. جارالى ساربازدار مەن بالالاردى قورشاۋدان ەڭ الدىمەن شىعارۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. الايدا جاراقاتتار جارلىقتى تىڭداماي، ساپقا قايتا تۇردى.
يساتاي دۇشپاننىڭ الدىڭعى جاساعىنا كەلىپ جەتكەن كەن اربانى كوردى.
— دايىنبىز! دايىنبىز! — دەپ ءجۇزباسىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ بايانداپ جاتىر.
— دۇشپانعا حابارلاڭدار! ءبىز شابامىز! — دەپ ءامىر بەردى يساتاي جاۋ توبىن نۇسقاپ.
ءبىر توپ جىگىت مىلتىقتارىن كوتەرىپ، قاباتتاسا گۇرس ەتكىزدى. گەككە مەن ونىڭ وفيسەرلەرى بۇنداي بەلگىنى ادەپسىز دە شەكتەن شىققان وجەتتىك دەپ قابىلدادى.
بەس ءجۇز سارباز پاتشا مەن حاننىڭ ءۇش مىڭ ادامدىق قولىن وسىلاي باسىندى.
گەككەنىڭ الدىن الا دايىنداپ قويعان ۋلتيماتۋمى جونىندە ەندى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بۇدان ءبىر ساعاتتاي بۇرىن پولكوۆنيك كوتەرىلىسشىلەر مۇمكىن قارۋلارىن تاستاپ، باسشىلارىن ۇستاپ بەرەر دەگەن ۇمىتتە بولسا، ەندى جاڭگىر حان مەن شىنعالي سۇلتاننىڭ ءسوزى راس ەكەنىنە كامىل سەندى. ول ەكەۋى يساتاي قولىنىڭ اقتىق دەمدەرى بىتكەنشە كەسكىلەسەتىنى، ولىسپەي بەرىسپەيتىنى جايلى، ولاردى تەك اسقان قاتالدىقپەن عانا تىزە بۇكتىرۋگە بولاتىندىعى تۋرالى ايتقان-دى.
— اتاكاعا دايىندال! — دەپ گەككە اتىنا قوندى.
... تاستوبەنىڭ توبەسىنەن تىكە تومەن ىلديلاي شاپقان سالت اتتى ساربازدار پولكوۆنيكتىڭ العى ساپتاعى جۇزدىكتەرىنە قاراي، تۋرا زەڭبىرەكتەردى بەتكە ۇستاپ جوسىلىپ كەلەدى. الاسا بويلى اتتارىنىڭ جەلبىرەگەن جالدارى قانات سياقتى بولىپ ۇشىپ كەلەدى.
ارالارى جاقىنداي ءتۇستى. ساربازدار كوشكىندەي بوپ تۇتاسا سىرعيدى. وزدەرى كوپ ەمەس، ءجۇز شامالى عانا. قالعاندارى تەبە ۇستىنەن قاراپ تۇر. ءجۇزى بۇتىندەي ارمياعا قارسى، جۇزدەگەن قازاقتار مەن تولەڭگىتتەرگە قارسى؟.
ولاردىڭ قيقۋلاپ سالعان ۇرانى، مىناۋ سۋىق كۇزدىڭ بۇلىڭعىر شاعىندا ايىرىقشا جارقىراي تۋعان شاڭقان كۇنگە شاعىلىسقان دۋلىعالارى، قالقاندارى مەن نايزالارى، قايقيعان الماس قىلىشتارى — سولاردىڭ ءبارى دە ساربازداردىڭ، ەرەن وجەتتىگىن، قاجىماس قاھارماندىعىن جاريا ەتكەندەي. گەككە تاڭ-تاماشا. ەسىنە پەتەربۋرگتەگى وسوبنياگىندە ءىلۋلى تۇرعان فلاماند سۋرەتشىسىنىڭ قولتۋماسى ءتۇستى. وندا اجالىنان قايمىقپاي، اقتىق كۇشىن جيىپ، ەگىزدەي جولبارىسقا ولەرمەندىكپەن اتىلعان جارالى تازى بەينەلەنگەن ەدى...
قىلىشتارىن جالاڭ ۇستاعان ەكى ءجۇز قازاق پەن ءۇش ءجۇز تولەڭگىت پولكوۆنيك قولىن سەرمەسە بولدى، ساربازدارعا قارسى تۋرا ۇمتىلايىن دەپ، ساقاداي ساي تۇر. الايدا ءسوز الدىمەن ارتيللەرياعا بەرىلمەك. جامىراي شاپقان ءجۇزدى سەگىز زەڭبىرەك پەن ءۇش ءجۇز مەرگەن زالپ بەرىپ قارسى الادى دا، سودان سوڭ قازاقتار تۋراپ تاستاماق.
گەككە يساتايدى كوردى. جىگىتتەرىنىڭ الدىندا كەلەدى. قۇدايدىڭ بەرگەنى عوي، قولعا ءوزى تۇسەيىن دەپ كەلەدى. بۇدان ارتىق نە كەرەك! مىنە ولار تاياي ءتۇستى...
— اتاماندارىن تىرىدەي، نە ولىدەي قولعا تۇسىرىڭدەر! — دەپ بۇيىردى گەككە، اتتى اسكەرىن باسقارىپ جۇرگەن وفيسەرلەرگە.
— پلي37 — جۇزدەگەن مىلتىق ءۇنى مەن زەڭبىرەكتەردىڭ گۇرسىلى ساربازداردىڭ قيقۋىن كومىپ كەتتى. ءبىراق اينالا شاڭ مەن ءتۇتىن قۇشاعىنا وراناردان ءسال عانا، بىرەر ءسات بۇرىن گەككە قارابارقىنداپ قاپتاپ كەلە جاتقان ساربازدار توبىنىڭ كەنەت قاتارلارىن بىتىراتىپ، اندىز-اندىز بولشەكتەنە شاپقانىن كوردى.
زەڭبىرەكتىڭ دوبى دا، مىلتىقتىڭ وعى دا نىساناعا تيمەدى. قازاقتار مەن تولەڭگىتتەر «ۋراا!»، «ۇر، ۇر!» — — دەپ ايقاي - سۇرەن سالىپ العا ۇمتىلدى.
ءبىر مينۋت ءوتتى، ەكەۋ، ۇشەۋ... ءتۇتىن تارادى. تاپ سول ساتتە گەككە ءوزىنىڭ جاۋىنگەرشىلىك ومىرىندەگى ەن، ءبىر ماسقارا كورىنىستىڭ كۋاسى بولدى. ءجۇز سارباز قاپتاعان قازاقتار مەن تولەڭگىتتەردى بىقپىرت تيگەندەي عىپ تاستوبەگە قاراي قۋىپ بارادى ەكەن. ەس جيعىزاتىن ەمەس: بۇلت-بۇلت ەتىپ قاشا سوعىسىپ، انا بۇيىردەن دە، مىنا بۇيىردەن دە تۇيگىشتەپ، قازاقتار مەن تولەڭگىتتەردى ەر ۇستىنەن ەكىلەنە جۇلىپ ءتۇسىرىپ، اتتارىن كوك سۇڭگىمەن جارىپ كەتىپ ءجۇر. ال تاستوبەنىڭ باسىنان ءبىر جۇزدىك تاعى ات قويدى. بىرەر ساتتەن سوڭ ول دا قازاقتار مەن تولەڭگىتتەردىڭ قىرى سىنعان قاتارىنا مايعا سالعان پىشاقتاي شانشىلا كىرىپ كەتتى.
ارتيللەريا دا ءۇنسىز، اتقىشتار دا ءۇنسىز. ەندى اتسا ءوز وقتارى جاۋدان گورى ءوز اسكەرىن شىعىنعا ۇشىراتار ەدى. وفيسەرلەر گەككەگە باجىرايا قاراپ قالىپتى. دۇرىسىندا گەككەنىڭ ارمياسى تۇنىمەن جورىقتا بولىپ، ۇرىسقا دايىندالىپ ۇلگىرمەگەندى. ال گەككەنىڭ ءوزى بولسا، ءوز كۇشىنىڭ ارتىقشىلىعىنا سەنىپ، «شايكاعا» جاقىنداسام بولدى، قىرىق رۋ توبىر بىت - شىتى شىعىپ تۇرا قاشادى ايتپەسە كەلىپ بەرىلەدى دەپ ويلاعان. سوندىقتان ەڭ باستىسى — بۇلىكشىلەردى قورشاۋعا ءتۇسىرۋ دەپ توپشىلاعان.
ەندى عوي دەرەۋ كونتراتاكاعا شىقپاسا بولمايدى. وفيسەرلەر سايدىق تاسىنداي ىرىكتەلگەن ءۇش ءجۇز قازاقتار مەن تولەڭگىتتەردى ساپقا تۇرعىزدى.
ەڭ ءبىر ماسقارا جەرى — گەككە ۇرىس باستالماستان كوپ بۇرىن ورىنبورعا جەڭىس حابارىن جەتكىزەتىن كىسى شاپتىرىپ جىبەرگەن بولاتىن. شابارمان وعان قوسا ءوزىنىن، اقىل -كەڭەستەرىمەن گەككەگە كەپ كومەك بەرىپ، قاجەتتى ادامداردى تەز تاۋىپ، يساتايدىڭ سوڭىنان كوپ كەشىكپەي باستاپ جونەلگەن سۇلتان شىنعالي ورمانوۆتىڭ ايىرىقشا ەڭبەگىن ماقتاپ ايتىپ بەرۋگە ءتيىس ەدى.
— جابايىلاردىڭ جارىمەستىگى عوي، مىرزالار، — دەدى ساماي شاشىن جاعىنا تۇسىرە وسىرگەن جاس روتميستر توپ وفيسەردىڭ ورتاسىندا ات ويناتىپ تۇرىپ. — اڭساعاندارى — اجال. ءوز عۇمىرلارىنان نەگە بەزىندى ەكەن بۇلار؟
— دەمەك، بەزىنەتىندەي ءىس بولعان عوي، — دەدى كاپيتان شۋستيكوۆ روتميسترگە قاراماي. — اۋ، بىزگە نە جوق دەيسىڭ بۇ شايقاستا؟ جەڭەرمىز، ءبىراق اتاق تا جوق، ابىروي دا جوق... — الايدا ونىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق سالمادى.
تاستوبەنىڭ بيىگىنەن تاۋدان دومالاعان تاس نوپىردەي بولىپ جانە ءبىر جۇزدىك توگىلدى. ولار شەگىنە باستاعان ءوز جىگىتتەرىنە دەم بەرىپ، ۇرىسقا جاڭا عانا كىرگەن تولەڭگىتتەر مەن قازاقتارعا ويدا جوقتا ءۇرتىس ءتيدى دە، ساسقالاقتاتىپ، قالتارىستا وتىرعان اتقىشتارعا قاراي تىرقىراتىپ قۋا جونەلدى.
جالدامالىلار مەن قازاقتار قاشقاقتاپ كەلىپ ءوز سولداتتارىنىڭ قالىڭ ورتاسىنا كىرە بەردى. ولاردى وكشەلەي قۋعان جىگىتتەر ءدال زەڭبىرەكتەر تۇرعان جەرگە دەيىن سوعىس سالىپ كەلدى دە، اتتارىنىڭ باسىن جالت بۇرىپ، تاستوبەگە قاراي تارتىپ وتىردى. سوڭدارىنان كەشەۋىلدەپ بارىپ اتىلعان زەڭبىرەكتەر مەن مىلتىقتاردىڭ وعى ولارعا دارىمادى...
يساتايدىڭ سول جەڭى دال-دۇل. ساۋراننىڭ ساۋىرىندا قاپ كورىنەدى: قالىن، ەتىنە وق تۇرىپ قالىپتى، ءبىراق جاراقاتى ونشا ۇلكەن ەمەس، ءتىپتى تۇككە تۇرمايدى دەسە دە بولادى. بۇنداي جاراقات قايتا جانۋاردىڭ تىنىسىن جەڭىلدەتۋى كەرەك. كەيدە ۇزاق بايگە كەزىندە سايگۇلىك ەركىن تىنىستاي الماي، دەمىگىپ، اۋىر جۇگىرسە، شاباندوزدار اتتىڭ شوقتىعىنا باكى تىعىپ الادى. كىشكەنە جارادان قاندى كوبىك شىعادى دا، اتتىڭ تىنىسى كەڭەيەدى. تەك سۇيەككە جەتپەسە بولعانى.
وق ساۋراننىڭ سۇيەگىنە تيمەگەن ەدى، ياعني جانۋار بۇرىنعىسىنان دا جاقسى جۇگىرىپ، بۇرىنعىسىنان دا جىلدام، ۇشقىر بولادى دەگەن ءسوز، ال جاراقاتىن ابدەن سۋىعاننان كەيىن عانا اۋىر سىنادى.
— قۇدايدىڭ ءوزى كۋا، ارىستانداي ايقاستىڭدار، باۋىرلارىم، — دەدى كارى اڭشى سادىق. ول الىپ كۇشتى اتان تۇيەلەر مەن ءنان نارلاردى جەتەگىنە الىپ، وڭكيگەن ۇلكەن قارا بۋراعا ءمىنىپ الىپتى. جەتەگىندەگى ءار جۇپتىڭ قوس بۇيىرىنە تۇمسىقتارى پىستيگەن ۇپ-ۇزىن ەمەن ىستىكتەردى تەڭدەپ تاستاپتى.
شايقاسقا كىرمەگەن ەكى ءجۇز سارباز گەككەنىڭ قارسى شابۋىلىنىڭ بەتىن قايتارۋعا دايىندالا باستادى.
— ەندىگى كەزەك بىزدىكى! — دەسىپ، ولار اتتارىنىڭ باسىن تارتا ۇستاپ، يساتايدىڭ بۇيرىعىن توسىپ تۇر. ال يساتاي بولسا، قالدىباي جانە ماحامبەتپەن بىرگە وزدەرى جان،ا عانا تاستاپ شىققان مايدان دالاسىنا كوز جىبەرۋدە. قاپتاعان ولىك. يەلەرىنەن ايىرىلىپ، ارلى - بەرلى كىسىنەي شاۋىپ، ۇيلىعىسىپ جۇرگەن اتتار. كىسىنەگەن ۇندەرى ساي-سۇيەكتەن وتكەندەي.
دۇشپان تاعى دا شابۋىلداماق. تۋ سىرتتارىنا سۇلتانداردىڭ اتتى اسكەرى شىعا باستاپتى. گەككە كوتەرىلىسشىلەردى ەكى جاقتان قاۋسىرىپ اكەپ، ءبىر-اق قۇرتپاق.
اسپاندى تۇگەلدەي بۇلت تورلاپ، جەل كۇشەيە ءتۇستى.
- — ءاربىر ءانىنىڭ اياعى بار، — دەدى قالدىباي.
— بۇزىپ وتەمىز! جىگىتتەر اۋىل-اۋىلدارىنا تاراپ، جەندەتتەردىڭ قولىنا تۇسىرمەي، كوشىرىپ اكەتسىن دە، ءبىزدى كوكتەم تۋا توساتىن بولسىن... — دەپ ماحامبەت ءجۇزباسىلاردىڭ بەكەتايداعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىن ەسكە سالدى.
ىزعىرىق جەل اۋەدە قالبالاقتاعان قار تۇيىرشىكتەرىن بەتكە ۇرا باستادى.
— ۇرىستان قاشقاندى حالىق تا، قاتىن دا كەشپەيدى. ءبىزدى ەشكىم دە جەڭىلدى دەي المايدى. كوكتەمگە دەيىن قوشتاسالىق. ال ەندى ءبىزدىڭ شەگىنىسىمىزگە شەپ بولاتىندار، العا شىعىن،- دار! — دەدى ساردار ساربازدارىنا.
ءجۇز باتىر العا شىقتى. ىشتەرىندە قالدىباي، نويان، ەرسارى، جانتاس پەن بالابەك بار. ماحامبەتتىڭ قوس ءىنىسى — يسا مەن مۇسا دا وسىندا.
ايەلدەر مەن بالالاردى جاۋ شەبىنەن ءبىرىنشى بولىپ وتەتىن جىگىتتەر ورتاسىنا الدى. ولاردىڭ اراسىندا يساتايدىڭ بالاسى جاقيا دا بار. جاسى ون التىعا جاڭا عانا تولعان، سودان دا سارداردىڭ دوستارى ونى شايقاسقا جىبەرمەيدى. مىنە، جاقيا ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، بەسىگىندە قاننەن قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ءىنىسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيدى دە، العا شىعىپ، ءجۇز باتىردىڭ ساپىنا، مۇسانىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى. ەكەۋى دە بۇلدىرشىندەي جاپ - جاس، اپ-ادەمى. بىرەۋى — اكەسىنە، ەكىنشىسى — اقىن اعاسىنا كۇلىمسىرەي قارايدى. ساردار دا، ماحامبەت تە ءسوز قاتپادى. تەك ايەلدەرى عانا پارلاعان كوز جاستارىن ءۇنسىز سۇرتە بەردى.
... تاستوبەگە جازالاۋشىلار جاساعى جان-جاقتان قاپتاي باستادى. يساتاي ساۋراندى تەبىنىپ قالىپ، اسپانعا شاپشىتتى.
— العا، باۋىرلارىم!
شىنعالي سۇلتان باستاعان جاڭگىر حاننىڭ قالىڭ قولى تەبەنىن، ەتەگىنە تاياپ قالعان بولاتىن، ولاردىڭ ارتىندا ەكى ءجۇز ساجىنداي جەردە جەكە-جەكە وترياد بولىپ قازاقتار كەلەدى. قوس قاناتتا — بايماعامبەت پەن قاراۋىل قوجانىڭ تولەڭگىتتەرى.
ساربازدار تومەن قاراي، جاۋدىڭ سايدىڭ تاسىنداي دەگەن ەڭ مىقتى جاساقتارىنا قارسى ورتتەي لاپ قويدى. كۇشەيىپ العان قاتتى جەل دە ىلگەرى قاراي يتەرمەلەي تۇسەدى. ال گەككەنىڭ وتريادتارى جەلگە قارسى كەلەدى، قاق ماڭدايدان قارلى بوران سابالاپ، بەت قاراتپايدى.
گەككەنىڭ وفيسەرلەرى ىلديعا قاراي اقتارىلا جوڭكىلىپ كەلە جاتقان ءنوپىردىڭ العى ساپىنا جۇكسىز تۇيەلەر مەن جايداق اتتار شىققانىن بايقاماي قالدى. ساربازداردىڭ سۇڭگىسىنەن تۋلاپ قاشقان اتاندار مەن نارلار تومەن قاران قۇستاي ۇشتى. ولارعا جىگىتتەردىڭ اتتارى ارەڭ ىلەسەدى.
تولەڭگىتتەرگە ەكى-ۇش ءجۇز قادامداي قالعاندا ىشقىنعان جانۋارلار ساربازداردان جىرىلىپ ىلگەرى شىقتى. تۇمسىقتارىنان اسا سەرەيگەن ەمەن ىستىكتەرى كەۋدەلەرىن قورعايدى. تولەڭگىتتەر قورقىنىشتى تاسقىننىڭ جولىندا تۇرماي، ات باسىن بۇرىپ، تاۋسوعار الىپتاردان جان ساۋعالاپ قاشا باستادى. بۇل كەزدە ولاردى تۋ سىرتىنان قازاقتار كەلىپ قىسپاققا الدى. ويتكەنى بۇلارعا نوعايلى جىگىتتەرى ات باسىن بۇرا قاشاتىنداي بولسا، اياماي قيمىلداۋعا بۇيرىق بەرىلگەن بولاتىن.
قۇزار بيىكتەن دومالاعان ءداۋ تاستارداي جوڭكىلگەن دۇلەي تۇيەلەر دۇشپان اتتى اسكەرىنىڭ العى ساپىن جاپىرا سوعىپ، قازاقتاردىڭ قاتارىن قاق جارىپ ءوتتى. قارسى كەلگەندەردى ات ۇستىنەن قالپاقتاي ۇشىرىپ، جىلقىلاردىڭ ىشەك-قارنىن ىستىكتەرىمەن اقتارىپ بارادى. قۇتىرعان تۇيەلەر جاۋدىڭ قالىن، قولىن قاق ايىرىپ ءوتتى دە، سول جويقىن قارقىندارىمەن ارىنداعان قالپى قازىلعان ورلاردان ورعي اسىپ، گەككەنىڭ شاتىرىن تاپتاي - ماپتاي كەڭ جازىققا تايراڭداپ كەتتى...
تۇيەلەر كوتەرىلىسشىلەرگە جول ارشىپ بەردى. ءجۇز باتىر تىزە قوسىپ ۇرىسقا كىرىستى. ولار ۇزىكتى جاعالاي قىلىشتاسىپ، جولداستارىن وتكىزە باستادى.
قورشاۋدىڭ ۇزىگىنەن ءبىرىنشى بولىپ بۋرانىڭ قوس وركەشىنىڭ اراسىنا جابىسا جاتىپ العان سادىق قارت ءوتتى. ودان سوڭ جىگىتتەردىڭ قورعاۋىنداعى ايەلدەر مەن بالا-شاعا شىقتى. يساتاي مەن ماحامبەت باسقالاردى قۇتقارۋ ءۇشىن ءوز باستارىن ولىمگە تىككەن ءجۇز باتىرمەن بىرگە سوعىسىپ ءجۇر.
— ۋا، كەتىڭدەر قۇداي ءۇشىن! ايتپەسە ءبارىمىز بىردەي قىرىلامىز، تۇگە! — دەپ ايعاي سالدى قالدىباي ولارعا ۇرىستىڭ ۋ-شۋىنان اسىرا ايعايلاپ.
ماحامبەت ۇرىستىڭ قىزىعىنا تۇسكەن ساربازداردىڭ قورشاۋدا قالىپ قويعانىن اڭعاردى.
— جازىققا، جازىققا شىعىڭدار، باۋىرلارىم! — دەپ ايعايلادى ماحامبەت يساتايدىڭ قاسىندا شايقاسىپ ءجۇرىپ.
باتىر ۇيقىدان ويانعانداي بولىپ:
— العا! — دەدى. ساربازداردى ەرتىپ، قاپتاعان جاۋ قورشاۋىن بۇزىپ شىعا بەرگەنى دە سول ەدى، توپ زەڭبىرەك گۇرس ەتكىزىپ زالپ بەردى. ساۋران ءسۇرىنىپ بارىپ، قۇلاپ ءتۇستى. يساتاي اتىنىڭ باسىنان اسىپ، انادايعا ۇشىپ كەتتى.
— قوش بول، سەرىگىم! — دەدى ساردار جاۋلارمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ. قۇلاشتاپ سەرمەگەن جالپاق سەمسەرى ءبىر دۇشپاندى، ودان سوڭ ەكىنشىسىن جۇلىنداي ءتۇسىردى، جۇپ-جۇقا تۇيە ءجۇن شەكپەنىن جەل كەرنەپ، بۋرىل شاشى جەلبىرەپ كەتكەن.
— ۇستاڭدار تىرىدەي! — دەگەن جارلىق ەستىلدى قازاقتار مەن تولەڭگىتتەردىڭ قالىڭ توبىنان.
— يساتاي كاپىرلەردىڭ ىشىندە جالعىز قالدى! — دەگەن قالدىبايدىڭ داۋسى شىقتى.
ساربازدار كومەككە ۇمتىلىپ، جاۋدى تىقسىرىپ تاستادى دا، ساردارىنا جەتتى.
— كەتىڭدەر ءبارىڭ دە! — دەپ بار داۋسىمەن ايعاي سالدى يساتاي. ۇيتقىپ سوققان اق قۇيىن ونىڭ سوڭعى ءسوزىن بارلىق جىگىتتەرگە جەتكىزدى.
دالانىڭ اق تۇتەك بورانى باستالدى. شارشاپ-شالدىققان، اشىققان اتتاردىڭ موينى قاتىپ قالعان، ءتىپتى ىرىققا كونەر ەمەس، تەگى تولەڭگىتتەر مەن قازاقتاردىڭ وزدەرى دە كوزدەرىنە قان تولىپ، الاسۇرا ارپالىسقان ساربازداردىڭ سەمسەر - سۇڭگىسىنەن اۋلاعىراق كەتۋگە تىرىسقانداي...
جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى دا مايداننان شىعۋعا اسىعاتىن ەمەس، كەرىسىنشە اربىرەۋى كوبىرەك بولىپ، جولداستارىن قۇتقارۋعا تىرىسىپ ءجۇر. ولارعا يساتايدىڭ بۇيرىعى عانا اسەر ەتتى. ءسويتىپ جاۋ قورشاۋىن بەس ادام، ون ادامنان بۇزىپ شىعىپ، جان-جاققا تاراي باستادى. قۋعىنشىلار انا توپتىڭ، سوڭىنان دا، مىنا توپتىڭ سوڭىنان دا دالاقتاپ بارىپ، ۇلىعان اق تۇتەكتە كوز جازىپ قالىپ قويادى. ناعىز جاۋجۇرەك جىگىتتەر يساتاي مەن ماحامبەتتى ارت جاقتارىنان قورعاشتاپ كەلەدى.
قانتوگىستىڭ قاس قىرعىنىنان شىعىپ بارا جاتىپ ماحامبەت انادايدا بالابەكتىڭ قۇلاپ تۇسكەنىن، سول زاماتتا - اق ونىڭ دەنەسىنىڭ ۇستىندە ون شاقتى قىلىشتىڭ ايقاسا قالعانىن كاردى. ماحامبەت شىداي الماي، اتىنىن، باسىن كەرى بۇرىپ ەدى:
— اقساقال، اكەتىڭىز ولاردى! ءبارىمىز بىردەي ولسەك، كەگىمىزدى كىم الادى؟ — دەپ قالدىبايعا ايعايلاعان جانتاستىڭ داۋسىن ەستىدى.
سەمسەرىن وڭدى-سولدى سەرمەپ ءجۇر ءوزى. قالدىباي باستاعان جىگىتتەر قاشا ۇرىس سالىپ، يساتاي مەن ماحامبەتتى بىلاي ءبولىپ اكەتتى دە، مايدانعا قايتا كىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. اقتۇتەكتىڭ ىشىنەن ون شاقتى سارباز شىعا كەلدى. ارالارىندا مۇسا بار. الگىندە قورشاۋدى بۇزىپ شىققاندار قايتادان كومەككە كەلىپتى.
— يساتاي ءتىرى مە؟ — ۇلىعان بوران مەن سارتىلداعان، شاقىلداعان، ىرسىلداعان، شىڭىلداعان ۇرىس دىبىستارىنان ولاردىڭ ايعايى تالىپ ەستىلەدى. — يساتاي قايدا؟..
— سەن ءبارىمىزدى قۇرتاسىڭ! — دەپ، قالدىباي اڭدىپ تۇرىپ، يساتايدىڭ اتىن سۋلىعىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الدى دا، سۇيرەلەي جونەلدى. ساردار ساربازدارىنىڭ بۇنى تاستاپ كەتە الماي جۇرگەنىن تۇسىنگەندەي بولدى... ءبىراق تاعى دا سولداتتار جول بوگەدى.
— مەن مۇندامىن، قالماڭدار! — دەپ ايعاي سالدى يساتاي. دوستارى ونى قىلىش پەن وقتان قورعاماق بولىپ تۇرا ۇمتىلدى. ماحامبەت قاسىندا كەلەدى. جانتاس، نويان، ەرسارى باستاعان جىگىتتەر العا وزىپ، جولدى كەسكەندەرمەن كەسكىلەسىپ كەتتى. نويان جارالانىپ قۇلاپ ءتۇستى. جانتاس، قالدىباي، ەرسارىلار جانتالاسا شايقاسىپ، نويانعا جەتپەك بولىپ ءجۇر. تولەڭگىتتەر مەن قازاقتاردىڭ تار قىسپاعىنا تاعى دا بىرنەشە سارباز ءتۇستى. سولارمەن بىرگە يساتايدىڭ بالاسى جاقيا مەن ماحامبەتتىڭ ءىنىسى قالدى. يساتاي مەن ماحامبەت وڭ جاق قاناتتان، كاپيتان شۋستيكوۆتىڭ جۇزدىگى تۇرعان تۇستان سىتىلىپ شىقتى.
— جاقىنداتىپ الىپ، مىلتىقپەن جايراتىڭدار، — دەپ ءامىر بەردى كاپيتان. ءبىراق ساربازدار قارلى بوراننىڭ قۇشاعىنا كىرىپ عايىپ بولدى. كاپيتان سوڭدارىنان ەكى شاقىرىمداي قۋىپ باردى دا، كەرى قايتتى.
قىزىل الا قان بولعان، ءۇستى-باسىن قار باسقان نويان سەمسەرىن ءالى دە تاستار ەمەس. جان تالاسا ارپالىسقان ارىستانداي بولىپ، بىرەسە قۇلاپ قالادى، بىرەسە ەسىن جيار-جيماستان جولداستارىنا كومەككە ۇمتىلادى. جانتاس، سارمان جانە تارى دا ءۇش-تورت جىگىت ات ۇستىندە. بىرەۋدىڭ قىلىشى ەرسارىنىڭ سول يىعىن الىپ ءتۇستى...
قورشاۋدا قالعان ون بەس سارباز تىزە قوسىپ، يىق تىرەسىپ الىپ، اياۋسىز كەسكىلەسىپ جاتىر.
— اتتارىن قۇلاتىڭدار! — دەپ بۇيىردى مەركۋلوۆ.
ون بەس سارباز جاۋ قورشاۋىندا بەتپە-بەت قالدى. قالقاندارى قاقىراعان، كيىمدەرى دالبا-دۇلبا، ۇستەرى قىزىل الا قان. سوندا دا قارسى كەلگەندى جايراتىپ سالۋعا ساي تۇر وزدەرى. ەڭ الدىندا ابدەن قانسىراعان ەرسارى، قالدىباي، بايباقتىدان شىققان ءجۇنىس باتىر جانە ستەپان جۇزدىگىنىڭ جىگىتتەرى «كەز - كەز قابىلان» دەپ اتاپ كەتكەن سوڭعى جىگىتى تۇر.
— تاستاڭدار قارۋلارىڭدى! — دەپ اقىردى شىنعالي سۇلتان بەتىن جەل مەن قاردان كولەگەيلەپ. ءبىراق جىگىتتەردىڭ ەشقايسىسى دا سەمسەرىن تاستامادى. نويان ءبىر ادىم العا اتتادى دا، قۇلاپ ءتۇسىپ، سول كۇيى تۇرماي قالدى.
— قارۋلارىن سىپىرىپ الىپ، وزدەرىن بايلاپ تاستاڭدار! — دەپ ءامىر ەتتى ءوز نوكەرلەرىنە بايماعامبەت. تولەڭگىتتەر ساناپ باسىپ العا جىلجىدى، الايدا ساربازداردا بەرىلەتىن سىڭاي جوق.
— مىنالار جىندانعان عوي... — دەپ ۇرەيلەنە سويلەيدى تولەڭگىتتەر. — تىرىدەي بەرىلە قويماس...
— ءومىر سۇرگىلەرى كەلمەسە، اتىپ ولتىرىڭدەر... — دەگەن جارلىق بەردى گەككە.
كوپ مىلتىق گۇرس ەتتى...
بوران كۇشەيىپ، جەل بۇرىنعىسىنان دا دولدانا ۇلىدى...
... ەرسارى مەنەن قالدىباي
ەكى ارىستان تەڭ ءولدى.
جەتىم-جەسىر كوپ قالدى،
حان اسكەرى كەلەدى...
* * *
سادىق كاريا ايەلدەر مەن بالالاردى بەس ساربازبەن بىرگە ءتورتشاعىلداعى نۋ توعايدىڭ ىشىنە تىعىلعان اڭشىلاردىڭ جەر ۇيىنە الىپ باردى. ۇستەرىنە قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىك ارتىلعان ءتورت تۇيەنى، بىرنەشە اتتى دا الا كەلدى...
بەسىكتەر شەشىلدى. وت جاعىلدى. اش بالالارعا تاماق بەرىلدى. سۋ ىسىتىپ، جارالىلاردى تاڭدى. قار بولسا، قورقىنىش پەن ۋايىمدى ۇلعايتىپ، توقتاماي جاۋا بەردى، جاۋا بەردى...
سادىق ماقپالعا جارالىلاردى جۋىندىرىپ، تاڭىسۋعا كومەكتەستى. كىشكەنتاي جاراقاتتارعا الدىمەن كۇل سەبەدى، ال ۇلكەن دە قاۋىپتىلەرىنە كۇيدىرگەن كيىز باسىپ، ءشوپ جاپسىرادى دا، سودان كەيىن تاڭىپ تاستايدى. ءبىر جىگىتتىڭ ون، قولىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى جۇلىم - جۇلىمى شىعىپ دەنەسى كۇپ بوپ ءىسىپ كەتىپتى. ءبىر جىلقىنى سويىپ، تەرىسىنە وراۋعا تۋرا كەلدى. ارينە، قوي نە ەشكى تەرىسى ىڭعايلىراق بولار ەدى، ونىڭ ۇستىنە الدە قايدا تەزىرەك شيپاسىن تيگىزىپ، ىسىگىن قايتارار ەدى، ءبىراق قايدان تابارسىڭ كازىر؟..
جىگىت ارەڭ دەگەندە تىنشىپ، ۇيقىعا كەتتى.
ىڭىرسىعان دىبىس ەستىلمەيدى. ءبارى دە ءۇنسىز جاتىر. ۇيقى قۇشاعىندا نەمەسە ويعا شومعان بولۋ كەرەك. كەيدە بىرەۋدىڭ اقىرىن عانا كۇرسىنگەنى ەستىلەدى دە، ارتىنشا قايتادان تىنىشتىق باسادى.
ابدەن قالجىراعان، دالا جەلىنىن، وتىندە ءجۇرىپ قارايىپ كەتكەن، ۋاقىت ەسەبىنەن جاڭىلعان ماقپال ۇلى بولەۋلى جاتقان بەسىككە سۇيەندى دە، كوزىن جۇمىپ، قالعي باستادى. جەر ۇيدە جىم-جىرت تىنىشتىق ورنادى. جىلتىراي جانعان ماي شام اندا-ساندا بىجىلداپ قويادى، سىرتتاعى ۇلىعان جەل دە باسىلايىن دەپتى...
ەسىك الدىنداعى قاردى تازالاپ بولعاننان كەيىن ءبىر قۇشاق وتىن كوتەرگەن سادىق سوڭىنان ءبىر قاپ ايازدى شۋالتىپ ۇيگە كىرگەن كەزدە ماقپال تاستاي قاتىپ ۇيىقتاپ تا قالعان ەدى.
شال وتىندى ەدەنگە ءتۇسىرىپ، تونىن شەشتى دە، جاڭقالاردى وتقا تاستاي باستادى. الاۋلاعان جالىنعا قاراپ وتىرىپ سادىق ويعا كەتتى. جازدا جاڭگىر حاندى جولبارىس سوعۋعا ەرتىپ بارعانىن ەسىنە ءتۇسىردى.
حان شاتىرىن قالىن، قوپادان ەكى-ۇش شاقىرىم جەردەگى بيىك توبەگە تىكتىردى. حانعا ەرۋ بوپ شىققان بەكمۇحامبەت ءۋازىر ءىز كەسىپ قايتۋعا رۇقسات سۇرادى. جاڭگىر رۇقساتىن بەردى. سادىق بەكمۇحامبەتتى جەمتىك تاستالعان جەرگە ەرتىپ باردى. قاستارىندا التى جاساقشى بارتۇعىن. ولار نۋ توعايعا كىردى.
— ءسىز وسىندا تۇرا تۇرىڭىز، ال مەن ءۇش جىگىتتى الىپ، جەمتىكتى شولىپ قايتايىن، جولبارىس قوناققا كەلگەن جوق پا ەكەن، — دەدى سادىق. بەكمۇحامبەت ءۇنسىز كەلىسىمىن ءبىلدىردى.
سادىقتىڭ ءبىر بايقاعانى — ءۋازىر الدە نەگە ويلانىپ، تۇنجىراپ ءجۇر، ەشكىممەن سويلەسپەيدى. «بىرگە تۋعان باۋىرىڭ، الديار تاقسىرىڭ مەن وزىڭە قارسى سوعىس اشىپ جۇرگەندە حانعا قىزمەت ەتۋ وڭاي بولسىن با؟» — دەپ ويلادى قارت اڭشى قالىڭدى ارالاپ كەلە جاتىپ.
كىشكەنتاي الاڭعا تاستاپ كەتكەن كوزى سوقىر، اقساق ات جارىلىپ قالىپتى، قىزىل الا قان بولىپ جاتىر.
سادىق اقىرىن عانا سىبىرلاپ، بەكمۇحامبەتكە بۇل ارادان تەزىرەك كەيىن كەتۋ كەرەك ەكەنىن، جەمتىگىن جەۋىن وسى جاڭا عانا توقتاتقان جولبارىستىڭ وسى ماڭايدان ۇزاماعانىن، ونىڭ ءدال ءقازىر قامىس اراسىنان بۇلارعا قاراپ تۇرۋى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. جىرتقىشپەن جولىعىساتىن ىڭعايلى جەر تابۋ كەرەك، سودان سوڭ جىگىتتەردى جىبەرىپ، ارعى جاعىنان بەرى قاراي اينالدىرا قۋدىرىپ، ۇلى ءۋازىردىڭ داق الدىنا ايداپ شىققان ءجون.
— سەنى دە جۇرەك جۇتقان جولبارىس سوققىش دەيدى-اۋ، ەي، قويان جۇرەك قورقاق نەمە، ءبىزدى كەيىن قاشىرعانىڭ بىلاي تۇرسىن، اۋەلى ءوزىڭ سويلەي الماي قالشىلداپ تۇرسىڭ عوي! باستا ىلگەرى! — دەدى تۇنەرگەن بەكمۇحامبەت.
— مەن بۇنداي اۋىر ءسوزدى ءتۇڭعىش رەت ەستىپ تۋرمىن، قادىرمەندى بيەكە! — دەدى سادىق داۋىستاي سويلەپ، كوزىن ۋازىرگە تۋرا قاداپ. — ەكەۋ بارالىق. جىگىتتەرىڭىزدى وسىندا تاستاڭىز. ءبارىمىز بىردەي تۇياققا تۇسەتىندەي ەشتەڭە جوق.
— ايتقانىڭ بولسىن! — دەپ بەكمۇحامبەت جاساقشىنىڭ قولىنان پولكوۆنيك گەككە وزىنە ءۋازىر رەتىندە ۇلى تارتۋ ەتكەن جاڭا قوساۋىزىن الىپ، قۇلاعىن قايىردى دا، الاڭعا قاراي جونەلدى.
بۇلار اتتىڭ ولىگىنە جەتكەن كەزدە ىرىلداعان دىبىس ەستىلدى. الاڭقايدىڭ ارعى شەتىنەن جولبارىس كورىندى. ول جايلاپ باسىپ قالىڭنان شىقتى، توقتادى، ءتىسىن اقسيتا ىرىلداپ، قۇيرىعىمەن ەرسىلى-قارسىلى سابالاي باستادى. سادىق ءوزىنىڭ قولدان جاسالعان قوساۋىز قىسقا بەردەڭكەسىن كوتەردى. جىرتقىش ون بەس-جيىرما ادىمداي جەردە تۇر.
بەكمۇحامبەت قولىن سىلتەپ، سادىققا بىلاي كەت دەگەن يشارات جاسادى دا، ءوزى سىڭار تىزەسىمەن وتىرا قالىپ، كوزدەي باستادى. حاننىڭ مىناۋ بيىك مارتەبەلى كەڭەسشىسى تىرشىلىككە تىم سەلقوس قارايتىنداي، ءتىپتى مىنا كەزدەسۋگە ءبىر ەسەپتەن قۋانىپ تۇرعانداي كورىنىپ كەتتى سادىققا.
جولبارىس جايلاپ ۋازىرگە قاراي جىلجىدى. مىنەكي، ول جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ، دەنەسى شيىرشىق اتىپ، سەكىرۋگە دايىندالدى، بەكمۇحامبەت ەكى شۇرىپپەنى بىردەي باسىپ قالدى. جولبارىس ارس ەتىپ، سول جاعىنا ىرشىپ ءتۇستى. وق ءدال تيمەي، تەك جاراقاتتاپ كەتىپتى. ەندىگى ساتتە جولبارىستىڭ قايتا سەكىرەرى حاق. وسى ارادا سادىق بەكمۇحامبەتتىڭ مىلتىعىن تومەن قاراتىپ قوزعالىسسىز تۇرعانىن كوردى. كۇتىپ تۇرعان سياقتى... نەنى؟.. ەرنى جىبىرلاپ، يمامىن ايتىپ جاتقانداي. جولبارىس قارعىماق بولىپ كوتەرىلە بەرىپ ەدى، سول ساتتە سادىق تا گۇرس ەتكىزىپ اتىپ جىبەردى. جىرتقىش ءجوندى سەكىرە الماي، حان كەڭەسشىسىنىڭ اياق استىنا جالپ ەتىپ قۇلادى دا، ءدىر-دىر ەتىپ جان تاپسىرا بەردى. وق قاق جۇرەكتەن ءتيىپتى.
— مىناۋ سەنىڭ قاي قىلعانىن،؟ ! — دەپ اشىنا سويلەدى بەكمۇحامبەت. — ءوز رۋىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ، بىرگە تۋعان باۋىرلارىنان بەزگەن جاننىڭ ادام قۇساپ ولۋىنە دە جول جوق پا سوندا؟! ءۋازىردىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ، ەكى قولى ءدىر-دىر ەتەدى. سادىق ونىڭ بۇنداي ءتۇرىن تۇڭعىش رەت كورىپ تۇر.
قامىس اراسىنان حان جىگىتتەرى قۋانا داۋىستاپ شىعا-شىعا كەلىستى.
بەكمۇحامبەت تاعى دا تۇنجىراپ، تاكاپپار كەيپىنە ەندى. سادىق تاڭىرقاپ تۇر.
— ماعان نەعىپ اجىرايىپ تۇرسىڭ كارى بۋرا؟ بار، اناۋ سابازدى حان شاتىرىنا اپارۋعا كومەكتەس جىگىتتەرگە! — دەپ جارلىق قىلدى دا، ءۋازىر مالايى جەتەلەپ اكەلگەن اتىنا قارعىپ ءمىندى.
— الديار تاقسىر، مىنا جولبارىستىڭ يەسى ءوزىڭىزسىز، — دەدى بەكمۇحامبەت جىرتقىشتى شاتىرعا اكەلگەندە. — ال حان يەم ساعان كومەگىڭ ءۇشىن ات-شاپان سىيلىق بەردى، سادىق...
كەيىنىرەك سادىقپەن قوشتاسىپ تۇرىپ ءۋازىر بىلاي دەدى: «تۋعان، اۋىلىن، ءوز ءۇيىن تاستاپ، تىنىش ولگىسى كەلگەن ادام الدىمەن ءۇي ءىشىنىڭ، قاتىن-بالاسى مەن باۋىرلارىنىڭ جايىن ويلاۋى كەرەك. ماحامبەتكە وسىلاي دە. بىلەم، سەن وعان جولىعاسىڭ. باۋىرلارىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ەسسىز دەپ ايتتى دە!..»
... ءۋازىردىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسكەن سادىق ماقپالعا قارادى. بەسىككە سۇيەنىپ ۇيىقتاپ وتىر. شالدىڭ كوزقاراسىنان ءتۇيسىندى مە، الدە تۇسىندە ىڭىرسىعان جارالى ساربازدىڭ داۋىسىنان ويانىپ كەتتى مە، ايتەۋىر ماقپال كوزىن اشتى دا، ورامالىن جوندەي بەرىپ:
— بىردەمە ىستەۋ كەرەك پە، اتا؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، قىزىم، جوق-جوق. تەك بەكمۇحامبەت ءوزىڭ مەن اناۋ كىشكەنتايىڭدى ويلاپ، كوپ ۋايىمدامايتىنىن ايتايىن دەپ ەدىم...
— ەسىڭىز دۇرىس پا، وتاعاسى؟ ونىڭ كومەگىنسىز-اق كۇنىمىزدى كەرەرمىز. كارى مە، جاس پا، ءبارىمىزدىڭ دە بارار جەرىمىز بىرەۋ عوي ايتەۋىر. مەنى قويشى، ءوز جانىمدى ماحامبەتپەن بىرگە ءبىر شۇبەرەككە الدەقاشان تۇيگەنمىن. تەك قوس سۇڭقارىمدى ويلاعاندا قابىرعام قايىسادى. ءتىرى مە ەكەن، اينالايىندار؟..
تويىمىزدى جاساعاندا ماحامبەت ماعان، جاڭگىر حاننىڭ سارايىنا اپارام، ەندى سوندا تۇراتىن بولامىز، دەگەن ەدى، — دەپ ماقپال اقىرىن عانا جىميىپ قويدى. سوڭعى كۇندەرى ونىڭ ءجۇزى جىلىعانى وسى.
ءسوزىن ءارى جالعادى:
— مەن كۇلىپ جىبەردىم. ءجاي انشەيىن. «سەنىڭ سارايىڭنىڭ ماعان نە كەرەگى بار؟» — دەپ سۇرادىم. ول دا كۇلدى. — ماقپال ۇندەمەي قالدى.
— بىزگە ساراي نە كەرەك؟ — دەپ قايتالادى ول. — ءتىرى قالساق بولار. كىشكەنتاي قاراشا ءۇيىمىز بولسا، جەتەدى. ادام بالاسىنان الىسىراق، ازا - قازادان، ايقاس اتاۋلىدان قاشىعىراق كەتسەك. مەن ءۇشىن ەندى ادام قانىن كورۋدەن گورى جاپان قامىس اراسىندا، جىرتقىش جولبارىستارمەن بىرگە ءومىر سۇرگەن وڭايىراق. بۇرىنعىداي ماحامبەتپەن قاتار ءجۇرىپ، جورتۋىل كوشەر جايىم جوق. مىنا كىشكەنە كۇشىك، كۇنادان پاك ءسابي مەنى ەندى اكەسىنەن اجىراتىپ، وزىنە قاراي تارتادى... — ول كوزىنە كەلىپ قالعان جاستى توقتاتا المادى دا، نە دە بولسا كورسەتكىسى كەلمەي، ۇيىقتاپ جاتقان بالانى ايمالاي بەردى.
— ءبارى دە جونگە كەلەر، قىزىم، — دەدى كارى اڭشى سەنىمسىزدەۋ ۇنمەن. ەڭسەنى ۇنسىزدىك باستى تاعى دا.
— بوران باسىلدى، قۇدايعا شۇكىر، كوپ ۇزاماي ءبىزدىڭ سۇڭقارلار دا كەلىپ قالار... — دەدى سادىق كۇرك-كۇرك جوتەلىپ.
— ءتىرى مە ەكەن وزدەرى؟ ءتىرى مە ەكەن ماحامبەت؟ — دەدى كەنەت ماقپال باسىن جۇلىپ الىپ، سادىققا جالبارىنا قاراپ. سادىق قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. وتىرىك جوتەلىپ، كۇركىلدەگەن بولىپ، ورنىنان تۇردى. تونىن الدى.
— سابىر ەت، بالام، سابىر. ماحامبەتتىڭ قولى قارۋلى، سوققىسىنان قۇتقارمايدى، ءسوزى دە بولات جەبەدەي... ءبارى دە ويداعىداي بولادى .. — دەدى دە، ول جاڭا سۇراقتار قويماسىن دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى...
كەلەسى كۇنى تاڭ ساز بەرە قاستارىندا ءتىرى قالعان قىرىق جىگىتى بار يساتاي مەن ماحامبەت قۋعىنشىلارىن ىزدەرىنەن اداستىرىپ تاستاپ، جاپانداعى جەر ۇيگە كەلىپ جەتتى.
قالجىراعان ساربازدار كەلە ۇيقىعا قۇلادى.
سادىق بىلتىردان قالعان جارىم - جارتىسى شىرىگەن ءبىر ۇيمەك شەپ تاۋىپ، اتتاردى سوندا اپارىپ قويدى. قورجىندار مەن تەڭدەردەن تاپقان بار سۇلىنى دا الدارىنا توكتى.
جىگىتتەر كۇنى بويى ۇيىقتادى. بوران دا باسىلمادى. كۇن ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن عانا اشىلدى.
يساتاي اينالاعا شولعىنشى شاپتىردى. ساربازدار جەر ۇيدەن بەس شاقىرىمداي جەردەن قۋعىنشىلاردىڭ وتىن كورىپتى.
جەر ۇيدەن تەزىرەك اتتانىپ، جايىققا قاراي بەت تۇزەدى بۇلار. راس، جاعادا ون ەكى شەكارالىق بەكىنىس بار، ولار ءار وتكەلدى كىرپىك قاقپاي كۇزەتەدى. الايدا ويلانىپ - تولعانىپ جاتاتىن ۋاقىت جوق. سادىق باقسايدان تۇستىكتەۋ، جامانقالا قامالىنان ءسال تەرىسكەي جەرمەن وتەتىن ەكى اراداعى جولدى تاڭدادى. باعىتتارىن تەمىرقازىققا قاراپ تۇزەپ تۇنىمەن ءجۇردى. ارتتارىندا سايراعان ءىز...
... شاعىن توعايعا كەپ توقتادى. سادىق باستاعان ءبىر توپ جىگىت جاعاعا قاراي كەتتى.
تان، اعارىپ كەلەدى. بىرنەشە شاقىرىم تومەننەن اسپانعا كوتەرىلگەن ءتۇتىن كورىندى. وندا جامانقالا بەكىنىسى بار.
كاريا وتكەلدى تەز تاپتى. جاعا جايداق بولعانىمەن تىپ - تىقىر ەكەن، اينالا الىستان الاقانداعىداي انىق كورىنىپ تۇر. ءبىراق تاڭداپ جاتاتىن ءجاي جوق. تۋعان جەر تەبىنگىدەي بولدى دەگەن وسى دا! ارتتاعى قۋعىنشىلار دا، الاۋلاي تۋعان كۇن دە اسىقتىرا ءتۇستى...
ساربازداردىڭ شاعىن توبى توعايدان شىعىپ، وزەنگە جەتكەن كەزدە بەكىنىس جاقتان ءبىر ەسكادرون اتتى اسكەر كورىندى.
كوتەرىلىسشىلەر جايىقتىڭ سالقىن سۋىن كەشە بەردى. الدا جارالىلاردى سۇيەمەلدەگەن ماحامبەت پەن يساتاي جالداپ بارادى. ماقپال يساتايدىڭ ايەلىنە كومەكتەسىپ كەلەدى، ولاردىڭ ارتىندا — مۇسا دوسىنان ايىرىلعان جاس جاقيا. جىگىتتەر جۋان بۇتاقتاردان بايلانعان سالدارعا سالعان جارالى دوستارىن جالداتىپ كەلەدى.
ەڭ سوڭدارىندا سادىق. ول سۋدان شىعا قاشپاق بولعان توڭمويىن تۇيەلەردى قۋىپ اۋرە.
اقىرى يساتايدىڭ اتى كۇنشىعىس جاعاعا شىقتى-اۋ. ىشكى وردانىڭ جەرى ارتتا قالدى. سادىق ءالى دە ءوزىنىڭ اتاندارىن تۇرتپەكتەپ، جاعاعا جەتە الماي ءجۇر. بايماعامبەتتىڭ اسكەرلەرى دە وتكەلگە جاقىنداپ، اتقىلاي باستادى. جىگىتتەر شالعا كومەككە ۇمتىلىپ ەدى، ءبىراق ۇلگەرمەدى. وق تيگەن قارت سۇلتانعا سوڭعى قارعىسىن جاۋدىردى دا، تۇيەلەردىڭ تەڭكيگەن دەنەلەرىنىڭ اراسىنداعى تۇڭعيىققا باتىپ كەتتى.
جارالى جولداستارىن اتقا مىنگىزىپ الىپ، ساربازدار كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە بويلاي ەنىپ شابا جونەلدى. ماحامبەت كىدىرە بەردى. ارعىماعىنىڭ باسىن قايتا-قايتا كەرى بۇرىپ، ارعى بەتكە قاراي بەرەدى وندا بايماعامبەتتىڭ قاسىنا كەلگەن مەركۋلوۆ كەرىندى...
ماحامبەت جولداستارىن قۋىپ جەتىپ: «توقتاۋسىز ارالعا قاراي تارتا بەرىڭدەر، — دەدى. — ماعان قارايلاماڭدار، ارتتارىڭنان بارام. كازىر انالاردىڭ شەكارادان وتكەن - وتپەگەنىن ءبىلۋ كەرەك...»
كوتەرىلىسشىلەر كىشى ءجۇزدىڭ جاقىن ماڭداعى اۋىلدارىنان شىققان اڭشىلارعا كەزىككەندە كۇن باتۋعا تايانعان ەدى.
ماحامبەت ارتتارىندا، الىستا قالعان بولاتىن. ءجۇزى تىم جابىرقاۋلى، وي قۇشاعىندا. قۋعىنشىلار قالىپ قويعان. اتى دا ءىلبىپ كەلەدى. كەنەت اناداي جەردە قار ۇستىندە جاتقان قورامساقتى كەردى.
اقىن توقتاپ، قورامساقتى قولىنا الدى. ىشىندەگى جالعىز جەبەنىڭ ماساعى ۇستاراداي وتكىر ەكەن.
— جىر سياقتى كۇشەيىپ جاتا تۇرسىن، — دەدى دە جەبەنى ورنىنا سالىپ، قورامساقتى بەلدىگىنە ءىلىپ الدى. ۇيىپ قالعان اياقتارىن جازىپ، ارى-بەرى ءجۇردى دە، ءبىر ۋىس قارمەن بەتىن ىسقىلادى. قولىن قورجىنعا ءسۇرتىپ جاتىپ، اشىققان اتىنىڭ اياق استىنداعى قاردى تارپىپ، تالشىق ىزدەگەنىن كوردى.
ارعىماقتىڭ تۇياعى استىنان ءبىر ۋىس كۇزگى ءشوپ پەن كىشكەنتاي عانا تۇينەگى بار ءبىر ءتۇپ جاسىل وسىمدىك كورىندى. ماحامبەت اتىن يتەرىپ، ۇڭىلە قارادى.
بۇل قار استىندا قالسا دا سولۋدى بىلمەيتىن عاجايىپ گۇل. اق قار، كوك مۇزىڭدى، ۋلەگەن جەلىڭدى، كۇز بەن كوكتەمنىڭ كول - كوسىر كوپ سۋىن بۇيىم قۇرلى كورمەي، كوكپەڭبەك كۇيىندە ارتقا تاستايدى دا، جازعا سالىم شەشەك اتاتىن، سودان تالايعا دەيىن گۇلدەپ تۇراتىن كوك سولماس...
— ءسۇيىنقارا ايتقان تاستۇلەك سياقتى ەكەن، — دەپ كۇلىپ قويدى ماحامبەت، ادايلاردىڭ باتىرى حيۋا تۇبىندە ايتقان اڭگىمەنى ەسكە ءتۇسىرىپ. اقيىعىنان ايىرىلعان ۇياباسار ءوزىنىڭ ۇياسىن قىسى بويى تاستاپ كەتەدى دە، كوكتەمدە قايتىپ كەلىپ، سارى ايازدان امان قالعان جالعىز جۇمىرتقاسىن شايقايدى دەگەن بولاتىن ءسۇيىنقارا. قابىعىنان شىقپاي جاتىپ-اق دۇنيەنىڭ بار سوتاناعىن تارتىپ كورگەن بالاپان عانا توپ جارعان العىر قىران بولادى. قۇرمانعازى مەن شەرنياز سونداي قىراندى جىرعا قوسپاقشى ەدى. ال بالا مۇسا اڭدار مەن قۇستاردىڭ پاتشاسى تۋرالى ەرتەگىلەردى جالىقپاي تىڭدايتىن...
ويعا شومعان اقىن ساربازدارىنىڭ كىشى ءجۇز جىگىتتەرىمەن قالاي كەزدەسكەنىن دە، قاسىنا كەلگەن ايەلىن دە بايقامادى.
— ءجۇر.
سۋىقتان ءتۇسى قارايىپ، ازادان شاشى اعارىپ كەتكەن ماقپال قاسىندا تۇر.
— ءجۇر. نايماندار اۋىلىنا شاقىرىپ جاتىر. يساتاي سەنى توسىپ تۇر...
ەپيلوگ
1837 جىلدىڭ 17 نويابرىندە گەنەرال پەروۆسكييدىڭ اتىنا جولداعان راپورتىندا گەككە كوتەرىلىسشىلەردىڭ «...مىنگەن اتتارى ەرەن مىقتى بولدى» جانە دە «...ولاردىڭ وزدەرى دە نايزامەن سوعىسا بىلەتىندىكتەرىن كورسەتتى» دەپ جازدى.
«وردالىقتاردىڭ زەڭبىرەككە قارسى شاپقانىن مەن بۇرىن - سوڭدى كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن... — دەپ اقتالدى گەككە يساتاي مەن ماحامبەتتى ۇستاۋ جونىندەگى پەروۆسكييدىڭ جارلىعى نە سەبەپتى ورىندالماعانىن تۇسىندىرە كەلىپ. — ءدال دە ءادىل سۋرەتتەۋدەن يساتايدىڭ شايقاسى قانداي جانكەشتىلىك جاساعانىن بايقاۋعا راحىمىڭىز جەتەدى دەپ سەنەم، بيىك مارتەبەلى تاقسىر».
سۇلتانداردىڭ تولەڭگىتتەرى مەن گەككەنىڭ سولداتتارى تاستوبە قىرعىنىنان كەيىن شاعىن -شاعىن جاساقتارعا ءبولىنىپ، دالا جولدارىن كوپ شارلادى. جازالاۋشىلار كوتەرىلىسكە قاتىستى نەمەسە ونى جاقتادى دەگەندەردىڭ ءبارىن دە قاماۋعا الدى. جۇزدەگەن اۋىل ورتەندى.
26 نويابردە تۇتقىنداردى نيجنە-ۋرالسك بەكىنىسىندەگى پولكوۆنيك بيزەنوۆقا جىبەرىپ تۇرىپ گەككە بىلاي دەپ جازدى:
«... وزدەرىن تەمىر كىسەنمەن بۇعالىقتاپ، ۋرالسكيي وستروگىنا" ايداتتىم. ەڭ سوڭعى مۇمكىنشىلىكتەرى بىتكەنشە يساتايدىڭ قاسىنان كەتپەگەن بۇل ادامدارعا ەشقانداي اياۋشىلىق جاسالماسىن، بۇلارعا ابدەن جەرىنە جەتكىزە ساباعاندا شىدامايتىن شىبىرتقىنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكسىز...»
وفيسەرلەردى تۇتقىنداردىڭ رۋحاني ۇستامدىلىعى، وجەت ورلىگى مەن باس يمەس بەرىكتىگى قايران قالدىردى.
يساتايدىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى قابىلانباي جارالانىپ، شالعايداعى ءبىر قىستاۋدا جاسىرىنىپ جۇرەدى. ونى ۇستاپ الىپ، 500 ادامنىڭ ساپىنان ءۇش دۇركىن وتكىزەدى. شپيسرۋتەنمەن 1500 رەت دۇرەلەيدى! سوندا دا ول ءۇستى-باسى قىپ-قىزىل الا قان، دەنەسى كوكالا تاڭبا، بەت-اۋزى كەنتيگەن ىسىك بولسا دا تىزەسىن بۇكپەيدى، باسىن يمەيدى.
«ءوزى جىگىت - اق، ەرجۇرەك، — دەپ مويىندايدى گەككە، — جالتارىپ - جاسقانۋدى بىلمەيدى، رايىنان قايتار ەمەس، قايسار - اق».
گەككە قابىلانبايدىڭ اياعىن ارەڭ-ارەڭ باسىپ تۇرعانىنا قاراماستان، سەسكەنەدى. ول باتىردى ۋرالسكيي وستروگقا 39 قازاققا ايداتتىرعان!
«بۇندا تەمىر بولماعاندىقتان جانە دە قابىلانباي سياقتى قاسقىرعا ءجىپ جەتكىلىكسىز بولار دەپ ويلاپ، مەن ونى بۇگىننەن قالدىرماي ۋرالسكىگە جىبەرگەن جوندەپ تاپتىم، بۇل ءۇشىن قاعاز جەتكىزگەن 10 ادامدى جانە 28 كىسىنى ءبولدىم، سونداي-اق ولارعا حورۋنجيي ەرەميندى قوسىپ، ءبارىن بىرگە اتتاندىرىپ وتىرمىن»، — دەپ جازعان گەككەنىڭ ءوزى.
1838 جىلعى يانۆار ايىنىن، اياعىنا دەيىن اۋىل-اۋىلدا «باعىندىرۋ جۇمىستارى» جۇرگىزىلدى. جول بويى، ورمان-توعاي مەن قۇم ءىشى ۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىعان قارتتارعا، ايەلدەر مەن بالارعا تولىپ كەتتى... «ۇرەي بيلەپ ۇيلەرىنەن بەزگەن جۇرت، قايدا بارارىن وزدەرى دە بىلمەيدى»، — دەيدى گەككە ساسپاي.
ۇسكىرىك اياز، كۇرتىك قار، ىسقىرعان اق بوران. ايقاستان ابدەن ارىپ-اشقان اۋىلداردى قۇدايدىڭ ءوزى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي. قۇم ىشىندە، باتپاقتى جەرلەر مەن جول بويىندا بوسىپ جۇرگەن قاشقىندار سۋىق پەن اشتىققا شىداماي قىرىلا باستادى...
ال كوكتەم تۋا ابدەن امالى قۇرىپ، اشىنعان حالىق تاعى دا يساتايدىڭ تۋى استىنا جينالدى.
1838 جىلعى مايدىڭ اياق كەزىندە ولاردىڭ سانى ەكى مىڭداي بولدى.
1838 جىلعى ءيۋلدىڭ باس كەزىندە ساربازدار ىشكى وردانىڭ شەكاراسىنا قايتادان كىردى. ولارعا 4-ورال پولكى قارسى اتتاندى. ورىنبوردان 150 قازاق پەن گەنەرال پەروۆسكييدىڭ جەكە رەزەرۆىنەن ءبىر باتالون اتقىشتار شىقتى...
سۇلتاندار مەن حاننىڭ بىرىككەن قولى ءۇش مىڭنان استام ەدى. ءبارىن دە وتكەن جازداعىداي پولكوۆنيك گەككە باسقاراتىن بولدى.
كوتەرىلىسشىلەر ءۇش توپ بولىپ كەلەدى دەگەن حابار جەتكىزدى بارلاۋشىلار. ەڭ الدىندا — بىرىنەن-بىرى الشاقتا يساتاي مەن ماحامبەت. يساتايدىڭ ءۇش ءجۇز ساربازى بار، ماحامبەتتىكى ءسال ازداۋ كورىنەدى. باسقالارى يساتايدىڭ شابارمانىن كۇتىپ، جايىق بويىندا قالىپتى.
گەككەنىڭ اسكەرى اقبۇلاق دەگەن وزەننىڭ جانىنداعى كەڭ جازىقتا جىرا - جىرا مەن توعايلاردا تىعىلىپ جاتتى.
1838 جىلعى 12 كيۋلدە تاڭەرتەڭ گەككەنىڭ بۇيرىعى بويىنشا بايماعامبەت ءبىر وترياد تولەڭگىتتەرىن ەرتىپ يساتايدىڭ الدىنان شىقتى.
ميداي جازىق دالادا جولىقتى ولار. بايماعامبەت مايدانداسپاي، بۇرىلا قاشتى. ساربازدار تۇرا قۋدى. گەككەنىڭ قۋلىعى جۇزەگە استى.
تولەڭگىتتەر كوتەرىلىسشىلەردى قاقپانعا اكەپ ءتۇسىردى. جازالاۋشىلاردىڭ قالىن، قولى يساتايدىڭ جاساعىن اينالا قورشاپ الدى. العاشقى ءسوزدى زەڭبىرەكتەر ايتتى.
تولەڭگىتتەردى قۋعان كەزدە ساربازدار بىتىراپ بولشەكتەنىپ كەتكەن ەدى. بۇل دا گەككەنىڭ مىندەتىن جەڭىلدەتە ءتۇستى.
يساتاي بوراعان وقتىڭ ورتاسىندا جىگىتتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قورشاۋدان ساڭلاۋ تاپپاق بولىپ الاسۇرىپ شاپقىلاپ ءجۇر. بىرەر ساعاتتان كەيىن عانا ون شاقتى سارباز قورشاۋدى بۇزىپ شىقتى. ال يساتايدىڭ ءوزى ايقاستىڭ قالىڭ ورتاسىندا قالدى.
— قاشا - قاشا قاجىدىم. بىزگە ەندى كەرى قايتار جول جوق. جان-جاعىن، لاۋلاعان جالىن! نايماندار مەن قىپشاقتار شىڭعىسحانمەن شايقاستا قانداي وجەت ولىممەن ولسە، ءبىز دە سولاي ولەيىك! — يساتايدىڭ ساربازدارعا ايتقان سوڭعى ءسوزى وسى ەدى.
«قازاق لەونتيي ليەۆشين يساتايدىڭ اتىن جارالادى. اتى كىبىرتىكتەپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. يساتاي جاياۋ سوعىستى... تولەڭگىتتەر جاپپار ىلاقبايەۆ، ءساتباي بايجىگىتوۆ، كوبىش سىبۋلين ونى ارت جاعىنان كەپ ۇستاي الدى، ال ۋريادنيك بوگاتىريەۆ باتىردىڭ قولىنان تۇسكەن قىلىشىن الا سالا، باسىن قاق ءبولدى، ەندى ءبىر سولدات ونى كەۋدەسىنەن اتىپ جىبەردى»، — دەپ باياندادى گەككە كەيىنىرەك.
ماحامبەت اقبۇلاققا اسپان الەمىن قان قىزىل اراي جاۋىپ، ساربازداردىڭ ولىگىن كەزقۇيرىقتار اينالا ۇشىپ جۇرگەن كەزدە عانا كەلىپ جەتتى. اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، دۋلىعاسىن لاقتىرىپ جىبەرىپ، شەكپەنىنىڭ ءوڭىرىن قاق ايىردى. ءوڭى قاشىپ، سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن. سەمسەرىنىڭ بالداعىن قىسا ۇستاپ، ءبىر ولىكتەن ەكىنشى ولىككە ءۇڭىلىپ، دوسىنىڭ سۇيەگىن تاپپاي كوپ ءجۇردى...
«شەكتەن شىققان كوزسىز بۇلىكشىنىڭ جۇگەنسىز ىستەرىن تيۋىمىزعا مۇمكىنشىلىك تۋعىزعام كەزدەيسوقتىقتاردى باعالاماۋعا بولمايدى»، — دەپ قۋانا راپورت بەردى گەككە پەتەربۋرگكە.
جازالاۋشىلار اۋىل-اۋىلدى تاعى دا قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشىمەن «باعىندىرۋعا» شىقتى.
شىبىن جاندى شۇبەرەككە تۇيگەن ءجۇز جىگىتىمەن ماحامبەت سۋىق كۇز تۇسكەنشە بايماعامبەت جانە قاراۋىلقوجا سۇلتانداردىڭ اسكەرلەرىنە تۇتقيىلدان ءتيىسىپ، توقپاقتاپ ءجۇردى دە، سۋىق تۇسكەن سوڭ جولداستارىمەن قوشتاسىپ، اتىراۋ جاعاسىنداعى اۋىلدارعا ءسىڭىپ كەتتى؛
ابايلاماي ايرىلدىم
ار جاقتاعى ولىمنەن —
اناۋ نارىن دەگەن جەرىمنەن،
ءتىرى كەتتىك دەمەيمىن،
كەم بولمادى ولىمنەن.
تەڭىم ۇلگى المادى
اۋزىمداعى جەلىمنەن.
ىستەگەن ءىسىم كەتتى دالاعا،
قاشان ءوتىپ شىعام دەپ،
قايعىرامىن مەن-داعى
جايىقتان ارعى دالاعا!
باسقا قىسىم تۇسكەن سوڭ
قايرىلماستاي كۇن بولدى
قاتىن مەنەن بالاعا.
بارساڭ سالەم ايتا بار
اتا مەنەن اناعا...
ولەڭ ايتىپ تولعادىم،
كوكىرەگىمدى باسارعا...
ماحامبەتتەي مۇڭدىعا
ەندى كەلەر كۇن قايدا
حانعا قۇرعان شاتىردى
سۇڭگىمەنەن ءتۇرتىپ اشارعا؟!.
اقىننىڭ وتتى سوزدەرى اۋىلدان-اۋىلعا ۇشقىر جەبەدەي سامعاي ۇشىپ، ەن دالانى تاعى دا لاۋ ەتكىزەر ۇشقىنداي تارالىپ جاتتى.
بايماعامبەت جىبەرگەن، قاراماعىندا قازاقتار جۇزدىگى بار مۇرتازاعالي سۇلتان 1841 جىلدىڭ 5 ء-شى مارتىندا تاڭەرتەڭ اتىراۋ جاعاسىنداعى قالىڭ قۇمدا وتىرعان اقىننىڭ قىستاۋىنا كەلىپ جەتتى.
قاستارىندا ءۇش تولەڭگىت بار ۋريادنيك گوليكوۆ جانە حوحلوۆ، ۆەدەرنيكوۆ دەيتىن قازاقتار ۇيگە كىرىپ كەلگەندە ماحامبەت ۇيىقتاپ جاتقان بولاتىن. اقىن ەكەۋىن لاقتىرىپ جىبەردى، ءۇشىنشىسىن كەزدىكپەن جارالادى. ءبىراق كۇشتىڭ باسىن كۇش الادى عوي، ماحامبەت تە كىسەندەلدى.
1841 جىلعى 20 يۋلدە ورىنبوردا ماحامبەتكە اسكەري سوت بولدى.
— ءبىز شىندىق پەن ادىلدىك ءۇشىن، جاۋىزدىققا قارسى سوعىستىق، — دەدى اقىن سوتتا. — ءبىز جاڭگىر حانعا قارسى سوعىستىق. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدى رەسەيدىڭ الدىندا كىنالى دەي المايمىز. ءبىز سەندەردى ورداعا دا، سوعىسقا دا شاقىرعان جوقپىز. ال وزدەرىڭ كەلىپ بىزگە تيگەندە ءبىز دە قاراپ قالماعانىمىز راس...
كاپيتان ۆاسيليي شۋستيكوۆ كوتەرىلىسشىلەردىڭ قولعا تۇسكەن سولداتتار مەن قازاقتارعا كۇش كورسەتپەگەنىن، يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ تۇتقىندالعان ورىس سولداتتارىن ايقاس اياقتالىسىمەن بوساتىپ وتىرعانىن سوتقا راستاپ بەردى...
سۇلتاندار دا، جاڭگىر حان دا، گەنەرال پەروۆسكيي دە سوتقا قاتىناسقان جوق، سوندىقتان ءىستىڭ شەشىمىنە ىقپال جاساي المادى.
سوت ۇزاققا سوزىلدى. ول بوكەي ورداسىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ عانا ەمەس، ورىنبورداعى ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ دا كوڭىلىن الاڭ قىلدى. اقىندى ءولىم جازاسىنا كەسۋ وردادا جاڭا تولقۋلار تۋعىزۋى مۇمكىن ەدى. پەروۆسكييدىڭ جارلىعى كۇتىلدى.
... ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ماحامبەتتىڭ كامەراسىنا قولىندا شامى بار وفيسەر كىردى. ۇڭىلە قاراعان اقىن ۆاسيليي شۋستيكوۆتى تانىدى.
— ءيا، نە دەيسىڭ، كاپيتان؟ انادا قيسىق تورەنىڭ اۋىلىندا باستالعان ايتىسىمىزدى اياقتايىن دەپ كەلدىڭ بە؟ سەنىكى ءجون ەكەن. نايزا زەڭبىرەككە شىدامايدى ەكەن. كۇشتىڭ اتى كۇش ەكەن، بيلىك تە كۇشتىنىكى ەكەن. نەگە كەلدىڭ سەن؟! ۇكىمدى حابارلاۋعا ما؟ كەرەگى جوق. مەن ولىمگە دايارمىن. مولدانىڭ دا، پوپتىڭ دا كەرەگى جوق...
— ەر سوڭىما! — دەدى كاپيتان قاتقىل ۇنمەن.
ەكەۋى دالىزگە شىقتى. شۋستيكوۆ شامدى ءوشىردى...
كاپيتان تىنىشتىققا ۇمسىنا قۇلاق توسىپ، بيىك دۋالدى بويلاپ ءجۇرىپ كەلەدى. ارتىندا — ءۇنسىز اقىن. الدە كىم كىشكەنتاي ەسىكتى اشتى. سودان شىعىپ، جولدان بىلاي بۇرىلدى دا، بۇلار ءبىر باقشادان ءوتىپ، اۋلاعا كەلىپ كىردى.
— انە جەردە، قورانىڭ سىرتىندا اتىڭ تۇر: كىشى بول، — دەدى شۋستيكوۆ.
ماحامبەت ورنىنان قوزعالمادى. ول كاپيتانعا قانشا تەسىلىپ قاراسا دا ءجۇزىن كورە الماي تۇر.
— سەن سولداتتار سالتاناتتى انتىن بۇزبايدى دەۋشى ەدىڭ عوي. مەن ساعان سەنبەيمىن، كاپيتان. جەلكەمنەن وق جۇتقانشا قارسى قاراپ ولگەنىم ارتىق، — دەدى ماحامبەت نىق ۇنمەن.
— ول ءوزىنىن، بورىشىن وتەپ تۇر، مىرزا، — دەگەن داۋىس ەستىلدى كەنەت ءۇي جاقتان. اي ساۋلەسى تۇسكەن الاڭعا تاعى دا ءبىر وفيسەر شىقتى.
— ءسىز كىمسىز؟ داۋىسىڭىز تانىس سياقتى، — دەدى اقىن.
— ءبىز سىزبەن پەتەربۋرگتە، سەنات الاڭىندا بولعان كوتەرىلىس كۇندەرىندە كەزدەسكەنبىز، — دەدى بەيتانىس ادام.
— وسىندا دا، سوتتا دا كەزىكتىك قوي! ءسىز دال-لۋگانسكيي مىرزاسىز عوي، — دەدى ماحامبەت.
— بوگەلمەڭىز، دوستارىڭىز كۇتىپ تۇر.
— ءدال وسى ساتتە مەنىڭ قاسىمدا تۇرعان ادامداردان جاقىن دوستارىم جوق، — دەدى اقىن. — جانە ولارمەن قوشتاسۋىم كەرەك...
— بۇ قايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ماحامبەت قورانىڭ سىرتىندا بوس اتتى ۇستاپ تۇرعان ەكى اتتىلىنى كورگەندە.
— قۇداي-اۋ، كەلدى عوي، كەلدى! — دەپ قۋانا سويلەدى جىگىت. — مەن، ابباس، جانە لاۋباي عوي، ەكەۋىمىز دە يساتايدىڭ جۇزدىگىنەنبىز. بول، ماحامبەت، تەزىرەك...
اقىن ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، اتقا ىرعىپ ءمىندى.
سول ءتۇنى-اق، تۇرمە كۇزەتشىلەرى دابىل قاقتى. ماحامبەت كامەراسىنىڭ ەسىگى جابىق، قۇلپى ورنىندا، تەك تەرەزەسىندەگى تورى بىت-شىت. اقىن قاشىپ كەتىپتى.
ورىنبورعا كەلەسى كۇنى كەلگەن گەنەرال پەروۆسكيي تۇرمە باستىعىن ورنىنان الىپ تاستادى.
ماحامبەتتى اتۋ جونىندەگى ۇكىمدى قول قويدىرۋعا اكەلگەندە گەنەرال دال-دال عىپ ايىرىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
— كىمدى ات دەيسىزدەر، مىرزالار؟! قاي قىرعىزدى؟! بۇدان وتكەن ماسقارا بولماس... قىرعىز تۇتقىننان قاشتى دەگەن نە سۇمدىق! ماسقارا - اي! — دەپ زەكىدى اشۋلى گەنەرال.
ءاز ادامدارىنىڭ بىلجىرلىعى مەن ماحامبەتتىڭ قاشقانىن قۇپيا قالدىرۋ ءۇشىن جانە دە وسىنداي ءساتى ءتۇسىپ تۇرعاندا وزدەرىنىڭ «مەيىرباندىلىعىن» كورسەتىپ قالۋ ءۇشىن اسكەري سوت ءدۇيىم جۇرتقا بىلاي دەپ جار سالدى: «سوتتالۋشى وتەمىسوۆ... لينيانىڭ ارجاعىنا وتكىزىلىپ، وعان بۇندا قايتىپ جاقىنداۋعا تىيىم سالىندى. ەگەر ول بۇل تىيىمدى بۇزۋعا بارىپ، ىشكى جاققا اتتاپ باساتىن بولسا، قاتاڭ جازاعا تارتىلادى».
* * *
ماحامبەت تۋعان ولكەسىنەن الىستا، كىشى ءجۇزدىڭ جەرىندە ءتورت جىل قاڭعىردى...
1845 جىلدىڭ فيەۆرالىندە ول ورداعا قايتا كەلدى. اقىن حالىقتى تاعى دا كوتەرىلىسكە ۇندەدى... گەنەرال پەروۆسكيي «تۇزەلمەيتىن» قايسار اقىندى ۇستاپ، اتىپ جىبەرۋگە جارلىق بەردى...
1845 جىلدىڭ 11 اۆگۋسىندا اياق استىنان جاڭگىر حان ءولىپ قالدى. نيكولاي بىلاي دەپ جازدى: «شىن بەرىلگەن، وتە كەرەكتى ادام ەدى، ايانىشتى، ايانىشتى». گەنەرال پەروۆسكيي فاتيما حانىمعا: «بىزگە وسىنشاما ۇلاعاتتى سىن جىبەرگەن جاراتقانعا سىيىنا وتىرىپ، مەن سىزبەن بىرگە كوز جاسىمدى توگەمىن»، — دەپ كوڭىل ايتا كەلىپ، مارقۇمنىڭ اقتىق تىلەكتەرىن تۇگەلدەي ورىنداۋعا سەرت قىلدى. ال ءوزى دەرەۋ تاقتىڭ بارلىق مۇراگەرلەرىن قۇرتىپ، ورداداعى بارشا بيلىكتى گەنەرال-گۋبەرناتور ەسەبىندە ءوز قولىنا الدى.
اۋىلدارداعى جاڭا بۇلىكتىڭ ورشۋىنەن سەسكەنگەن گەنەرال قىرعا حورۋنجيي ىقىلاس تولەيەۆتى جىبەردى. جارلىق كەلتە قايرىلدى: ماحامبەتتى قۇرتۋ كەرەك. بايماعامبەت سۇلتانعا جازعان حاتىندا گەنەرال حورۋنجيي ىقىلاسقا مىناداي مىنەزدەمە بەرگەن: «بۇل بىزگە مەيلىنشە قيىن ىستەردىڭ بارىندە دە جانە وتە-موتە ورىندالۋى ايىرىقشا ەپتىلىكتى تالاپ ەتەتىن تاپسىرمالاردى جۇزەگە اسىرۋدا تاپتىرمايتىن ادام».
ىقىلاسپەن بىرگە سۇلتان اۋىلىنان بەرىش رۋىنىڭ ءبيى جاڭابەرگەن بوزداقوۆ، توبىقتى تورەجان تۇرۇموۆ، بەرىش جىگىتتەرى مۇسا نۇرالين مەن ءجۇسىپ وتەۋلين — - بارلىعى جيىرما ادام قوسا اتتانادى. ولار ماحامبەتپەن «كەلىسسوز جۇرگىزەدى ەكەن» دەگەن سىبىس تارادى ەل ىشىنە.
ماحامبەت ولاردى باسقا اۋىلداردىڭ وڭاشاراق كوشىپ، جەكە وتىرعان ءوز ۇيىندە قارسى الدى.
— ءبىز ساعان جاۋ ەمەسپىز، دوس نيەتپەن كەلدىك. جانىمداعىلار بەرىش جىگىتتەرى، ماحامبەت. جاڭگىر حان دۇنيە سالعالى ءبىراز بولدى، سۇلتاندار سەنى كەشتى، — دەدى جاڭابەرگەن بي.
ماحامبەت قوناقتارىن ۇيىنە شاقىردى. ىشكە تورتەۋى — جاڭابەرگەن، ىقىلاس، مۇسا، تورەجان كىردى دە، باسقالارى سىرتتا قالدى.
ماقپال داستارقان جايدى. اڭگىمە باستالعان كەزدە كىشكەنتاي نۇرسۇلتان ۇيدەن شىقتى. قوناقتار قارۋلارىن كەزەنە ۇستاپ، كيىز ءۇيدى اينالا قورشاپ العان ەكەن. بالا اكەسىنە ايتپاق بوپ ەدى، ونى بىرەۋى شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ، اۋزىن باسا قويدى. ءداپ سول ساتتە ىقىلاس تا قانجارىن سۋىرىپ الىپ ماحامبەتكە ۇمتىلدى. اقىن ونىڭ قانجارىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، ءوزىن ۇشىرىپ جىبەردى. ءبىراق قالعان ۇشەۋى تارپا باسسالدى. اقىن ءحورۋنجييدى وكشەسىمەن جەرگە جانىشتاپ، بەل ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرە جازدادى. «تىرىدەي الدىرماسپىن!» — دەپ ايعاي سالىپ، ۇشەۋىن دە لاقتىرىپ تاستاماق بولدى. بىرەۋى وماقاتا قۇلاعانىمەن ەكەۋى ەكى قولىن جىبەرمەدى. كۇيەۋىنە كومەكتەسپەك بولىپ ۇمتىلعان ماقپالدى بىرەۋى ىشتەن تەۋىپ جالپ ەتكىزدى. ۇيگە قولىندا قانجارى بار ءجۇسىپ وتەۋلين جۇگىرىپ كىرىپ، جەلكە تۇستان سالىپ قالدى. قىزىل قانعا بويالعان ماحامبەت قۇلاي بەردى. ورنىنان تۇرعان ىقىلاس قىلىشىمەن ەكى رەت شاۋىپ، اقىننىڭ باسىن كەسىپ الدى...
ەكى كوزى ۇياسىنان شىعا الايىپ، بەدىرەيىپ قالعان ماقپال ۇيدەن قانىشەرلەرگە ىلەسە شىقتى دا، تابالدىرىقتا ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. اياعىنىڭ استىندا ۇرەيى ۇشىپ، ءتىلى بايلانىپ قالعان بالاسى جاتىر.
كەنەت ادام ايتقىسىز، سۇمدىق، دەنە تىتىركەنەتىن، قورقىنىشتى كۇلكى ەستىلدى. جىپ-جىڭىشكە، شيقىلداعان اششى داۋىس جاپاندى جاڭعىرىقتىرىپ، جۇرەكتى مۇزداتىپ جىبەردى. قانىپەزەرلەردىڭ استىنداعى اتتارى ۇركىپ، اسپانعا شاپشي وسقىرىنىپ، باسىمەن الا جونەلدى...
ءجۇسىپ اتىنان ۇشىپ ءتۇستى. كۇلكى كىلت تىيىلا قالدى. ماقپال جۇسىپكە تەسىلە قاراپ، كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان نايزاعا قولىن سوزدى.
قورقىنىشتان قالش-قالش ەتكەن ءجۇسىپ ارەڭ دەپ ورنىنان تۇرىپ، ءوز جولداستارىنا قاراي ويبايلاپ قاشا جونەلدى. ماقپال سۇڭگىنى سىلتەپ قالدى... مىلتىق اتىلدى.
ماقپالدىڭ كوكىرەگى قىزىل قانعا بويالدى. قان اق كويلەگىنىڭ ومىراۋىنان تومەن قاراي سورعالاي اقتى. ال ماقپال بولسا ولەر الدىندا تىرجيىپ كەتكەن جۇسىپكە قاراپ تۇر، قىلپىلداعان كوك سۇڭگىنىڭ ۇشى ونىڭ قوس جاۋىرىنىنىڭ قاق ورتاسىنان قادالىپتى. ماقپالدى اتقان حورۋنجيي ىقىلاس نايزانى ءجۇسىپتىڭ جوتاسىنان سۋىرىپ الماق بولىپ ءجۇر.
— ءبارىڭدى... ءبارىڭدى دە قارعىس اتسىن... سەندەر ونى وزدەرىڭ... وزدەرىڭ ولتىردىڭدەر... كاپىرلەر ەمەس، — دەدى ماقپال ەرنى ارەڭ قىبىرلاپ. قانسىراپ، السىرەپ قالىپتى. جۋساننان ۇستاپ تىرمىسىپ، سۇيرەتىلە جىلجىپ، ۇيىنە ارەڭ جەتتى. — قاشاننان بەرى وزدەرىڭدى... وزدەرىڭ ءولتىرىپ كەلەسىڭدەر... و، قۇداي، ماحامبەتىم دۇرىس ايتادى، دۇرىس!.- ەل بولماي كەتكىر وزدەرى - اي!.. قۇتىلماسسىڭ قۇلدىقتان...
ماقپال كۇيەۋىنىڭ باسسىز قالعان دەنەسىنە جەتە الماي، تابالدىرىقتا ءولدى...
* * *
1846 جىلدىڭ 4ء-نويابرى كۇنى تاڭەرتەڭ قاسىندا شەرنياز وتىرعان بايماعامبەت سۇلتاننىڭ شاتىرىنا جانىندا ءۇش تولەڭگىتى بار حورۋنجيي ىقىلاس كەلىپ كىردى. قولىندا الما اعاشىنىڭ تۇبىرىنەن ويىپ جاساعان جالپاق قىزىل استاۋ، بەتىن قىزىل بارقىتپەن جۋىپ قويىپتى.
حورۋنجيي سۇلتاننىڭ الدىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى.
— اكەلگەنىڭ قانداي سىي؟ — دەدى دە سۇلتان بولات قانجارىنىڭ ۇشىمەن قىزىل بارقىتتى اشىپ تاستادى. استاۋدا ماحامبەتتىڭ باسى جاتىر ەكەن. وڭىندە سابىرلىلىق، ويلىلىق نىشانى بار.
شەرنياز ماحامبەتكە ۇزاق قاراپ وتىردى. سوسىن اينالاسىنداعىلارعا جاعالاي كوز تاستاپ شىقتى دا، ەكى قولىمەن باسىن ۇستاپ، ايعاي سالىپ شاتىردان سىرتقا اتا جونەلدى...
اقىن ولتىرىلگەننەن كەيىن بايماعامبەت سۇلتان پەتەربۋرگتە بولدى. پاتشا ونى ايالاپ -قولپاشتاپ، سىي-سياپات كورسەتتى، گەنەرال شەنىن بەردى.
ءبىراق سۇلتان ۇيىنە قايتىپ ورالمادى.
ابباس پەن لاۋباي باستاعان جىگىتتەر ونى قيالى-قيعاشتان وتەردە، يساتاي مەن ماحامبەت وزدەرىنىڭ تۇڭعىش جەڭىستەرىنە جەتكەن جەردە، سۋعا اعىزىپ ءولتىردى.
كەك قايتارعانداردىڭ ىشىندە شەرنياز دا بولىپتى دەگەن سىبىس بار. سودان كەيىن ول اتى اڭىزعا اينالعان كوتىبار باتىردىڭ بالاسى - — ەسەت باستاعان شەكتىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرىنە بارىپ قوسىلدى. بۇل كەزدە سىبىرگە ايدالعان كاتورگادان قاشقان قۇرمانعازى ءوزىنىڭ وتتى كۇيلەرىنىڭ ىزالى دا ادۋىندى ارىنىمەن جالپاق دالانى دابىلداتىپ، كوكشەتاۋ مەن جەتىسۋ، سارىارقا مەن تۇركىستان جەرىن باسا-كوكتەي، ەسەتكە قاراي اسىعىپ كەلە جاتقان بولاتىن...
1857 جىلدىڭ يانۆارىندا سۇلتاندار مەن گەنەرال-مايور فوتينگوفتىڭ بىرىككەن قولى شەكتىلەرمەن شايقاسقا ءتۇستى، ءبىراق جەڭە المادى. سول شامادا اقمەشىتكە قاراي جىلجىعان گەنەرال پەروۆسكيي سىر بويىنداعى قازاق جاساقتارىمەن سوعىسىپ جاتتى.
ارال تەڭىزىنە قاراي ۇمتىلعان پولكوۆنيكتەر كۋزمين مەن دەرىشيەۆتىڭ، مايور ميحايلوۆتىڭ جۇزدىكتەرى جول بويىنداعى ىشكى وردا مەن كىشى ءجۇزدىڭ اۋىلدارىنا ءورت سالىپ، تۇتىنگە تۇنشىقتىردى...
«...كونە زاماننىڭ سوعىستارىنان كەيىن نەمەسە مونعول باسقىنشىلىعىنان بەرمەن قاراي پولكوۆنيك كۋزمين مەن مايور دەرىشيەۆتىڭ شاپقىنشىلىعىنداي ەشبىر جەكسۇرىن مەيىرىمسىزدىك بولىپ كورگەن جوق. بۇل قانىشەرلىكتى (پەروۆسكييدىڭ تۇسىندا - اق) ءوز كەڭسەسىندە وتىرىپ، ءليپرانديدىڭ بۇرىنعى كومەكشىسى — گريگوريەۆ باسقاردى. بۇل قاندى ۋاقيعا ءالى ەش جەردە سۋرەتتەلگەن ەمەس»، — دەپ دابىل قاقتى گەرسەننىڭ «كولوكولى» الىستاعى لوندوننان.
وزدەرى سالعان ەگىندى قورعاعان ءۇش مىڭ شارۋا قولدارىنا ايبالتا مەن نايزا، قولدان جاسالعان بىلتەلى مىلتىق ۇستاپ، پەروۆسكييدىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى تۇردى...
تورعايدا، ارىس پەن جەتىسۋدا حالىق پاتشا وتارشىلارى مەن ءوز الپاۋىتتارىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى...
مەن حالىقتىڭ كوپتەگەن عاسىرلار بويىنا جات جەرلىك باسقىنشىلارعا قارسى، ءوز ازاتتىعى مەن تەڭدىگى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ ءبىر عانا وقيعاسىن بايان ەتتىم...
سوڭى
ورىسشادان اۋدارعان تەلمان جانۇزاقوۆ
You Might Also Like
-
(جويقىن مۇحيتتىڭ جۇتقىنشاعى بۇلكىلدەپ، قالتىلداعان كەمەنى جۇتاردا كىم تاستاي قاشۋشى ەدى ساپارلاستارىن؟! قاپىرىق بولمەگە جارىق شام ىزعارلى ساۋلەسىن شاشقاندا دا قۋىس-قۋىسقا تىعىلاتىن تاراقان ەدى عوي....
