قاراتاي نۇرالى ۇلى
قاراتاي نۇرالى ۇلى – ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى جانە نۇرالى حاننىڭ بالاسى، 1772 جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى، سىرىم اۋدانى، شىدەرتى وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قاراتاي سۇلتان حان ۇرپاعى سانالعاندىقتان جاستايىنان ساياسي بەلسەندى بولىپ كەلدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كىشى ءجۇزدى تولىعىمەن ورىس ىقپالىنىڭ استىنا الۋ ارەكەتى، رۋباسىلار مەن سۇلتانداردىڭ وقشاۋلانۋىنان قول ۇزۋگە اسىقپاعاندىقتارىنان ءساتسىز اياقتالدى. ول ءوز كەزەگىندە 1797 جىلدىڭ كۇزىندە قارت ءارى ءالسىز ايشۋاقتى كىشى ءجۇزدىڭ حانى رەتىندە سايلاۋىنا الىپ كەلدى. بۇل شەشىم بيلەۋشى ەليتانىڭ دا، ورتا جانە تومەنگى توپتاردىڭ دا قارا حالىقتىڭ دا كوڭىلىنەن شىقپادى. حالىق جىگەرسىز ءارى قارت ايشۋاقتى ەمەس، جۇزدە بەدەلى بار، كوشباسشى، باتىل جانە اقىلدى قاراتايدى قولداۋعا تۋرالى ءوتىنىش بەردى. پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ قاراتاي سۇلتاندى كىشى جۇزدەگى ەڭ بەدەلدى سۇلتانداردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ۇققاننان سوڭ، قاراتاي سۇلتاندى حان سايلامادى.... Cۇلتانداردىڭ وزدەرى سالت شىڭعىستىڭ تىكەلەي ۇرپاعى نۇرالىنىڭ ۇلدارى وتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدى. وسى جاعدايدى تەز ارادا اڭعارعان قاراتاي سۇلتان كىشى جۇزدەگى باي ۇلى، جەتىرۋ رۋلارىن ماڭىنا توپتاستىرىپ جەتەكشىلىككە ۇمتىلدى[1].
وسى مەزەتتە قاراتاي سۇلتاننىڭ پاتشا اكىمشىلىگىنە بەيىلدىلىگىن بايقايمىز. سەپاراتتى سۇلتان ءوز بەدەلىن پايدالانىپ رۋباسىلاردىڭ كومەگىمەن اق كيىزگە وتىرۋعا اسىقپاي، گۋبەرناتور كومەگىمەن رەسمي سايلاۋىنان ۇمىتتەندى. بۇل تۇجىرىمدى ءوزىنىڭ ۇلكەن بەدەلىنە قاراماستان تەك 1806 جىلى عانا شەرعازىنىڭ حان سايلانۋىنان كەيىن جۇزەگە اسىرعانىنان بايقايمىز.
قاراتاي XVIII عاسىردىڭ اياعىندا حان بيلىگى ينستيتۋتىنىڭ ءومىرىن ۇزارتۋ ءۇشىن وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىستارىن باسقاردى. ول حان بيلىگىن جويىپ، اۋماقتىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن 1824 جىلعى "ورىنبور قىرعىزدارى تۋرالى" جارعى قولدانىسقا ەنگىزىلگەن ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ تايتالاسىن جۇرگىزدى. ەكىنشى جاعىنان، تاعايىندالعان حاننىڭ بيلىگىن مويىنداماۋى ايشۋاقتى الاڭداتقان. كوپتەگەن رۋلاردى باسقارعان جانە ءوز باۋىرلارىن كۇرەسىنە ارالاستىرعان سۇلتاننىڭ نەگىزگى كۇشى ايشۋاققا قارسى باعىتتالدى. سونىمەن قاتار، ءورشىل كاراتاي رەنجىتكەن جاعدايلاردىڭ ءبىرى جاڭادان قۇرىلعان حان كەڭەسى ءۇشىن مۇشەلەردى ىرىكتەۋ كەزىندە ونى قايتادان اينالىپ ءوتۋى ەدى. ال ءتوراعا بولىپ ونىڭ ءىنىسى بوكەي سايلاندى. جەرگىلىكتى ادەت-عۇرىپ بويىنشا كەڭەس وكىلدەرى حان فيرماندارىن (جارلىقتار) بەكىتەردە ىقپالدى شىڭعىس تۇقىمدارىنىڭ پىكىرىن ەسكەرۋى قاجەت ءتىپتى وسى كەزدە دە قاراتاي سۇلتاندى ەسكەرمەدى. ەندىگى كەزەكتە وكىلدەردى ايشۋاق حاننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ورىنبور گۋبەرناتورى ن. ن. باحمەتيەۆ تاعايىندادى. قاراتايدىڭ ىزاسى گۋبەرناتوردىڭ حاندىق ينستيتۋتتىڭ ءىشىنارا قۇزىرەتىن جويۋدان عانا ەمەس، وتارلىق اكىمشىلىكتىڭ شىڭعىس تۇقىمدارىن ەلەمەۋىمەن دە بولدى.
پاتشا وكىمەتىنىڭ سايلاعانىنا قاراماستان، كىشى ءجۇزدىڭ ناقتى كوشباسشىسى قاراتاي بولدى. ونىڭ باسشىلىعىن ءابىلقايىردان تاراعان سۇلتاندار عانا ەمەس، كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ اقساقالدارى جانە حالىق مويىندادى. قارا حالىق پەن سۇلتانداردىڭ قولداۋىن سەزىنگەن قاراتاي ءوزىن ناعىز حان سەزىندى. ول بارلىق اۋىلداردى ارالاپ، حاندى قايتا سايلاۋعا شاقىردى. ونىڭ ىقپالى ورال(جايىق) جاعالاۋىنان ەمبىگە دەيىنگى كەڭ جەرلەردى قامتىدى دەگەن كوزقاراستار دا كەزدەسەدى. الايدا حان بيلىگىن مويىنداماعانىنا قاراماستان قاراتاي ورىس بيلىگىنە قارسى بولعان جوق. ءتىپتى، قاراتاي پاتشا ۇكىمەتىنە ادالدىعىن جان-جاقتى كورسەتىپ باقتى.
ايشۋاق حان ومىردەن وزعان سوڭ ونىڭ ورنىنا پاتشا ۇكىمەتى ايشۋاقتىڭ بالاسى جانتورەنى حان سايلادى. بۇل كەز قاراتايدىڭ اشۋىنىڭ شەگىنە جەتكەن كەزى ەدى. جانتورەنىڭ حان سايلانعانىن ەستىگەن كەز ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى تۇرۋىنا سەبەپشى بولدى. گۋبەرناتور تاۋەكەل قادامعا بارىپ، كاراتاي مەن جانتورەنى داۋىندا ءوزىنىڭ دەلدالدىق قىزمەتتەرىن ۇسىنا وتىرىپ، ەكەۋىن ورىنبورعا شاقىردى. جانتورەنىڭ حان سايلانعانى تۋرالى جاريالاي وتىرىپ، گۋبەرناتور باحمەتوۆ قاراتايعا ونى قۇتتىقتاۋدى ۇسىندى. قاراتاي وعان جانتورە "... دالادا ەمەس، قالتادا جاقسى حان بولادى ..."(1) دەپ جاۋاپ بەرىپ، ونىڭ دالادا ءومىر سۇرەتىن حالقىنىڭ الدىنداعى ىنجىقتىعىن ءبىلدىردى.
مۇمكىن، قاراتاي، ونى بۇكىل كىشى ءجۇز قولداعانىن كورمەسە، ءوزىن ۇستامدىراق ۇستار ەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، 1806 جىلى وتكەن حان كەڭەسىندە رۋ اقساقالدارى جانتورەنى ءالسىز جانە قاجەتسىز دەپ ساناپ، ونىڭ ورىنىنا قاراتاي حان دەپ جاريالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى[2]. الايدا، كىشى ءجۇزدىڭ رەسمي بيلەۋشىسى جانتورە بولىپ قالا بەردى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس ءسوزسىز جالعاسا ءتۇستى. قاراتاي جانتورەنى قورلاۋ ماقساتىندا گۋبەرناتوردى حاننىڭ پايداسىزدىعىنا سەندىرۋگە تىرىسىپ، حالىق ونى ءوز حانى دەپ مويىندامايتىنىن مالىمدەدى. كەۋدەسىندە جانعان جەك كورۋشىلىك كاراتايدى كۇتپەگەن قادامدارعا يتەرمەلەدى. قاراتاي دالاداعى كوپەس كەرۋەندەرىن توناۋ رەسەي مۇددەسىنە زيان كەلتىرەتىنىن ءتۇسىنىپ، بەدەلىنە سەنىپ ولاردى توناي باستادى. ونىڭ ويىنشا ءوز سەرىكتەستەرىنىڭ ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى حان اۋىلدارىنىڭ موينىنا جۇكتەپ قۇتىلماقشى ەدى جانە ونىڭ كىناسىن دالەلدەۋ مۇمكىن بولمادى.
قاراتايدىڭ قاتال مىنەزىنەن جانە حالىقتىڭ قاھارىنان قورقىپ، جانتورە دالانى تاستاپ، قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسىنا باعىنىشتى اۋىلدارمەن بىرگە قونىستاندى، قاجەت بولعان جاعدايدا ورىستاردىڭ كومەگىنە سەندى جانە ونىڭ ەسەبى اقتالدى.
ەلدەگى جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋىن باسەڭدەتۋ جولىندا حان كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى جانە 35-كە جۋىق ستارشىندار، بيلەر، باي ۇلى، ءالىم ۇلى، جەتىرۋ رۋلارىنىڭ بەدەلدى سۇلتاندارى جانتورە حانعا 1806 جىلى 5 تامىزدا حات جولداپ كەڭەسكە قاتىسۋىن شاقىرادى، كەڭەس قوبدا وزەنىنىڭ بويىندا وتكىزىلىپ، ەل ىشىندەگى ءورشىپ تۇرعان بارىمتا ماسەلەسىن شەشۋگە شاقىردى. ءبىراق حاندىق كەڭەسكە جانتورە حاننىڭ كەلمەۋى سۇلتاندار مەن ستارشىنداردىڭ زاڭدى نارازىلعىن تۋعىزدى[2]. قاراتايدىڭ جانتورەگە باعىنباۋىن وتارشىلدىق اكىمشىلىك وزىنە باعىنباۋ بەلگىلەرى دەپ سانادى. "جالعان حانعا" قارسى جازالاۋشى ەكسپەديسيالار جىبەرىلدى. قاراتاي حان قازاقتاردىڭ جاپپاي قولداۋىن پايدالانىپ، ولارعا رەسەيدىڭ شەكارالاس اۋداندارىنا شابۋىلدارمەن جاۋاپ بەردى. الايدا، بۇل ءىسىن ونىڭ تاراپىنان جەككورۋشىلىكتىڭ كورىنىسى ەمەس تەك جاۋاپ رەتىندە قاراسىتىرعان ءجون. ەكى جىلعى تەكەتىرەستەن كەيىن قاراتاي تاعى دا پاتشا وكىمەتىنە پايداسىز جانتورەنىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ قاجەت ەكەندىگىنە سەندىرۋگە تىرىستى. پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ءوزى دە بۇنى كەرەمەت بايقاپ وتىرعان ەدى. الايدا قاراتايدىڭ ورىس سامودەرجاۆيەسىن الاڭداتقان ماسەلەردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ مۇددەلەرىن سوڭىندا تۇرعانىن تۇسىنە المادى.
ءوزىنىڭ كومەكشىلەرىمەن جانتورە حانعا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ ول ءوز كەزەگىندە جەمىسىن بەرە باستادى. ناتيجەسىندە جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ، تاما رۋىنىڭ ستارشىندارى، شانىشقىلى رۋىنىڭ، جيەنقۇل بولىمدەرى سەكىلدى قاراتايدى جاقتاۋشىلاردىڭ سانى ارتا ءتۇستى. مۇنى بىلگەن جانتورە سۇلتان دا قاراتاي سۇلتانعا قارسى ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىن باستادى[3].
1806 جىلدىڭ جاز، كۇز مەزگىلىندە گۋريەۆ قالاشىعىنان ترويسك بەكىنىسىنە دەيىنگى ارالىقتاعى شەكارا بەكىنىستەرىنە كوتەرىلىسشىلەردىڭ شابۋىلى جيەلەپ كەتتى. 1806-1807 جىلدارىنىڭ قىس ايلارىندا قاراتاي سۇلتاندى ۇگىتتەۋشىلەر ارقاسىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسىم بولىگى سىر بويىنا كوشىپ، قاراتاي سۇلتاننىڭ قولاستىنا بىرىگە باستادى.
ال، ۆولوكونسكيي بولسا قازاق جاساقتارىنىڭ شابۋىلىنان ساقتانۋدىڭ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋعا باستادى. نيجە-ۋرالسك شەكارا شەبىن كۇزەتۋگە 450 كازاك، گۋريەۆ قالاشىعىنان 150 كازاك، باسقا ىشكى فورپوتتىلاردان 75 كازاك، باشقۇرت كاتوندارىنان جاقسى قارۋلانعان 550 سالت اتتىنى، ەلەك قورعانىنان 100 كازاك وتريادى دايىندىققا كەلتىرىلسە، ترويسك قامالىنىڭ ماڭىنداعى دالا بەتكەيلەرگە كازاك-ورىس قاراۋىلدارىن قويۋ كۇشەيتىلدى[4].
تالپىنىستارىنىڭ جەمىسىن كورمەگەن قاراتاي حان اقىرعى شاراعا بەكىندى. 1809 جىلى 2 قاراشادا كاراتاي باستاعان ونىڭ ءۇش اعاسى تۇندە جانتورەنىڭ اۋىلىنا جانە كيىز ۇيىنە كىرىپ، ونى 20-دان استام جارالاپ، پىشاقتاپ ءولتىردى. ىزالانعان تۋىستارى كەگى مەن وتارلىق بيلىكتىڭ قۋعىنداۋىنان سەسكەنگەن قاراتايعا ەلدەن قاشۋىنا الىپ كەلدى.
مارقۇم ايشۋاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى شەرعازى 1812 جىلى پاتشا جارلىعىمەن، ەكىگە بولىنگەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولىپ تاعايىندالدى، ول ولتىرىلگەن اعاسىنان كەك الىپ، قاراتاي حاندى جويۋدى جانە سونىمەن بىرگە ءقاۋىپتى باسەكەلەسىنەن قۇتىلۋدى ماقسات ەتتى. سەبەبى قاراتايمەن قاتار ارعىنعازى دا ءوزىن حان دەپ جاريالاعان ەدى. ال قاراتاي ءوز كەزەگىندە حالىقتان قولداۋ تاۋىپ، بارلىق قازاقتاردى شەرعازىعا قارسى كوتەرىلىسكە شاقىردى.
1815 جىلدىڭ قارساڭى قاراتاي سۇلتان ءوزىنىڭ ۇزاققا سوزىلعان قارۋلى كۇرەسىنەن بىرتىندەپ باس تارتا باستاعان كەزى ەلى. رەسەي ساياساتىنىڭ باعىت-باعدارىن تۇسىنگەن ول جاڭا بۇل جولى ساياسي تاكتيكالىق جولدى ىزدەستىرۋگە كوشتى[5].
بۇلىكشىل قاراتاي كوپتەگەن جىلدار بويى پاتشا وكىمەتىنىڭ قۋىرشاق قويىلىمدارىمەن قارۋلى كۇرەس جۇرگىزىپ، ۋاقىت وتە كەلە ولاردىڭ ورنىنا تۇردى. پايدا بولعان تۇراقسىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن جانە "بۇلىكشىل سۇلتاندى" جەڭۋ جولىندا پروگرەسس بولماعاندىقتان، رەسەيلىك بيلىك سۇلتانمەن 1816-1817 جىلدارى كەلىسىمگە كەلدى جانە كەلىسوزدەر ناتيجەسىندە قاراتاي سۇلتان قارسىلىقتى توقتاتىپ، كىشى جۇزدەگى قاقتىعىستاردى رەتتەۋ، تولقۋلاردى باسۋ ىسىندە رەسەي ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتتى. 1824 جىلى تامىزدا ورىنبور گۋبەرناتورى پ. گ. ەسسەن ونى كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىنىڭ سۇلتان-بيلەۋشىسى ەتىپ تاعايىندادى. 1825 جىلى كۇزدە جولامان تىلەنشى ۇلى باستاعان تابىن رۋىنىڭ كوتەرىلىسىنباسۋعا تىكەلەي ات سالىسىپ قاتالدىعىمەن كوزگە ءتۇسىتى. ءتىپتى كوتەرىلىستى باسۋداعى ارەكەتتەرى ءۇشىن رەسەي ۇكىمەتى تاراپىنان التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان.
قاراتاي حان 1826 جىلى 3 ماۋسىمدا ءوز ولىمىمەن قايتىس بولىپ، شىدەرتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا جەرلەندى. قاراتايدىڭ تۋىستارى مەن دوستارى ونىڭ ءقابىرىنىڭ ۇستىنە كىرپىشتەن كەسەنە تۇرعىزدى، حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى توزعان كۇيدە بولىپ ءقابىرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالماعان.
جالپى XVIII-XIX عاسىر تاريحناماسى قازاقستان تاريحىنداعى كۇردەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى. ۇلت ازاتتىق كۇرەس، كوتەرىلىس، ەسكى ءومىر سالتىن قارقىندى وزگەرىپ كەلە جاتقان كەزدە ساقتاۋعا تالپىنىستار بۇنىڭ بارلىعىدا سەنىمدى دەرەكتەمەلەردىڭ اشىلماۋىمەن كۇردەلەنەدى. الايدا تاريحىمىزدا قاراما-قايشى تۇلعالاردىڭ بولعاندىعىن ەسكەرۋىمىز قاجەت. قاراتاي سۇلتاننىڭ پاتشامەن كۇرەسى تاقىرىپتا ايتىپ كەتكەندەي ۇلت-ازاتتىق ماقساتتا جۇرمەگەندىگىن جانە كەرىسىنشە سۇلتاننىڭ كەيىن ادال قىزمەتكەرلەرى رەتىندە تانىلعاندىعىن بايقايمىز. قالاي بولسا دا تاريحىمىزدى جان جاقتى قاراۋدىڭ ارقاسىندا عانا ءوز-وزىمىزدى ۇلت رەتىندە تانۋعا جول اشىلادى.
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ورىنداعان: ساميعوللا بەركىن سابيت ۇلى عىلىمي جەتەكشىسى: ت.ع.د.، پروف. ق ر ۇعا اكادەميگى كارىبايەۆ بەرەكەت باقىتجان ۇلى
You Might Also Like
-
جۇلدىزدار – تۇنگى اسپاندا جارقىراعان نۇكتەلەر سياقتى كورىنەدى، ءبىراق شىن مانىندە، ولار الىس قاشىقتىقتا جاتقان شار تارىزدەس دەنەلەر. ولاردىڭ كوپ بولعانى سونشالىق، جالپى سانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەم...
