InfoHub Logo

اق جايىق. I كىتاپ

اق جايىق. III كىتاپ

(تريلوگيا)

ەكىنشى كىتاپ

شىڭدالۋ

ءۇشىنشى ءبولىم

ۇزىن اققان، مىنە، ەدىل مەن جايىعىڭ

تالاي ەرلەر ەرلەي سالعان قايىعىن...

ساكەن.

ءبىرىنشى تاراۋ

1

قارا وبا بولىسىنىڭ جەرى بايتاق — ءبىر جاعى جايىق، ءبىر جاعى ەسەن اڭقاتىسىنىڭ باسىنا قاراي ويىسىپ، جالپاق جاتقان جىمپيتى دالاسىمەن ۇشتاسىپ كەتەدى. اتپەن جۇرسە اينالاسى الدەنەشە كۇندىك بۇل ساميان ساردالانىڭ قۇبىلا بەتى قىرات تا، ارقا جاعى ويپاڭ. سان ءتۇرلى ءشوپ وسەتىن قۇيقاسى كىلەمدەي قارا توپىراقتى وسى جازىق الاپتى ۇستىنەن شىقپاساڭ كورىنبەيتىن تەرەڭ-تەرەڭ سايلار مەن ۇزىن-ۇزىن وزەندەر عانا جارىپ ءوتىپ جايىققا قۇلاپ جاتىر. تاۋى دا جوق، ورمانى دا جوق تاقتايداي دالا؛ الىستاعى الاسا ادىرلار مەن جۇمىر بەل جونايتتارىنىڭ ءۇستىن جاز كۇنى قالتىراعان ساعىم وراپ الىپ، كوكجيەكپەن تۇتاسىپ جاتقان تەڭىزدىڭ تورىندەي ەتىپ كورسەتەدى؛ ال قىستىگۇنى: بەلەسى مەن وباسىن، ويپاتى مەن سالاسىن قارتاداي سارى قار بۇركەپ، بەتىنە كوز ايالدار قاراسىنى از كۇن استىندا تۇتاسىپ جاتقان شەتسىز ءبىر-اق اياڭ.

جايىق بويىن مەكەندەگەن شوعىن-شوعىن كەردەرىلەر مەن تامالار كەشە جايلاپ مال جايىپ، جيەگىنە شۇقىلاپ ەگىن ەگىپ بۇل ۇشان تەڭىز شۇرايلى ءوڭىردىڭ ءبىر قولتىعىن دا يگەرەرلىك ەمەس-تى. «ءبۇل جەرگە ونەگەلى ءومىر ۇلگىسىن كورسەتەتىن ەگىنشىلىك ىسىنە جەتىك ەل قوندىرساڭ كۇرلەگەن ولكەگە اينالار ەدى» دەپ كوكسەگەن كورى باقىتجان ەكىنشى دۋمانىڭ ماجىلىسىندە: «رەسەيدەگى قالىڭ شارۋا اعايىنداردىڭ جەرى جوعى بىزگە دە باتادى، ءبىز ولارعا ىعىسىپ جەر بەرۋگە ءارقاشاندا ءازىرمىز»، دەگەن-دى. ءبىراق اعايىنشىل باقىتجاننىڭ ادامشىلىعىن ەسكەرىپ، ونىڭ ونەگەلى ءومىردى كوكسەگەن تىلەگىنە ساي قونىستانۋ بولعان جوقتى. ءالسىزدى جانشىپ، تەڭدىك تىلەگەندى ەزىپ ۇيرەنگەن وتارشىل ۇكىمەت 1900 جىلدارى تاپ سول ۇلان بايتاق جەرگە توپىرلاتىپ «ەل قوندىردى». بۇل، ارينە، جەر يەسى قازاق ەلىنىڭ قالاۋىمەن دە، قونىستانۋشى قاراشەكپەننىڭ تىلەۋىمەن دە جۇرگىزىلگەن ءىس ەمەس-تى. پومەششيكتەر مەن شىركەۋ يەلەرىنىڭ، قۇلاقتار مەن شەن-شەكپەندىلەردىڭ جەرى مەن سۋىنا «ءبىز دە ادامبىز» دەپ كوز الارتقان شاباتالى شارۋالار كوشىرۋ ءتىزىمىنىڭ ناق باسىنا ىلىكتى دە، كوگەندەگەن قوزىداي ۆاگونگە تيەلىپ اكەلىنىپ كەڭ ساقىراعا ءبىر-اق اقتارىلدى. ول جەلكەسىنەن ۇستاپ وتارباعا مالشا تيەلگەن مۇجىقتاردىڭ كوبى ءبىر سوققىدان ەكى سوققى جەگەن «حوحولدار» ەدى. قازاقتى كيرگيز دەپ كەتكەنى سياقتى، بۇل ۋكرايندىقتار دا ول كۇندە ءوز اتى وزىنە بۇيىرماي حوحول (ايدارلى) اتانعان بولاتىن. ارينە، بۇلارعا جايىقتىڭ وڭ جاعاسىن بۇتىندەي يەمدەنىپ قالعان كازاك-ورىستاردىڭ اراسىنان ورىن «اۋىسقان» جوق، «بار، انا كيرگيزدارمەن قىرىلىسىڭدار» دەگەندەي، بۇل ۋكراينا ەگىنشىلەرىن امىرشىلەر قازاق جەرىنىڭ قاق ورتاسىنا — ۇلكەن وزەننىڭ قورعانسىز جاتقان ارعى بەتىنە اپارىپ تاستادى. ءسويتىپ قازاق دالاسى ەسكى قارا وبا بولىسىنىڭ جەرىندە فەدوروۆكا، بوگدانوۆكا، پوكاتيلوۆكا، الەكسەيەۆكا، دولينكا، كەرەنكا، پاۆلوۆكا دەگەن سەلەندەر پايدا بولىپ ەدى.

باسىندا جەر قوجاسى كەردەرىلەرمەن قونىستى تارتىپ قونعان قاراشەكپەندەر اراسىندا قىرىق پىشاق ۇرىس-تالاس تا، جازى-قىسى ۇزىلمەيتىن داۋ-جانجال ايتىس تا بولىپ ءجۇردى. بۇل، ارينە، جەر-سۋ جەتپەگەندىكتەن ەمەس، ءتۇسىنىسۋدىڭ تاپشىلىعىنان تۋعان ەگەس ەدى. بىرتە-بىرتە ىشكى بەتتەن كەلگەن بەينەتقور ەگىنشى ەلدىڭ جەر جىرتىپ، ەگىن ەككەنىن، قالا بوپ ءۇي سالعانىن، مەكتەپ اشىپ بالا وقىتقانىن كورىپ قازاق ەڭبەكشىلەرى دە كاسىپكە ارالاسا باستادى، بىردەن ەكى وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا قاراي بەت الدى. ايلار، جىلدار ءوتىپ جاتتى. جەرى مەن سۋى، بازارى مەن كاسىبى ارالاس بۇل كورشى قونعان قاراشەكپەندەر مەن قازاق اۋىلدارى ميداي ارالاسا باستادى. تانىستىقتان تامىرلىققا جول اشىلدى. قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى ەگىز تىلگە اينالدى. كەلە-كەلە وگەي ۇلداي پاتشا ۇكىمەتىنەن كوز تۇرتكى بولىپ وسكەن بۇل جاعاداعى ۇلتى باسقا ەكى ەل اعايىندى ادامداي قول ۇستاسىپ، باسىنا بوستاندىق، ەلىنە تەڭدىك الۋ كۇرەسىنە بىرگە اتتاناتىن كۇن دە تۋدى.

ورال ويرانىنان كەيىن ءابدىراحمان قارا وباعا اي جارىم دەگەندە ورالدى. ءبىراق ول جايىق جاعاسىنداعى ءوزىنىڭ اۋلىنا دا، ادامى شەتىنەن تانىس فەدوروۆكا سەلوسىنا دا بارماي، قىرداعى ءاجى اعاشىنا كەلدى. ءاجى اعاشى بوگدانوۆكا سەلوسىنىڭ تۇبىندە، ەرتەرەكتە ەل جايلاپ، ءقازىر شابىندىققا اينالعان ءشوبى مول، سۋى تۇششى، اۋىل تابانىنان قىرعارىراق تۇرعان ءبىر تاماشا سالا ەدى. بىلتىردان قالعان ءبىر كەبەن پىشەن مەن جاپاندا تۇرعان جالعىز اعاش جولاۋشىعا ايالداۋ ءۇشىن ادەيى قويعانداي — ءتۇبى ءارى كولەڭكە، ءارى ىق.

كۇن كەشكە اينالعان شاقتى، كۇندىزگى ىستىق الداقاشان باسەڭسىپ، اعاش ءتۇبى ءتىپتى سالقىن تارتىپ قالىپتى. ءابدىراحمان سول كولەڭكەسى ۇزارعان اعاشتىڭ ساياسىنا ەتبەتتەپ جاتىر. دالانىڭ مۇرىن مەيىرىن قاندىراتىن قىشقىلت جۇپارى — كيىك وتىن يىسكەپ-يىسكەپ قويادى. ون بەس شاقىرىم جەر جاياۋ ءجۇرىپ كەلگەن ادامعا كوكوراي ۇستىندە كولبەپ دەم العان قانداي جاقسى! ول قالەننىڭ مىنگىزىپ جىبەرگەن اتىن دا، ات الىپ قايتۋعا قاسىنا قوسقان بالاسىن دا «قىرىق ءۇيدىڭ» جەرىنەن اسقان سوڭ، اششىبۇتاقتان كەرى قايتارىپ جىبەرگەن. كولدەنەڭ كورگەن ادامعا مايداننان قايتقان سولدات سياقتى: ساقال-مۇرتى قىرىلماعان، ەتىگىنىڭ جۇلىعى اپپاق، كۇنگە كۇيگەن ءسۇر گيمناستەركاسىنىڭ ءتۇسى قۋارعان اق شاتىر سياقتى، ءۇستى دە شاڭ-شاڭ. ءبىراق ول كەزدەسكەن ادامعا: «مىنا ءبىر قىستان قالعان پىشەندى مال بۇلدىرمەسىن دەپ ورلاي كەلىپ ەدىم، كۇن دە ىستىق بولدى. ابدەن قالجىرادىم...» دەمەكشى. بۇعان جۇرت نانارلىق تا. نە كوپ مايداننان قايتقان سولدات كوپ، — ولاردىڭ ەل شارۋاسىنان الا بوتەن كوزگە تۇسەتىنى دە كۇنگە كۇيگەن گيمناستەركاسى مەن اسكەر ەتىگى جانە ءبارى دە بىرنەشە جىل قولىنا تيمەي، ازاپتى سوعىستىڭ قۇشاعىندا ءجۇرىپ ازىپ، ساعىنىپ زار بولعان ءۇي شارۋاسىنا ءوشى بارداي-اق جان-تانىمەن كىرىسىپ كەتكەن. قاي سەلونى الساڭ دا ءۇي توڭىرەگىن تاراشتاعان، شالعى كوتەرگەن، ات سۋارعان، اربا وڭداپ جاتقان سولدات كيىمدى شارۋادان كوز سۇرىنەرلىك. قازاق اۋىلىندا بىر-ەكى جىلدان بەرى سۇر شينەل مەن سۇر گيمناستەركا كيگەن شارۋالار تولىپ كەتتى.

ءسويتىپ ءابدىراحمان «ور قازعان سولدات كيىمدى شارۋ ا» بولىپ جالعىز اعاش تۇبىندە دەم الىپ جاتتى.

جۋسانىن يىسكەپ، بەتەگەسىن جاستىڭ ەتىپ تالاي اۋناعان، جاز كۇندەرىندە جىلقى كۇزەتىپ تالاي تۇنەگەن بۇل كىندىك كەسكەن جەر ەلى مەن ءۇيىن ساعىنعان ءابدىراحمانعا سالۋلى توسەك، سالقىن ۇيدەي كورىندى. ول الدەنەشە رەت اۋناپ ءتۇسىپ، ەتبەتىنەن دە، قىرىنان دا جاتىپ قارا وبانىڭ كەشكى ساعىم وراي تۇسكەن جاسىل قىرلارىن كوزى تويعانشا قارادى؛ شالقالاپ جاتىپ ايدىن شالقار اسپانىنا كوز جىبەردى؛ ويپاڭ سالاعا ورىن تەپكەن ورىس دەريەۆنياسىنىڭ الىستا جاتىپ ۇيلەرىن سانادى. ءبارى تانىس، ءبارى جاقىن جەر مەن ەل! ءبارى دە كەشە عانا كورىپ-كورىسىپ جۇرگەن جاندار! قانداي راحات ساقارا! جۇرەككە وزگەشە جىلى!...

ول الدەنە ءبىر قيال تەربەتەرلىك الداعى ءومىردىڭ اسا ايقىن بولماسا دا، باقىتتى، شاتتى، داڭقتى سۋرەتتەرىن كوز الدىنا زورلاپ ەلەستەتكەندەي بولىپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتتى. قانشا ۋاقىت وتكەنىن كوزىن اشقاننان كەيىن باتۋعا تاياۋ تۇرعان كۇننىڭ ۇياسىنا كىرىپ كەتكەنىنەن عانا شامالادى، ون-ون بەس مينۋت قانا وتكەن شىعار. ءبىراق كوپ ۋاقىت سياقتى. وتە كوپ ۋاقىت! قاتتى داۋىل سوعىپ جەردۇنيە سولقىلداپ تۇرعانداي، ىسقىرعان جەلدىڭ دىبىسى قۇلاققا كەلەدى...

باسىن كوتەرىپ العاندا الدىمەن ونىڭ كوزىنە پىشەن جاقتان كەلە جاتقان جاياۋ ادام ءتۇستى. قالىڭ ءشوپتى جاپىرا باسىپ جاقىنداپ كەلەدى. قولىندا تاياعى بار شارۋا ورىس. ىسقىرعان جەل بولىپ ەستىلگەن وسى جاياۋ ادامنىڭ شالعىنمەن جۇرگەن اياعىنىڭ دىبىسى ەكەن. ءابدىراحمان باسىن كوتەرگەن كۇيى، ورنىنان تۇرا قويماي، ەكى اياعىن كوسىلىپ وتىردى. تورت-بەس قادامداي-اق جەرگە كەلىپ قالعان بۇل ادامنىڭ ءتۇرى دە، كيىمى دە قىردان كەلە جاتقان شارۋا ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەرلىك ەمەس. سوندا دا سەرگەك ۇيىقتاپ، ساق ءجۇرىپ قالعان ريەۆوليۋسيونەردىڭ وڭ قولى اقىرىنداپ ىشكى قالتاسىنا قاراي جىلجىدى. بۇل قيمىلدى كەلگەن شارۋا سەزگەن، سەزبەگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ول ءابدىراحماننىڭ كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان جاۋابىنىڭ ۇستىنەن شىقتى.

— سولدات مولودەس! — دەدى ول. ءسويتتى دە ارعى جاعىن قازاقشا سويلەپ كەتتى. — پىشەندى جاقسى ورلاگانسىن! مالعا شاشتىرماي، ۆاقىتىندا قانداي اقىلدى جۇمىس ىستەگەنسىن؟ مەن انادا كورىپ ەدىم: وسى پىشەندى ءبىر وگىز يىكتاپ جاتىر ەدى. سابانگا تۇسكەن وگىزدىكى اركا كىشيدى. پىشەنگە سۇيكەنەدى. وگىز پىشەندى كورسە قۇتىرىپ كەتەدى. وسى كۇنى ات از، وگىز كوپ. سەن جاقسى ورلايسىن؛ تەرەڭ ورلايسىن. وكوپ قازىپ ۇيرەنگەن سولداتسىن، ا؟ سولدات جۇمىسقا جاقسى. مولودەس!

ءابدىراحمان ونىڭ ماقتاعانىنا ەمەس، جايباراقات جۇرگەن مومىن شارۋا ەكەنىنە جانە جاسىنىڭ وزىنەن الدەقايدا ۇلكەن ەكەنىنە قاراپ وتە-موتە جىلى ۇنمەن:

— زدراۆستۆۋيتە، دەد، زدەشنيي، — دەپ سۇرادى.

— زدراستي، زدراستي. وسى جەردىكى. مىنا بوعداندىكى، — دەدى شارۋا. ول ماقتاۋعا ابدەن تۇرارلىق. پىشەن يەسى (كىم ەكەنىن ءابدىراحمان بىلگەن جوق-تى) كەشە عانا بەتىن جايپاق، استىن تاپ-تار ەتىپ جانە ارا-اراسىندا ات جالىنداي قىر قالدىرىپ بولمەلەپ ورلاپتى؛ كەلگەن مال اتتاپ تا وتەرلىك ەمەس، وردىڭ ىشىنە تۇسسە اينالىپ تا شىعا الارلىق ەمەس. — باعانا ءابدىراحماننىڭ ءوزى دە قاراپ تۇرىپ شارۋانىڭ ادام سۇيسىنەرلىك ءارى شەبەر، ءارى مۇقياتتاپ بەرىك ورلاعان ورىنا قاتتى ريزا بولعان ەدى. ول مىنا شارۋانىڭ ىڭعايىنا ەكى ۇشتىلاۋ ەتىپ جاۋاپ قايىردى.

— كەلىستى ورلاعان دەيسىز بە؟ ارينە، كىم ورلاسا دا ەڭبەگىم زايا كەتپەسىن دەپ مۇقيات ورلاۋعا تىرىسادى عوي. ءبىراق شارۋا بايعۇستىڭ پىشەنىنە تۇسەتىن مال ءقازىر كوبەيىپ تۇر عوي، كاريا. انا اتتى كازاكتار، وگىزدەن دە جامان. بەينەتتەنىپ شاپقان ءشوبىڭدى جازدىڭ قاق ورتاسىندا-اق اتتارىنا جەگىزىپ ءبىتىردى. اۋىلعا كەلسە بولدى — اتتارىنا شاپقان ءشوپ سالدىرادى. مۇنداي ەكى اياقتى ايۋاندى مەن ءوزىم بۇرىن-سوڭدى كورىپ-بىلگەن جوق ەدىم. سىزدەردىڭ بوگدانوۆكالارىڭىز اياق استى ەمەس. موينى قاشىق جەردە، ادەيى ارناپ كەلمەسە كەز كەلگەنى سوعا بەرمەيتىن شىعار، — دەدى.

كومەيدەن شىعاتىن «ڭ» مەن «ع» سياقتى كۇڭگىرت دىبىستاردى عانا جىڭىشكەرتىپ ايتقانى بولماسا مىنا شارۋا ورىس، قازاق تىلىنە سۋداي كورىندى. جانە ءوزى قازاقشا سويلەۋگە قۇمارتىپ قالعان ادامداي، ورىسشانى قويىپ، قازاقشاعا اۋا بەرەدى. سوندىقتان وعان جاۋاپتى ءابدىراحمان دا ءوز تىلىندە قايىردى. ال، شارۋا بارا-بارا تىلگە دە، استارلى سوزگە دە جەتىك ەكەنىن، ءتىپتى، ساياساتتان دا قۇر الاقان ەمەس ەكەندىگىن دالەلدەي ءتۇستى.

— مىنا سياقتى سەن قازعان ورداي ەتىپ، ەكى اياقتى ايۋاندارعا دا op قازىپ، الدىن بوگەپ قويۋ كەرەك، — دەپ كۇلدى شارۋا. — ول سوعان قۇلاپ موينىن ءۇزىپ السىن، ا... سەن ءوزىڭ قاي اۋىلدانسىن، سۇگىرباي ما، كيسىك اۋىلى ما؟ الدە جارما اۋىلى جاقتان با؟

«مىناۋ مەنىڭ ءوزىمدى تانىپ تۇرعان قۋ عوي. بارلىق اۋىلدىڭ اتىن بىلگەندە، مەنى دە تالاي كورگەن شىعار...» — دەپ ويلادى دا، ءابدىراحمان كۇلىپ:

— كاريا، وتىرىڭىز. مەن سۇگىرباي اۋىلىنىكىمىن. ال، سىزگە شىنىن ايتايىن: بۇل وردى مەن ورلاعانىم جوق، ءبىراق كىم ورلاسا دا ەرىنبەي ەڭبەك ىستەيتىن ادال شارۋانىڭ قولى كورىنىپ تۇر. ءسىز دە جاقسى بايقاعان ەكەنسىز. بۇل ورعا وگىز تۇسە الماس. ال، ەكى اياقتى ايۋاندارعا وردى مەنەن باسقالار، ياكي شارۋالار، مىنا ءسىز سياقتى ادال نيەتتى شارۋالار قازىپ جاتقان جوق پا؟ مەن ءسىزدىڭ بوگدانوۆكالارىڭىزدى جاپپاي ور قازۋعا شىقتى دەپ ەستىدىم... — دەدى.

ول قارتتىڭ ءوزى باستاعان جۇمباعىن ءوزى قالاي شەشەر ەكەن دەپ، جۇزىنەن دە جاۋاپ ىزدەگەندەي بەتىنە قادالا قاراي قالدى. ءبىراق شارۋا ءابدىراحماننىڭ سۇراعىنا تۋرا جاۋاپ قايتارماي، كوزىنىڭ استىمەن قادالعان ءابدىراحمانعا ءبىر قاراپ الىپ ءوز ويىن تۇپتەي ءتۇستى.

سۇگىرباي اۋىلىنىكى بولساڭ، مەن بىلمەيتىن ول جەردە كىم بار؟ كوزگە تۇسەتىن جىگىتتەر ايتەكە مەن نىسەكە تۇقىمى. ايتەكە بالاسى ورالسكىدەگى كازاكتار بۋنتىندا ۇستاتپاي كەتكەن دەيدى. الدە سەن سولمىسىڭ؟! ايتەكەگە ۇقسايسىڭ! مەن كورمەگەن ەدىم، — ول بولساڭ سەن بۇرىن شەتتە، كۇيىكقالادا ءجۇردىڭ... جارايدى، ايتباساڭ دا بولادى. سۇگىرباي اۋىلىندا كاراتەلدەر جاتىر دەيدى. ولار پارامونوۆتى دا ىزدەپ جۇرگەن كورىنەدى. بىزگە دە كەلدى...

ءابدىراحمان ساسىپ قالدى. بۇ ءبارىن بىلەتىن ادام بولىپ شىقتى. ول جالما-جان تايا جاۋاپ بەرۋ نيەتىمەن قارسى سۇراقتاپ سىر تارتۋ ادىسىنە كوشتى.

— كاريا، ونى سىزگە كىم ايتتى؟

— نەنى ايتاسىن؟

— ايتييەۆتەردىڭ اتاماندار قولىنان قاشىپ شىققانىن كىمنەن ەستىدىڭىز؟

— ەستىدىك. ءبىزدىڭ ميحايل ماكەيەۆيچتەن ەستىدىك. حابار ەرتەڭىندە كەلدى. جامان حابار جاتا ما. ىزىنشە كاراتەلدەر دە كەلدى. ميحايل ماكەيەۆيچ دەپ مەن دوۆجەنكونى ايتامىن. مەن سەزىپ تۇرمىن سەن دوۆجەنكونى دا، پەتر پەتروۆيچ پارامونوۆتى دا بىلەسىن. مەنىڭ ءىشىم سەزەدى. سەن بىلەسىن عوي جاسىرما، — دەدى شارۋا كۇلىپ.

ورال سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعان پارامونوۆ پەن بوگدانوۆكانىڭ باسشىسى بولشيەۆيك دوۆجەنكومەن كەزدەسۋ ءۇشىن ءابدىراحمان تاپ وسى جەرگە كەلگەن-دى، ىمىرت جابىلعانشا ايالداپ، سەلوعا ءوز بەتىمەن ەلەۋسىز تۇردە كىرمەكشى ەدى. ال، مىنا اقپەيىل شارۋا كوپ نارسەلەردىڭ ۇشىن كورسەتىپ تاستادى. سوندىقتان ءابدىراحمان جولداستارىن انىقتاپ سۇراۋعا بەل بايلادى.

— كاريا، مەن دوۆجەنكونى دا، پارامونوۆتى دا بۇرىن كورىپ ەدىم، ەكەۋىمەن دە تانىسپىن. «ولاردى سەن بىلەسىن» دەپ ءسىز دۇرىس بولجاپ تۇرسىز. ال، دوۆجەنكو ءقازىر ۇيىندە مە؟ — دەپ سۇرادى ءابدىراحمان.

ءابدىراحمان كاريا دەپ سويلەگەنمەن بۇل شارۋانىڭ جاسى ەلۋدەن كوپ جوعارى ەمەس-اۋ دەپ شامالادى. بويشاڭ كەلگەن تارازى ادام؛ تاياۋدا قىرعان ءسۇيىر يەككە كوك بۋرىل قىلتاناق قايتادان قاپتاپ كەلە جاتىر دا، ال ۇستارا تيمەگەن قويۋ مۇرت ءالى قوپ-قوڭىر، ونىڭ ىشىندەگى ازىن-شوعىن اق تالدار كوزگە اسا ىلىنەرلىك تە ەمەس: ۇلكەن قىرلى مۇرنى مەن تىك ماڭداي جۇزىنە جاراستى سۇس بەرىپ تۇر؛ ءبىراق بەت ءالىبى ىزعارلى ەمەس — كەز اينالاسىنداعى جۇمساق سىزىقتار مەن ونىڭ جۇقا ءوڭى، ءاسىpece سويلەگەن كەزدە كۇلە تۇسەتىن كوز قۇيرىقتارى جىلى شىرايدىڭ بەلگىسى سياقتى. بەتىنە قاراپ وتىرىپ: «اقىلىڭ دا، سۇمدىعىڭ دا مول شىعار، ءبىراق تەگىڭ مەيىرىمدى جانسىڭ عوي»، دەپ باعالادى ءابدىراحمان.

— ايتتىم عوي ولاردى بىلەتىنىڭدى مەن بىردەن شامالاپ ەدىم، جولداس دوۆجەنكو بۇگىن سەلودا، — دەدى ول ءابدىراحمانعا تامان جاقىنداي ءتۇسىپ، — ول دا قاشىپ ءجۇر. ۇيىندە جاتپايدى. ءبىراق ءبىز ءوز ادامدارىمىزدى زابىرگە بەرمەيمىز. سەن جاسىرما، كىمسىڭ، ايت. ولارعا ايتاتىن ءسوزىڭ بولسا جاسىرما...

ءابدىراحماننىڭ جۇرەگىنە كاريانىڭ ءسوزى ەلجىرەتەرلىك ءبىر اتالىق مەيىرىم قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ونىڭ قيىلعانداي سۇراپ «كىمسىڭ ايت» دەگەندەگى لەبىزى شەكسىز ەسىركەگەن ءۇن بوپ ەستىلدى. «ەندى ساقتىڭ ەتىپ بۇل ادامعا ءجون ايتپاۋ كۇنا بولار» دەگەن ويمەن ول:

— ءبىز ولاردى ءزابىر-جاپاعا بەرمەيمىز دەگەن ءسوزىڭىز سانالى ادامنىڭ عانا اۋزىنان شىعاتىن ادامشىلىق ءسوز. مۇنى ەزىلگەن ەڭبەكشىلەردىڭ عانا شىن تىلەكتەس ادامدارى ايتا الادى. مۇنداي باۋىرمال، ەرلىك سوزىڭىزگە راحمەت. مەن سول ەكەۋىنىڭ جولداسىمىن. ءسىز مۇمكىن تانىپ تا تۇرعان شىعارسىز. مەنىڭ اتىم ءابدىراحمان، فاميليام ايتييەۆ، — دەدى.

— مويسەي كيسلياك، بوگدانوۆكا سەلوسىنىكىمىن، — دەپ شارۋا ايتييەۆتىڭ جانىنا قازاقشا جۇگىنىپ وتىرا قالدى دا، قوس قولىن بەرىپ امانداستى. — مەنى ءسىز تانىمايسىز، ايتييەۆ جولداس. بۇرىن كورگەن جوقسىز. ءبىراق مەن ءسىزدى شىرامىتتىم. ىنىڭىزگە، اكەڭىزگە ۇقسايسىز. باسقا اڭگىمەنى سەلوعا بارعانسىن جولداستارىڭ ايتار. ءجۇرىڭىز.

— راحمەت، اقساقال، كوپ راحمەت. جىلى سوزىڭىزگە سانسىز راحمەت.

كيسلياك بالاشا كۇلىپ، ءوزىنىڭ توپشىلاعانىن دالەلدەي ءتۇستى.

— ...مەن ءسىزدىڭ پىشەنشى ەمەس ەكەنىڭىزدى ءاپ دەگەننەن ءبىلدىم. سوندا دا حيتريت ەتتىم: سولدات، وردى جاقسى قازعانسىن دەدىم. ور قازعان كىسى تەرلەيدى، شارشايدى، قولدارى كۇلبىرەپ كەتەدى. ءسىزدىڭ قول كۇرەك ۇستاماعان قول، ونى اپ دەگەننەن كوردىم. سونسىن تەمىر كۇرەك تە جوق قوي سىزدە، — دەپ كۇلىپ اينالا ءبىر قاراپ الدى دا: — ەتىك جۇلىگى اعارعان كوپ ءجۇرىپ اياق اۋىرعان، گيمناستەركا كۇنگە كۇيگەن. الىستان كەلگەنسىن، شارشاپ كەلىپ كوز ءىلىندىرىپ جاتقانسىز. انا «كىرىك ءۇي» جاقتان. اششى بۇتاقتان كەلگەنىڭىزدى مەن كوردىم ەگىن باسىندا وتىرىپ. دۇرىس پا، ايتييەۆ جولداس. كاريا بىلە مە؟

— دۇرىس، كاريا، ءبارى دۇرىس... اتىڭىزدى قالاي دەدىڭىز، كاريا؟

— مويسەي انتونوۆيچ كيسلياك.

— مويسەي انتونوۆيچ، ارعى جاعىن ايتپاي-اق قويىڭىز. مۇنداي كەزدە كىمنىڭ كىم ەكەنىن سۇراسپاعان دا جاقسى. ال، دوۆجەنكونى ءسىز حابارلاپ ماعان جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى.

— جوق، ءوزىڭ ءجۇر... ءوزىڭىز ءجۇرىڭىز. جۋىنىپ، تاماق ءىشىپ، ساقال الىپ، ۇيىقتاپ الىڭىز. مەن ءوزىم كۇزەتىپ تۇرامىن، ەشكىم كەلمەيدى. كەلسە دە جاسىراتىن جەر بار، — دەدى كيسلياك ءابدىراحماننىڭ قولىن ۇستاپ جالىنعانداي پىشىنمەن.

سەلو الىس ەمەس ەدى، بۇلار وعان انداعى-مۇنداعى كوزدەن جاسىرىپ جەتپەگەن كەزدە كەلىپ جەتتى.

جولشىباي اڭگىمەشىل كيسلياكتىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلىپ ءابدىراحمان:

— قالا جاقتا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەيسىز بە؟ ۇلكەن فرونت جاقىندادى دەگەن اڭگىمە ەستىلمەي مە؟ — دەپ سۇراپ ەدى.

كيسلياك وعان:

— مەنەن ونداي اڭگىمەلەردى سۇراماڭىز. مەن شارۋا كىسى، اۋىل اراسىنىڭ كاكىر-شۇكىر اڭگىمەسى بولماسا، ونداي ۇلكەن جايلاردى بىلمەيمىن، — دەدى. ءسويتتى دە مورت قايىرعان جاۋابى ءابدىراحماننىڭ كوڭىلىنە كەلىپ اۋىر الىپ قالا ما دەگەن ادامداي جالتاڭ-جالتاڭ قاراي بەردى. قوناق ەسەبىندە مۇسىركەپ الىپ كەلە جاتقان بۇل جۇرت ءۇشىن بەينەت شەككەن جاننىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە تىرىستى ما، بولماسا باسقا ءبىر نيەتى بولدى ما، ايتەۋىر ول:

— كيرگيز كورشىلەر باي ەل. مەن كوپ ارالاستىم، ەكى-ۇش جىل مەنوۆوي دۆوردا جۇمىس ىستەدىم. سوندا كيرگيز كورشىلەرىمنەن ءتىل ۇيرەندىم. بوگدانوۆكاعا كەلگەن سوڭ دا اۋىلمەن ارالاسىپ تۇرامىن، انا قوجالار تامىر، كۇندە بارىپ تۇرامىن، قىمىز ىشەمىن، جاقسى ادامدار، — دەپ قازاق كورشىلەرىن ماقتادى. — ءبىز جارلى سەلومىز. ءبىر سيىر، ءبىر اتتان باسقا مال جوق. كوبىندە ات تا جوق. ەگىن دە ءماز ەمەس. جەر جىرتۋعا كۇش تە از. بىر-ەكى سەميا عانا كۇيلى تۇرادى، — دەدى.

شىنىندا دا ءابدىراحماننىڭ كوزىنە داۋلەتتى سەلونىڭ ءپىشىنى كەلە قالمادى. جەرى قۇيقالى، سۋى مول، اياعى بوگەتتى تەرەڭسايدىڭ بويىن قۋالاي سالعان كىشكەنە ۇيلەردىڭ ءبارى بىركەلكى. توبەلەرى سابانمەن جابىلعان. الىستان قاراعاندا جاعالاي تىككەن ەگىنشىنىڭ قوسىنداي شوشايعان توبەلەرى عانا كورىنەدى. شاعىن اۋلا، جيناقتى قورانىڭ توڭىرەگىندە مال باسى كوزگە ىلىنە بەرمەيدى. ءوزى ۇزىن، ءوزى جالعىز كوشەنىڭ ەكى جاعى وسى سياقتى تىزىلگەن ءتورت بۇرىشتى ۇيلەر عانا. سەلو جانىندا كورىنىم جەردەن قول بۇلعاپ تۇراتىن جەل تيىرمەن دە، استى دۇكەن، ءۇستى ساراي قوس قابات ۇيلەر دە، شوشايعان شىركەۋ دە جوق. ءۇي سىرتىندا ۇيىلگەن مايا-مايا پىشەن دە كورىنبەيدى. ادال باقاننىڭ قىسقا-قىسقا اشالارى سياقتانىپ، ۇزىن كوشەدەن سايعا قاراي بۇتاقتاپ شىققان كەلتە ورامدار دا تومپيعان ۇيلەرگە تولىپ تۇر. ءبارىن ءبىر قالىپتان شىعارعانداي جانە ءبارىنىڭ سىرتى اق بالشىقپەن سىلانىپتى.

سىرت كورىنىسى جۇپىنى، قارا-قۇراسى از، قىبىرى كەم، داڭعىر-دۇڭعىرى جوق جىم-جىرت جاتقان دالا قوينىنداعى بۇل موماقان سەلو ادامعا باي ەكەن، اسىرەسە بالا مول كورىندى.

كەشكە تامان كوشەمەن ءوتىپ بارا جاتقان سولدات كيىمدى، ساقال، مۇرتى وسىڭكىرەگەن قارا قازاققا قاراپ كوشەنىڭ ەكى بەتى ايەل مەن بالادان ءورىلىپ قالدى.

— ماما، ماما، دياديا كيسلياك سولداتتى ايداپ كەلەدى، قاراشى. انە، قاراشى، — دەدى ءبىر بالا كورىپ تۇرعان ماماسىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ.

— سىپ. سولدات ەمەس، كيرگيز، — دەدى شەشەسى بالانىڭ توبەسىنەن نۇقىپ قويىپ.

— ارينە، كيرگيز. سەن سولدات پەن كيرگيزدى ايىرا المايسىن، — دەپ ايەلدىڭ ەكىنشى بالاسى بىلگىشسي قالدى. ءبىراق ءبىرىنشى بالا دا ءوز پىكىرىن دالەلدەۋ ۇستىنە تاپقىرلىق كورسەتىپ جاتتى.

— كيرگيز دا، سولدات تا، — دەدى ول. — كورمەيسىن بە، گيمناستەركاسى بار. ال، ءوزى قاپ-قارا.

كيسلياك پەن ءابدىراحمان ۇزىن كوشەمەن كوپ جۇرمەي، ءبىر ۇيگە بۇرىلدى. ءۇيدىڭ ارت جاعىنداعى قاراعايمەن شەگەندەگەن بيىك قاقپاقتى قۇدىقتىڭ جانىندا ءبىر قولىمەن اتىنىڭ موينىن، ءبىر قولىمەن جاس كەلىنشەكتىڭ بەلىنەن وراي قۇشاقتاپ ۇزىن بويلى، قاپساعاي قارا جىگىت وزىنە قاراي تارتىپ تۇر ەدى.

— ۆانيا، اقىماقتانبا... جىبەر شەلەكتى، ۇيدە جۇمىس كوپ، كەش بولدى. قاراڭعى ءتۇسىپ بارادى، — دەيدى كەلىنشەك، جىگىتتىڭ قولىنان اسا بوسانا قويعىسى كەلمەيتىن جۇمساقتاۋ ۇنمەن.

— مەن شەلەكتى ۇستاپ تۇرعانىم جوق، سەنى ۇستاپ تۇرمىن، سونسوڭ، سەنىڭ ۇيىڭدە جۇمىسىڭ بار ەكەن دەپ مەن اتىمدى سۋارماۋىم كەرەك پە، اقىلدى كەلىنشەك؟ — دەپ قىسا تۇسەدى ۆانيا دەيتىن ۇزىن جىگىت.

— جىبەر دەيمىن، ۆانيا! اقىماقتانبا دەيمىن، ۆانيا. جۇرت كورىپ تۇر عوي...

— بوتەگەڭدى بۇلتيتىپ، ءوزىڭدى شەلەگىڭمەن قوسىپ اتقا وڭگەرىپ الىپ كەتەيىن بە؟

— قولىڭنان كەلمەس!

— الىپ كەتسەم قايتەسىن؟

— ۆانيا، اقىماقتانباي جىبەر. انە، مويسەي انتونوۆيچ كەلىپ قالدى. ۆانيا، سەن ناعىز اقىماقسىن. جۇرتتىڭ جولىن بوگەيسىڭ، جىبەر دەيمىن شەلەكتى، — دەپ ايەل داۋسىن شيراتا، ءوزى جۇلقىنا ءتۇستى. ءبىراق جىگىت ونى بوساتا قويماي، قولىمەن بەلىن قۇشاقتاعان كۇيى بۇرىلىپ قارادى دا:

— ە، مويسەي انتونوۆيچ كەلىنشەك كورمەدى دەيسىن بە. جاس كەزىندە ول ءوز دەريەۆنياسىندا پەرۆىي پورۋبوك بولعان كىسى. سولاي ما، مويسەي انتونوۆيچ؟ — دەدى كىشكەنە شارباق قاقپانىڭ الدىنا كەلىپ قالعان كيسلياككە قاراپ كۇلىپ.

ءابدىراحمان ۇزىن جىگىتتىڭ ايەلدى قۇشاقتاپ تۇرعانىن جاڭا عانا كوردى. جىگىت تە ونى كوزى شالىپ قالىپ، تانيتىن ادامداي ىرجيا ءتۇستى.

— ۆانيا، — دەدى كيسلياك ورىسشا، داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ، — گوسپيتالدان شىققان سولدات. الىستان كەلەدى ەكەن. سەن دە سولداتسىڭ عوي، سەنىڭ ۇيىڭدە بولسىنشى تاڭ اتقانشا، — دەدى. ونىڭ داۋسىن قاتارداعى ۇيلەر تۇگىل، كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى ادامدار دا ەستىگەندەي بولدى. ءسويتتى دە ول: — بەرى كەلىپ كەتشى، — دەدى ات سۋارعان جىگىتكە اقىرىن عانا. سۋعا قانعان ات، قاقپا الدىنداعىلارعا ەدىرەيە قاراپ اقتىق ۇرتتاعان سۋىن قۇدىق باسىنىڭ قاق تۇرا باستاعان كوك بالشىعىنا اعىزىپ تۇرىپ ءبۇيىرىن شىعارا دەمىن ءبىر-اق الدى. ال، «شەلەگىمدى بەر دەپ» اسىققان ايەل، ەندى ابىگەرلەنگەن جوق. ول قاقپا الدىنداعىلارعا «قايدان كەلىپ قالا قويىپ ەدىڭدەر» دەگەندەي، اۋزىن تومپايتا قارادى دا، بەلىن بوساتىپ، ۇزىن قولىن سەرمەي ءتۇسىپ ادىمداپ بارا جاتقان ۆانياعا قاباعىن شىتتى.

— سەن ۆانيا، ەشقايدا شىققان جوقسىن با؟ باتكوڭ ۇيدە مە، — دەپ سۇرادى دا، — مىنا كىسىنى دوۆجەنكو مەن پەتر پەتروۆيچتىڭ بىرىنە الىپ بار، — دەپ سىبىر ەتە قالدى كيسلياك وعان.

2

پەتر پەتروۆيچ پارامونوۆ ءابدىراحماندى بوگدانوۆكا ياچەيكاسىنىڭ مۇشەلەرىمەن تانىستىردى.

3

اڭدىعان جاۋ اياق استىنان دا شىعا كەلەدى. پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان ىڭىردە سەلو شەتىنە اقتار ءوتريادى كەلىپ كىردى دەگەن حابار الدى.

— پەتر پەتروۆيچ، ءبىر ۆزۆودقا جۋىق ادامىمەن وفيسەر بەلوۆ كەلە جاتىر. ءقازىر سەلو شەتىنە كىرگەن دە شىعار. وكشە ارتى پوكاتيلوۆكا، ءبىراق مەن كوبەسپەن كەشە عانا حابارلاسىپ ەدىم — ول «قوزعالىس جوق» دەگەن. سوعان قاراعاندا دۇشپان ءوتريادى تۋرا كەلە جاتقان سياقتى، — دەدى جاس بەلان «تىقىرعا» ەسىك اشقان ەكەۋىنە.

بۇل جۇرت ورىنعا وتىرعان كەز ەدى. تەرەڭساي بەتتەگى مويسەي كيسلياكتىڭ كىشكەنە شولانىندا سىعىرايعان ماي شامنىڭ شۇبەرەك بىلتەسىن قايتا-قايتا تۇزەپ، پەتر پەتروۆيچ پارامونوۆ ءتىزىم جاساعان ءابدىراحمانعا جارىق ەتىپ وتىرعان. جاسىرىن كوميتەتتىڭ بۇل ەكى مۇشەسى سوڭعى كۇندەرى ەلەۋسىز ءجۇرىپ كەرەك ادامدارمەن اۋىزشا تىلدەسىپ «حالىق درۋجيناسىنا» جازىلعانداردىڭ ءتىزىمىن تاعى دا سىننان وتكىزگەن. ەڭ تاباندى، ەڭ العىر جىگىتتەردىڭ ءبىر توبىنا قولدا بار قارۋدى ۇستاتىپ، ورالداعى اق كازاكتار مەن جىمپيتىداعى دوسمۇحامبەتوۆتەر ۇكىمەتىنە قارسى امال جاساۋعا بەل بايلاعان: بۇل «ەكى ۇكىمەتتىڭ» ەرىكسىز ات پەن جىگىت، اقشا مەن استىق جيناپ ەلدى ىعىر ەتكەنى كۇن ساناپ، اي ساناپ ەڭبەكشىلەر وشپەندىلىگىن ارتتىرا بەردى دە، قارسى كۇرەسۋشىلەر توبىن بۇرىنعىدان دا مولايتا ءتۇسىپ ەدى. وسى جايدى ەسەپتەپ كۇرەس ءادىسىن جوبالاعان بۇل بولشيەۆيكتەر الدىمەن ەلدەن سالعىرت جيناتپاۋعا ارەكەت ەتپەكشى بولدى. ونان كەيىن قازاق دالاسىن قولىنا بەرىك ۇستاپ، جىمپيتى قالاسىن مىقتاپ سۇيەنەرلىك ىرگەلى پۋنكت ەتۋ نيەتىمەن ورالدان كۇنى-تۇنى قارۋ-جاراق پەن ينتەندانتتىق مۇلىك تاسىعان جاۋ جولىنا بوگەت جاساۋ مىندەتى تۋدى. سوندىقتان جاۋ-جورىققا جۇمساپ الاتىن قيىپ تۇسەرلىك وترياد ءتىزىمىنىڭ ەڭ باسىندا يۆان بەلان تۇرعان. بۇل كادىمگى جاس كەزىندە دەريەۆنيادا جۇيرىكتىگىمەن ۆانكا-ۆەتەر اتانعان، جيھانگەرلىك سوعىستا «ءتىل» الىپ كەلۋدىڭ جويقىن «مامانى» بولىپ، يۆان-ۆيحور دەگەن ات تاعىلعان يۆان ەدى.

ءقازىر ءابدىراحمان مەن پارامونوۆ وتىرعان شولاننىڭ سىرت جاعىنان كەلىپ كيسلياكتىڭ بالتامەن اعاش شاباتىن ساندالىنا ادەتىنشە ەكى رەت تەۋىپ، جەرگە ءبىر تۇكىرىپ قالىپ، دىبىس بەرىپ، ىشكە كىرگەن بۇل جاس بەلاننىڭ اكەلگەن حابارى سەلت ەتكىزەرلىك حابار ەدى.

ءابدىراحمان مەن پارامونوۆ تا ورىندارىنان كوماندىمەن تۇرعانداي ۇشىپ تۇرا كەلدى، ەكى ادامنىڭ وقىس قوزعالىسىنان ماي شامىنىڭ ولمەشى جارىعى لىپ ەتپەستەن-اق ءوشىپ كەتتى. ءابدىراحمان قاراڭعىدا شىرپى ىزدەگەن پارامونوۆقا:

— پەتر پەتروۆيچ، جاقپاساڭ دا بولادى. قاعازدار مەنىڭ قولىمدا، — دەدى.

— وبلاۆا جاساۋ نيەتىمەن كەلگەن شىعار، ءبىر ۆزۆودتاي بولسا بۇل تەگىن جۇرگەن وترياد ەمەس. الدىمەن سەلودان شىعىپ كەتەيىك، سودان كەيىن ءبۇل ءوتريادتىڭ نە پيعىلى بارىن جانە قالاي قاراي قوزعالارىن — سىرتتان بايقايىق، — دەدى پارامونوۆ.

— دۇرىس اقىل. ال، جالعىز ءبىز ەمەس، باسقا جىگىتتەر دە بىلدىرمەي سەلودان تەگىس شىقسىن. ءبىراق بايقاسىن، قولعا ءتۇسىپ قالا كورمەسىن. ۆانيا، سەن حابارلاندىراسىڭ با سوروكالاردى، — دەدى ءابدىراحمان ەسىك الدىندا تۇرعان بەلانعا قاراپ.

ول بەلاننىڭ جۇزىندە قانداي وزگەرىس بارىن قاراڭعى شولان ىشىندە تۇرىپ كورمەسە دە شامالاعانداي بولدى، نەندەي قۇدىرەتتى جاۋ بولسا دا قىرقىپ تۇسەرلىك الماستاي وتكىر جاس سولداتتىڭ ايتا قالعانداي ءبىر قيمىلداپ قالۋعا جەلىككەن ءتۇرى بار ەكەنى ۇنىنەن دە بايقالىپ تۇر ەدى. بەلاننىڭ ءۇنى بۇيرىق كۇتىپ كومانديردىڭ الدىندا تىك تۇرعان جاۋىنگەردىڭ سەلت ەتپەس تاستاي ءۇنى.

— مەن سوروكا مەن ناۋمەنكوعا ايتىپ كەلدىم، — دەدى بەلان، — ولار ءقازىر وسىندا كەلەدى.

— جارايدى! — دەدى دە پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان اۋلانىڭ ىشىنە قاراي شىعا بەردى.

كيسلياكتىڭ ءۇيى سەلونىڭ شەتىندە ەدى دە، ونىڭ ءبىر جاعىن جيىلەپ شانىشقان قادامەن قورشاعان باقشاسىنىڭ ناق تۇبىنە جىرانىڭ ءيىنى تىرەلەتىن. بۇل جىرانىڭ باسى قىر جاقتان، سوناۋ ارقا بەتتەگى جونايتتان شىعادى دا، اياعى تەرەڭ سايمەن ۇلاسىپ كەتەدى. جازعىتۇرى قار سۋى قىردان جىلاپ اعىپ، مالدىڭ جالعىز اياق جولىنداي ەتىپ سالعان بۇل جىرا قىلداي بولىپ باستالىپ، بارا-بارا ۇلعايىپ، كەڭەيىپ، تەرەڭىتىپ بارىپ سايعا قۇيىپ كەتەتىن. اۋلادان شىققان كۇيى بۇلار سول جىراعا ءتۇستى. بۇرىن بالالار عانا جاسىرىنباق وينايتىن بۇل جىرانى كوپتەن بەرى ۇلكەندەر دە جاقسىلاپ ءبىلىپ العان-دى. ونىڭ ويلى-قىرلى جەرى دە، ءشوبى مول بۇيرا جيەگى مەن تۇكسىز، تاقىر يىندەرى دە ءمالىم؛ ال ونىڭ ءتۇبى ۇزىن بويىنا، قارا جولدىڭ تارماعىنداي، ءشوپ شىقپاعان يرەك جىرىندى. وسى جىرا مەن اياعى جالپاق قارا سۋ — تەرەڭساي كوپتەن بەرى بوگدانوۆكاداعى كوميتەت شتابىنىڭ جينالىپ ماجىلىستەسەتىن، ماجىلىستەن كەيىن كوزگە تۇسپەي جان-جاققا تاراپ كەتەتىن بۇركەمە ورنى بولىپ كەتىپ ەدى. تاپ وسى جىرانىڭ تەرەڭسايعا قۇياتىن جەرىندە قارۋ تىققان قۋىس تا بار-دى...

— ۆانيا، سەن قالعانداردى تەزىرەك جەتكىز؛ ءوزىڭ ونان كەيىن جىرانىڭ اۋزىندا بول. ال، كەلگەن ءوتريادتىڭ قايدا توقتاعانىن، نە ويى بارىن بايقاۋعا قارتتاردى سالعان ماقۇل بولار. سەن باتكوڭدى تۇسىندىرەرسىن، — دەدى پارامونوۆ اقىرىن عانا بەلاننىڭ قۇلاعىنا ءتونىپ.

ءسويتتى دە ول ەڭكەيىپ، ءابدىراحماندى قولىنان جەتەلەي ىلگەرى قاراي جىلجي ءتۇستى.

جىرانىڭ بۇل تۇسى ادام ەڭكەيمەي جۇرسە دە بويىن جاسىرارلىق، تەپ-تەرەڭ ەدى جانە ءتۇبى دە ناق جيەگىنە دەيىن بيدايىعىمەن كەي جەردە قاراباراعى ارالاس وسكەن قالىڭ جىنىس-تى. بۇلار سەلودان ەكى ءجۇز قادامداي اۋلاق شىققانسىن ءشوبى سيرەك تىقىرلاۋ ءبىر يىنگە توقتاپ، ورمەلەپ جيەككە اسىلىپ، كەيىنگى جاققا كوز سالدى. بۇل كەزدە وترياد سەلو شەتىنە كەلىپ كىرىپ تە قالعان ەدى. كوپ اتتىڭ تۇياعىنىڭ كۇڭگىرت ءدۇرسىلى، ادامنىڭ دىبىسى، يتتەردىڭ قاشا ءۇرىپ قاڭسىلاي ابالاعانى جىڭىشكە سەلونىڭ ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى ەكىنشى باسىندا ابىگەرلەنگەن داڭ-دۇڭ شىعاردى. وسى كەزدە جىرانىڭ باس-جاعىنان ەكى كىسىنىڭ قاراڭداعان توبەسى كورىندى دە، تومەنگە ءتۇسىپ جوق بولدى. بۇل قاراڭداعانداردىڭ ءوز كىسىلەرى ەكەنىن ءبىلىپ ءابدىراحمان مەن پارامونوۆ ەكەۋى تەز قيمىلداپ ءبىر امال ىستەۋدىڭ جولىن ايىلداستى.

— ءبىر ۆزۆودپەن ايقاسۋ وڭاي جۇمىس ەمەس، ءبىراق ەبىن تاۋىپ بۇلاردى قارۋسىزداندىرۋ كەرەك، قالايدا قارۋسىزداندىرۋ كەرەك، ايتييەۆ. دۇرىس ايتامىن با؟ — دەدى پارامونوۆ.

ءابدىراحمان جىرانىڭ جيەگىنە بىلەگىن سۇيەپ، بىلەگىنىڭ ۇستىنە يەگىن قويىپ، ەكى كوزى سەلودا، ويلانىپ تۇر ەدى. پارامونوۆتىڭ پىكىرى بارىنە دە ورتاق، كوپتەن بەرى ورتاعا سالىپ شەشىلگەن پىكىر سياقتى. ويتكەنى رەتى كەلگەن جەردە قارسى تۇرىپ، جاۋ جاعىنىڭ ارداڭداي باسقان اياعىنا تۇساۋ سالۋ — ەڭ بولماعاندا جولىن بوگەۋ ارمان ەتكەن مىندەت قوي. ءبىراق ءقايتىپ قارۋسىزداندىرۋ كەرەك؟ بۇل جۇمىستىڭ ايلا-تەتىگى قالاي بولار — نەدەن باستاپ، قالاي تىندىرۋ كەرەك؟ ىشكى بەتتەگى كوپ سەلولاردان ات پەن ازىق جيناپ، بەرگەن جەردە قولىنان، بەرمەگەن جەردە جولىنان الىپ جۇرگەن بۇل بەلوۆ ءوتريادى كوپتەن كوزگە تۇسكەن وترياد. سولاي بولا تۇرا بۇل ءوتريادتىڭ بوگدانوۆكاعا قاشان كەلەتىنى، قانشا اداممەن كەلەتىنى جانە قاي كەزدە كەلەتىنى ءمالىمسىز-دى. مۇنى كۇن بۇرىن ويلاپ، جان-جاعىن ولشەپ-پىشىپ قاپىسىز سوعۋ ءتاسىلى شەشىلگەن جوق-تى. ال پارامونوۆ ايتقانداي بۇل وبلاۆا جاساۋعا شىققان بولسا دەريەۆنيانى جان-جاقتان قورشاي كەلمەگەنىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى. ۋاقىت قورعانعان ادامعا دا، باس سالاتىن ادامعا دا دەگەندەي: كادىمگى قارا ىمىرت، اي جوق؛ اسپاندى جۇقالاپ جىلى بۇلت بۇركەي تۇسكەن — جۇلدىز جارىعى دا ءماز ەمەس؛ جالپاڭ دالانى دا، سەلونى دا ءتۇن قىمتاي باستاپتى.

... ال وترياد بۇل جەرگە ايالداماي ما، ايالداسا قونا ما؟ بۇل دا ءمالىمسىز جاي...

— پەتر پەتروۆيچ، مەنىڭ ويىمشا الدىمەن قولداعى بار ادامدى بار قارۋمەن قۇرالداندىرىپ، وسى «ترانشەيادا» ۇستاپ وتىرۋ كەرەك. سونان كەيىن تىڭ تىڭداۋعا ادام شىعارامىز، — دەدى ءابدىراحمان.

پارامونوۆ وعان جاۋاپ قاتقان جوق. ءابدىراحمان ءسوزىنىڭ ورىندىلىعىن ىسپەن دالەلدەگەندەي جىرا ىشىمەن اياقتارىن جۇگىرە باسىپ كەلگەن ەكى ادامعا:

— ناۋمەنكومىسىڭ؟ تەز جۇگىر، جىرانىڭ ساي جاق ساعاسىن كۇزەت. ارتىق دىبىس شىعارما، قارا-قۇرا كورىنسە قارۋ جۇمساماي تەز حابارلا. ۇقتىڭ با؟ جاۋ قۋلىعىن اسىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن، بايقا. تۇسىنىكتى مە؟ ال، سوروكا، سەن مىلتىقتاردى جەتكىز. پاترون بولەك. ناۋمەنكو ورنىن كورسەتەدى. شىرپى شاعۋشى بولماڭدار. ۇقتىڭ با؟ تەز، دوستىم، تەز. تۇسىنىكتى مە؟ — دەدى دە جىرا بويىمەن جۇگىرگەن ەكەۋىنىڭ سوڭىنان ءوزى دە ىلەسە كەتتى.

— پەتر پەتروۆيچ، مەن بارايىن، ءسىز مۇندا قالىڭىز، — دەپ ەدى، ءابدىراحمان سىبىرلاي سويلەپ، ال پارامونوۆ:

— مىنالار پاترون تىققان ورىندى جاڭىلىپ قالۋى مۇمكىن. تۇسىنىكتى مە؟ — دەپ ارتىنا قاراماستان جۇگىرە بەردى.

4

بەلاننىڭ ءابدىراحمان مەن پارامونوۆقا: «ءبىر زۆودقا جۋىق ادامىمەن بەلوۆ وفيسەر كەلە جاتىر» دەگەنى ابدەن كوزى جەتىپ ايتقان ءدال حابار ەمەس ەدى، ويتكەنى بۇل وترياد ءبىر ۆزۆودتان الدەقايدا سانى كەم وترياد بولاتىن. ال، بەلاندى شاتاستىرعان تومەندەگى جايلار بولدى. ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ ينتەندانتستۆوسىندا قىزمەت ىستەيتىن وفيسەر بەلوۆ بۇل جولى وزىنشە ۇلكەن ءتاسىل جاساعان. ول ءوز قاراۋىنا تيگەن جايىقتىڭ سول بەتىندەگى قىرۋار دەريەۆنيالاردى شەتىنەن ءتۇسىپ جاعالامادى، شاحمات ويىنىنداعى اتتىڭ ءجۇرىسى سياقتى ەتىپ، ءبىر، دەريەۆنيادان ەكىنشى دەريەۆنياعا قيعاشتاپ اسىپ ءتۇسىپ وتىردى. ونداعى ويى كۇتپەگەن جەردەن ۇستىنەن شىعىپ، ەلدىڭ قولداعى بار ات پەن ازىعىن اڭداۋسىزدا شاشاۋ شىعارتپاي الۋ ەدى. ال، ايلا-قۋلىعى مول ۋكراين شارۋالارى وتكەن جولى رەتىن تاۋىپ، كەيبىر جەرلەردە اتىن دا، ازىعىن دا جاسىرىپ قالعان. دوليننوەدا بەلوۆ قونا-تۇستەنە جاتىپ ءۇي قالدىرماي تىنتسە دە، ءبىر ءتۇيىر ءدان تاپپاي، ىڭعىرشاعى اينالعان ماستەكتەن وزگە قولعا ىلىگەرلىك جىلقى كەزدەستىرمەي قايتقان-دى. سوندىقتان ول بۇل جولى ايلاسىن اسىرۋعا تىرىستى: وتىز شاقىرىمنان استام جەردەگى نوۆوپاۆلوۆكادان تۇستەن كەيىن شىعىپ، جولداعى پوكاتيلوۆكاعا سوقپاي، ونىڭ قىر جاعىمەن اينالىپ ءوتىپ، ىمىرتتاتا وسى بوگدانوۆكا سەلوسىنا جەتىپ ەدى. جانە مۇندا جاي كىرگەن جوق، قاسىنداعى ون بەس سولداتىنا سەلونىڭ جايىلىستا جاتقان ءبۇتىن ساياعىن جولشىباي جيناتتىرىپ، الدارىنا سالىپ ايداي كەلگەن بولاتىن. وسى كەزدە بەلان ءوزىنىڭ كوڭىلى قالاعان مارياسىمەن قۇدىق شەگەنىنىڭ ۇستىندە قۇشاقتاسىپ وتىر ەدى. قاس قارايىپ قالعان، الىستاعى ءدۇبىر الدىمەن قۇلاققا شالىندى دا ەڭكەيىپ قاراعان ءجىتى كوزگە باسىندا توپتالىپ، جۇمارلانىپ كورىنگەن قالىڭ قاراسىن كەلە-كەلە قاپتاپ ءورىپ كەلە جاتقان اتتىلى ادامدارعا اينالىپ كەتتى. بەلان ولاردىڭ قۇر عانا اتتىلى ەمەس، مىلتىقتارى شوشايعان سولدات ەكەندەرىن دە ءبىراز جەردەن ايىرىپ قالعان. ءبىراق ول اشۋ قىسىپ، ۇزاق وتىرىپ ابدەن بايقاپ الماي اتتىلىسىن دا، اتتىلار ايداپ ورتاعا العان جىلقىسىن دا قارۋلى سولداتقا ساناپ ەدى.

مىنا بانديتتەر تاعى دا كەلىپ قالدى، — دەدى ول ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلىپ. — ماشا، سەن مويسەي انتونوۆيچكە جۇگىر، قاپى قالماسىن، وترياد كەلىپ قالدى، مەن پەتر پەتروۆيچكە كەتتىم...

— سول بەلوۆ وفيسەر مە ەكەن؟ — دەپ ەدى ماشا تاڭدانىپ، وعان بۇركىتشە شۇيىلگەن بەلان:

— جاپ اۋزىڭدى! وفيسەر ەمەس، بانديت! ەل توناۋشى! جەسىر ايەلدەردى اڭدىعان توبەت! ەندىگارى ول تاعى دا «ءشالى» بەرسە، مەن سەنى دە، ونى دا ولتىرەمىن. ول ءبانديتتىڭ سۇيەگىنەن سەنىڭ باسىڭا كرەست قويامىن، — دەدى داۋسى دا، ءتۇسى دە بۇزىلىپ، جەر استىنان شىققانداي بولىپ.

— سەن ۆانيا، قويانشىقسىڭ! بوسقا كۇيدىرەسىن. مەن ءوزىم ولتىرەمىن ول ءبانديتتى، ەندىگارى ءشالى سىيلاسا، — دەدى ماريا دا ءتۇسىن وزگەرتىپ.

ءبىراق بەلان ونىڭ سوڭعى سوزىنە قۇلاق ىلمەگەن سياقتاندى. ونىڭ قانى قايناپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەنىن ماشا ءتىسىنىڭ شىقىرلاعانى مەن قولىن جۇلقىپ تاستاعان قيمىلىنان انىق سەزدى؛ ءجۇزىن انىقتاپ كورىپ، كوزىنە قاراي المادى. ايەل تەك قانا «ءبىر ۇلكەن باقىتسىزدىققا ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە ۇشىراتاتىن شىعارسىن» دەپ ويلاپ، اقىرىن داۋىسپەن:

— مويسەي انتونوۆيچكە نە دەيىن، — دەپ سۇرادى.

— قاپى قالماسىن، ءبىر ۆزۆود وترياد دە...

بەلان ارشىنداي ۇمتىلىپ، ەكىنشى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان ءارى اسىپ جوق بولدى دا، ماريا ستاروستانىڭ ۇيىنە قاراي جۇگىرە بەرگەن.

ۇلكەن-كىشى دەپ، تاڭداپ تۇسەتىنى جوق، ءبارى بىركەلكى، قارا تورعايدىڭ ۇياسىنداي تومپيىپ ءتىزىلىپ تۇرعان شارۋا لاشىقتارىنىڭ شەتتەگى ءبىر تۋرا كەلگەنىنە توقتاپ، وترياد ايداپ اكەلگەن اتتاردى اۋلاعا ءيىردى. جالما-جان جۇگەن جيناۋعا جۇمىلعان سولداتتار وگىزدىڭ ءباسجىبىن، نوقتا مەن شىلبىردى، جەڭىل-جەلپى ارقانعا دەيىن قويماي سىپىرىپ، ايداپ اكەلگەن اتتاردى ۇستاپ تىزە باستادى. جۇگەن مەن نوقتا جەتپەگەنىن ارقانمەن ماتاستىرىپ جاتتى. توپتاپ ايداعان دۇبىرگە، قارۋ-جاراقتى ادامداردىڭ وكتەم قيمىلى مەن ابىر-جۇبىرىنا ەلەگىزىپ، كەيبىر قامىتتان موينى بوساپ، بەلىن كوتەرىپ قالعان اتتار اۋلاعا كىرمەي، كىرگەننەن كەيىن دە قايتادان قاشىپ شىعىپ الەككە سالدى. سوروكانىڭ ءوز قوراسىنان باسقا جەرگە تۇرمايتىن ۇلكەن كوك اتى جەم جەپ ۇيرەنگەن استاۋىنا قاشىپ كەتتى دە، ونىڭ سوڭىنان بەلاننىڭ سارى اتى ەرە جونەلدى. ساتىپ العان مالداي-اق، وزگەنىڭ جىلقىسىنا قوجايىنسىپ قالعان سولداتتىڭ ءبىرى بۇل ەكى اتتى قايىرماقشى بوپ سوڭىنان شوقاقتاي ءتۇسىپ ەدى، باعانادان بەرى، كەشكى دۇرمەككە ىزالانا شابالاقتاعان ءبىر يت جەلىپ بارا جاتقان اتقا قوسىلا كەتتى. ءارى ارتىنان ايقاي، ءارى يت قابىرعالاعان ات قۇيرىقتى كوتەرىپ ەلىرگەن بويى بەلاننىڭ كىشكەنە قاقپاسىنا تۇمسىعى تىرەلگەنشە شاپتى...

سەلو شەتىنە وترياد كەلگەنىن كارى بەلان ەستي قويعان جوق-تى. ول مەزگىلسىز قايتىپ كەلگەن اتتى قاقپانى اشىپ، ىشكە كىرگىزدى، دە موينىنان سيپالاپ، لاپاس استىنا قاراي جەتەكتەدى. ءبىراق ارتىنان ەرە كەلگەن اتتىلى سولدات اتتىڭ كىرگەن قاقپاسىن بايقاپ قالىپ، شال جايلاپ ۇلگىرگەنشە، ول دا كەلىپ جەتىپ ەدى.

ءلاززاتتى ءمينۋتىن ءبولىپ، ەرىكسىز قۇشاعىن جازدىرعان جاۋدى يۆان بەلان اتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ول قۇدىق باسىنان تۇرىپ، حابار بەرۋ ءۇشىن — پارامونوۆقا جەتكەنشە اشۋ مەن كەكتىڭ قۇشاعىندا بولدى، جاۋىنان قالايدا ءوش الۋدىڭ جولىن ويلادى. دەريەۆنياعا كەشتەتىپ كىرگەن ءوتريادتىڭ بەلوۆ باستاعان ات، ازىق جيناۋشى توپ ەكەنىنە ول شەك كەلتىرگەن جوق، ويتكەنى سول ماڭدا بۇلاردان باسقا قارۋلى سولداتتار بولمايتىن.

... اينالا شارلاپ، شارۋانىڭ كۇن كورىپ وتىرعان جالعىز اتىمەن، شولانىنداعى اقتىڭ استىعىن تيەتىپ جۇرگەن بۇل مەيماناسى اسقان ءامىرشى وسى سەلونىڭ تاعى دا تام-تۇمىن تاقىرلاماقشى ما؟ بۇل جولى كىمنىڭ اتىنا قۇرىق سالىنباقشى؟ سارى اتتىڭ كەزەگى مە؟.. ونان دا ءارى... ەرىككەن وفيسەر وتكەن جولعى ەرمەك ەتكەندەي ماشانىڭ يەگىنەن كوتەرىپ ءمولدىر كوزىنە موليمەكشى... وزىنە-وزى سەنىپ، بىلگەنىن ىستەپ، كەۋدەسىن كوتەرگەن ءيتتىڭ بالاسى!..

بەلاننىڭ ويىنا وفيسەر بەلوۆتىڭ الدىمەن ءوزىن قولعا ءتۇسىرۋ امالى ورىلە بەردى. ونىڭ كوز الدىندا جاس كەزىندە اكەسىمەن بىرگە بازارعا توراي اپارعانى ەلەستەدى، يۆان تورايدى قۋىپ جەتىپ اياقپەن قاعىپ، دومالاتىپ جىبەردى دە، ونى ورنىنان تۇرعانشا جەلكەسىنەن ۇستاپ قاپقا تىعىپ تا ۇلگىرگەن. زار قاعا شىڭعىرعان توراي ارباعا سالعاننان كەيىن دە تۋلاپ كوپ زامان بەبەۋ قاققان! «سول تورايداي ەتىپ قاپشىققا تىعامىن مەن سەنى» دەپ تىستەندى ول وفيسەر بەلوۆقا سىرتىنان كىجىنىپ، «تورايدان دا جامان شىڭعىرتارمىن ءالى، تۇرا تۇر، ءيتتىڭ بالاسى!» ول تاپ سول مينۋتتە بەلوۆتى قاپشىققا سالىپ كوتەرىپ كەلە جاتقانداي يىعىن كوتەرە ءتۇسىپ: — جوق، شىڭعىرسا جۇرتتىڭ ءبارى ەستيدى. تاپ الگى تۋريندەگى قولعا تۇسىرگەن گەرمان فەلدفەبەلىندەي ەتىپ جەلكەگە ءبىر نۇقىپ: «ءوشىر ءۇنىڭدى، ايتپەسە كوتلەت ەتىپ جىبەرەرمىن»، — دەپ كۇبىرلەدى.

ءبىراق تۇتەگەن بەلان پارامونوۆتارعا كەلىپ وترياد تۋرالى ءمالىم ەتكەندە ءوزىنىڭ ويلاپ-پىشكەن: «قاپشىققا سالىپ الۋ جوسپارىن» ايتپادى.

جۇرتقا بويلاي اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەيتىن ءارى بىلگىش، ءارى شەشەن پارامونوۆ پەن اتاققا شىققان وقىمىستى قازاقتىڭ الدىنا كەلىپ تىك تۇرا قالعاندا اشۋدان كورى ونى ادەپ ساقتاۋ سەزىمى جەڭىپ كەتتى. بۇل ەكى باسشىنىڭ نۇسقاۋسىز ءوز بەتىمەن ءىس ىستەۋ وعان اقىلسىزدىق سياقتى كورىندى. ايلاپ، جىلداپ وقىتقان ۇستازىنداي دۇنيەگە كوزىن اشتىرىپ ساياسي ساناسىن وياتقان پارامونوۆقا ول وتە-موتە دەن قوياتىن، ونى ەڭ ءقادىرلى ادامى ەسەبىندە قۇرمەتتەيتىن. ونىڭ ايتقان ءاربىر ءسوزىن ازاپپەن تاپقان اسىل قازىناداي، ءبىر ءتۇيىرىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الۋعا تىرىساتىن. سول پارامونوۆ: «ۆانيا، سەن قالعانداردى تەز جەتكىز. ءوزىڭ جىرانىڭ اۋزىندا بول. ءوتريادتىڭ نە ويى بارىن بايقاۋعا قارتتاردى سالۋ كەرەك. سەن باتكوڭدى تۇسىندىرەرسىڭ»، — دەدى. بۇل سالماقتاپ ايتقان قىسقا-قىسقا سوزدەر بەلانعا تاپ وسى مينۋتتە ىستەيتىن ءىستىڭ پروگرامماسى سياقتى كورىندى دە، ول باسشىنىڭ بەرگەن نۇسقاۋ-بۇيرىعىن تاپجىلدىرماي ورىنداۋ ءۇشىن كەرى قاراي جۇگىرگەن بولاتىن.

جولدا ول كوشەمەن شاپقان اتتىڭ دۇرسىلىنە قۇلاعىن توسىپ تۇرا قالدى. جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ قاراعان بەلاننىڭ كوزىنە تاپ ءوز قاقپاسىنا قاراي بۇرىلعان اتتىلىنىڭ ءتۇن ىشىندە شامادان تىس زورايىپ كورىنگەن بەينەسى ءىلىندى: بۇل اتتىلىنىڭ سولدات ەكەندىگىنە بەلاننىڭ ينەنىڭ جاسۋىنداي دا شۇباسى بولمادى. ويتكەنى مىلتىعى شوشايعان قارۋلى ادام. ەندىگى مۇنىڭ ويىنا كەلگەنى: «مۇنىڭ ءبىزدىڭ ۇيدە قانداي جۇمىسى بار؟ مەنى ىزدەپ كەلدى مە؟ وندا قالاي بولعانى — ءبىر بۇزىق سىرتتان كورسەتتى مە، كوممۋنيست دەپ؟ پارامونوۆ ايتقانداي بۇل وبلاۆا بولدى عوي؟!» — دەگەن ۇشى-قيىرى جوق جالعاسىپ جاتقان كۇدىكتى بولجال مەن سۇراۋلار بولدى. ءبىراق كوپ ويلاۋعا ۋاقىت جەتپەدى، — سولداتتىڭ نە ءۇشىن كەلگەنى ەكىنشى مينۋتتە-اق بەلگىلى بولدى...

بەلان ءوز قاقپاسىنىڭ الدىنا تامان جاقىنداي ءتۇستى. اتىمەن ىشكە قاراي ەنىپ كەتكەن سولدات ونى بايقامادى. ءۇيدىڭ ەسىگىنە ءتونىپ باردى دا:

— كىم بار ۇيدە؟ انا اتتى تەز ۇستاپ جۇگەندەپ لاپاس استىنان شىعارىپ بەر! — دەدى سولدات داۋىستاپ.

— ءسىز كىمسىز ءوزىڭىز؟ — دەپ سۇرادى شال لاپاس استىنان.

«اتتى شىعارىپ بەر» دەگەن ءامىرشى ونى بايقاعان جوق ەكەن، داۋىس شىققان جاققا قاراي ول جالت بۇرىلىپ اتىن ومىراۋلاتىپ ىلگەرى ۇمتىلا ءتۇستى. اتتىلىنىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە تىرىسقان شال، لاپاس استىنان شىعىپ وعان جاقىنداي بەردى.

سولداتتىڭ نەگە كەلگەنىن شال بەلان جاڭا عانا ۇقتى. لاپاس استىنان شىققان اكەسىنىڭ ارعى تاساسىنان سارى اتتىڭ ءتۇن ىشىندە اعاراڭداپ كورىنگەن ساۋىرى يەسىنىڭ كوزىنە اپ-انىق كورىنەدى. «ىم، بال اشىپ، سۋعا قاراعانداي ءبىلىپ ەدىم سارى اتقا كەزەك كەلەرىن...» دەدى ول تىستەنىپ.

— ءسىز كىمسىز، ءوزىڭىز؟ — دەپ سۇرادى تاعى دا شال جاقىنداپ، — ات ءبىزدىڭ ات. قىردان قايتىپ كەلگەن، ۇيگە جەم جەۋگە ورالعان.

سولدات قازاقتىڭ قولىنداعى وتكىر قامشى شالدىڭ باسىنا شارت ەتە قالدى. قامشىنىڭ بەلگىلى شارتىلىمەن قاتار «ەھ!» دەگەن شال اۋزىنان شىققان وقىس دىبىس تا بەلاننىڭ قۇلاعىنا قاسىندا تۇرعانداي ەستىلدى. ارعى جاعىن ونىڭ ءوزى دە تالداپ جاتپادى، نە ىستەپ، نە قويعانىن دا ايقىن تۇسىنگەن جوق، ءتىپتى ءوزىنىڭ كۇندىز دە يىلىپ-بۇگىلىپ ارەڭ كىرىپ شىعاتىن سەنەگىنىڭ اپ-الاسا سىرتقى ەسىگىنەن ەڭكەيمەستەن ىشكە قالاي كىرىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالدى. اكەسى لازار شالدىڭ كۇندىز كولەڭكەدە وتىرىپ جونىپ ازىرلەن قويعان ءۇش شەگىرشىن ايىرساپتىڭ ونىڭ قولىنا ەڭ ۇزىنى ءىلىندى دە، ول كوز جۇمعانشا ىشتەن قايتادان قارعىپ شىقتى.

— تانىدىڭ با ەندى كىم ەكەنىمدى؟ — دەدى سولدات كازاك باسىن قوس قولداپ ۇستاپ وتىرا كەتكەن شالعا كەكەسىن ۇنمەن، — جۇگەندە جىلدام اتتى، سويداۋىلداي بولعان ايۋان...

ارعى جاعىندا نە ايتارىن كىم ءبىلسىن، سولدات ايتەۋىر ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرمەدى، جەلكەدەن مەڭزەپ بار پارمەنمەن سىلتەگەن شەگىرشىن سوققىنىڭ ەكپىنىمەن ول اتىنان اۋىتقىپ كەتتى؛ سوققىدان سەسكەنگەن ات تا سولعا قاراي جالت بۇرىلدى. ال باستان الىپ تيگەن قامشىنىڭ ۇشى شال بەتىن شوق باسقانداي كۇيدىرىپ كەتتى دە، جالما-جان باسا قالعان قوس الاقانعا قان دا جىپ-جىلى بوپ سورعالاي قالىپ ەدى. سوندىقتان دا شال، ءۇستىمدى بىلعار دەگەندەي، دۋىلداعان بەتتى تومەن ۇستاپ، قانىن جەرگە اعىزۋ ءۇشىن وتىرا كەتكەن بولاتىن. ول اتتىلى سولداتتىڭ ەل ەمەس ەكەنىن دە، ونىڭ جاي كەلمەگەنىن دە جاڭا عانا ءتۇسىندى. ءبىراق ونىمەن قايتادان تىلدەسىپ قارسىلىق ايتۋعا بالاسى مۇرسا بەرمەدى.

— تۇرەگەل، باتكو، اتتى جىبەرمە! ۇستا! — دەدى اكەسىنە، ءوزى سوققى ءتيىپ ەر ۇستىنەن ەسەڭگىرەپ قۇلاپ بارا جاتقان سولداتتى قاپسىرا قۇشاقتاپ، اۋدارىپ الىپ جاتىپ.

— سەن يۆانبىسىڭ؟.. الدە يۆان ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى شال ساسىپ قالىپ، ونىڭ دىبىسى دا زورعا شىقتى.

ول ۇمار-جۇمار بولعان جەردەگى ەكەۋىنە دە، لاپاس استىنا قاراي تىعىلا تۇسكەن سولداتتىڭ اتىنا دا ۇمتىلا قويمادى، باسىن ۇستاعان كۇيى ورنىنان تۇرا كەلىپ ۇيگە قاراي قالتالاقتادى.

ەشبىر قارسىلىقسىز، يلەگەن تەرىدەي، قولعا جۇپ-جۇمساق تيگەن ەڭگەزەردەي كازاكتى يۆان، تۇرىپ كەتەتىندەي، جەرگە ەتپەتىنەن سالىپ تىزەمەن تۇيگىشتەي ءتۇستى. ءسويتتى دە ونىڭ قىلعىنعان ادامداي قىرىلداپ ىڭىرسىعان ءالسىز دىبىسىن ەستىپ، جالما-جان، ۇستىندەگى قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الدى.

— باتكو، بول، جۇگىر، ۇيدەن قاپشىق الىپ كەل. كارتوشكا سالعان ۇلكەن قاپشىقتى، — دەدى ول اكەسىنە. — باتكو، باسسايشى اياعىڭدى، مىنانى ىزدەپ باسقالار كەلىپ قالادى. بول!

شال ۇلكەن قاپشىقتى قالتىلداپ كەلىپ بالاسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ جاتىپ:

— كۇنالى ءىس ىستەلىپ كەتتى، يۆان! وتە كۇنالى ءىس! — دەدى قاراڭعىدا باسىن شايقاپ.

ءبىراق يۆان اكەسىمەن كۇنا تەكسەرىسىپ جاتپادى. ول ءۇن قاتپاستان سولداتتى جۇمارلاپ قاپشىقتاپ، ءا دەگەنشە اۋزىن بۋىپ، سۇيرەلەپ لاپاس استىنا اپاردى، ءسويتتى دە:

— باتكو، مىنا قاپشىقتىڭ ۇستىنە انا ەسكى پىشەننەن بىر-ەكى قۇشاق پىشەن تاستاي سال. اتتى بايلا. قاقپانى بەكىت. شامدى ءسوندىر. وزىمنەن باسقا ەشكىمگە جاۋاپ قاتپا. جاتا بەر. مەن ءقازىر قايتىپ كەلەمىن، — دەپ اۋلادان قارعىپ ءتۇسىپ، سەلو ءۇستىن مىقتاپ قىمتاعان ءتۇن قاراڭعىسىنا سۇڭگىپ كەتتى.

سولداتتىڭ موينىنان سىپىرعان قىلىش پەن ۆينتوۆكانى ول ءوزى الىپ كەتتى.

2

كەشىكپەي-اق دەريەۆنياعا ايداپ كىرگىزگەن قىرىق جىلقىنى تۇگەلىنە جاقىن اۋلاعا قاماپ ۇستاتىپ، جۇگەندەتىپ بايلاتتىردى دا، وفيسەر بەلوۆ:

— ەكى ادامدى ءبولىپ كۇزەتكە شىعار. دەريەۆنيانىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا كوز ىلمەي تۇنىمەن باقىلاپ شىقسىن. حوحولدار، حايلاكەر، استىعىن تىعىپ تاستاماسىن. جاقسىلاپ قاداعالات! — دەدى جيرەن ساقال حورۋنجييگە وڭاشالاپ بولەك شىعارىپ الىپ، — قالعان ادامدار تۇگەلىمەن ات توڭىرەگىندە بولسىن. ءبىر ەلى اۋلاق شىقپاڭدار. قازاققا ەڭ الدىمەن كەرەگى ات پەن قىلىش ەكەنى ەستەن شىقپاسىن.

اۋىرلاۋ دەنەلى قارتامىس حورۋنجيي كاپيتاننىڭ الدىندا قورباڭ قيمىلمەن چەست بەرىپ، وكشەسىن سارت ەتكىزدى. ءبىراق ونىڭ بىرنەشە شاقىرىم جەر ات ۇستىنەن تۇسپەي قۇرىسىڭقىراپ، ءارى سالىعىپ قالعان كارى دەنەسى قازىقتاي شانشىلۋعا ىرىق بەرمەدى، — ونىڭ قول ۇشى دا يىعىنان اسپادى، كەۋدەسى دە كەرىلە قالمادى. سوندا دا ول:

— قۇپ، كاپيتان مىرزا، ەكى ادامدى سەلونى قاداعالاۋعا، قالعانداردى كوز ىلمەي ات كۇزەتىنە قويۋعا! — دەپ جارلىقتى قىسقا مازمۇنداپ، قابىل ەتكەنىن ءبىلدىردى.

حورۋنجيي اينالىپ، اۋلاعا سىيماي دۇرلىككەن ءبىر قورا اتتىڭ توڭىرەگىندەگى سولداتتارعا قاراي كەتتى.

ساباننان بەرى بوس جايىلىستا قوڭىن جيناپ، كوبەڭسىپ قالعان شارۋا اتتارى ءبىرىن-بىرى ومىراۋلاپ، يتەرىسىپ، تىستەسىپ قالىپ، تىنىشسىز قالىپتا شاعىن اۋلانىڭ ءىشىن الەككە سالدى. بىر-ەكەۋى شىڭعىرىپ، تەبىسىپ، قاسىنداعى جەكىرگەن ادامعا قاراماي، قامشى تيگەننەن كەيىن عانا ارەڭ توقتادى.

«مىقتى اتتار. ءبىر ءتاۋىرىن ءمىنىپ السا بولارلىق. ونى جاراماي قالعان كۇندە دە وتىزى پايداعا اسار، بۇلار ءبىر قولعا وڭاي ىلىككەن قوماقتى كەسەك بولدى. قانىڭدى بۇزىپ ايقايمەن جيناتىپ جاتپايسىڭ، ءقازىر مىنە كيرگيزدەردىڭ ساۋىن بيەلەرىندەي قولدا ءتىزىلىپ تۇر. ەرتەڭ ەرتەمەن جارىق تۇسكەننەن كەيىن جارامدىسىن ىرىكتەپ شىعارىپ الۋ جۇمىسى عانا قالدى. مىنا سەلو جەتى تۇندە استىقتارىن تيەپ ءبىر جاققا الىپ كەتە قويماس. بۇگىنگى جۇمىس جاقسى اياقتالدى»، — دەدى ىشىنەن بەلوۆ، ويلاماعان جەردەن بۇل بوگدانوۆكا اتتارىنىڭ قولعا جينالعانىنا ريزا بولىپ. ول: «دەريەۆنيا ستاروستاسىن تاۋىپ الىپ كەل» دەپ، كورشى ءۇيدىڭ قولباڭداعان ءبىر شالىن جۇمسادى دا، جايلانىسىپ دەم الاتىن جەر كوزدەدى. ال، مۇنداي ايالدايتىن ءۇي كوپتەن بەرى ونىڭ ويىندا جۇرەتىن.

بۇل ءوزى وڭاشا، ءوزى تازا، ءوزى كوپ جاعىنان ىڭعايلى پەتروۆنانىڭ حاتاسى. پەتروۆىانىڭ ۇيىندە ول كۇنى كەشە، اپرەل ايىندا عانا بولىپ كەتكەن. جايلى توسەك، ءدامدى بورشش پەن پيروگىنان وزگە دە ول ۇيدە كوڭىل سەرگىتەرلىك نارسەلەر بار. ساموگوننىڭ اراقتان ارتىعى بار پەتروۆنادا...

جۋىنىپ، ءبىر ستاكان جاندىرما ساموگون، ىستىق تاماق ءىشىپ، دەم السا تەرىس بولماس ەدى، وتە-موتە تەرىس بولماس ەدى. جانە... سول بوتەگەسى بۇلتيعان كەلىنشەكتىڭ جوق جەردەن ءساتى تۇسپەي قالىپ، قولدان سىتىلىپ كەتكەنىن-اي! جۇرت حوحولداردى اقكوڭىل دەيدى. اقكوڭىل ەمەس، الداۋىش. اسىرەسە ايەلدەرى سۇم. جوق سەبەپپەن قورقىتتى. ءاي، بۇگىن ءبىر قولىما تۇسە قالساڭ... ءتاتتى ويلارعا ەلجىرەگەندەي كۇلىمسىرەپ جانە اياعىن جاي قالپىنداعىدان اناعۇرلىم شاپشاڭ باسىپ بەلوۆ سول جىلقى قاماعان قاتارداعى بەسىنشى ءۇيدىڭ قاقپاسىنا قاراي بەت الدى.

ول كەتىپ بارا جاتىپ قارتاڭ حورۋنجييگە:

— مەن پەتروۆنانىڭ ۇيىندە بولامىن. ءبىر ساعاتتان كەيىن سوعىپ كەتەرسىڭ. ءبىر ستاكان جاندىرما ساموگون ىشسەڭ دەنەڭنىڭ سالىققانى قولمەن سىلىپ الىپ تاستاعانداي جوعالادى، — دەدى.

قاقپا اشىق، اۋلا وڭاشا. بەلوۆ اقىرىنداپ قوراعا كىرىپ كەلىپ، اس ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ۇرلاپ ىشكە كوز تاستادى دا، ادام كورىنبەگەنسىن ەسىك قاقتى. ىشتەن ايەل داۋسى:

— ەسىك اشىق، كىرىڭىز، — دەدى.

— قايىرلى كەش، پەتروۆنا، — دەدى ول سابىرلى پىشىنمەن، جاسى ەلۋگە كەلگەن، ءبىراق ءوڭى ەسكىرمەگەن، تولىق دەنەلى ايەلگە.

— راقىم ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن، سەمەن ستەپانوۆيچ، بەرى ءجۇرىڭىز! راقىم ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز. قۇرمەتتى قوناقتى قۋانىشپەن قارسى الامىز. اسكەر كەلدى دەگەنگە بۇل قانداي اسكەر دەسەم، سەمەن ستەپانوۆيچ ەكەن عوي، — دەدى ءۇي يەسى جايدارى پەيىلمەن.

— قالاي تۇراسىز، پەتروۆنا؟

— قۇدايدىڭ مەيىرباندىعى مول. جاقسى تۇرامىز، بەرى ءوتىڭىز، تانىماعان ادام سياقتى نەگە تۇرىپ قالدىڭىز، سەمەن ستەپانوۆيچ.

— ايىپ ەتپەڭىز، پەتروۆنا، كەشتەتىپ مازاڭىزدى الاتىن بولدىم. جۇمىس بابى ەرتە-كەشتى تاڭداتپايدى. رۇقسات بولسا ءسىزدىڭ ۇيگە تاعى دا سول كوكتەمدەگىدەي ايالداپ شىعۋعا كەلدىم، — دەدى بەلوۆ وتە ادەپتى، جۇمساق ۇنمەن.

— سەمەن ستەپانوۆيچ، ەشقانداي ايىبى جوق. سىزدەي تانىس ادامدى قۋانىشپەن قارسى الامىز. قالايىنشا قارسى الماسقا، ءسىز سياقتى ۇلكەن دارەجەلى ۇلىق ادامدى. ەشقانداي ايىبى جوق، انا بولمە وڭاشا. سول كۇيىندە، مەن ءوزىم اس ۇيدە جاتامىن. ەشبىر كەلىم-كەتىم بولمايدى. جاتسىنباڭىز، جۋىنىڭىز، جايلانىسا بەرىڭىز. مەن ءقازىر بورشش ىسىتايىن. ءسىز ۋكراين بورششىن جاراتاسىز، مەن بىلەمىن. ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزگە قاراي پيروگ تا بار ەدى. ءبىراق جاندىرما جاعى كەمتارلاۋ، استىق از. دەگەنمەن ءسىز سياقتى ادامعا تابىلادى. تابامىز.

كەمپىردىڭ بەيىلدى اڭگىمەسىنە باسىن ءيدى دە، بەلوۆ سوزبەن جاۋاپ قايىرماستان ىلگەرى ءجۇرىپ بارىپ ۇستەل جانىنا وتىردى، قىلىشىن شەشىپ بۇرىشقا سۇيەدى، سۋمكەسىن تەرەزە الدىنا قويدى.

«جاندىرما جاعى كەم، دەگەنمەن، ءسىز سياقتى ادامعا تابىلادى... — دەيدى. قانداي سۇيكىمدى كەمپىر! بۇرىن بولعان ادام؛ جاقسىنى، جاماندى ايىرا بىلەتىن كورگەندى ايەل. مۇنداي الىستا جاتقان نادان، قارا سيراق حوحولدار دەريەۆنياسىندا مۇنداي ادامدار كوڭ اراسىندا جاتقان التىنمەن تەڭ. بالا، ەر دەگەننەن ايىرىلعانمەن جاسىماعان قايراتتى جان ەكەن!» — دەپ باعالادى كاپيتان بەلوۆ ۇستەل جانىندا وتىرىپ قوناق جاي پەتروۆنانى. — جاندىرما جاقسى سۋسىن. اسىرەسە وسى پەتروۆنانىڭ جاندىرماسىنداي ساموگوندى مەن كەزدەستىرگەن جوقپىن ەش جەردەن. ءۇيىن، شارۋاسىن باپتاعانداي، مۇنى دا ادام ايتقىسىز وزگەشە ەتىپ ىستەيدى ەكەن. داقىل دانىنەن قايناتىپ، بۋىن توقسان تۇتىكتەن وتكىزىپ، اسا ءمولدىر دارەجەگە جەتكىزگەن ساموگونشىلاردى كورىپ ەدىم. مۇنىكى ونىڭ بارىنەن اسادى. جاندىرماسىنان دا انا بۇيرەگى بۇلتيعان كىشكەنە مۇرىندى، قوڭىر كوز حوحلۋشكا كەلسە!..

مىنەزى قاتال، شارۋاعا ۇقىپتى، ءبىر تيىندى ەكى تيىن، ەكى تيىندى ءبىر سومعا وپ-وڭاي اينالدىرىپ وتىرعان ءوز پايداسىن بىلەتىن پەتروۆنا كاپيتان بەلوۆقا ەسىن كەتىرگەندەي ۇناسا، ورتا جاسقا كەلگەن، تولىقشا دەنەلى بۇل اسكەري قىزمەتكەر دە ءۇي يەسىنە مىقتاپ ۇناپ قالعان-دى. بەلوۆتىڭ پەتروۆناعا كوبىرەك ۇناعان جاعى: سالماقتىلىعى، قىزباي سويلەپ، ۇتىمدى جاۋاپ بەرەتىندىگى، ايەلدەرگە وتە-موتە جۇعىمدىلىعى بولدى. ول باسقالارداي جاپىرىپ كەلگەن جوق، سىز-بىزبەن، قۇرمەتپەن سويلەسىپ كوڭىلىن تاپتى. ول جەسىر ايەلدى جابىرلەمەڭدەر، الىم-سالىق سالماڭدار دەگەنىمەن قويماي، وتكەن جولى ستاروستاعا مىقتاپ تاپسىرىپ كەتتى. جانە دەريەۆنيادان جيناعان استىقتىڭ ءبىر قاپشىعىن پەتروۆنانىڭ ۇيىنە «بايقاتپاي» ءتۇسىرتىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە پەتروۆناعا تاماق ءپىسىرىپ سىيلاپ، كۇتكەن ەڭبەگىڭ ءۇشىن دەپ اقشا دا بەرگەن. ءبىراق مۇنىڭ ارعى جاعىندا تاجىريبەلى كاپيتاننىڭ ءوز ەسەبى بار-دى: ءبىر كورگەننەن-اق ۇناعان «بوتەگەلى» جاس كەلىنشەككە پەتروۆنانى جەڭگەتايلىققا سالعان-دى. باسى بوس، كورۋگە وتە سۇيىكتى، سوزگە دە تاپقىر، جانىپ تۇرعان وتكىر ماريانى ول رەتى كەلسە باسىبايلى ايەلدىككە بەيىمدەۋگە تىرىسقان. ونىمەن ءبىر كەش بىرگە بولىپ جاقسى اڭگىمەلەسىپ، ءبىراق اياعىندا ماريا سەبەپ تاۋىپ ۇيدەن شىعىپ كەتكەن بولاتىن. قاتتى كوڭلى اۋىپ، ۇلكەن ءۇمىت ەتكەن جاس كەلىنشەككە ول كەتەردە، كوگەرشىننىڭ اياعىنان ءجىپ تاعىپ بەلگىلەگەندەي، ادەمى ءشالى تاستاپ كەتكەن بولاتىن. «سەنىڭ نەڭ كەتىپ بارادى. تارتۋ ەتكەن سىيلىقتان قاشاتىن ادام بولا ما؟ ال دا باسىڭا تارت. سەنىڭ قاي كۇيەۋىڭ بار ءشالى اكەلىپ بەرەتىن. انا دەلقۇل يۆان ءبىر ارشىن بىلەگى مەن موينىڭنان قۇشاقتاعاندا جاقسى، وسى كۇنگە دەيىن ساعان ول نە نارسە سىيلاپ ەدى؟! اقىماق بولما! ءما، ۇستا!» — دەپ پەتروۆنا ول ءشالىنى زورلاعانداي ەتىپ ماشانىڭ قولىنا ۇستاتا سالعان. الجاس باسقان اياق پەن اڭسىز ايتىلعان ءبىر اۋىز ءسوز ەل اراسىندا كوزگە تۇسپەي، قۇلاققا شالىنباي قالا ما، يۆان بەلان وسى «تاريحى بار ءشالىنى» الدەنەشە رەت ماشانىڭ بەتىنە شوقتاي باسىپ، كەلىنشەكتى جىلارمانعا دەيىن اپارعان بولاتىن.

«ءبىر ستاكان جاندىرما ساموگون ىشسەڭ تىنىعىپ، اتتاي جەلىپ كەتەرسىڭ، ءبىر ساعاتتان سوڭ كەل» دەگەن كاپيتان ءسوزى قارتاڭ حورۋنجييعا قاتتى ۇناپ كەتتى. ول مۋزىكا ءۇنى قۇلاعىنا كەلگەن اسكەر اتىنداي ەلەگىزىپ، اياعىن ۇشىنان باستى. كاپيتاننىڭ بەرگەن جارلىعىن سول مينۋتىندا ورىندادى، سەلونىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا مۇقياتتاپ باقىلاۋعا ەكى جاس كازاكتى كۇزەتكە شىعاردى. اۋلاداعى اتتاردى كوز ىلمەي قاداعالاۋعا ءتورت ادام قويدى؛ قالعان سولداتتاردى سول جەردەگى ەكى ۇيگە تەڭ ءبولىپ، تاماق ىشۋگە قوستى. ءسويتىپ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى جالما-جان ورىنداپ بولىپ حورۋنجيي ءوز قامىنا كىرىستى.

اسكەر جۇمىسىندا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ينتەندانتتىق قىزمەتتە كوپ جىل ىستەپ جابدىقتاۋ ىسىنە جەتىلگەن تاجىريبەلى حورۋنجيي ءدامدى تاماق پەن كۇشتى شاراپ تابۋعا وتە ەپتى ەدى. مايداندا دا، بەيبىتشىلىك جاعدايدا دا ونىڭ ىشكىلىكتەن قۇتىسى قۇرعامايتىن.

ول سەلو شەتىندەگى ۇيلەردەن شۇبىرىپ شىعىپ، قامالاپ ات ۇستاعان سولداتتاردىڭ قىزىعىن تاماشالاعان كوپ بالانىڭ ءبىرىن شاقىرىپ الدى دا:

— بالاقان شىراعىم، ءوزىڭ ءبىر كوماندير بولايىن دەپ تۇرعان پىسىق بالا ەكەنسىڭ. سەندەي كۇنىمىزدە ۇلكەندەرگە قىزمەت ەتۋگە قۇمار ەدىك. مەنىڭ مىنا ءتىسىم سىرقىراپ، باستىرماي تۇر، سويلەۋگە دە ءحالىم كەمىپ بارادى. وي، وي-وي. سپيرتپەن شايقاسام باسىلا قالاتىن ەدى. ەڭ بولماسا ساموگونى بار ءۇيدى بىلەسىڭ بە، كورسەتىپ جىبەرە قويشى، — دەپ اۋزىن باسىپ باباۋلاي قالىپ ەدى، بالا ويلانباستان:

— مىنا ۇيدە بار، — دەدى.

الدە اپىرىپ-جاپىرىپ، بۇكىل سەلونىڭ اتى بىتكەنىن قۋىپ اكەلگەن سولداتتاردان ۇرەيى ۇشتى ما، الدە باسقا ءبىر قورقىنىش ءقاۋپى باسىنا ءتوندى مە، ايتەۋىر ساموگونى بار دەگەن ايەل وتە قاتتى قوبالجىپ كەتىپتى. ول «ءتىسىم قاقساپ تۇر» دەپ سىلتاۋراتقان اسكەري ادامعا ءبىر ستاكان ەمەس، كىشكەنە قۇمىرا تولعان ساموگوندى ۇستاتا سالدى.

— سۇلۋ كەلىنشەك، ءتاڭىر جارىلقاسىن، — دەدى حورۋنجيي ستاكاندى تولتىرىپ جاتىپ.

ول تەز ءسىمىرىپ تاستادى دا، اۋزىن تومپايتىپ الاقانىمەن وڭ جاق جاعىن ەكى-ۇش مينۋتتەي باسىپ وتىردى. ەكىنشى ستاكاندى قالاي ىشكەنىن ايەل بايقاعان دا جوق، تەك قانا الدىنا قويعان سىڭار قياردى يىسكەپ وتىرعانىن كوردى. جانى جاي تاۋىپ اۋزىن شايقاعاننان كەيىن تەز شيپا تاپقان حورۋنجيي سونشاما ءتىل قاجاسقىسى كەلىپ:

— مىنا جاندىرما ساموگوندى قايناتقان ايەل جاي عانا ادام ەمەس، ناعىز التىن! كادىمگى سارى التىن! ءدارۋ-اق بولدى. ەرىڭ قالاعا كەتىپ پە ەدى؟ ساموگوندى ءوزىڭ دە ىشەسىڭ عوي، ءا؟ — دەپ ەدى، ءبىراق جابىرقاۋ ايەل ءۇن قاتپاي سەنەككە شىعىپ كەتكەنسىن، بۇل دا قالعان ساموگوندى ءبىتىرىپ دالاعا شىقتى.

اش قارىنعا ىشكەن ءۇش-تورت ستاكان ساموگون ۇزاماي-اق باسقا شاپشىدى دا، قيال بۋالدىرلانىپ، كوڭىل قوشى ارتا بەردى. ءۇي جانىنداعى ورىندىقتا وتىرىپ، تارتقان اششى ماحوركەگە ەلىتىپ شالا بۋرىل شامىرقانعان حورۋنجيي كاپيتانعا قاراي اياڭدادى.

بەلوۆتىڭ ءبىر ساعاتتان كەيىن سوعارسىڭ دەگەن سوزىنە قاراماستان، جارتى ساعات وتپەي-اق ول قاتارداعى بەسىنشى ۇيگە جەتىپ كەلدى.

— كاپيتان بەلوۆ ءسىزدىڭ ۇيدە مە، سۇلۋ كەلىنشەك؟ — دەدى حورۋنجيي ەسىكتەن كىرە بەرىپ، جالت قاراعان پەتروۆنانىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، ايەلدىڭ دەنەسىن بۇلدىرلاۋ كوزبەن تۇتاس قامتىپ، مىقىنىنا قادالا قاراپ تۇرىپ: — مىنە سۇلۋ بەل! بەل دەپ وسىنى ايت، شىركىن! كىرۋگە بولادى عوي، بويجەتكەن؟! — دەپ كوزدى قىسىپ قالدى دا ءارى قاراي استى.

«جۇمىستان كەلگەن شىعار. اسكەري ادامداردىڭ مىنەزى دە ءتۇرلى-تۇرلى. كارى بولسا دا، قارا مۇنىڭ ءسوزىن...» دەپ ويلادى ايەل، باسىن شايقاپ.

حورۋنجيي بولمەگە كىرىپ كەلگەندە بەلوۆ جاڭا عانا تاماققا كىرىسە باستاپ ەدى، پەتروۆنانىڭ ۇستەلگە اكەلىپ قويعان قىزىل-كۇرەڭ بورششىن ىشەر الدىندا قوسارلانا كەلگەن «جاندىرمانىڭ» ءبىر ستاكانىن ورتالاپ قانا قويا سالعان. حورۋنجيي تابالدىرىقتان اسا بەرىپ:

— ىجداعاتتى ەكى سولدات سەلونىڭ ءىشىن دە، سىرتىن دا بىردەي كۇزەتۋگە جىبەرىلدى؛ اتتار جانىندا ءتورت قازاق تۇر. قالعاندارى تاماققا وتىردى. بۇيرىعىڭىزدى ورىنداپ كەلگەنىمدى ءمالىم ەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز، كاپيتان مىرزا، — دەدى تىك تۇرىپ.

كاپيتان قاسىعىن ۇستەلگە قويا سالىپ ءحورۋنجييدىڭ جۇزىنە كوز توقتاتىپ، ءسال ۋاقىت قاراپ قالدى. «داۋسى دا، قيمىلى دا شيراپ قالىپتى. شاماسى تاماقتانىپ العان-اۋ. ىزدەپ كەلگەنى مىنا ساموگون عوي، بۇيرىقتى ورىنداعانىڭ جارايدى»، — دەپ ويلادى دا، ورتالاپ ىشكەن ستاكاندى دا، بۋتىلكاداعى ساموگوندى دا ۇستەلدىڭ شەتىنە قاراي سىرىپ، ۇندەمەستەن يەگىمەن كورسەتتى. ءوزى باستاعان تاماعىن تاۋىسۋعا قايتادان كىرىستى.

حورۋنجيي كوپ ويلانباي-اق، ۇستەلگە جاقىنداپ كەلىپ ستاكاندى تولتىرىپ الدى دا:

— ءسىزدىڭ اسا باعالى دەن ساۋلىعىڭىزدىڭ بەرىك بولۋى ءۇشىن، كاپيتان مىرزا، — دەپ ءىشىپ سالدى دا: — ۋ، عاجاپ جاندىرما ەكەن. قالاي جاقسىلاپ دايىنداعان! مىنانى قايناتقان ايەل تەگىن ايەل ەمەس، التىن ايەل، ناعىز سارى التىن! — دەدى ول كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن پەتروۆناعا ەستىرتە، تامسانىپ قويىپ.

ول ازدان كەيىن:

— كاپيتان، ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز! — دەپ ساموگوندى ستاكانعا قايتادان تولتىرا باستادى.

كاپيتان ۇندەمەدى.

كازاكتاردىڭ ستانيساسى مەن حۋتورلارىنداعىداي اتامانى جوق، از عانا ۋاقىت باسقارعان سوۆەت پرەدسەداتەلى جوق، بۇرىنعىداي سايلاۋمەن بولاتىن ستارشيناسى جوق. بوگدانوۆكانىڭ تاپ سول كەزدەگى كەلگەن اكىمدەرگە حال-قادارىنشا جاۋاپ بەرەتىن باس كوتەرگەن ازاماتى مويسەي كيسلياك بولاتىن.

دالانىڭ الىس تۇكپىرىندە جاتقان بۇل شاعىن دەريەۆينياعا دا بوستاندىق جەلى الىستان ەسىپ، ەرتەرەك جەتكەن-دى. سوعىستان قايتقان سانالى سولداتتار 1918 جىلدىڭ باسىندا ورال بولشيەۆيكتەرىنىڭ نۇسقاۋىمەن بوگدانوۆكادا سەلولىق سوۆەت قۇرىپ بيلىكتى جارلى شارۋالاردىڭ قولىنا بەرگەن. ءبىرىنشى سەلسوۆەت پرەدسەداتەلى بولىپ سايلانعان جىگەرلى شارۋا ميحايل دوۆجەنكو سحودتىڭ ۇسىنۋىمەن ورالدا بولاتىن جۇمىسشى مەن شارۋالار سەزىنە دەپۋتات بولدى دا، بوگدانوۆكا حالقىنىڭ اتىنان ورالدا سوۆەت وكىمەتىن قۇرۋعا قول كوتەردى. اقتار ويرانى بولار الدىندا دوۆجەنكو وبلسوۆەت مۇشەسى، جۇمىسشى پەتر پارامونوۆپەن بىرگە قىزىل وترياد جاساقتاۋ جۇمىسىنا سەلوعا شىقتى. اتاماندار مەن گەنەرالدار ۇستەمدىك العان كەزدە ءبۇل ەكى قايراتكەر جاسىرىن ۇگىت جۇمىسىن باسقارۋعا كىرىستى. ولاردىڭ استىرتىن ءىس جۇرگىزەتىن تۇراعى سول بوگدانوۆكادا، باس قوسىپ جينالاتىن جەرى — كيسلياكتىڭ ءۇيى ەدى. الاساپىران كەزىندە سوۆەتكە قارسى تۇراتىن قاس ادامدار سەلو بيلىگىن قولعا الماسىن دەپ، جاسىرىن ۇيىم ءوز ادامى بولىپ سانالاتىن ادال نيەتتى كيسلياكتى ستاروستا ەسەبىندە باسقارۋشى ەتىپ ۇيعارعان، مۇنى سەلونىڭ جينالىسى ارقىلى بەكىتكەن...

«بۇلاردى جىرتقىش اڭ ناسىلدەس حايۋاندار دەسەڭ بولماس پا؟ شتانىڭدى سىپىرىپ الىپ جالاڭ بۇت جۇرگىزۋگە دە ۇيالماس. وتكەن جولى وسى بەلوۆ: ءجۇز ەلۋ پۇت بيداي ۇنى، 15 ات كەرەك. ەرتەڭگى ساعات التىعا دايار ەت. ەگەردە ايتقانىمدى ەكى ەتسەڭ دەريەۆنيانىڭ قانشا استىعى بار — ءبىر ءتۇيىر ءدان قالدىرماي تيەتەمىن. ات جونىندە دە سولاي. بار. ەرتەڭگى ساعات التىدا ورىنداعانىڭ جونىندە ءمالىم ەت، — دەدى. ارعى جاعىن سويلەسكەن دە جوق. اقىرىپ-جەكىرمەي جايلاپ سويلەسە دە ءىشى قاتال جان ەكەن، مۇردار ءتۇسىن ءبىر بۇزعان جوق، ەڭ بولماسا بەت تامىرى ءبىر بۇلك ەتسەيشى! «تاباسىن! بار! ارىز قابىلدامايمىن! ءمالىم ەت!» دەپ بەزەرىپ قالدى. جىرتقىش اڭ ناسىلدەس حايۋان دەسەڭ بولماس پا مۇنى! جازىقسىز جاندى تاپا-تال تۇستە اتىپ كەتكەن كاراتەلدەردەن دە راقىمسىز، ءۇيى جەتىم بالاعا تولى، جەسىر قاتىننىڭ اقتىق قاپشىق ۇنىن الۋعا دا بەتى بۇلك ەتپەيدى-اۋ، بۇلك ەتپەيدى. استىعى مول ساۆەنكو مەن پولتوراسكيي بولماسا، بىزگە قارىزعا استىقتى كىم بەرەر ەدى، كۇز قايىرىپ بەرسەك تە سولاردىڭ ارقاسىندا قۇتىلدىق كوكتەمدەگى سالىقتان. ەندى كىمنەن قارىز الامىز، بۇل جەر جۇتقىرلاردان قۇتىلۋ ءۇشىن»، — دەپ باسىن شايقادى كيسلياك، قاراڭعىدا اياعىن سۇرىنە باسىپ كەلە جاتىپ.

«وتريادىمەن وفيسەر بەلوۆ كەلىپ قالدى!» دەگەندە ءومىر بويى ناننىڭ زارىن تاتۋمەن كەلە جاتقان كيسلياكتىڭ ەڭ باستى ءقاۋپى نان بولدى. ول بەلوۆتى قالايدا استىق الۋ ءۇشىن كەلدى دەپ ويلادى. ويتكەنى كيسلياك بۇل ءومىر بويى جاۋلاسۋمەن وتكەن كازاكتاردىڭ الدىمەن جينايتىنى ات پەن استىق، ولارعا مۇنان باسقانىڭ كەرەگى از دەپ ۇعاتىن. بۇل بىلتىردان بەرى دالەلدەنگەن شىندىق قوي. ءبىراق بۇل ەڭ اۋىر، ەڭ قيىن، ولىممەن تەڭ نان كۇرەسىنە ول نە ىستەمەكشى؟ مىنا قارۋلى ءوتريادتىڭ امىرىنە قالاي قارسى تۇرماقشى؟ قارسى تۇرسا — اتادى، اسادى. بەرمەسە تارتىپ الادى، ءتىنتىپ الادى، ەرەگەسىپ ەكى ەسە ەتىپ وندىرەدى. كاپيتان سولاي دەپ ءوز اۋزىمەن ايتتى جانە ايتقانىن ىستەتتى دە. ال، تالشىق ەتىپ وتىرعان اقتىق استىقتى سىپىرىپ كەتسە نە بولماقشى؟ وندا دەريەۆنيا بولىپ شۇبىرىپ كەتۋ عانا قالادى. شۇبىرعاندا قايدا بارماقشى؟..

بىرىنەن-بىرى اششى جانە ۇشى-قيىرى جوق سۇراقتار كيسلياكپەن بىرگە ۇيگە ەرە كىردى، — ول تەك ۇستەل باسىنداعى كاپيتان بەلوۆ پەن شەتىرەك شىعىپ تەمەكى تارتىپ وتىرعان حورۋنجييدى كورگەندە عانا ويى ءبولىنىپ كەتتى. سالەمدەسكەن كيسلياككە شىرپىنىڭ سىنىعىمەن ءتىسىن شۇقىپ وتىرعان بەلوۆ جاۋاپ قاتپاستان ءبىر قاراپ قويدى دا، باستاعان شارۋاسىن اقىرىنداپ سوزا بەردى. ونىڭ بۇل جۇمىسپەن كوزىن جۇمىپ قويىپ شۇعىلدانعانىنا قاراعاندا، تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ توقتاپ قالعان شارۋا سول كۇيى تۇرا بەرۋى مۇمكىن ەدى. كاپيتان لەبىزىن ۇزاق ۋاقىت كۇتۋى كامىل ەدى. ۇيدە وتىرعاندار دا، كىرگەن ادام دا بىرنەشە مينۋتتەي ءۇنسىز قالدى. ادامدى بوسقا سارعايتارلىق جايسىز قالىپتى ءبىر ازدان كەيىن قارتاڭ حورۋنجيي بۇزدى. ول كيسلياك ۇيگە كىرىپ كەلگەندە-اق قوراز كەپتەردەي قوپاڭداي تۇسكەن. كەلگەننەن بەرى سوزگە ساراڭ ناچالنيگىمەن دە، مىقىنىنا كوزى تۇسكەن پەتروۆنامەن دە ەركىن مىلجىڭداسا الماي ءىشى پىسىپ وتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇشتى ساموگوننىڭ بۋى جەلىكتىرىپ وزىنەن-وزى كومەيگە لىقسىپ كەلگەن اعىل-تەگىل ءسوز قۇيىلۋعا دايىن تۇرعان-دى. جانە بۇل كەلگەن ادامدى ول «اتىنان ايىرىلىپ ارىز ايتا كەلگەن شارۋا عوي» دەپ ويلادى. ويتكەنى ونىڭ ستاروستا ەكەنىن دە، ونى بەلوۆتىڭ شاقىرتىپ وتىرعانىن دا ول بىلگەن جوق-تى. تۇيىق مىنەز، از سويلەيتىن كاپيتان ونى ساموگون ىشكەننەن كەيىن مىلجىڭداپ كوپ سويلەپ، ۇزاق وتىرىپ ۋاقىت وزدىرار دەپ اڭگىمەلەسپەي قويعان.

ساۋىقتا بولىپ، ولەڭ ايتىپ، بي بيلەپ شىقتىڭ با، سەلو جىگىتى؟ تاناۋىڭ قاشقان كيىكتىڭ تاناۋىنداي جەلپىلدەپ كەتىپتى عوي؟ الدە ارىز ايتايىن دەپ اسىعىپ-ۇسىگىپ جەتكەنشە جۇگىردىڭ بە؟ نە ايتاسىڭ، سايراي قويشى، كانە؟ — دەدى حورۋنجيي كوزىن ازداپ سىعىرايتا ءتۇسىپ.

«بۇل جىرتقىش قۇلىقتى جاندار تاعى قانشا استىق سۇراپ جۇرتتى كۇيزەلتەر ەكەن» دەپ ۇرەيلى ويدا تۇرعان كيسلياك ءحورۋنجييدىڭ جۇزىنە قاراي قالدى. ول ءحورۋنجييدى وتكەن جولى كورمەگەن. سوندىقتان بۇل ءجۇز تانىس ەمەس ادامنىڭ نە قالجىڭى، نە كەكەسىنى ەكەنىن ايىرا الماي، ىلەسە جاۋاپ بەرە قويمادى. ول ءالى ءتىسىن شۇقىپ، ءبىر كوزىن تاس جۇمىپ، ەكىنشى كوزىن توبەگە قاراي توڭكەرىپ مەحناتتانىپ جاتقان بەلوۆقا قارادى. ونىڭ بۇل قاراسى «ءسىز شاقىرىپ جاتىر دەگەنسىن كەلدىم. الدە مەنىڭ كەرەگىم جوق پا؟» دەگەن ساۋال بەرگەندەي بولدى.

Ac بولمەدەن پەتروۆنا شىعىپ، ەسىك الدىندا ەبدەيسىز تۇرىپ قالعان كيسلياككە:

— مويسەي انتونوۆيچ، وتىرىڭىز، مىنا ساكىگە وتىرىڭىز، اياعىڭنان باسىپ تۇرىپ اقيقات تاپپايسىڭ دەگەن سوڭ بار، — دەپ بوگەلىپ قالعان كيسلياككە دەم بەرگەندەي بولدى.

— كەش كەلگەن قوناق اش جاتپاسىن دەپ بورشش ىسىتىپ، ۇيدە بارىن بەرىپ سىيلاپ جاتىرمىن، بارىمىزگە بىردەي تانىس قۇرمەتتى ادام بولعانسىن.

— راحمەت، پەتروۆنا، مەن وتىرمايمىن. ءبىر مينۋتقا عانا كەلدىم، الدە جۇمىس بولىپ قالا ما، قالاي بولار دەپ! بۇگىن ەگىن باسىنا باردىم. جاۋىن از بولعانسىن بيداي دا ناشار. ساباعى تىزەدەن دە الاسا، ءالى ءدان قۇيار ەمەس. شارۋانىڭ نانى سارقىلدى. وسىندا انە جەcءىp بوگدانيحا مەن ەليسەي دەدتىڭ ۇيىندە ءبىر ۋىس ۇنى قالماي تىسىنە ءتىسى ءتيىپ وتىر. قارىزعا الاتىن جەر تاپپايسىڭ... ناشار ەگىننىڭ ءوزى دە تەز پىسەر مە، بايقاپ كەلەيىنشى دەپ قىرعا شىعىپ قايتىپ ەم، — دەدى كيسلياك ايەلگە.

ءبىراق كيسلياك ايەلدىڭ «بارىمىزگە بىردەي تانىس، قۇرمەتتى ادام بولعانسىن سىيلاپ جاتىرمىن» دەگەن ءسوزىن قۇلاققا ىلمەگەن بولدى. ونىڭ بۇل ءسوزدى الدىن وراپ اقتالۋ ءۇشىن ايتقانىن بىردەن ءتۇسىندى. ەرتەڭ بىرەۋ: «دەريەۆنيانىڭ قىزىل شاقاسىنا جەتكىزىپ تەرىسىن سىپىرعان وفيسەرگە ساموگونىڭ مەن پيروگىڭدى اۋزىنا توسىپ جالباڭدادىڭ» دەسە، «ستاروستانىڭ قوناعى بارىمىزگە بىردەي سىيلى دەگەن دالەل دايىن تۇرۋى كەرەك... قانداي ايلاكەر، سۇم قاتىن! مۇنداي باس پايداسىن الىستان كوزدەيتىن ادامدى از كەزدەستىردىم ءوز ومىرىمدە»، — دەپ ويلادى كيسلياك كارى ايەلدىڭ قويقاڭداعان ەرسى جۇرىسىنە كۇلكىسى كەلىپ.

— ىم... ءتىلىڭ جوق پا دەسەم، سايراپ تۇر ەكەنسىڭ. سەن دە كوميتەچيك بولدىڭ، ا؟ مىنا تىلمەن سەن بولارسىڭ. بوگدانوۆكانىڭ نانى جوق؟ ىم... مويسەي سولومونوۆيچ كوميتەچيك!؟ پانتەلەيەۆنا، سولاي ما؟ — دەدى حورۋنجيي ءتىلى بۇرالىپ.

ونىڭ كوزى بۇلدىراپ، ساموگونعا بىلقىلداپ وتىرعانىن كيسلياك جاڭا عانا بايقادى دا، ىم-ىم دەپ تاماعىن كەنەپ قويدى.

— پانتەلەيەۆنا ەمەس، حورۋنجيي مىرزا، مەنى پەتروۆنا دەيدى سەلولاستار. مىنا مويسەي انتونوۆيچ تا سولومونوۆيچ ەمەس. ءبىراق وقاسى جوق. ءبىر ەستىگەن اتتى ادامنىڭ بىردەن ەسىنە ۇستاپ قالۋى وڭاي ەمەس.

— دەگەنمەن مويسەي كوميتەچيك قوي، ا!؟

ايەل جاۋاپ قايىرمادى.

— بىلەمىن. كوميتەچيك. ولار: جەسىر كوپ، ۇن جوق — دەپ كەلەدى. بولشيەۆيك كوپ پە!؟ جەسىر كوپ پە الدە؟ — دەدى ماس حورۋنجيي، تاماعىن كەنەپ، تاڭىرقاپ قاراعان كيسلياككە.

— مەن نادان شارۋامىن. ەسەپ-قيساپ جۇرگىزۋ ءبىز سياقتىنىڭ ميى جەتەتىن جۇمىس ەمەس، تاربيەلى حورۋنجيي مىرزا. ال، ءبىزدىڭ سەلوداعى ونعا تاياۋ جەسىردى بىلۋگە عالىمدىق قاجەت بولماس، — دەدى كيسلياك.

— ا، بولشيەۆيكتەر وننان كوپ پە؟ مۇنى سەن... عالىم بولماساڭ دا بىلەسىڭ... الدە... وننان... ا... سا... ر...

— قايدان بىلەيىن، بالكىم اسار. ءبىراق قۇرتتى دەپ ەدى عوي بولشيەۆيكتەردى. كاراتەلدەر دەريەۆنيا سايىن بەستەن-وننان اتىپ، اسىپ ءبىتىردى دەگەن. سوعان قاراعاندا وننان اسپاس تا، — دەدى كيسلياك ىشتەي كەكەتىپ، ءتىلى بۇرالىپ، ەركىن دە، قيمىلىن دا ەسىرىك بيلەپ بارا جاتقان ءحورۋنجييدىڭ بىرشىعان بەتىنە قاراپ: — ءسىزدىڭ ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن شىعارسىز، بالكىم كورگەن دە شىعارسىز، مارتەبەلى حورۋنجيي مىرزا، قانداي بولادى ەكەن بولشيەۆيكتەر؟ اركىم ءارتۇرلى ايتادى. وتكەن جەكسەنبىدە ءبىر كەمپىر: ەكى ءمۇيىزى بار بولشيەۆيك كوردىم، ءبىر مۇيىزىمەن مىرزالاردى، ءبىر مۇيىزىمەن داۋلەتتى الپاۋىتتاردى سۇزەدى ەكەن دەيدى، جىندى قاقباس. مەن كۇلدىم، سەن ەسالاڭ شىعارسىڭ، ءمۇيىزى بار ادام بولا ما ەكەن دەپ. ءاي جۇرت تا قىزىق. اركىم ءارتۇرلى سويلەيدى...

ءتىسىن شۇقىپ بولعان كاپيتان قاباعىن ءتۇيىپ حورۋنجييعا قاراپ ەدى، ونىڭ ىزعارلى ءجۇزىن كورىپ، بۇلاڭداي باستاعان حورۋنجيي جالما-جان مۇرتىن سيپادى، جيناقتالىڭقىراپ، تىك وتىرۋعا تىرىستى. كيسلياككە كەزەكتى جاۋابىن قايتارۋعا باستىعىنان سەسكەنىپ، ول قايتا-قايتا تاماعىن كەنەي بەردى، اقىرىندا جوتەلىپ تە قويدى. ونىڭ ناچالنيگىنىڭ ءبىر قاراعانىنان جىم بولا قالعان بيشارالىق حالىنە كيسلياك جانى اشىپ ەسىركەگەندەي مۇرنىن ءسال تىجىرايتا ءتۇستى، ءبىراق ءوزى قۇلاعىن بەلوۆقا توستى.

— قانشا اتتارىڭ بار؟ — دەدى بەلوۆ موينىن بۇرماستان، حورۋنجييعا قاباعىن تۇيگەن كۇيى، سالقىن جۇزبەن.

«ماعان بەرگەن سۇراق پا، الدە مىنادان سۇراي ما» دەپ بوگەلىپ، كيسلياك ويلانىپ قالدى.

— قانشا اتتارىڭ بار؟ — دەدى تاعى دا بەلوۆ تاڭىرقاعان كيسلياكقا جاڭا عانا تۋرا قاراپ.

— قالاي، قانشا ات، مارتەبەلى كاپيتان مىرزا؟

— ورىس ءتىلىن بىلمەيسىڭ بە؟ مەن ورىسشا سۇرادىم.

— مارتەبەلى كاپيتان مىرزا، سەلولاستار ۋاقىتشا ستاروستا بول دەگەنسىن كوڭىلىن قيماي كونە قويىپ ەدىم. ءبىراق مەن كوپتىڭ اتىنا دا، اسىنا دا قوجا ەمەسپىن. كىمدە قانداي ات بارىن دا بىلمەيمىن. ءوز شارۋامدى عانا قولدان كەلگەنشە تىرىسىپ ىستەپ جۇرگەن اداممىن. مۇنى جيناپ الىپ حالىقتان سۇراڭىز، — دەدى ول اقىرىنداپ قانا سويلەپ.

كاپيتان كيسلياكتىڭ قويۋ قاستى بەتىنە، لايقات ەر ءپىشىنىن بەرەتىن شەڭبەرلى مۇرتىنا قاراپ: «بىلمەيتىنى شىنى ما، الدە قۋلىعى ما ەكەن؟ تۇك بىلمەيتىن ماۋباس بولسا مىنا سياقتى ەر كەلبەتتى بولماس ەدى. انا وتىرعان حورۋنجييمەن ەكەۋىن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى»، — دەپ ويلادى. ول بۇرىلىپ حورۋنجييعا قاراپ ەدى، حورۋنجيي وعان: «مەن تاۋىپ ايتتىم عوي، كوميتەچيك وسىنداي كەلەدى» دەگەن ادامشا ىرجيا ءتۇستى، «قۇدالىقتا وتىرعانداي ىرجيۋىن؟ بەتى بىرشىپ، كوزى جانسىزدانىپ كەتكەن» دەپ، ىشىنەن ءوز ادامىن سوكتى.

— سەن بىلمەسەڭ، سەلودا قانشا ات بارىن مەن بىلەمىن. ويلان. الدە ۆويسكو ۇكىمەتىنە شىنىڭدى ايتقىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى بەلوۆ. كيسلياك ۇندەمەدى.

— بولشيەۆيكتەر كەلىپ سۇراسا ايتار ما ەدىڭ؟

كيسلياك ءۇن قاتپادى، تۋرا قاراعان كۇيى تۇرا بەردى.

— سەلوڭدا قانشا ات بار، قانشا فۋرگون بار، قانشا جۇمىسقا جارايتىن ادام بار، ايەلدەردى پروپاگاندا، سونسىن... قانشا استىق بار، — وسىنىڭ ەسەبىن ەكى ساعاتتان كەيىن ماعان حابار ەت. سودان كەيىنگى جارلىقتى تاعى ەستيسىڭ. بار! — دەدى بەلوۆ وعان.

كيسلياك ءبىر جاۋاپ قايىرايىن دەپ:

— كاپيتان مىرزا... — دەي بەرىپ ەدى، جاي سويلەيتىن سابىرلى كاپيتان:

— ديسكۋسسيا جوق. ارىز دا، دالەل دە قابىلدامايمىن.

بۇيرىقتى ورىندا. بار! — دەدى داۋسىن كوتەرىپ.

كيسلياك كۇبىرلەپ كەرى بۇرىلدى. وتكەن جولعىداي ءبارىبىر مۇنىمەن كەلىسىمگە كەلمەيتىنىن ول ايقىن-اق ۇقتى.

«اتى — ات. ال، فۋرگون مەن ادامدى قايتپەكشى؟ ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە حابار ەت دەيدى. جۇمىسقا جارايتىن ادامنىڭ ەسەبىن بەر دەيدى. بۇل نە بولعانى، بۇكىل حالىقتى سوعىسقا ايداماقشى ما؟! بۇلاردى جىرتقىش ءناسىلدى دەمەي نە دەپ اتارسىڭ»، — دەپ ويلادى كيسلياك قاقپادان شىعىپ بارا جاتىپ.

پەش جانىندا كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، بۇل اڭگىمەنىڭ ءبىر نۇكتەسىن قالدىرماي تىڭداعان ايەل:

— ات دەيسىز بە، سەمەن ستەپانوۆيچ؟ اتتاردى ءسىزدىڭ سولداتتارىڭىز ايداپ اكەلىپ قاماپتى عوي. دۇرىس ەتكەن. استىقتان گورى ات بەرگەن ءجون. اتتى قايتارىپ بەرەدى عوي سوعىس بىتكەن سوڭ، سولاي عوي، سەمەن ستەپانوۆيچ، — دەپ سۇرادى.

— پەتروۆنا، ءسىز قاپالانباڭىز، سىزدەن استىق تا، ات تا الا الماس ءبىزدىڭ ادامدارىمىز. پەتروۆنا، سونسوڭ... ا، سۇرايىن دەگەنىم، وسى كەلىپ كەتكەن قانداي كىسى ءوزى. حورۋنجيي مىرزا ايتقانداي، كوميتەچيك ەمەس پە؟

— سەمەن ستەپانوۆيچ، تاپ ءوزىن كوميتەتتە بار دەپ كۇنالى بولا المايمىن. ءبىراق كوميتەچيكتەر كيسلياكتى جاقسى كورەتىن سياقتى، ادال ادام دەپ، قايدان بىلەيىن، ءبىز تۇسىنەمىز بە وندايدى...

— ىم... ادال ادام... — دەدى كاپيتان ەرنىن جىمقىرىپ.

باسىنا سوققى ءتيىپ، ەسى اۋعان سولداتتى جالما-جان قاپشىققا تىعىپ، اۋزىن تاس قىلىپ بۋىپ، لاپاستىڭ قاراڭعى بۇرىشىنا تاستاي بەرىپ، قاقپادان جۇگىرىپ شىققان يۆان بەلان الدى-ارتىنا قاراماي جۇگىرە بەردى. بۇل قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي تار ۋاقىتتا كەزدەسكەن وترياد تا، مىنا سولداتتىڭ ۋاقيعاسى دا وعان ويلانىپ ءىس ىستەۋگە مۇرشا بەرمەدى، ونى تەك ىلگەرى قاراي سۇيرەپ بارا جاتقانداي بولدى. تاپ سول مينۋتتە ول ارتىمدا ءبىر قورا سولدات بار-اۋ دەپ تە ويلامادى، ونىڭ ءىسى دەرتى تەك جولداستارىنا جەتىپ شاپشاڭ امال جاساۋعا عانا اۋدى، — بىرەۋ بايقاپ قالىپ سوڭىما تۇسەر دەمەستەن، ەڭكەيمەستەن، بۇقپاستان جۇگىرە بەردى. ءبىراق ول كوشەمەن كەتپەدى، ءۇي-ۇيدىڭ ارت جاعىمەن، كيسلياك اۋلاسىنىڭ سىرتىنداعى پارامونوۆتار ىشىندە قالعان جىرانىڭ بۇگىلىسىنە قاراي تۋرا تارتتى. كوشە جاق اينالما، بۇل جول توتە بولعانمەن مۇنىڭ باسقا بوگەتى مول ەدى. ول: جاعالاي جاتقان باقشانىڭ قورشاۋى مەن ورى بولاتىن. كورىنگەن شوكە مەن شۇڭقىر، قوقىر-سوقىر كوڭ مەن تومپەشىكتەرى جەتى قاراڭعىدا ادەيى الدىنا ءۇيىپ قويعانداي ءسۇرىندىرىپ دىڭكەنى قۇرتتى. ونىڭ ەجەلدەن جۇگىرۋگە عانا جارالعان ۇزىن سيراعى مەن تارامىس تىرسەگى جازىلا المادى، ورلەگەن اتتاي ءجۇرىسى ونبەي قويدى. «اۋ» دەگەندەي-اق جەر وعان جەتكىزبەيتىن دالانىڭ ۇشى-قيىرى جوق ۇزىن جولىنداي كورىندى. ونىڭ ۇستىنە مەزگىلدى ءدال شامالاتپايتىن ءتۇن كوپ ۋاقىت ءوتىپ كەتكەندەي كۇدىك تۋعىزىپ، اپتىعۋ پايدا بولا باستادى. شۇعىل ءىس، كەنەت قيمىل، ەرىكسىز قايناتىپ جىبەرگەن قان جۇرەكتى ونان ءارى تۋلاتىپ، قوس ساماي جارىلىپ كەتكەندەي سولقىلدادى. ول اسىققان كۇيى كيسلياك ۇيىنە جاقىنداي باستادى. بۇل جەردەن جىرانىڭ يىنىنە دەيىن نەبارى ءۇش قانا باقشانىڭ ورلاپ قورشاعان، ءارقايسىسىنىڭ ەنى مىقتاسا ون تاياقتان اسپايتىن شارشى جەرلەرى عانا قالدى. «جەتتىم» دەگەن سەزىم ونىڭ ويىنا جاڭا عانا كىردى. ەندى بىرەر مينۋت ايالداپ ەنتىك باسۋ ءۇشىن ول ءسال كىدىرىپ جۇرەگىن باسا قالدى، باسپاسا جۇرەك ورنىنان شىعىپ كەتەرلىك، جانە ءدۇرسىلى دە شاپقان اتتىڭ دۇبىرىندەي ەدى. ءبىراق ونىڭ تۇرا قالعان كەزدە قۇلاعىنا جۇرەك تارسىلىنان وزگە ءبىر ءدۇرسىل شالىنعانداي بولدى. ول بۇل كۇتپەگەن دىبىستىڭ قاي جاقتان شىققانىن بايقاماقشى بولىپ جالما-جان وتىرا قالدى. كوزىنە وڭ جاقتاعى ءۇيدىڭ ناق الدىنان قاراڭ ەتكەن اتتىلى ادامداردىڭ ءتۇن ىشىندە وتىرعان ادامعا وزگەشە ءىرى كورىنەتىن بەينەسى ءتۇستى. بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن، قالاي قاراي بارا جاتقانىن بايقاۋعا مۇرشا بولمادى، اتتىلىنىڭ ءبىرى:

— توقتا، كىم بار وندا؟ — دەپ جەكىپ قالدى.

بەلان بۇلاردىڭ سولدات ەكەنىن بىردەن ءبىلدى جانە ءوزىن كورىپ قالدى دەپ ۇقتى، ويتكەنى سولداتتاردان وزگە بۇل جەتى تۇندە اتقا ءمىنىپ جۇرەتىن جاننىڭ رەتى جوق، كورشى دەريەۆنيادان كەلە قويارلىق ادامنىڭ ءتۇرى شامالى. ول پوكاتيلوۆكادان تۇستەن كەيىن عانا قايتقان، — ول جاقتان مۇندا كەلەتىن ادام ەستىلمەگەن. بۇعىپ وتىرىپ ول: «ەندى دىبىس بەرسە داۋىسىنان بەلگىلى بولادى»، دەپ ويلاپ ەدى، اتتىلى ونى كۇتتىرگەن جوق:

— كىم بار وندا؟ كىم دە بولساڭ شىڭ بەرى قاراي، ايتپەسە اتامىن! — دەدى.

«مىنا ۇيىققان يتتەي قوسارلانعان نالەتتەر سول بەلوۆتىڭ وتريادىنەن كۇزەتكە شىققاندار بولدى، مەنى انىق-اق كورىپ قالعان ەكەن»، دەپ بەلان جەرگە ەتبەتتەي ەڭكەيىپ اينالانى كوزىمەن جالماپ جىبەرگەندەي قارادى : ەكى اتتىلى دوۆجەنكونىڭ اۋلاسىن كەسىپ ءوتىپ، شەتكەرىرەك تۇرعان مونشانىڭ قاباتىنا ءتۇستى. ارالارى جاپ-جاقىن، شاماسى ەلۋ قادامداي-اق جەر «بۇلار مەنى كامىل-اق كوردى، كورىپ تۇرىپ مىلتىقتىڭ قاراۋىلىنا الدى، كوزدەپ تۇر. قيمىلداسام اتۋعا دا دايىن، قاشسام ۇمتىلۋعا دا دايىن»، دەپ ويلادى ول. اتتىلى ادامداردىڭ ونى اپ-انىق كورىپ تۇرۋى مۇمكىن دە ەدى، ويتكەنى مۇنىڭ وتىرىپ قالعان جەرى باقشانىڭ ورتا شەنىندەگى باس پانالار ءبىر نە بۇدىرى جوق، نە شۇقىرى جوق، قىرمانداي تەگىس ەكەن. بەلانعا ويلانىپ جاتۋعا دا ۋاقىت بولمادى، ونىڭ ۇندەمەي، بۇققان كۇيى بۇعىپ قالۋعا دا لاجى بولمادى.

— كىم كەرەك ەدى، مەن دارەت سىندىرىپ وتىرمىن. كازىر تۇرامىن، — دەدى ول اتىپ جىبەرە مە دەپ سەسكەنىپ.

ونىڭ داۋسى تۇرعاندارعا انىق ەستىلدى.

— ءوز دارەتىڭە ءوزىڭ باتقىر، قارعىس اتقان سۋايت. نەگە جۇگىردىڭ، دارەت سىندىرعان ادام ءبىر جەردە وتىرماي ما؟ — دەپ ەدى ءبىرىنشى داۋىس: ەكىنشىسى ونى: قوستاپ:

— قىسقارت، سۋايت. بەرى كەل. ايتپەسە ءوز دارەتىڭ ۇستىنە ءوزىڭدى جالپايتا سالارمىن! — دەپ بىرىنشىسىنەن دە قاتتىراق جەكىردى.

بەلان بۇل ات ءۇستى ويلاپ تاپقان دالەلىنەن قايتپادى؛ سولداتتار تىلگە كەلگەننەن كەيىن، بۇلاردى قالاي دا سوزگە الدارقاتىپ ۋاقىت ۇتۋعا كىرىستى، ءبىر قاپىسى تابىلار دەگەن ۇمىتكە يەك سۇيەدى.

— دارەتتە وتىرعان ادامعا كۇش كورسەتىپ سونشاما قىستاعان قاي جاقتىڭ باتىرىسىڭ ءوزىڭ؟! كىم بولساڭ دا قۇداي ءۇشىن ءبىر مينۋتكە پۇرسا بەرشى... ۋح... ءىشىمدى ايداپ كەتكەنىن قارعالعان كۆاستىڭ. قايدان عانا ءىشىپ ەدىم، اس بولماعىر استى... ۋح... — دەپ ىڭقىلدادى ول، سولداتتارعا ەستىرتە ۋھىلەپ.

جان ۇشىرعانداي اسىعىپ، ءبىر مينۋتىن ەكى ەتە الماي اپتىققان بەلانعا اياق استىنان كەزدەسكەن بۇل بالە ماڭدايعا تاپ كەلگەن ءبىر قىرسىق شىرعال بولىپ كورىندى. ول شاقپاقتىڭ ۇشقىنىنداي جارقىلداعان كوز توقتاتىپ قاراپ، قولعا ۇستاپ بايقاپ بولمايتىن ۇشقىر ويلاردىڭ قايسىسىنا جابىسۋعا بىلمەدى. «تۋرا بارسام قايتەدى، سوندا ماعان بۇلار نە ىستەيدى؟.. مەنىڭ انا قاپشىقتاپ كەتكەن «توۆارىمدى» بۇلار الدە كورىپ قالدى ما؟.. الدىنا ءبىر بارعاننان كەيىن سىتىلىپ شىعۋ وڭاي بولماس... جالت بەرسەم... اتادى! يەسىن تاپپاي ەسالاڭ وڭ جاڭىلىپ ماعان تيسە، يۆاننىڭ «دارەت» ۇستىندە شىنىمەن قالعانى دا!.. قاسىنا بارىپ جاعادان الا تۇسسەم، ءالىم كەلە مە ەكەۋىنە؟ ءبىرىن ۇرىپ جىعىپ، ەكىنشىسى اقىلىنا كەلگەنشە جالت بەرسەم بە! تاپ وسى تۇرعان جەردە ەكەۋىن مىلتىقپەنەن باسىپ سالسام، وندا انا باسقالارى دۇرلىككەن يتتەي بۇكىل دەريەۆنيانى باسىنا كوتەرەدى... جوق!..

نە دە بولسا...

ول جالما-جان قولىنداعى ولجا ۆينتوۆكا مەن قىلىشىن شوپ-شولەڭگە قۇر قولىمەن شالا كومىپ كولكەشتەي سالدى دا، «ۋح»، دەپ ورنىنان تۇرىپ، اتتىلارعا قاراي ءجۇردى. «مىنە بىردەن بۇلار ءپىسىرىپ جەمەس. تۇتقىنداۋ نيەتىنە كىرىسسە، ونى دا كورىپ الارمىن» دەپ ويلادى، ول جاۋىنا قارسى كەلە جاتىپ.

ەكى سولدات قاراڭعىدا ات ۇستىنەن جۇگىرگەن ادامدى انىقتاپ كورە الماي، دىبىسىنان عانا شامالاپ ايقايلاسا كەرەك.

جانە دىبىس شىققان جاقتان سەسكەنىپ، مونشانى بەتكە ۇستاي، بوي تاسالاعانعا ۇقسايدى. مۇنى بەلان تورت-بەس قادام جەر قالعاندا ءبىلدى: ويتكەنى ەكەۋى دە ەر ۇستىنەن ەڭكەيىپ باسقا جاققا قاراي كەزەنىپ تۇر ەكەن. ءبىراق وعان ەندى جالت بەرۋگە بولماي قالدى.

— ءو، سايتان! ارۋاقبىسىڭ ءوزىڭ، الدە ءتىرى جانبىسىڭ؟ داۋىسىڭ سونشاما جەردىڭ استىنان شىققانداي كۇرىلدەپ... — دەدى ءبىرىنشى داۋىس، قاسىنا كەلىپ قالعان بەلانعا ۇڭىلە قاراپ.

— سەلونىكىمىن.

— نەگە جۇگىردىڭ؟ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ جەتى تۇندە؟

— ايتتىم عوي. دارەتكە قىسىلىپ قاتتىراق ادىمداعانىم راس. انا ۇيدەن شىقتىم. كەشكىلىكتە ءبىر كۆاس ءىشىپ ەم، ءىشىمدى ايداپ كەتكەنى نالەتتىڭ، — دەدى بەلان ءىشىن ۇستاپ، ازداپ بۇگىلە ءتۇسىپ.

— وتىرىك. ايتىپ تۇرعانىڭ تاپ-تازا وتىرىك. تىڭ تىڭداپ جۇرگەن ءبىر سۇرقيا شىعارسىڭ. فرونتوۆيك؟ ايدا حورۋنجييگە. العا ءتۇس! — دەدى الگىندەگى جەكىرىڭكىرەپ سويلەگەن ەكىنشى داۋىس.

— حورۋنجيي قايدا، الىس پا؟ مەنىڭ ءىشىم الىپ بارادى، بارعانشا ءبۇلدىرىپ الماسام...

— قايدا ەكەنىن بارعانسىن كورەسىڭ. تارت. العا ءتۇس! «مىنا ۇيدەن بىلاي اينالا بەرگەندە يا سەن جاتارسىڭ مىنا توپىراقتىڭ ۇستىندە، يا مەن...» دەدى ىشىنەن بەلان تىستەنىپ. — «بىرەۋىن استىما الا تۇسسەم، ەكىنشىسى اتا دا المايدى، شابا دا المايدى. ول اتتان تۇسكەنشە انا شارباقتان قارعىپ كەتسەم، ارعى جاعىن ەكى اياققا تاپسىردىم! ايتپەگەن كۇندە ۆانكا-ۆەتەر اتىم قۇرسىن».

...ونىڭ ويىنا جاس كەزىندەگى ءبىرىنشى رەت ۆانكا- ۆەتەر اتانعانى ءتۇسىپ كەتتى.

وسى اتتى وعان ايدارىنداي تاققان كادىمگى كيسلياك ەدى. كىشىرەك كەزىندە ول الدىنا ادام سالماعان جۇيرىك، ناعىز جەل اياق بولاتىن. بۇل وقيعا بەرەگىرەك كەلگەنسىن، ءتىپتى يۆاننىڭ ەرەسەك كەزىندە بولىپ ەدى. وسى بوگدانوۆكاعا ورىن تەپكەننەن كەيىن، ءبىر كۇنى كەشكە تامان كيسلياك كەزدەستى. كارىمەن دە، جاسپەن دە كوپ قالجىڭداساتىن مويسەي انتونوۆيچ تەرەڭسايدىڭ باسىنا ءشوپ جيناپ كەلە جاتقان. ول ارت جاعىنان جولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ كەلىپ، دەڭىنەن ءوتىپ بارا جاتقان بەلاندى توقتاتىپ: «توقتا، جەلاياق يۆان. سەنىمەن جارىسقان بالالار شاڭىڭا دا ىلەسە المايدى. سەن ناعىز جەلاياقسىڭ. ال كەشە سەن پوكوتيلوۆكادان اتتىڭ تەكىرەگىنەن وزىپ بوگدانوۆكاعا جارتى ساعاتتا جەتىپسىڭ. وسى راس پا؟ راس بولسا مەنىمەن جارىساسىڭ با؟ سەلوعا دەيىن ەكى شاقىرىم جەر قالدى. شومەلە تارتىپ شارشاعان ات، سوندا دا ەكى شاقىرىمعا ولمەس. وزساڭ: ەرتەڭ سەن قىرعا مەنىڭ اتىممەن بارىپ، مەنىڭ اتىممەن قايت. مەن جاياۋ بارىپ، جاياۋ كەلەيىن» — دەگەن. بەلان ويلانباستان: «ديادكو، اتىڭدى سۋار، ايتپەسە ارباڭمەن شاپساڭ مەنىڭ وكشەمنەن ۇشقان شاڭنىڭ استىندا قالاسىڭ»، — دەگەن-دى. باسىندا ويناپ ايتىپ، ءبىراق سوڭىنان قىزىپ كەتىپ، كيسلياك كوك اتتى تۋارا سالىپ شابا جونەلگەن بولاتىن! اتتىلى كيسلياكتەن وزباسا دا يۆان سەلوعا قاتار كىرىپ، ۇيىنە جەتكەنشە ونىمەن قۇيرىقتاسا كەلگەن. سودان بەرى ونى مويسەي انتونوۆيچ كيسلياك «ۆانكا-ۆەتەر» دەيتىن... ءقازىر يۆان بەلان «ارعى جاعىن ەكى اياققا تاپسىردىم» دەپ جەل اياقتىعىنا سەنىپ ەدى.

ەكى سولداتتىڭ ەرىكسىز الدىنا ءتۇسىپ، دوۆجەنكونىڭ ەكى كوشەنىڭ يىنىندە تۇرعان ءۇيىن اينالىپ وتپەي-اق الدارىنان قاتتى اياڭداعان جالعىز جاياۋ شىعا كەلدى. قاراڭعىدا جەر استىنان پايدا بولعانداي سەرەڭ ەتە قالعان بۇل ۇزىن بويلى ادامنان ەكى سولدات سەلت ەتكەندەي بولدى دا قاتارىنان ۇيرەنشىكتى جەكىرىسپەن:

— توقتا! كىم بۇل؟ — دەستى كىلت تۇرا قالىپ.

جاياۋ ادام:

— مەنمىن. مويسەي كيسلياك، — دەدى قاتاڭ ۇنمەن.

بەلان قۋانىپ كەتتى. ول: «تۇنگى كۇزەتتەگى سولداتتاردىڭ قارماعىنا اڭسىزدا ءىلىنىپ قالعانىمدى كيسلياك بىلسە قۇتقارۋ امالىنا كىرىسەر. قالايدا ەندى ءبىر ءجونى كەلەر. ەڭ بولماعاندا ءبىر قاپىسىن تاۋىپ سىتىلىپ كەتۋگە سەپ بولار» دەپ ويلادى.

— قالاي دەدىڭ، كيسلىي دەدىڭ بە؟ جەتى تۇندە نە ىستەپ جۇرگەن ادامسىڭ، بۇل جەردە؟ — دەدى سولداتتىڭ ءبىرىنشىسى.

— ۇيىمە قاراي كەلە جاتىرمىن. كاپيتان بەلوۆ شاقىرىپ، سودان شىقتىم. — بەلوۆتىڭ اتىن ەستىگەن ەكى سولدات ۇندەمەي قالدى.

— بۇل ءبىزدىڭ سەلونىڭ ستاروستاسى مويسەي انتونوۆيچ كيسلياك، — دەدى بەلان جالما-جان ءتۇسىندىرىپ: — وسى كىسىدەن سۇراڭىز مەنىڭ كىم ەكەنىمدى. مەن دە وسى سەلونىڭ ادامىمىن، ءوز بەتىممەن جۇرگەن. ماعان حورۋنجييعا بارۋدىڭ كەرەگى جوق. جانە ءوزىم... ءىشىم ءوتىپ.

— سەن يۆانبىسىڭ؟ — دەدى كيسلياكوۆ بەلاندى داۋسىنان تانىپ. — يۆان، كاپيتان ماعان سەلودا قانشا ات، قانشا جىگىت، قانشا فۋرگون بار، سونىڭ ەسەبىن بەر دەپ بۇيىردى. مەن ءوزىم تۇندە جۇرە المايتىن كارى اداممىن جانە مەن كىمدە نە نارسە بارىن بىلمەيمىن. ال، كاپيتان ەكى ساعات ىشىندە تولىق مالىمەت بەرەسىن دەدى. مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ وسىنى ەسەپتەس. سەنەن باسقا سەلودا ادام جوق، مەن ءوزىم حات تانىمايتىن كىسىمىن، — دەدى ول بەلاننىڭ قولعا ىلىككەنىن ءتۇسىنىپ.

— مىنا اسكەري ادامدار حورۋنجييعا مەنى اپارا جاتىر، ايتپەسە، مويسەي انتونوۆيچ، ات پەن جىگىتتىڭ سانىن ەسەپتەۋگە مەن ءازىرمىن عوي، — دەدى بەلان.

— سەن شىن ستاروستاسىڭ با؟ — دەدى ءبىرىنشى سولدات ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ كيسلياكتىڭ جۇزىنە ءۇڭىلىپ.

كازاكتاردىڭ اتاماندارى ەلىپتەس مۇرتتى، ايبىندى جانە سەلت ەتپەي سويلەپ تۇرعان ۇزىن بويلى شالدىڭ سەنىمدى ءتۇرىن كورىپ سولداتتىڭ كوڭلى كونشىگەندەي بولدى. ول باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى دا، جولداسىنا دۇرىس دەپ ىم قاققانداي يشارا بەردى.

— ءوزىم دە سول شىن ستاروستا بولماي-اق قويسام دەپ تىلەيمىن. ويتكەنى مىنا ءتۇن ورتاسىندا ءۇي ارالاپ قاقپا قاعىپ، ات-كولىك ەسەبىن العانشا، پەش ۇستىندە جاتىپ ۇيىقتاعانىم ارتىق بولار ەدى. مەنى دە كاپيتانعا الىپ جۇرىڭدەر: مىنا سولداتتارىڭ تۇندە ءۇي ارالاۋعا رۇقسات ەتپەيدى، تاقسىر، سوندىقتان بۇيرىعىڭدى ورىنداي المادىم دەپ ءمالىم ەتەيىن، — دەدى كيسلياك كەكەسىندى ۇنمەن.

— نۋ، نۋ! — دەدى ەكىنشى سولدات. — قىزمەت ادامىن ءبىز توقتاتىپ، جولىن بوگەمەيمىز.

— وندا، ۆانيا، كەرى بۇرىل، تەزدەتپەسە بولمايدى. كاپيتان ەكى ساعات قانا سروك قويدى، — دەپ كيسلياك «كاپيتان بۇيرىعى» دەگەن ءسوزدىڭ سولداتتاردى مايداي جىبىتكەنىن ءبىلىپ بۇيىرا باستادى.

6

كيسلياك ەرتەدەن كەشكە شەيىن قارا جەردى قارىستاپ ءالسىز ارىق اتىمەن ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر تۇرىپ، ءوزى سۇيرەگەندەي قاجىپ، شارشاپ، ۇزىن كۇندە بەس تاياق جەردى جىرتا الماي جىگەرى قۇم بولىپ، قىردان سالپاقتاپ تالاي رەت جاياۋ قايتاتىن دا، كۇندىزگى بار بەينەت، قاسىرەتتى كەشكى وت باسى ۇمىتتىراتىن. ول العان استىق قارىزىن وتەۋ ءۇشىن ولشەۋسىز ەڭبەكتەنىپ بىرەۋدىڭ جەرىن جىرتىپ، پىشەنىن ءۇيىسىپ، ەگىنىن جيناسىپ سىلەسى قاتقان شاقتا دا ءۇي ءىشى دەمەۋ بولاتىن؛ قانشاما قاجىپ، نالىپ كەلسە دە كەڭ سارايعا بەرگىسىز كىشكەنە ۇيىندەگى وشاق باسى ارقا سۇيەۋدى. ول تاپ قازىردە ءوزىنىڭ وشاعىنىڭ باسىندا، ءۇي ءىشىنىڭ جان جاي تاباتىن ورتاسىنا كەلگەندەي بولدى.

بەلانمەن ەكەۋى بەلگىلى جىرانىڭ كوشەگە جاقىنداپ كەلگەن بۇگىلمەسىنە جەتكەندە پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان بىرتىندەپ جينالعان ون كوممۋنيستىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر ۆينتوۆكا مەن ون وقتان ۇلەستىرىپ، نە جاماندىق بولسا دا قىرقىسىپ قالۋعا دايىن وتىر ەدى. سەلونىڭ تەرىسىن تىرىلەي سىپىرىپ الۋعا كەلگەن بەزەرگەن ءامىرشىنىڭ پارمەنىن تىڭداپ، سالى سۋعا كەتىپ نە ىستەرىن بىلمەي نالىپ قايتقان كيسلياك جىرانىڭ قوجىر-قوجىر شاڭدى جارىنا ارقاسىن تىرەي ءتۇسىپ:

— ۋھ، بويىمدى جاڭا جازدىم عوي! — دەدى.

وعان مىنا وتىرعان كوسەم سەركەدەي ەكى العىر اداممەن ىشىنەن تىنىپ قورشالاپ العان ون شاقتى جىگەرلى جانداردىڭ ءتۇرى مەن قيمىلى سۇيەنەرلىك قايىسپاس تىرەك سياقتاندى؛ سەلونىڭ قامىن جەيتىن ءبىر ءوزى ەمەس، مىنا وتىرعاندار دا بىرگە، ءقازىر ءبارى قوسىلىپ بەلوۆقا جاۋاپتى بىرگە بەرەتىندەي كورىندى. ول ءوز وشاعىنىڭ باسىندا جايباراقات تىنىققانداي سەزدى، يىعىنان باسىپ-جانشىپ كەلگەن اۋىر ءزىل انا جارانىڭ جيەگىندە، سىرتتا قالعانداي بولدى.

ۇرەيلى، قىسىلشاڭ تار كەزەڭدى ارتقا تاستاپ، كەڭ سارايدىڭ تورىندە وتىرعانداي ارقاسى كەڭىگەن كيسلياكتىڭ ءتىلى دە جاي قالىپتاعىداي ۇشتالا ءتۇستى.

— بۇل بەلوۆىڭ اۋماعان باياعى پان لۋسكو، ىشىنەن ءار ءسوزىن سىعىپ زورعا شىعارادى. ۋح، اڭ ناسىلدەس حايۋان!

سەن ءامىر كۇتىپ، تىزەڭدى بۇگىپ تومەن قاراپ تۇراسىڭ، ال پان لۋسكو باسپالداق ۇستىندە اقشىل مۇرتىن قۇلاققا قاراي كوتەرىپ شيىرادى. سەن تاماعىڭدى كەنەپ، جوتكىرىپ قوياسىڭ نە ايتار ەكەن دەپ. ول پان لۋسكو، اق كويلەگىنىڭ جاعاسىن جوندەيدى... بۇل بەلوۆ تاپ سول پان لۋسكو. مەن ەسىك الدىندا تۇرمىن، بوساعادا، ول ءتىسىن شۇقيدى. مەن كۇتىپ اياعىمدى ون رەت سۋىتىپ، ون رەت الماستىردىم، ول ءبىر كوزىن قىسىپ، ءبىر كوزىن جۇمىرتقا سالعان تاۋىقشا، جوعارى سىعىرايتادى. ۋح، اڭ ناسىلدەس حايۋان. اياعىندا: قانشا ات بار، قانشا جىگىت بار، قانشا فۋرگون بار جانە قانشا استىق بار، سونى ەسەپتەپ ەكى ساعاتتا مالىمەت ەت دەدى. بۇل تاپ سول لۋسكو دا، ءبىز ءبىر ونىڭ ق ۇلى سياقتى. ۋح!.. ءوزى جالپاق پەتروۆنانىڭ ۇيىندە. قاسىندا سوروكانىڭ قارا قابانىنداي قورسىلداپ حورۋنجيي وتىر. بۇل سوڭعى ساباز جالپاق پەتروۆنانىڭ جاندىرماسىن ارتىعىراق جالاپ قويسا كەرەك، — اۋسال سيىرداي اۋزى باسى سىلەكەيلەنىپ كەتىپتى. ات پەن استىق بۇل پاننىڭ ەجەلگى كاسىبى ەدى، ال جىگىت پەن فۋرگوننىڭ سانى وعان نەگە كەرەك بولدى؟ ميىمدى الدەنەشە رەت اۋدارىستىرسام دا بۇعان جاۋاپ تاپپادىم، — دەدى كيسلياك.

— سەن نە دەيسىڭ، مويسەي؟ — دەدى پارامونوۆ قاراڭعىدا موينىن ىلگەرى سوزا ءتۇسىپ.

پارامونوۆتىڭ سويلەر الدىندا، اسىرەسە، ءبىر نارسەگە وزگەشە تۇيىلەر كەزدە، جاعاسى قىسىپ تۇرعانداي، موينىن سوزا ءتۇسىپ، جۇتقىنشاعىن ءبىر قوزعاپ قوياتىن ادەتى بار ەدى. جانە ونىڭ بويىنا ءسىڭىپ كەتكەن ەكىنشى ءبىر ادەتى: جاسى ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن جولداستارىن ءجا اتىمەن، ءجا فاميلياسىمەن اتايتىن، ول اكەسىنىڭ اتىن قوسىپ ومىردە ەشكىمدى «ۇلىقتاپ» جاتپايتىن.

ءابدىراحمان دا، باسقا جولداستاردى دا قاراڭعىدا ءجۇزىن انىقتاپ كورمەسە دە، قيمىلى مەن ءسوز، اياق الىسىنان، موينىن سوزا تۇسكەنىنەن ءبىر نارسەگە قادالا سويلەيتىنىن دە سەزە قويدى؛ ونىڭ ءسوزىن بولمەۋ ءۇشىن كيسلياكقا دا، وعان دا سۇراق قويماي ىشىنەن تىندى.

— ...سەن نە دەدىڭ، كيسلياك؟ جىگىت سانىن بەر دەپ ايتتى دەيسىڭ بە؟ دەمەك، بۇل پان، اتامان بۋرجۋيلارعا جىگىت تە كەرەك بولعانى. گىم، تىنىسىنىڭ تارىلا باستاعانى. قالانى بەرمەۋ نيەتىمەن بەكىنىسكە كىرىسكەنى. جىگىت قارا جۇمىسقا، توپىراق تاسۋعا كەرەك. فۋرگون دا سوعان. توپىراقتان اينالا قامال جاساۋعا تىرىسقانى. مويسەي، سولاي دەدى مە؟ فۋرگون كەرەك دەدى مە؟ بۇل جاقسى حابار! سۇراڭقىراسىن. تاعى نە سۇرادى؟ روسسيا جۇمىسكەرلەرىنىڭ اۋىر جۇدىرىعى بۋرجۋيلاردىڭ توبەسىنە تونگەنى دەي بەر، مويسەي. سولاي ما، جولداس ايتييەۆ؟ اۋىر جۇدىرىقتىڭ تونەتىن ۋاعى جەتتى. بۇل بۋرجۋيلەر نەعۇرلىم قىسىلا تۇسسە، توڭىرەگىندەگى باعىنىشتىلارعا سولعۇرلىم اۋىزدى سالا تۇسەدى. قاسقىردى قۋىپ اكەلىپ قوراعا تىقسىرساڭ — بۇرىشقا تىعىلىپ الىپ، ايبات شەگىپ، ءتىسىن اقسيتادى. ورال كازاچەستۆوسىنىڭ اتاماندارى تاپ سول، قوراعا تىعىلعان قاسقىر بولۋعا قالعانى. مويسەي، سەن بۋرجۋيلاردى اڭ ناسىلدەس دەپ، دۇرىس ايتاسىڭ. سەنىڭ ءسوزىڭنىڭ ءبارى ءادىل ءسوز. ءدال ايتاسىڭ. سەن بۇلاردىڭ ءوڭىن بايقادىڭ با، ءوڭى قاشىپ كەتكەن جوق پا؟ جاندىرمانى كوپ جالاعانى دا قۋانىش كەرنەپ كەتكەندىكتەن ەمەس شىعار، ءا؟! جوق، بۇل قاسقىرلاردى، اڭ ناسىلدىلەردى ايداپ شىعۋ كەرەك سەلودان! — دەدى پارامونوۆ، بىرەۋدى جەپ جىبەرەرلىكتەي كىجىنگەن ۇنمەن.

ونىڭ داۋسى شىعىڭقىراپ كەتتى.

— پەتر پەتروۆيچ، اقىرىن، اقىرىن. داۋسىڭ قاتتى شىعىپ بارادى، — دەدى ءابدىراحمان ونىڭ يىعىنان تارتىپ وتىرعىزۋعا تىرىسىپ.

ءبىراق، پارامونوۆ داۋسىن باسەڭدەتكەنمەن، وتىرمادى. ول جىرانىڭ ۇزىن بويىنا قاراي قولىن سەرمەپ قالىپ ۇزىلگەن سوزىنە كوشتى.

— ...بۇلاي بولماۋعا مۇمكىن ەمەس. دميترييەۆتىڭ ايتقانى كەلدى: اقتىق دەمگە كەلگەندە اياعىن قاتتى سەرپەدى. ال، اياعىن نەعۇرلىم قاتتى سەرپىسە، جاۋدىڭ سولعۇرلىم جان بەرۋگە جاقىنداعانى. ءوزىڭ ويلاشى — وسى كۇنگە دەيىن ات پەن استىق جيناپ كەلگەن كازاكتار، ەندى جىگىت پەن فۋرگون جيناۋعا كىرىسكەن. جىگىتتىڭ نەگە كەرەك بولعانى؟ مايدانعا اتتاندىرۋعا ما؟ جوق، كازاك كرەستياندى جاۋىنگەر دەپ ەسەپتەمەيدى، ونى ادام دەپ سانامايدى، ونىڭ قولىنان جاۋ جەڭۋ كەلەدى دەپ تۇسىنبەيدى. بۇل توپىراق قازۋعا، تىلدى بەكىتۋگە، قالاعا كەلتىرمەيتىن قامال جاساۋعا. مۇنى وسىلاي ءتۇسىنۋ كەرەك، مۇنىڭ باسقاشا تۇسىنىگى جوق. سولاي ما، ايتييەۆ؟!

ءابدىراحمان وعان جاۋاپ بەرىپ اڭگىمەنى سوزباۋ ءۇشىن، بەلانعا:

— ۆانيا، ەسەبىن بىلدىڭدەر مە، قانشا سولدات ەكەن، نەبارى؟ ءبىر ۆزۆود وترياد دەگەنىڭنىڭ جارتىسىنان كوبى سەلونىڭ ساياعى كورىنەدى عوي. قىردان ايداپ اكەلگەن، قاراڭعىدا اتتى دا ادامعا ەسەپتەپسىڭدەر. سەنىڭ قولىڭداعى ۆينتوۆكا ما، ونى قايدان الدىڭ؟ سەنىڭ ۆينتوۆكاڭ مۇندا ەمەس پە، — دەدى ءۇڭىلىپ، بەلاننىڭ قولىنداعى قارۋدى كورىپ.

— جولداس ايتييەۆ، قاتەمدى تۇتاسىمەن مويىندايمىن. ءبىر ۆزۆود دەپ مەن اقىماق اتتاردى ادامعا ساناپپىن، كەشىر. اشۋ قىسىپ، انىقتاپ قاراماي، الگى پالە كەلىنشەك... بوگەت بولىپ... بۇل ءوز الدىنا... انا. ازاعاش جاقتا سەلونىڭ قىرىق ەكى اتى جاتىر ەدى، سونى ايداپ اكەلىپتى ءسۇدىنسىز دۇشپان. ىشىندە مەنىڭ اتىم دا بار ەكەن... ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەندە ءقازىر ەكى ات، ەكى ۆينتوۆكا بولدى، ەگەردە قاپشىقتاعى دۇشپان ەسىن جيىپ، اتىن جەتەكتەپ كەتپەسە، — دەپ بەلان اتىن قۋىپ اۋلاسىنا كەلگەن سولداتتى ۇرىپ جىعىپ قاپشىققا سالىپ كەتكەنىن سىبىرلاي باستادى.

جىرادا وتىرعاندار بەلاندى قورشالاي ءتۇستى دە، ال جاسىنان بىرگە وسكەن اڭقاۋلاۋ، اقكوڭىل سوروكا ونىڭ سۇيرەپ كەلگەن ولجا ۆينتوۆكاسىن قولىمەن قوزعاپ، قۇنداعىن سيپاپ-سيپاپ، ونىڭ ءبىر عاجايىپ وزگەشەلىگىن ىزدەنگەندەي جەتەسىن، قاراۋىلىن، شاپپاسىن بايقاپ، شانىشقىسىن ءتۇرتتى. ءسويتتى دە باسقالاردىڭ قارۋىنان ەشبىر وزگەرىسى جوق، بۇل مىلتىقتىڭ دا تاپ سونداي ەكەندىگىنە كوزى جەتكەنسىن:

— ناعىز ءۇش قىرلى ۆينتوۆكا، — دەدى.

— ەندى قانداي دەپ ويلاپ ەدىڭ؟ — دەدى ناۋمەنكو.

— جوق-اۋ دەيمىن. سوندا دا، — دەپ تامسانادى سوروكا.

— جىگىتتەر، ونى قويىڭدار. ۆينتوۆكانىڭ اتى — ۆينتوۆكا، ءبارىبىر ءۇش قىرلى. ال، ۆانيا، سوندا ەندى، سەنىڭ قاپشىقتاعىڭدى قوسپاعاندا نەشە ادام؟ ساناعان جوقسىڭ با، — دەپ سۇرادى ءابدىراحمان، ويىندا ءبىر كەنەت كەلگەن ايلا-امالدىڭ شەت-جاعاسىن كوز الدىنا كەلتىرگەندەي قاراڭعىدا تومەن قاراي ءتۇيىلىپ وتىرىپ.

— جولداس ايتييەۆ، ەسەپتەن اتتى شىعارىپ تاستاساق الپىسقا قىرىق ەكىسى جەتپەيدى. ات سانى كامىل قىرىق ەكى، وعان ءشۇبالانباۋ كەرەك. بۇلار دالادا ات قالدىرماعان بولۋى كەرەك.

— سوندا، انىق، ءدال سانى ون سەگىز ادام با؟

— جوق، قاپشىقتاعىمەن قوسا ەسەپتەگەندە ون سەگىز.

— سوندا ەندى ءالى ون جەتى قاپشىق كەرەك بولدى عوي، — دەپ دوۆجەنكو مىرس ەتە قالدى دا، قاتتى كۇلىپ جىبەرمەيىن دەپ تاماعىن كەنەي بەردى.

— ال، ەندى بىلاي، حلوپسى، — دەدى پارامونوۆ، تاعى دا موينىن ىلگەرى سوزا ءتۇسىپ: — ۆانيا، سەنىڭ سولداتتىڭ ايۋاندىق قىلىعىنا قىزىپ كەتكەنىڭ زاڭدى. شالعا، ايەلگە قامشى سوققان ايۋاندى ۇرىپ جىققانىڭ ءجون. سەنى بۇل ءۇشىن ايىپتامايمىن. ماقتايمىن. ۇيتكەنى تاپ جاۋىنا، بۋرجۋيلارعا قاتالدىقتان باسقا راقىم بولماسىن. ءبىراق سەنىڭ ءوز بەتىڭمەن جالعىزدان جالعىز ىسكە كىرىسۋىڭ قاتە. اقىلداسپاي ءىس ىستەۋىڭ انتەكتىك. سەن بىرەۋىن ۇرىپ جىعارسىڭ، ۆانيا، ەكەۋىنە دە ءالىڭ كەلەر. ال، ءۇشىنشىسى سەنىڭ باسىڭا كازاك قىلىشىن ءبىر-اق سوعار. سونان كەيىن نە بولماقشى؟ جوق، ۆانيا. سەن جالعىز ءىس ىستەۋشى بولما! سەن العىرسىڭ، قايراتتىسىڭ. ونىڭ ۇستىنە سەن ەڭبەكشىنىڭ جاۋىنا قايتپاي قارسى باراسىڭ. بۋرجۋيلارعا قارسى باراسىڭ، سەنىڭ تاپتىڭ سانا-سەزىمىڭ كۇشتى... ءبۇل قاسيەتىڭدى ماقتايمىن. ال سەن وسى العىرلىعىڭمەن بۋرجۋيعا ءوش قاھارلى كۇشىڭدى مىنا جولداستارىڭمەن بىرگە ءقازىر بەلوۆ وتريادىنە قارسى جۇمسا. قالايدا بۇلاردىڭ قارۋىن تارتىپ الىپ، اتتارىمىزدى كەرى قايتارىپ، وزدەرىن ەندى قايتىپ بۇل جەرگە اياعىن باسپايتىن ەتۋ كەرەك. بۇل — ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز، جولداس ايتييەۆ، ءايلا-ادىسىڭدى ايتشى، نەدەن باستاۋ كەرەك.

— پەتر پەتروۆيچ، مەن تۇتاسىمەن مويىندايمىن. ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزعا مەن تولايىم قوسىلامىن. شىداماعانىم راس. اقىلداسىپ جاتۋعا ۋاقىت جوق بولدى جانە ءوزىم جالعىز بولدىم... ەندىگىدە ەستە بولسىن، مەن تۇتاسىمەن مويىندايمىن. ال، ءقازىر ماعان سوروكانى قوسىڭىز، بەلوۆتى الىپ كەلەمىن، جەلكەسىنەن باسىپ وتىرىپ، بايلاپ الىپ كەلەمىن. ونى قالاي ۇستايتىنىمدى ويلاپ تا قويدىم. پەتر پەتروۆيچ، جارتى ساعات ىشىندە، بەلوۆ الدىڭىزدا تۇرماسا مەنى يۆان دەپ اتاماڭىز...

دەمىن ىشىنەن الىپ تىڭداپ، ءبارىنىڭ ءسوزىن ءىرى قۇرانداي كورگەن، ءبىرىن-بىرى جاۋعا بەرمەس قالقانداي ساناعان ءبىر ۋىس جانداردىڭ سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، سوناۋ الىستاعى بوگدانوۆكادا، جىرا ىشىندە وتىرىپ كەڭەسكەن تۇنگى ءماجىلىسى ۇلكەن ءبىر ارميانىڭ شتاب ءماسليحاتىنداي بولدى.

— ال، حلوپسى، ءبىز پەتر پەتروۆيچ ەكەۋمىز كەڭەسىپ مىناداي پىكىرگە تىرەلدىك: بەلوۆقا ءبىر ءتۇيىر ءدان، ءبىر قوتىر ماستەك بەرمەۋگە دەپ ماقۇل تاپتىق. بۇل پىكىر كوپتىڭ ويىنان شىعادى دەپ ويلايمىز، توڭكەرىس كەمەسىنە بىرگە مىنگەن جولداستار. ءبىر ءتۇيىر ءدان، ءبىر ماستەك بەرمەۋ از! جاۋدى ەكىنشى اينالىپ وسى ماڭعا سوقپايتىن، بۇل ايماقتان، قاقپاندى سەزگەن قاسقىرداي، اينالىپ وتەتىن ەتۋ شارت! اياعىن دۇشپان ءبىر باسىپ، ءبىر قارايتىن بولسىن. دۇرىس پا؟! ارينە دۇرىس! ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ پەتر پەتروۆيچ ايتقانداي، بۋرجۋيلاردىڭ ءتىسىن قاعىپ الۋ كەرەك. ءتىسىن قاعىپ الۋ دەگەن: مىنا بەلوۆ ءوتريادىنىڭ قارۋ-جاراعىن تارتىپ الىپ، ەڭبەكشى مۇلكى سەنىڭ اكەڭ بەرگەن ەنشىڭ ەمەس، اۋلاق ءجۇر! — دەۋ كەرەك. بۇل كەلگەن ون جەتى — ون سەگىز قارۋلى وترياد سەلونىڭ ايداپ كەلگەن اتتارىن قاماعان شەتكى قورانىڭ توڭىرەگىندە كورىنەدى، — قاسىنداعى ەكى ۇيدە قونىپ جاتقان سياقتى. سول ەكى ءۇيدى ءقازىر ءبارىمىز بارىپ قورشاپ الىپ، قول كوتەرگەنىن ءتىرى قالدىرىپ، قارسىلاسقانىن جويۋىمىز كەرەك. جاڭاعى مويسەي ءانتونوۆيچتىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن ماعان مىناداي وي كەلىپ تۇر، جولداستار، كيسلياكتى ەسەپ-قيساپ جۇمىسىنا شىعارىپتى عوي وفيسەر، سول كيسلياكتى بەتكە ۇستاپ ەكىدەن-ۇشتەن ءبارىمىز سول ات قورالاعان اۋلاعا جەتىپ الايىق. ءتۇن قاراڭعى، جەر تانىس، سەلو وزىمىزدىكى. ال، جەتىپ العاننان كەيىن ارعى جاعىن تاعى اقكىلداسىپ كورەيىك. دۇرىس پا وسى جوبا؟..

— جولداس ايتييەۆ، دۇرىس. مەن بۇعان تۇگەل قوسىلامىن. ال، سودان كەيىن مەنىڭ ايتاتىنىم: ەڭ الدىمەن مويسەي كيسلياكتى ەرتىپ سوروكا ەكەۋمىز كەتەيىك. كۇزەتشى كەزدەسسە — ءبىزدى تانيدى، توقتاتپايدى. بەلوۆ وفيسەرگە كىرىپ: «ون ەكى جىگىت، قىرىق ەكى ات دايىن ەتتىك، كانە پيستولەتىڭدى ۇستەلدىڭ ۇستىنە سال، سالماساڭ باسىڭ ۇستەل ۇستىنە ءتۇسىپ قالادى» دەيىم، — دەدى بەلان.

ءابدىراحمان ونى قوستاي ءتۇستى.

— دۇرىس-اق. سەن وعان، بانيا، ات-كولىكتى ءمالىم ەتكەننەن كەيىن ەكى قولىن ارتىنا تاس قىلىپ بايلاپ، وعان كونبەسە جەلكەسىنەن نۇقىپ قويىپ، ءىسىن بىتىرەسىڭ. ونان ارعى جاعى وڭايلانادى؛ ول ۇيگە سەندەردىڭ وكشەلەرىڭدى الىپ ءبىز دە جەتەيىك، پەتر پەتروۆيچ ەكەۋمىز. سونان سوڭ «وفيسەر بەلوۆ بىر-ەكەۋىڭ كەلسىن دەپ شاقىرىپ جاتىر» دەپ كيسلياكتى جىبەرەيىك. تۇسىنىكتى مە؟ مويسەي انتونوۆيچ بىرگە ەرىپ كەلگەنىن بىرەۋ بولسا، بىرەۋىن، ەكەۋى بولسا ەكەۋىن، سەنەكتەن بەرى اسىرمايىق. قالاي اسىرماۋ كەرەك — ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. سوروكا مەن يۆاندى سەنەككە قويساق، رۇقساتسىز ۇيگە كىرگىزبەيدى. وسى ءادىس دۇرىس ءادىس. جانە بۇل جاۋدىڭ ءوز ءادىسى. ءبىز چەرۆياكوۆ ەكەۋمىز مارت ايىنىڭ 27 كۇنى ورالدىڭ تەلەگرافىن باسىپ الماقشى بوپ ەكى سولداتىمىزبەن تۇنگى ساعات ون ەكىدە جەتىپ كەلگەنىمىزدە، اقتاردىڭ ادامدارى قاراڭعى سەنەكتە بىزگە باس سالدى. الدىمەن چەرۆياكوۆتى ولار ۇرىپ جىقتى دا، ماعان دەگەن شوقپارى قاراڭعىدا اۋىتقىپ كەلىپ مىنا يىعىمنان تيگەن-دى. جان-دارمەن كۇن، ايتەۋىر، كەرى شەگىنىپ، ءوزىمىزدىڭ ەسىك الدىنداعى ەكى سولداتىمىز ارا ءتۇسىپ، مەن سىرتقا شىعىپ ۇلگىرگەنمىن. مىنە، تاپ وسى ءادىستى بۇگىن بۇيىرسا، سول دۇشپاننىڭ وزىنە قولدانعانىمىز ءجون، — دەدى ول.

— قالاي دەيسىڭدەر، دۇرىس جوبا ەمەس پە؟ جولداستار! ەگەر دە ەكىدەن-ۇشتەن شاقىرىپ الىپ كاپيتاننىڭ ۇستىنە كىرگىزىپ ۇستاپ الا بەرسەك!.. جاقسى، بۇل الداعى ءجايت. مۇنى تاپ ۋاقىتىندا كورەرمىز. ماقۇل ما؟ ماقۇل. ولاي بولسا ەندى ىسكە كىرىسەيىك. دايىنسىڭدار عوي! توقتا-توقتا، ءبىر سەكۋند. بۇل ىسكە كيسلياكتى قوسپايىق. ول ۇيىندە وتىرىپ «ات پەن فۋرگوننىڭ ەسەبىن الا بەرسىن». تۇسىنىكتى مە؟ مۇنىڭ ءمانىسى بار. ول ستاروستا ەسەبىندە، ورتاق ادام ەسەبىندە ارالاسپاي تۇرعانى ءجون. ەرتەڭ ول باسقا جۇمىسقا كەرەك. جولداس كيسلياك، بۇل دۇرىس پا؟ ءبىز جوقتا سەنەن كەلىپ سۇراسا، سەن ەكى جاققا بىردەي بولىپ قالا بەرەرسىڭ، ا؟!

پارامونوۆتىڭ بۇل پىكىرىن ءبارى دە قوستاي ءتۇستى.

— وتە تابىلعان اقىل. ءقازىر ءبىزدى بىردەن-ەكىدەن ەرتىپ كاپيتاننىڭ پاتەرىنە جەتكىزسىن. ارعى جاعىن ءوزىمىز بىردەمە ەتەرمىز، — دەستى.

ءوزى از سويلەيتىن جانە اراق ءىشىپ ەسىرۋگە ونشا اۋەس ەمەس كاپيتان بەلوۆ ءحورۋنجييدىڭ، تويدا وتىرعانداي، بەتى بارجيعان ءتۇرىن دە، ءسوزقۇمار ەزبەلىگىن دە ۇناتپادى. باسىندا ءوزى «ءبىر ستاكان ساموگون ىشەرسىڭ» دەپ شاقىرىپ قالدى دا، ال ءقازىر ونان قۇتىلعانشا اسىقتى. «مىنا پاراساتسىز ماسكۇنەم نەمە ءىستىڭ جايىنا ءبىر مي جۇگىرتىپ ويلاي ما ەكەن، ءسىرا؟! ار، ابىروي، قىزمەت بابى مۇنى ەشبىر تولعاندىرمايتىن-اق شىعار. بويداعى بار كۇش-قۋاتىن اراققا جەڭدىرگەن ءالجۋاز شىركىن!» دەپ ويلادى ول، كيسلياك شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ءحورۋنجييدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، وعان: «بار، ادامدارىڭدى باقىلا. بۇل دەريەۆنياعا قۇدا تۇسە كەلگەن جوقسىڭ عوي» دەپ ايتپاقشى بولدى دا، ءبىراق ءوزىنىڭ تىمىرسىق مىنەزىمەن ۇندەي قويمادى، اسىرەسە ءۇي يەسى ايەلدىڭ كوزىنشە وعان اكىمشىلىك كورسەتىپ بۇيىرۋدى ورىندى كورمەدى.

پەتروۆنا قوناعىنا ارناپ قويعان سىيلى جاندىرماسىنىڭ ءبارى ءحورۋنجييدىڭ قۇلقىنىنا قۇيىلىپ كەتكەنىن جاراتپاي قالىپ «مىنا جاۋ جەڭبەس وڭباعان كارى نەمەگە ىسىرعانشا ءوزى ىشسە نەتتى، ەڭ كۇشتى، ەڭ تازا اققانى ەدى» دەپ قىنجىلدى ىشىنەن. ول ۇستەل ءۇستىن جيناي:

— سەمەن ستەپانوۆيچ، ءسىز ءحورۋنجييدى سىيلاپ، ءوزىڭىز ىشپەدىڭىز عوي. ەڭ تازا ءبىرىنشى اققانىن سىزگە دەپ ارناپ ەدىم. ازىراق قالعانى بار، بىرەر ستاكان ىشسەڭىز جاقسى ۇيىقتاپ، جاقسى تىنىعارسىز، — دەدى.

— جوق، پەتروۆنا، راحمەت. ماعان سول جارتى ستاكانى دا جەتكىلىكتى. ال، حورۋنجييگە ارتىق ىشۋگە بولمايدى. اسكەر جۇمىسىنداعى ادام. ءقازىر شىعىپ كۇزەتشىلەردى تەكسەرەدى. باسقا باقىلايتىن ءىسى دە تولىپ جاتىر. راحمەت، — دەپ الدىنداعى ىدىستاردى ىسىرىپ، جيناي بەرىڭىز دەگەن يشارا ءبىلدىردى.

— جوق، جوق، مەن دە... راحمەت، حوزيايكا، — دەدى حورۋنجيي تۇرىپ جاتىپ.

ءبىراق ول ىشىنەن كاپيتاننىڭ بۇل الدىن وراعان تۇجىرىمدى شەشۋىن قولداي قويمادى بىلەم، پەتروۆناعا دا، كاپيتانعا دا قوش ايتىسپاستان تاماعىن كەنەپ، جوتەلە ءتۇسىپ، الدەنەگە اسىققان ادامشا ابىگەرلەنىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتتى.

«وزدىگىنەن ءبىلىپ ءىس ىستەر نيەتى جوق. ەسكەرتپەسەڭ تاڭ اتقانشا ساموگوندى سوراپتاپ وتىرا بەرەتىن. ءبىر جاقسى جەرى بۇل جەردە ازىرگە بولشيەۆيكتەردىڭ جاسىرىن ارەكەتى جوق. ەگەر دە كرەستياندار بۋنت كوتەرە قالسا مىنا سياقتى جاۋىنگەرلەرمەن سۋ تۇبىنە كەتە بەرەرسىڭ. اشىنعان كرەستياندار كوپ، بۇل جەردەگى كرەستياندار جەرلى دە، باي دا. بۇلار ءالى سوعىس سالماعىن كوتەرەر»... دەپ ول ىشىنەن حورۋنجييعا قاتتى نارازى بولدى دا، ويىنىڭ اياعى شارۋالارعا تىرەلىپ، ءبىراق تەرەڭگە بارمادى، ول وي سالاسىن كەڭىرەك قامتىپ كرەستيانداردىڭ نە ءۇشىن اشىناتىنىن تالداپ جاتپادى. مۇمكىن دەريەۆنيا ءومىرى وعان مىنا پەتروۆنانىڭ داستارحانىنداي پيروكقا تولى، ساموگونى سارقىلماعان توق تۇرمىسىنداي كورىنگەن دە شىعار...

حورۋنجيي شىعىپ كەتكەننەن كەيىن پەتروۆنا ون مينۋتتەي قوناعىن ۇيدە جالعىز قالدىرىپ كەتتى دە، قايتا اينالىپ كەلىپ:

— سەمەن ستەپانوۆيچ، كەشىرىڭىز. جالعىز بولعانسىن ءبارىن ءوزىم ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. قوناقتىڭ قاسىندا وتىرۋعا دا مۇرشا جوق. قامىر باسىسىپ، پىسىرىسىپ-تۇسىرىسۋگە مارۋسكەنى شاقىرىپ ەدىم، باسىم اۋىردى، ەرتەمەن بارىپ جاردەمدەسەيىن دەدى. باسىنىڭ ساقيناسى بار بيشارانىڭ. جاقىندا پايدا بولدى، جاپ-جاس باسىنان جەسىر قالعان وڭاي ما، ءومىر ءسۇرىپ تە ۇلگىرگەن جوق بيشارا قىز. قايدان ۇلگىرسىن، نەكە تويى ۇمىتىلماي-اق ەرى سوعىسقا كەتىپ قايتپاي قويدى. ءارى جۇمىسقا ىنتالى، ءارى قايراتتى، ءومىرى شارشاۋدى بىلمەيدى، كۇلىپ، شاۋىپ جۇرگەن ءبىر كوبەلەك. پىشەننەن جۇرت بولدىرىپ قايتسا، مارۋسيا ولەڭ ايتپاي دەريەۆنياعا ءبىر كipگەن ەمەس... سەمەن ستەپانوۆيچ، ۇيىقتايسىز با؟ ءقازىر، كروۆات جوندەپ، ءوزىڭىز كوكتەمدە جاتىپ كەتكەن توسەگىڭىزدى سالىپ بەرەيىن. تازا توسەك-ورىن، بەلەسى جۋىلعان، جيرەنبەسسىز، — دەپ ايەل ونىڭ استى-ۇستىنە تۇسە قالدى.

كوكتەمدە نە ءبارى ءبىر قونىپ كەتسە دە سىرلاس ادامداي تانىس بولىپ قالعان بۇل «ءجون بىلەتىن، توسەگى تازا، تاماعى ءدامدى» كەمپىردىڭ ۇيىنە بۇرىلعاندا بەلوۆ سول جاپ-جاس كۇلىپ، شاۋىپ جۇرگەن كەلىنشەكپەن كەزدەسەرمىن دەپ ۇمىتتەنىپ ەدى. وتكەن كەزدەگىدەن ءساتى تۇسپەي تاعى دا باسى اۋىرىپ قالعانى ونىڭ كوڭىلىن سۋىتىپ تاستادى. اتاپ ايتپاسا دا كەمپىردىڭ ونى شاقىرا كەتكەنىن ول ىشتەي جاقسى سەزگەن-دى. مالماعا سالعان تەرىدەي بىلجىراپ ساموگونگە ەزىلىپ كەتكەن ءحورۋنجييدى جونەلتكەنى دە سول وڭاشا قالۋدىڭ قامى ەدى. «كەمپىردىڭ نيەتى ءتۇزۋ. مەنىڭ كەشتى كوڭىلدى اڭگىمەمەن وتكىزۋىمدى قالايدى. نيەتى ايتپاي-اق كورىنىپ تۇر. ال، انا ايەلدىڭ باسى اۋىرا قالاتىن نە ادەتى ەكەن. تۇسىنىكسىز. الدە قورىنا ما، الدە باسقا سەبەبى بار ما... جارايدى، مەيلى...» ول ورنىنان تۇرىپ ءسال ۋاقىت ويلانىپ قالدى دا، تەرەزە الدىنا باردى. پەتروۆنانىڭ سوزىنە دە، ايەل تۋرالى ءوزىنىڭ شالا ءۇمىتتى ويلارىنا دا اسا ءمان بەرمەگەن بولدى. ءبىراق قانشاما سىر بەرمەيىن دەسە دە ىشتەي قوبالجۋ ونى ەرىكسىز تولقىتا ءتۇستى. كەمپىردىڭ جاتۋ، دەمالۋ جونىندەگى رايلى سوزىنە دە جاۋاپ قاتپاستان سىرتقا شىعىپ كەتتى.

اي جوق، ءتۇن قاراڭعى. قاراڭعىلىق الدەقايدا قالىڭداپ كەتكەن سياقتى. ۇيدەن شىققان ادامعا ءبىر قادام جەردەگى نارسەنى بايقاپ بولارلىق ەمەس. كاپيتان بەلوۆ ۇيدەن شىققان كۇيى بەينەسى كوزگە ارەڭ ىلىگەرلىك ءوزى الاسا، ءوزى سيرەك قاپتالدى تار قاقپانى شامامەن كەلىپ اشتى دا، اۋلاسىنا ايداپ كەلگەن اتتاردى قاماعان شەتكى ۇيگە قاراي ءجۇردى. ىشىنەن جاراتپايتىن، ءبىراق امالسىز ەر قارا ەتىپ الىپ شىققان حورۋنجييعا سەنبەي، ول تۇنگى كۇزەتتى ءوز كوزىمەن كورىپ تەكسەرىپ وتپەك بولدى. ەكى ءۇيدىڭ دەڭىنەن وتپەي-اق وعان اتتىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى دە، تۇرىپ تىڭداپ ابدەن انىقتاپ قاراعانشا بولماي جاقىننان شىققان اتتىلار كوشەمەن قاراما-قارسى كەلىپ قالدى. بۇل «كۇزەتشىمىسىڭدەر؟» دەپ سۇراپ ۇلگىرگەنشە:

— بۇل كىم، توقتا! — دەستى اتتىلار.

— كۋركينبىسىڭ؟ — دەدى ول وتكىر جاس كازاكتى داۋىسىنان تانىپ.

كازاك ونى تاني كەتتى.

— ارتىڭ مارتەبەلى كاپيتان مىرزا، تاپ ءوزى، كۋركينمىن جانە...

— كۇزەتتە جۇرسىڭدەر مە؟

ناچالنيگىنىڭ باياۋ، كۇڭگىرت داۋسىنا قۋانىپ كەتكەندەي ءبىرىنشى داۋىس ىلەسە جاۋاپ قاتتى:

— تاپ ءوزى، ارتىق مارتەبەلى كاپيتان مىرزا، تۇنگى كۇزەتتە ءجۇرمىز، بەيسۋىت ءجۇرىس تە، مەزگىلسىز ۋاقىتتا قيمىلداعان قىبىر دا بىلىنبەيدى.

— جاقسى. ءاربىر جارتى ساعات وتكەن سايىن جايدى ءمالىم ەتىپ تۇرىڭدار. مەنىڭ قايدا ەكەنىمدى بىلەسىڭدەر عوي.

— حۇپ، ارتىق مارتەبەلى كاپيتان مىرزا، ءاربىر جارتى ساعات وتكەن سايىن كەلىپ حال-جايدى ءمالىم ەتىپ تۇرۋعا. پاتەرىڭىز شەتتەن ساناعاندا بەسىنشى ءۇي.

— رۇقسات، ساق بولىڭدار.

— حۇپ! ارتىق مارتەبەلى...

سوڭعى ءسوزىن ابدەن اياقتاماستان سولداتتار اتتارىن تەبىنە ءتۇسىپ ءجۇرىپ تە كەتتى. ولاردىڭ تىزگىندى بۇرىنعىدان گورى قىتىڭقىراپ ۇستاپ، اتتارىن سىدىرتا اياڭداتقانى ءوزارا سىبىرىن توقتاتىپ تىڭداي قالعان بەلان مەن سوروكاعا، جانە ولاردىڭ قاسىنداعى مارياعا، اپ-انىق ەستىلدى. بۇلار كاپيتان جاتقان ۇيگە تاياۋ كەلىپ ەندى كىرۋگە بەت العان كەزدە كۇتپەگەن جەردەن بەلوۆ سىرتقا شىعا كەلدى دە، توقتاماستان قاقپانى تەز اشىپ ءارى اينالىپ كەتكەن ەدى.

«سەزىپ قالماعاي ەدى» دەپ ويلادى باستا بۇل ۇشەۋى، وتىرعان كۇيى ءوتريادى جاتقان ۇيلەرگە تۋرا جۇرگەن بەلوۆتىڭ قاراڭداعان بەينەسىنەن كەزىن الماي. ءبىراق ول قارسى شىققان كۇزەتشىلەرمەن تىلدەستى دە، اينالماستان ىزىنشە كەرى قايتتى.

ونىڭ كەرى پاتەرىنە كەلە جاتقانىنا ابدەن كوزى جەتكەن بەلان سوروكانى قولىنان جەتەكتەي، ەڭكەيگەن كۇيى ءۇش-تورت قادامداي جەردى ءبىر-اق ادىمداپ كەلىپ پەتروۆنانىڭ اۋلاسىنا كىردى. ول كاپيتاننان بۇرىن تەز ۇيگە كىرىپ الدى.

— يۆان، ساعان نە بولدى؟ سوروكا! نە كەرەك؟!.. — دەدى، سۋىت كىرگەن ەكەۋىنىڭ تۇسىنەن شوشىپ كەتكەن ايەل.

— ءوشىر ءۇنىڭدى. ايتپەسە... جۇمىس بار! — دەدى بەلان وعان كۇرىلدەگەن داۋىسپەن. ءسويتتى دە بۇرىشقا سۇيەۋلى تۇرعان قىلىشتى، ورىندىق ۇستىندە قالعان بەلوۆتىڭ ناگانىن جالما-جان سوروكاعا ۇستاتا بەردى. ءوزى ەكى كوزىن پەتروۆنادان الماستان ءبىر اياعىن پەش جاقتاعى ساكىگە سالىپ قىزبەن اڭگىمەلەسەتىن ادامداي تىزەسىنە شىنتاعىن سۇيەپ تۇرىپ قالدى.

ادامنىڭ ەركىن كەيدە وزىنەن بيلىكسىز كولدەنەڭ كۇش بيلەپ كەتەدى. قيمىلى جاي، سوزگە ساراڭ، ءبىراق ءىسىن ويلاپ ىستەيتىن وتە ساق وفيسەر بۇل جولى كىدىرمەستەن، ويلانباستان ۇيگە اسا شاپشاڭ كىرىپ كەلدى. ول وڭ جاق بوساعاعا جاقىن تۇرعان ءىرى دەنەلى سوروكاعا دا، ساكىگە اياعىن سالىپ، تىزەسىنە سۇيەنگەن، ءتۇسى سۋىق، ۇزىن بويلى قارا ۋكراينعا دا نازارىن اۋدارماستان ۇستەلگە تاياۋ، ءوزى وتىرعان ورىندىققا قاراي بارىپ، كوماندىمەن قوزعالعان ادامداي اياعىنىڭ ۇشىمەن اينالىپ كەرى بۇرىلدى. ءبىر مينۋتتەي ۋاقىت ءۇنسىز ءوتتى.

— سەندەر كىمسىڭدەر؟ نە كەرەك؟ — دەدى بەلوۆ جاي سالماقتى ۇنمەن.

— سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ ءتۇن ىشىندە تىنىش جاتقان دەريەۆنياعا وتريادپەن كەلىپ نە جۇمىسىڭ بار؟ — دەدى بەلان، سول تىزەسىنە شىنتاعىن سۇيەگەن كۇيى موينىن بۇرىپ.

ونىڭ ۇنىندە دە، جۇزىندە دە سۋىق ىزعار تۇتەپ كەتكەندەي بولدى. ءسال ويلانىپ، وفيسەر:

— مەن ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ بۇيرىعىمەن سەلولىق جەردەگى شارۋالاردىڭ باسى ارتىق ات-كولىگىن فرونتقا شىعارۋعا ءماجبۇر بولىپ كەلدىم. ءقازىر سوعىس كەزەڭى بولعاندىقتان سوعىس ءتارتىبى قولدانىلىپ جاتىر، وترياد سول ءۇشىن. ال، حلوپەس، سەن تارتىپسىزدىك جاساما. ۇكىمەتتىڭ اتى ۇكىمەت، ونىڭ امىرىنە قاراۋىنداعى جاندار باعىنۋعا ءتيىس. انا جەردەگى قارۋدى ورنىنا قويۋلارىڭدى سۇرايمىن، — دەدى.

بەلان اياعىن ساكىدەن ءتۇسىرىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. ونىڭ ۇزىن بويى دەريەۆنيانىڭ ورتا قولدى ءۇيىنىڭ توبەسىنە مول جەتىپ تىرەلگەندەي كورىندى.

— مەن ورالدىڭ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان...

بەلان ءمۇدىرىپ قالدى... ەسىكتەن پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان جانە ولاردىڭ وكشەسىن الا دوۆجەنكو كىرىپ كەلدى.

— ايتا بەر، ايتا بەر، — دەدى پارامونوۆ بەلانعا قاراپ.

— ...مەن ورالدىڭ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ياكي سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىنان زاڭسىز تۇردە ات پەن ازىق ءوندىرىپ، دەريەۆنيا توناپ جۇرگەن سەنى ۇستاۋعا كەلدىم. قارۋىڭ بولسا جانىڭدا ۇستەلدىڭ ۇستىنە سال! — دەدى ول.

— جوق، جوق، قولىڭدى كوتەر! يۆان، سەن ءوزىڭ ءتىنت قالتاسىن، — دەپ پارامونوۆ جالما-جان كىرىسە كەتتى دە، بەلانعا بەلوۆتىڭ قالتاسىن قاراتتى. ءسويتتى دە ول، سوروكاعا يەك قاقتى.

— ونداي وكىمەت جوق... بۇل باسسىزدىق... بۋنت... — دەدى بەلوۆ قولىن ارتىنا قايىرىپ جىبەرىپ جاتقان سوروكاعا.

— كاك نەت! قالاي جوق! مىنە، شارۋا مەن جۇمىسكەر ۇكىمەتى: پرەدسەداتەل — پارامونوۆ. كوميسسار — ايتييەۆ، چلەن — دوۆجەنكو ميحايل ماتۆەيەۆيچ، كراسنىي كوماندير — يۆان بەلان... — دەدى سوروكا وعان تۇرعانداردى جاعالاي كورسەتىپ، شىندىعىن دالەلدەگەن ادامشا.

بەلوۆ ءۇنسىز قالدى. ول پارامونوۆقا كوزىن توقتاتقان جوق، ءتۇرىن ابدەن انىقتاپ الايىن دەگەن ادامشا، قولعا تۇسپەي جۇرگەن كادىمگى «كوميسسار ايتييەۆ» دەيتىن قارا قازاققا قادالا قاراپ قالدى.

ال پارامونوۆ ەسىك جاققا بۇرىلىپ، ۇيگە كىرمەي سەنەكتە تۇرعان مارياعا:

— ءبىر سولداتىن ەرتىپ حورۋنجيي كەلسىن، بەلوۆ شاقىرىپ جاتىر دە، تەز كەلسىن! — دەدى.

7

ساراتان ءتۇنىنىڭ ءبىر كۇرمەۋگە شاق كەلەتىن تۇساۋداي-اق كەزى ەدى. بەلوۆ وتريادىنىڭ بىرىن-بىرىنە قوسپاي اپ-ساپ ەتكەنشە قارا كوك اسپان مەن قوڭىر جەردىڭ شىعىس بەتتەگى تۇيىسكەن جيەگى سارعىش تارتىپ، قۇلان يەكتەنىپ قالىپتى.

بۇل ءتۇنى كوزىن ىلمەگەن تەك قانا پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان باستاعان ءبىر توپ ادام ەمەس-تى. ءبۇتىن دەريەۆنيا بولىپ دۇرلىگىپ سول ءتۇنى بەسىكتەگى جاس بالادان وزگەنىڭ باسى جاستىققا تيمەي شىققان. باسىندا جۇرت سەسكەنىپ، قارۋلى جانداردىڭ كوزىنە تۇسپەي ۇيدى-ۇيىنە بۇققانمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە شارۋالار دۇرلىگە باس سالىپ، ات كۇزەتىندەگى ەكى سولداتتى كوپتەپ وزدەرى بايلاپ العان-دى.

سول ءتۇنى بويى تىزە بۇكپەگەن جۇرت «قانداي ەكەن، اتى شۋلى وفيسەردى جارىقتا ءبىر كورىپ الايىقشى» دەگەندەي تۇتقىنداردى قاماعان ءۇيدىڭ توڭىرەگىنە تاڭ اتا وزىنەن ءوزى جينالىپ قالدى. ءبىراق ول ۇيدە وفيسەر جوق ەدى؛ بەلوۆ پەن ءحورۋنجييدى سولداتتارىنان بولەكتەپ پارامونوۆ باسقا جەرگە قاماتقان بولاتىن.

— تەرەنتيي، قالاي جۋاس پا، مىنالارىڭ؟ وتىر ما، — دەپ سۇرادى سوروكادان ءبىر قارت، تۇتقىن سولداتتاردى قاماعان شولاندى يەگىمەن كورسەتىپ.

— ديدكو، سەن قىزىقسىڭ. جۋاس بولماعاندا بايلاۋلى سولداتتار قايدا بارادى؟ الدە سەن بايلاعان ادامدى كورمەدىڭ بە؟ ۆانيامەن ەكەۋمىز فرونتتا فرەيتوردى دا بايلاپ العانبىز، بۇزاۋدان دا جۋاس. قاپشىققا سالىپ سۇيرەپ اكەلگەنبىز، — دەدى سوروكا قارتقا ەشنارسە بىلمەيسىڭ دەگەندەي كىنالاعان ۇنمەن.

— ءىمم. كوپ پە؟

— قالاي، كوپ پە؟

— سانىن سۇرايمىن.

— سايتاننىڭ سانىنداي، — دەپ سوروكا ون ساۋساعىن كورسەتىپ ءبىر بۇكتەپ جانە ۇشەۋىن قوستى.

— ءىمم. ءبىرقاتار ادام ەكەن. اتامان مەن وفيسەرى دە بار شىعار؟ — دەدى تاعى دا قارت، ەجىكتەپ ءبارىن ءبىلىپ الۋعا تىرىسىپ.

— ديدكو ناق ءسابي سياقتى، — دەدى سوروكا قارتتىڭ سۇراعىنا قايران قالعان پىشىنمەن. — وفيسەرسىز سولدات بولمايدى، ال وترياد بولعاننان كەيىن اتامانسىز بولمايدى. وفيسەر بەلوۆ جانە حورۋنجيي يۆاننىڭ شولانىندا. تاعى دا ءبىر سولدات بار قاسىندا.

— ءىمم، سانى ونىڭ ۇستىندە جانە التى دە.

— تاعى دا ەكەۋى قاشىپ كەتتى، ديدكو.

— ءىمم. قالعاندارى قايدا بارادى؟ تۇتقىن ۇستايتىن جەر دە جوق قوي.

— ديدكو، مۇنى مەن بىلمەيمىن. بۇل پرەدسەداتەلدىڭ ميعا جۇگىرتەتىن جۇمىسى.

قاقپا الدىنداعى بۇلاردىڭ سولدات پەن وفيسەر جونىندەگى اڭگىمەسىن پارامونوۆتار ءبولىپ جىبەردى.

— سەلو ازاماتتارى، ەڭبەكشى شارۋالار! ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت قارۋلى وترياد جاساقتاپ بۋرجۋيلاردىڭ زورلىعىنا قارسى كۇرەسكە شىعۋدى ماقۇل تاپتى. بۇگىن تۇندە مىنا وزدەرىڭ بىلگەن-كورگەن اتىشۋلى بەلوۆ وفيسەردى وتريادىمەن قوسىپ ءبىزدىڭ جاۋىنگەر درۋجينامىز ۇستاپ، تۇتقىنعا الدى. مۇنان بىلاي قولداعى بار قارۋ، بار كۇش پەن اق كازاك اتاماندارىنىڭ بىردە-بىر سولداتىن دەريەۆنيا ماڭىنا جولاتپاۋعا بەل بايلادىق. جالعىز ءبىزدىڭ بوگدانوۆكا ەمەس، انا الەكسەيەۆكا، دولينكا، پوكاتيلوۆكا، فەدوروۆكا سەلولارى دا قارۋ ۇستاپ قارسى شىقپاقشى. وندا دا جاۋىنگەر درۋجينالار بار. انا سامار مەن ساراتوۆتان كەلە جاتقان قىزىل ارميا ورال ولكەسىن بوساتقانشا قايرات ەتەمىز دەگەن سانالى شارۋالار مىنا ءبىزدىڭ درۋجينامىزعا جازىلا بەرۋلەرىڭ كەرەك. شارۋانىڭ جەرى مەن نانىن، ءۇيى مەن مۇلكىن ءوزى قورعاماسا، باسقا ەشكىم كۇزەتىپ تۇرمايدى. مەن سەندەردى قىراعى بولۋعا، ىشتەگى، تىستاعى جاۋعا قارسى تۇرۋعا، سوۆەت وكىمەتىنە، ونىڭ گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنە جاردەم ەتۋگە شاقىرامىن، جولداستار! جۇمىسشى مەن شارۋانىڭ بوستاندىق الۋ ءۇشىن بىرىككەن وداعى جاساسىن! — دەدى پارامونوۆ، ەركەگى مەن ايەلى، ۇلكەنى مەن كىشىسى ارالاس توپتالىپ قالعان ءبىر قاۋىم ادامنىڭ الدىنا شىعا كەلىپ.

ول جينالىس اشىپ جاتپادى. جۇرت تەگىس ءبىلىپ، وزدەرى دە ارالاسقان تۇنگى وقيعانى تۇيىندەپ، قىسقاشا عانا ءمالىم ەتتى.

سەلو ۇستىندە بۇل سەكىلدى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن وقيعانى اركىم وزىنشە ۇعىپ، وزىنشە باعالاپ، ءوزارا كۇبىرلەسىپ، سويلەسىپ وتىرعان ءتۇرلى مىنەزدى جاندار پارامونوۆ سوزىنە قۇلاعىن تىگە قالعانمەن، ەلەگىزىپ ءۇن قوسا قويمادى. ءبىرقاتارى ءتىپتى بۇل ءسوزدى تۇسىنبەي قالعان تارىزدەندى. سوروكامەن سويلەسكەن قارت:

— ءىمم. ول درۋجينا دەگەن نە نارسە، — دەپ سۇرادى.

پارامونوۆ جاۋاپ بەرگەنشە بولماي، توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋى:

— درۋجينا دەگەن سوعىسقا بەل بايلاپ، قولىنا قارۋ الىپ شىققان ادامدار. مىسالى، دەد ەليسەي، سەن قولىڭا مىلتىق ۇستاپ كازاك بويسكوسىنا قارسى شىقساڭ درۋجيننيك بولاسىڭ. جازىلاسىڭ با؟ — دەدى كەكەسىن ۇنمەن.

— ءىمم. درۋجينا اسكەرمەن سوعىسا ما...

پارامونوۆ قارتقا جاۋاپ بەرگەن ادامنىڭ كەكەسىنىن اڭعارسا دا، بايسالدى تۇردە تولىق تۇسىنىك بەرۋگە تىرىستى.

— درۋجينا دەگەن ەلدىڭ، حالىقتىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۋعان كەزدە جۇرتتىڭ، وتاننىڭ قامى ءۇشىن جاۋعا قارسى شىعاتىن قولقانات كۇش. ياكي قاناۋشى بۋرجۋازيامەن كۇرەسەتىن مىنا ەڭبەكشى شارۋالاردىڭ ءوز اراسىنان شىققان وتريادى درۋجينا دەپ اتالادى. بۇعان قايراتتى، جىگەرلى، سانالى ازاماتتار جازىلادى. قولىڭىزدان جاۋلاسۋ كەلمەسە دە، مىنا ءسىز دە درۋجيناعا تىلەكتەس، كومەكتەس بولا الاسىز. تۇسىنىكتى مە، قارت؟ — دەدى ول.

جۇرت باسىن يزەستى. كەيبىرەۋلەر ماقۇلداعان اشىق پىكىر ءبىلدىرىپ:

— ارينە، مىنا وفيسەر سياقتى ات-كولىك، استىق العاندارعا تيىم سالعان اقىل بولدى.

— اتسىز سىپىرىلىپ قالاتىن ەدىك، بۇلاردى تۇتقىنداماعاندا، — دەستى.

— دەمەك، ءبىزدىڭ درۋجينانىڭ جۇمىسشى مەن شارۋانىڭ تاپتىق مۇددەسىن قورعاعان ەرلىگى ماقتانىش ءىس قوي، جولداستار. سولاي ما؟ — دەدى پارامونوۆ كوپشىلىككە قاراپ. قارتقا ىلكى جاۋاپ بەرگەن ادام:

— سەلولاستار، ءىستىڭ تۇبىنە كوز سالۋ كەرەك. قىزۋ ۇستىندە كەلىسسىز جۇمىس جاسالدى. سوڭى اۋىر سوعىپ جۇرمەسىن، ويلانىڭدار. ميعا سالىڭدار! — دەدى.

— ءىمم، — دەدى قارت.

ءبىراق ول دا، باسقالارى دا سويلەگەن ادامدى جاقتاپ باس يزەسە قالمادى. كوبى پارامونوۆتىڭ قاسىندا تۇرعان دوۆجەنكوعا قارادى. ويتكەنى دوۆجەنكومەن بۇل ادامنىڭ الدەنەشە رەت سحودتا پىكىر تالاسى بولىپ، تالاي-تالاي قىزۋ سوزگە بارىسقانىن بۇل تۇرعاندار جاقسى بىلەتىن. مۇنىڭ دوۆجەنكوعا قارسى ەكەنىن دە كوپتەن بەرى سەلولىقتار ىشتەي سەزىپ، ءبىراق دوۆجەنكونى اشىقتان اشىق جاقتاۋعا سەسكەنىپ جۇرگەن-دى. كوپتەن بەرى جاسىرىن جۇمىسپەن سەلودا تۇرماي، اتاماندار قۋعىنىنان تايقاقتاپ جۇرگەن دوۆجەنكو بۇگىن اشىق كۇرەسكە شىققانىن كورگەن جۇرت وعان «سەن نە ايتاسىڭ؟ دەگەندەي كوزىن تىگىپ ەدى. دوۆجەنكو جۇرتتىڭ بۇل نيەتىن جاقسى ءتۇسىندى. ول جايمەن سالماقتى تۇردە:

— ساۆەنكو، سەن ويىڭدى تۇپتەگەن جوقسىڭ عوي. «سوڭى اۋىر سوعىپ جۇرمەسىن» دەپ جۇرتتى ساقتاندىرعانىڭدى اشىق ايتسايشى. ءبىر سەلودا تۇرعاننان كەيىن سەلولىقتار ابدەن ءتۇسىنسىن، — دەدى.

— مەنىڭ ويىم — جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ باسىندا تۇرعان وي، — دەدى ساۆەنكو ىلە-شالا سويلەپ. ءبىز مومىن شارۋامىز. ءبىز كازاك تا ەمەسپىز، انا ساحارا حالقى كيرگيز دا ەمەسپىز. ءبىز رەسەيدەن كوشىپ كەلگەن كرەستياندار. ءبىزدىڭ جولىمىز ءبىر باسقا، اركىمنىڭ ءوز تىلەگى بار. ءبىزدىڭ تىلەگىمىز سوعىس ەمەس، سوعىسقانداردى جاقتاۋ دا ەمەس. ءبىز ەشكىمگە تيمەيمىز. ال، ەگەر ءبىز ەشكىمگە تيمەسەك — باسقانىڭ دا بىزدە جۇمىسى جوق بولادى. سولاي ما، دەد ەليسەي؟ ويلانۋ كەرەك. كازاك ۆويسكوسىنا قارسى شىعىپ، ءبىز ابىروي الا المايمىز. ميلى جىگىتتەر وسىنى ميعا سالىپ ارلى-بەرلى قوزعاۋعا مىندەتتى، — دەپ ول تاماعىن كەنەپ الىپ، كيسلياكقا قارادى. — كيسلياك، سەن سەلونىڭ باسشىسى بولىپ تۇرسىڭ. سەن سەلوعا جاۋاپتىسىڭ. سولاي بولسا سەن ويلانۋىڭ كەرەك. كازاك ۆويسكوسى بۇگىن كەشكە بوگدانوۆكاعا قىلىشى جارقىلداعان ەكى جۇزدىك دەمەي-اق قويايىن، ءبىر جۇزدىك جىبەرسە ءبىز نە ىستەيمىز؟ سەن نە ىستەيسىڭ؟ كازاكتىڭ قىلىشتى قالاي سىلتەيتىنىن بىلەسىڭ بە؟ يىعىنىڭ ۇستىندە ەشكىمنىڭ جۇمىر باسى قالمايتىنىن سەن ويلايسىڭ با؟ الدىمەن سەنىڭ باسىڭ ۇشادى. ونان كەيىن قالعانىمىزدىڭ باسىمىز انا تەرەڭسايدىڭ تۇبىنەن جايلى ورىن تابادى. مىنە مەنىڭ ويىم وسى. مىنا جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ويى وسى، — دەدى ول كيسلياكقا قادالا ءتۇسىپ.

كيسلياك ۇندەمەدى. ەليسەي قارت كۇرسىنىپ تومەن قارادى. دوۆجەنكو تىپىرشي ءتۇستى. ول پارامونوۆ پەن ءابدىراحمانعا، سونان كەيىن ارەگىرەكتە تۇرعان بەلانعا موينىن سوزىپ قالعانداي بولدى.

— جوق، ساۆەنكو، سەن دۇرىس سويلەپ تۇرعان جوقسىڭ، — دەدى دوۆجەنكو. — سەن تەرىس سويلەيسىڭ. تەرىس سويلەيتىنىڭدى مىنا جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سەن بوسقا ۇرەي تۋعىزاسىڭ. سەنىڭ ويىڭشا اق كازاكتار ات سۇراسا — ايداپ اكەلىپ اتتارىمىزدى بەرۋىمىز كەرەك پە؟ ات بەرگەننەن كەيىن جۇمىس بىتە مە؟ جوق. استىق تا بەرۋ كەرەك. ات تا، استىق تا ۆويسكو ۇكىمەتىنە از. وعان تاعى جىگىت كەرەك. فۋرگون كەرەك. كيسلياك، ايتشى، قانشا جىگىت سۇرادى تۇندە بەلوۆ؟ — دەدى ول كيسلياكقا بۇرىلىپ.

— قىزمەتكە جارايتىن ادامنىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمىن سۇرادى، — دەدى كيسلياك.

— ...مىنە، سەنىڭ ويىڭشا مەن دە، سەن دە. كيسلياك تا، انا بەلان دا، دەد ەليسەيدەن باسقامىز ءبارىمىز تەگىسىنەن كازاكتاردىڭ ورىن قازۋعا بارامىز با؟ جىگىتتى نەگە سۇراپ جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟ ولاردىڭ ارعى جاعىنان چاپاي كەلە جاتىر، ساماردان 4-ارميا كەلە جاتىر. كازاكتار قايدا تىعىلۋعا بىلمەي، حوحولداردى توپىراق تاسىتىپ، قالانىڭ اينالاسىنا ترانشەيا قازۋعا جيناپ جاتىر. سەنىڭ پىكىرىڭشە اتتى كازاكتاردىڭ قاھارىنان قورقىپ، ءبىز ءوز كورىمىزدى ءوزىمىز قازۋعا بارماقشىمىز با؟ جوق، ساۆەنكو، سەنىڭ تەرىس ايتىپ تۇرعانىڭ ايدان انىق. سەن قورقاقتىققا ايدايسىڭ. كۇرەسكەر حالىقتىڭ جىگەرىن جاسىتاسىڭ. مۇنىڭ جارامايدى، — دەدى دوۆجەنكو سالماقپەن.

ساۆەنكو داۋسىن ۇدەتە ءتۇستى.

— دوۆجەنكو، سەنى كوكتەمدە قاۋىم بولىپ پرەدسەداتەل سايلادى. قارسى بولعانىمىز جوق. تىزگىندى قولىڭا بەردىك. مىقتى بولساڭ سەن سول قاۋىم بەرگەن تىزگىندى نەگە ۇستاپ تۇرا المادىڭ؟ كازاك ۇكىمەتىنەن سەن نەگە تىعىلدىڭ؟ سەن ءوزىڭ باسپانالاپ باسقا جەردە قاشىپ ءجۇرىپ. كيسلياكتى نەگە بەتكە ۇستايسىڭ؟ الدە سەنىڭ جانىڭ باسقانىڭ جانىنان قىمبات پا؟ باسقالاردى العا قاراي يتەرىپ، كازاك قىلىشىنىڭ استىنا قاراي يتەرمەلەپ ءوزىڭ امان قالماق بولاسىڭ، ءا؟ سەنىڭ ءتورى كورىنىپ تۇرعان حايلاڭ كيسلياكقا دا، ماعان دا، باسقاعا دا كەرەك ەمەس. مۇنان سەن ەشتەڭە شىعارا المايسىڭ. سەن سەلونى ورتكە، سەلولىقتاردى وققا ۇسىناسىڭ، — دەدى ايقايلاپ.

بىر-ەكى ادام كۇبىرلەپ ساۆەنكونىڭ ءسوزىن قوستادى.

— كۇشتىمەن تىرەسپە دەگەن. دەريەۆنياعا كازاك جۇزدىگى كەلسە تورعايدى ۇماشتاعان قىرعيداي، ءجۇنىمىزدى جۇلار.

— قۇداي باسقا بەرمەسىن.

— كازاك كەلسە سەن شال، سەن بالا دەپ تۇرماس، جاپپاي قىرقۋ باستالار، — دەستى.

— سەلولىقتار! كۇرەستىڭ ءادىسى بار. كوكتەم مەن كازىرگى جاعداي ءبىر ەمەس. كوكتەمدە اتاماندار كۇش الدى. ال كازىر حالىق ارمياسى كۇش الدى. قاناۋشى الپاۋىت، پومەششيكتەرگە كوكتەمدە ون ادام قارسى شىقسا، كازىر ءجۇز ادام قارسى شىعادى. جۇرتتىڭ ساناسى ءوستى. كوپ قارسى تۇرسا — كازاك اتاماندارى مەن الپاۋىتتار ەشنارسە ىستەي المايدى. ولار از، ءبىز كوپپىز، — دەدى دوۆجەنكو.

— مۇنىڭ ءبارى جەل ءسوز، قىزىل ءسوز، — دەدى ساۆەنكو.

— مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم شىندىق، ساۆەنكو. ەل تەگىس قارۋ السا، جەڭىلمەيتىن دۇشپان جوق.

— سەنىڭ كۇرەسىڭ، باسقانى وققا بايلاپ، ءوزىڭ امان قالۋ. مۇنى سەن الدەقاشان دالەلدەگەنسىڭ.

— ساۆەنكو، سەن پروۆوكاتوردىڭ ءادىسىن قولدانىپ تۇرسىڭ.

— مەن ەمەس پروۆوكاتور، دوۆجەنكو، سەن ءوزىڭسىڭ. پروۆوكاتور بولماساڭ سەن كيسلياكتى بەتكە ۇستامايسىڭ. بەلاندى ەلىرتپەيسىڭ. بەلان ءىس ىستەيدى. كيسلياك جاۋاپ بەرەدى. سەن پودپولششيك بولىپ قاشىپ كەتەسىڭ. بۇگىن كەشكە ورالدان كازاك جۇزدىگى شىقسا، ول ءسوزسىز شىعادى مىنا وقيعادان كەيىن، سوندا الدىمەن كىمنىڭ باسىن شابادى؟ الدىمەن سوروكانىڭ، بەلاننىڭ، كيسلياكتىڭ، انا ناۋمەنكونىڭ باسىن شابادى. قولىمەن ىستەگەن سولار. سەن ولاردى ورعا جىعۋعا كىرىسكەنىڭدى ءبىز جاقسى بىلەمىز، — دەدى ساۆەنكو.

پارامونوۆ موينىن العا سوزا ءتۇسىپ، قوس قولىن سەرمەپ.

دوۆجەنكونى دا، ساۆەنكونى دا كەرى يتەرمەلەدى، ءوزى شەتكەرىرەك شىقتى.

— توقتاڭدار! — دەدى ول داۋىستاپ. — ساۆەنكو، سەنىڭ ايتارىڭ نە سوندا؟ كۇرەسپەۋ كەرەك پە؟ مىنا اقتاردىڭ سولداتىن بوساتىپ قويا بەرۋ كەرەك پە؟ سەندەر قالاي ويلايسىڭدار، جولداستار؟ — دەپ ول باسقالارعا قارادى. جۇرت بىرنەشە سەكۋند ءۇنسىز قالدى.

— ويلانىڭدار! — دەدى تاعى دا پارامونوۆ. — بۇل ساۆەنكونىڭ ءسوزى دۇرىس ءسوز ەمەس. بۇل وتە زياندى ءسوز، ميعا سالىڭدار.

— سەن زاۆودىڭا بارىپ، سونداعى زاۆودشىلارىڭدى ۇگىتتە. بۇل جەردە ءبىز تۇرامىز. سەن ەرتەڭ كەتەسىڭ. كازاك اتامانى بىزدەن سۇرايدى، ءبىزدى اتادى. قاشىپ جۇرگەن سەنى اتپايدى. سەن ونىڭ قولىنا تۇسپەيسىڭ. قولىنا تۇسەتىن مىنا بىزدەر. سوندىقتان، جولداس كوميسسار، سەن ماعان دا، مىنا تۇرعاندارعا دا قوجا ەمەسسىڭ. وزىمىزگە قوجا مىنا بىزدەردىڭ ءوزىمىز. ءوزىمىزدىڭ ءىسىمىزدى سەلو بولىپ مىنا ءوزىمىز شەشەمىز. سولاي ما، كيسلياك؟ سەلولاستار، مەن دۇرىسىن ايتامىن. ءبىز ءوزىمىز بولىپ ويلاسۋىمىز كەرەك.

التى جىلدىق سەلو مەكتەبىن بىتىرگەن، جيھانگەر سوعىسىندا كىشى وفيسەر شەنىنە يە بولىپ ءتورت جىل ۇدايى مايداندا بولعان، ساۋاتتى ساۆەنكونى سەلولىقتاردىڭ كوبى «بىلگىر ادام» دەپ قۇرمەتتەيتىن. اسىرەسە ونىڭ سوزگەرلىگىنە، پىكىرىن دالەلدى ەتىپ ايتاتىن شەبەرلىگىنە ساۋاتسىز شارۋالار اۋزىن اشىپ قالاتىن. وسى جاعدايدى ءبىلىپ ءابدىراحمان بۇل كەسەلدى ادامنىڭ تەرىس اعىمىنا بوگەت سالماقشى بولدى.

— ساۆەنكو جولداس، كانە اقىلداسىپ كورەيىكشى. سەن پىكىرىڭدى تولىق ايت. نە ىستەيمىز؟ بالكىم ءبىزدىڭ، مىنا ريەۆوليۋسياشىل كوميتەتتىڭ ءىسىنىڭ تەرىس جەرى بار شىعار. مۇمكىن ءبىز ەڭبەكشى شارۋالاردىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەپ قاتە قادام باسقان بولارمىز! ءبىراق سەلونىڭ بار اتىن، بار استىعىن، بار جىگىتىن اقتارعا سىپىرىپ بەرىپ جىبەرسەك، بۇل ادامشىلىققا قارسى، ەڭبەكشىلەرگە قارسى بولماس پا؟ ەرتەڭ مىنا حالىق اش-جالاڭاش، جان-جاقتان شاپقان جاۋدىڭ جولىندا بوسقا قىرىلسا — ءبىزدىڭ ازاماتتىعىمىزعا نۇقسان كەلمەس پە ەدى... — دەي بەرىپ ەدى، ساۆەنكو وعان دا قارسى جەكىرىپ، اۋىز سالا باستادى.

— مەن كيرگيزداردىڭ دا نە ىستەپ جۇرگەنىن بىلەمىن. مىسالى الىستان ىزدەمەيمىن. انا نىسانوۆ ءابىلدى السام دا جەتەدى. ءابىل كازىر مىنا بۇحار بەتتەن ورىس بىتكەندى كوشىرىپ، بار جەردى وزىنە قايىرىپ الۋعا ارەكەت جاساپ جاتىر. كيرگيزدار بيلىك الىپ، ءوز ۇكىمەتىن قۇرا قالسا، بىزگە نە ىستەيتىنىن دە جاقسى تۇسىندىك. سوندىقتان، وقىمىستى كيرگيز، بىزگە، ءبىزدىڭ ىسىمىزگە ارالاسپاڭىز. ءبىز قونىستانعان كرەستياندارمىز. ءبىز كازاك ۇكىمەتىنە دە، كيرگيز ۇكىمەتىنە دە قوسىلمايمىز. بىزگە ءوز ورنىمىزدا بەيبىتشىلىك ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. مەنىڭ ايتقانىم تۇسىنىكتى شىعار، سەلولىقتار! — دەدى توڭىرەگىنە قاراپ قويىپ.

— تۇسىنىكتى، — دەپ جاقىنداي ءتۇستى يۆان بەلان. — وتە تۇسىنىكتى! بۇل كونترريەۆوليۋسيا. مۇنى مەن تۇگەل ءتۇسىندىم. سەن، ساۆەنكو، كونترريەۆوليۋسياڭدى كورسەتپە: ارەگىرەك جاسىر، ايتپەسە...

— اقىماق. نادان. ريەۆوليۋسيا جانە كونترريەۆوليۋسيا سەنىڭ ءۇش جىلدان بەرى ۇيرەنگەنىڭ. باسقا ءسوزدى بىلمەيسىڭ.

— نە دەيسىڭ؟ سەن كونتريك، ءتىلىڭدى تارتاسىڭ با؟ بۋرجۋيلاردا عالىم كوپ. ءبىراق ماعان ونىڭ پۇتى ءبىر تيىن. سەنى مەن كازىر تۇرعان جەرىڭدە شاۋىپ تاستايىن...

ىلگەرى ۇمتىلا تۇسكەن بەلاندى جولداستارى قورشاي قالدى.

— يۆان، سەن قىزبا. ساۆەنكو اۋەلدەن اعىمعا قارسى. قىرسىق جۇزەدى. مەيلى، جۇزە بەرسىن. كۇشىڭدى سەن باسقاعا جۇمسا، — دەدى دوۆجەنكو اراشالاپ.

— بۇل ەڭ زياندى پىكىر، جولداستار. وڭباعان پىكىر ساۆەنكونىڭ پىكىرى. ەستىدىڭدەر مە: «كازاك ۇكىمەتى دە كەرەك ەمەس، كيرگيز ۇكىمەتى دە كەرەك ەمەس»، — دەيدى. ماقۇل سولاي بولسىن. ال، سوۆەت ۇكىمەتى كەرەك پە ساۆەنكوعا؟ جوق، وعان سوۆەت ۇكىمەتى دە كەرەك ەمەس. «ءبىز كرەستياندار، ءبىز ءوز الدىمىزعا بولەك تۇرامىز، ەشكىمگە دە قوسىلمايمىز»، — دەيدى. وسى دۇرىس پا؟ مۇنىسى الدىمەن وتىرىك. ول سوۆەت ۇكىمەتىنە قوسىلماسا — باسقاعا قوسىلادى. ەشكىمگە قوسىلماي ەشبىر ادام ءوز بەتىمەن قالماقشى ەمەس. بۇل الدارقاتۋ، جاڭىلدىرۋ. ءبىز كرەستياندار ءوز الدىنا بولەك تۇرامىز دەگەنى دە ريەۆوليۋسيانى قوي دەگەن ءسوزى. كۇرەسپە دەگەنى. كونترريەۆوليۋسيا دەگەن مىنە وسى. جۇرتتىڭ ءبارىن بىرى-بىرىنە ايداپ سالىپ. كيسلياكقا انا دوۆجەنكونى، ماعان بەلاندى، ايتييەۆكە ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى قارسى قويماقشى. ونبەيدى بۇل ىسىڭنەن ەشنارسە! بوستاندىقتى بىزگە پاتشا دا، باي دا، قۇداي دا الىپ بەرمەيدى. ونى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ، ساۆەنكو، سەن؟! بەلان دۇرىس ايتتى، سەن كونترريەۆوليۋسياڭدى ارمەن الىپ كەت، — دەدى پارامونوۆ وجەتتەنىڭكىرەي سويلەپ.

— دەريەۆنيا ۇلكەن، ونىڭ ىشىندە شارۋا كوپ. ءبىراق شارۋانىڭ ءبارى ساۆەنكونىڭ سوڭىنا ەمەس، انا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ سوڭىنا ەرەدى. قارۋ كوتەرۋگە جارايتىن ەركەك سوۆەتتى قولداۋعا مىندەتتى. ال، ەگەر اڭگىمەنىڭ ءبارى مىنا قولعا تۇسكەن وفيسەر مەن سولداتتاردى بوساتۋ، بوساتپاۋعا تىرەلسە، وندا مەنىڭ ايتارىم: وفيسەردىڭ ياكي بەلوۆتىڭ قىلىعى وسى ماڭداعى دەريەۆنياعا ايان. ونى جازالاۋ كەرەك. ال، سولداتتاردى «ەندى قايتىپ كازاك جۇزدىگىنە جازىلمايمىز» دەگەن ۋادەسىن الىپ بوساتۋعا مەن قارسى ەمەسپىن، — دەدى دوۆجەنكو.

— مەن دە وسىنى جاقتايمىن، — دەدى كيلسياك — دوۆجەنكو ءسوزى ءادىل.

باسقالارى باستارىن يزەستى.

— ءبىرىن جازالادىڭ نە، ءبارىن جازالادىڭ نە، ايىرما جوق، بۇل وتريادتىڭ ءبارى دە ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ ادامدارى. «سولداتارىمدى بوساتقانىڭا دا راحمەت» دەپ، اتامان العىس ايتا قويماس دوۆجەنكوعا. اقىماقتىڭ ءسوزىن ءادىل دەيسىڭ، ۇيات ەمەس پە. كيسلياك، سونشاما جاسقا كەلگەن ادامسىڭ، — دەدى ساۆەنكو كيسلياكتى جەرلەپ.

ءسويتتى دە ءوز ۇيىنە قاراي جۇرە بەردى.

— اتاماننىڭ العىسىن سەن ال، ساۆەنكو، ءبىز وعان مۇقتاج ەمەسپىز، — دەدى بەلان ايقايلاپ.

ەكىنشى تاراۋ

1

تاپ سول كۇنى اڭقاتىدان شىققان جولاۋشىلار تەرەكتىدەگى ۇلكەن ءبىر سەلونىڭ شەتىنە ءتونىپ كەلگەندە سىركىرەپ اق جاڭبىر جاۋىپ ءوتتى دە، ەلەكتىڭ بەتىندەي بۇجىرلانىپ جول شاڭى شوگىپ قالا بەردى. ءبىراق نوسەرلەپ جاۋماسا قاق تۇرمايتىن قوماعاي توپىراق سۋسىنىن دا قاندىرا الماي اق شۇبار تارتىپ جاتىر؛ الدەنەشە رەت جاۋسا دا بۇل سياقتى ۇشىقتاپ بۇرككەنگە ءوڭىن دە بەرەر ەمەس.

حاكىم جاڭبىر تامشىلاعاننان-اق بوركىن قولىنا الىپ، ومىراۋىن اشا ءتۇسىپ ەدى: ءتانى دە تەگىس سۋلانعان جوق، سوندا دا راحات ىلعال ونىڭ تىنىسىن كەڭەيتىپ جىبەردى، جۇزىنە سالقىن لەپ ءتيدى، دەنەسىن جۇمساق سامال جەلپىگەندەي بولدى، بويى سەرگىپ، ويى ورلەي ءتۇستى. كۇندىزگى قاپىرىق ىستىق اۋا بەينە ىعىسىپ، جىلجىپ، قىرعا قاراي اسىپ بارا جاتقان سياقتاندى...

ءوزى اتىن قابىرعاعا بايلاپ، بايەستىڭ تەرى-تەرسەك سالعان ارباسىنا ءمىنىپ كەلە جاتقان قاجىمۇقان:

— بۇل جاقتا دا جاڭبىر جوق ەكەن عوي ءوزى، جەردىڭ قۋقىلدانۋىن-اي، شىركىن! انا ءبىر بۇلت بەرمەن ويىسسا قانداي كوركەم بولار ەدى، باكە، ءا؟! — دەدى، ارقا بەتتەگى كەسەك قارا بۇلتتى كورسەتىپ.

— قايدا ويىسسا دەيسىڭ؟

— بەرمەن قاراي، قىرعا قاراي دەيمىن.

— ول ويىسپايدى. ونىڭ ءوزىنىڭ جولى بار، جايىقتى جاعالاپ توعايعا وقتىن-وقتىن ءتونىپ سۋ بۇركىپ كەتەتىن وزەن بۇلتى عوي، — دەدى بايەس قاجىمۇقان كورسەتكەن جاققا مويىن بۇرماي-اق جاۋاپ قايىرىپ.

بۇلت جاققا ات ۇستىندەگى حاكىم دە قارادى. ونىڭ ويى الداعى سەلوعا تەزىرەك جەتىپ دەم الۋدا ەدى، ەر سوعىپ سالىققان دەنەگە تىنىس بەرۋ — وعان قول جەتپەيتىن ارمان سياقتى بولىپ كەلە جاتقان. «وزەن بۇلتى» دەگەن ءسوز ونى ويعا قالدىردى، شىنىندا دا اسپاننىڭ قۇبىلا جاعى شايداي اشىق، ال ارقا جاق جارتىسى تەگىس تورلانىپ، جاۋىندى قارا بۇلت تارام-تارام بولىپ، كۇيىكقالا جاعىنان ىعىسقان كۇيى القاپتى، توعايلى، اعاشتى جايىقتىڭ ۇستىمەن تەكەگە قاراي تومەندەپ بارادى. ول ىشىنەن: «دالانىڭ بۇلتى تۇبىتتەنىپ جوعارى ۇشادى دا، تۇنەرىپ ءبىر جەرگە جينالماي تاراپ كەتەدى. ال، مىناۋ شە... ءا، بۇلت تەك سىزاتتى، دىمقىل، سۋلى جەردى عانا ساعالايدى ەكەن عوي! بۋدىڭ سۋعا اينالۋ زاڭى... مۇنى بايەكەڭ قايدان بىلەدى؟ ەن سالىپ قويعانداي «وزەن بۇلتى» دەيدى. ءبارى تاجىريبەدەن الىنعان... شارۋانىڭ بىلمەيتىنى جوق...» دەپ ويلايدى.

— جايىقتىڭ سۋى ازداي-اق ناق ۇستىنە جاۋۋىن قاراشى، — دەدى قاجىمۇقان الدەكىمگە نارازىلىق بىلدىرگەندەي تەرىس قاراپ.

اڭگىمە ءسال ءۇزىلىپ كەتتى دە، قايتادان باستالدى.

— وسى حوحولداردىڭ بيدايدى كوپ سالاتىنى جاۋىنى مول eگic شىقپاي قالمايدى، جەرى جاقسى بولعاندىقتان-اۋ دەپ ويلايمىن. قاراشى، انا سەلەننىڭ كۇنشىعىس جاعى كوز جەتكىسىز جالپاق جاتقان جايقالعان بيداي، ءبىزدىڭ مىڭشۇقىر مەن قوس وبانىڭ ەكى ارالىعىنداعى اق سەلەلى كەڭ دالا سياقتى، — دەدى تاعى دا قاجىمۇقان.

— حوحولداردىڭ بيدايلى بولاتىنى جالعىز جەرىنىڭ جاقسىلىعىنان عانا ەمەس، وندا باسقا دا ءمان بار، — دەپ قويدى بايەس ۇلكەن ءبىر سىر اڭعارتقانداي. ءسويتتى دە ول:

— ۇيىندە بولا قويسا جاقسى بولار ەدى، — دەپ سەلەننىڭ باتىس جاق شەتىندەگى شەتكەرىرەك تۇرعان ۇيگە كوزىن تىكتى. بۇلاردىڭ بەت الىپ كەلگەن سەلوسى ورال قالاسىنان جيىرما بەس-وتىز شاقىرىم جەردەگى ورىس پەن ۋكرايندىقتار ارالاس تۇراتىن بۇقار بەتتەگى ءبىر ۇلكەن دەريەۆنيا ەدى. بايەستىڭ كوزىن تىككەن ۇيىنە كەلىپ جولاۋشىلار اتتارىنىڭ باسىن قاقپاعا دا تىرەدى.

بايەستىڭ «ۇيىندە بولا قويسا جاقسى بولار ەدى» دەپ كۇدىكتەنگەن فرولوۆسكييى الدىنان شىقتى. قابا ساقالدى، ورتا جاستاعى بۇل قارا كىسى قولىندا بالتاسى، الدىنا كەنەپ الجاپقىش بايلاعان كۇيى كۇتكەن ادامىن قارسىلاعانداي قاقپانى اشا بەردى.

— «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى» دەگەن راس، كارپيچ، سەنى ۇيدە مە، جوق پا دەپ ەكى ويلى بولىپ كەلە جاتىر ەدىم، — دەدى بايەس اربادان تۇسپەستەن اۋلانىڭ ىشىنە ەنە بەرىپ.

— امان، ماحمەدوۆيچ، مارجا cay، بالا امان؟ — دەدى قوجايىن قازاقشا اماندىق سۇراسىپ.

— شۇكىر. وزدەرىڭ دە امان با، قاتىن، بالا-شاعا، مال-جان تەگىس اماندىق پا، كارپيچ؟! كۇن ىسىپ كەتتى، مىنا جاۋىن سەندەرگە دە سوقپاي كەتتى، ءا؟!

— جاڭبىر از، ەگىن كۇيىپ بارادى، ماحمەدوۆيچ. قالاي ساۋدا جاقسى ما؟ تەكە باراسىن؟

— ءيا، كارپيچ، قالا تىنىشتىق پا؟

— تىنىشتىق؟! تىنىشتىق اۋىلى الىس... — دەدى فرولوۆسكيي، سوڭعى سوزىنە ۇلكەن ماعىنا بەرگەندەي سوزىپ سويلەپ. ونىڭ ۇنىندە دە، جۇزىندە دە الدەنەگە نالىپ، رەنجىگەن سارىن بايقالدى. — تىنىشتىق بولادى، ماحمەدوۆيچ، بولادى... الىس بولسا دا بولادى.

اتتارىن دوعارىپ جولاۋشىلار لاپاس استىنا كولەڭكەگە بايلادى، سونسوڭ قوجايىننىڭ ايتۋىمەن ءۇيدىڭ جانىنداعى ساكىگە وتىرىستى. قاجىمۇقان قالتاسىنان قاعازعا وراعان قۇرعاق ناسىبايدان بولار-بولماس يىسكەي ءتۇسىپ بىرنەشە رەت تۇشكىرىپ سالدى دا، كەلە جۋىنۋعا كىرىسكەن حاكىمنەن بوساعان قارا شاينەكتى الىپ قولىن جۋدى، مۇرنىنا سۋ اتىپ تاناۋىن تىڭقىلداتا ءسىڭبىردى.

تىنىشتىقتىڭ بولۋىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن، ءبىراق بەيبىتشىلىكتىڭ جولى قيىن عوي دەگەن ويىن نىقتاعانداي بۇل كەۋدەلى كەلگەن پالۋان دەنەلى كىسى سوڭعى ءسوزىن تومەن قاراپ وتىرىپ ايتتى. ول توپىراق اراسىنان شاباق قۇرت ىزدەگەندەي قولىنا تۇسكەن كىشكەنە جاڭقامەن جەردى شۇقىلاپ، قايتادان جاۋىپ وتىردى دا، سالماقپەن:

— جاڭبىر از بولسا دا بيدايدىڭ شىعىمى جاقسى، ءقازىر ءدان قۇيىپ ساباعى ۇزارا باستادى. ءبىراق سونى ۋاقىتىمەن جيىپ الىپ، باستىرىپ قامباعا سالۋعا مۇرسا بەرسە... مىنا جاق ءبىز سياقتى مۇجىقتارعا جايلى بولماي تۇر عوي، — دەدى ول، كوزىن جەردەن الماستان يەگىمەن ورال جاقتى مەڭزەپ.

قاجىمۇقان بۇل ادامدى بۇرىن كورگەن جوق ەدى؛

«ەگىن ەككەن باي قارا شەكپەندەردىڭ ءبىرى عوي، ءسىرا. بايەسەكەڭنىڭ تانىس ەمەس ادامى جوق. قاقپاسىن اشىپ قارسى الۋىنا قاراعاندا، وسى جاقتاعى ميماندوس تامىرلارىنىڭ ءبىرى بولدى» دەپ ويلادى. حاكىم بۇل ءۇي يەسىن وزىنشە سىناپ: «بايسالدى، ءبىر ورنىقتى ادام ەكەن. كوزى اقىلدى ادامنىڭ كوزى. ءسوز ساپتاۋىن كوردىڭ بە! ءتىلى قانداي جاتىق! ورىس كرەستياندارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر كوزى اشىعى بولۋى كەرەك. بۇل كوپ نارسەدەن حاباردار ادام شىعار. ابەكەڭنىڭ «وسى كىسىگە ءبىر سوعارسىڭدار، مەنى ىزدەسەڭدەر. سول ءجون سىلتەر» دەگەنى تەگىن ەمەس. كەز كەلگەن كىسىنى اتامايدى عوي، ريەۆوليۋسيونەر بولماسا! » دەپ كەسىپ-پىشتى.

ءۇي يەسى باسى ارتىق ءسوز ايتپادى، كەلگەندەردەن شۇقىلاپ ەشنارسە سۇراي قويمادى. ءبىراق بايەس قۋىستانعانداي، ەرتىپ اكەلگەن ادامدارىن تانىستىرۋعا اسىقتى.

— مىنا كىسى، كارپيچ، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر بالىقشىسى. بىزدە بالىعى كوپ كول بار عوي، ونى ءسىز جاقسى بىلەسىز. بيىل وسى سوڭعى كەزدە بالىقشى كەدەيلەر ارتەل بولىپ بىرىگىپ تىرشىلىك ەتىپ جاتىر. سول كىشكەنە ارتەلدىڭ باستىعى، قاجىمۇقان دەيتىن كىسى. وسى جاققا قاراي تۇز ىزدەپ شىققان ەكەن، جولدا كەزدەسىپ، وسىلاي قاراي، سىزدىكىنە ات شالدىرايىق دەپ جانە مىنا جىگىتتىڭ ءبىر شارۋاسى بولىپ... (ول حاكىمدى كورسەتتى). مەن ءوزىم، باياعى سول تەرى-تەرسەك جيناۋ جۇمىسىندامىن، — دەپ ارباداعى يلەۋسىز، قاتقان قوي تەرىلەرىنە كوزىن تىكتى.

— شارۋاعا ءقازىر نە كەرەگىن بىلەمىن عوي، ماحمەدوۆيچ، سابىن، سپيچكا، تۇز كەرەك. كوپ نارسە جەتىسپەيدى، ەي، كوپ نارسە، — دەدى ءۇي يەسى.

ءوزى بىرنەشە مينۋت تومەن قاراپ وتىردى دا، بايەسكە قاراي:

— ماحمەدوۆيچ، وتە ءدامدى بورشش بار. ءبىزدىڭ ايەل جازدى كۇنى جەڭىل بولادى دەپ وكروشكا جاسايدى. قولدان اشىتقان كۆاس. وكروشكا دا جاقسى. ءبىراق ءوزىم بورششتى سۇيەمىن. كادىمگى ۋكراينسكيي بورشش. ءقازىر ايەل ازىرلەيدى، — دەپ ورنىنان تۇرەگەلدى.

بۇرىن بورشش ءىشىپ ۇيرەنبەگەن قاجىمۇقان سىپايىگەرشىلىكپەن شىجىمداي ۇرتتاپ قايتا-قايتا تۇشكىرىپ پىسقىرۋمەن بولدى. ول ءبىر تارەلكە بورششتى تاۋىسپاستان، ورتالاپ قانا ءىشىپ، ۇستەلدىڭ جيەگىنە قاراي تارەلكەسىن ىسىرىپ قويدى. تۇزداعان كاپۋستامەن ارالاستىرىپ قۋىرعان قىزعىلت ءوڭدى ەتتى ول «شوشقانىكى شىعار» دەپ اۋىز دا تيگەن جوق.

بايەس پەن حاكىم ونىڭ بۇل سىرىن جاقسى تۇسىنسە دە، ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلىنە كەلەر دەپ «قاجەكەڭنىڭ كۇن ءتيىپ باسى اۋىرىپ وتىر» دەپ جۋىپ-شايعان بولدى. وزدەرى كارپوۆيچتىڭ كورسەتكەن سىيلىعىنا العىس ايتىپ، بەرگەن تاماقتى سارقا جەستى.

تاماقتان كەيىن سىرتقا شىعىپ، بايەس كارپوۆيچتى وڭاشالاپ لاپاستىڭ استىنا شاقىرىپ الىپ اڭگىمەلەستى. وعان كەلگەن جۇمىسىن تۋرا ايتا الماي، الىستان وراپ، ۇزاق اڭگىمەلەپ، ورال قالاسىنداعى بولعان جايلاردى باياندادى؛ ەل ىشىندەگى الىم-سالىقتىڭ كوبەيگەنىن، جۇرتتىڭ وعان نارازى ەكەنىن ايتتى. اياعىندا:

— ماعان ءابدىراحمان ايتييەۆكە جولىعۋ قاجەت ەدى، وتە قاجەت، كارپيچ. ءسىز مەنى سول كىسىمەن كەزدەستىرسەڭىز، مىڭ راحمەت ايتار ەدىم، سىزگە، — دەدى.

كارپوۆيچ ونىڭ جۇزىنە اسا قادالماي اندا-ساندا كوز قىرىن سالىپ تىڭدادى. ءبىراق بىلدىرمەي ونىڭ ۇنىنەن، ءسوزىنىڭ ىڭعايىنان سىر ىزدەگەندەي بولدى. بايەستى ول بۇرىننان بىلە تۇرسا دا، يناباتتى ادام ەكەنىنە كوزى جەتە تۇرسا دا، تارتىنا جاۋاپ قاتتى.

— بايەس ماحمەدوۆيچ، مەن سەنى جاقسى بىلەمىن. سەن ساۋدا ىسىنە جەتىك ادامسىڭ. اكچۋريندەردىڭ ءبارى دە ىسكەر، دەلوۆوي كىسىلەر... ساعان، ماعان ساۋدا مەن ەگىنشىلىك جۇمىسىنان وزگە كەرەك بولمايدى. سولاي ما؟ ءبىز باسقانى بىلمەيمىز، دۇرىس ايتامىن با؟ ماعان قالادان ماشينا مايىن قاراستىرارسىز، اسا ءزارۋ بوپ تۇرمىن، دوزارەز كەرەك، (ول الاقانىنىڭ قىرىمەن ساعاتىن كەسە سيپادى) ماحمەدوۆيچ، — دەدى.

ونىڭ سوزىنەن بايەسكە «ساۋداگەرسىڭ ساعان سەنۋگە بولماس» دەگەن ىلىك تانىتقانداي ءۇن بايقالدى.

— كارپيچ، سەن تۇلكىقۇيرىققا سالما. مەن ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ دوسىمىن، — دەدى بايەس كارپوۆيچتىڭ قۇلاعىنا تامان ەڭكەيە ءتۇسىپ. ول سىبىرلاي سويلەدى، قاقپا جاققا ءجيى-جيى قارادى. — ونىڭ ءوزىن، بولماسا ءوزىن بىلەتىن ادامدى كەزدەستىرسەڭ بولادى. ءابدىراحمان مەنىڭ ۇيىمدە بولىپ، ءبىزدىڭ اۋىلدان كەتكەنىنە ەكى جۇماداي-اق بولدى. مەن كەرەك بولسام كارپيچكە سوق، سول جەردەن بىلەسىڭ دەگەن. مەكتەپ جونىندە اقىلداساتىن شارۋا بار... — دەدى بايەس.

بايەس تە ساقتىق ەتىپ، اقىلداسار شارۋاسىنىڭ شىن ءتۇر-تۇسىن اشپادى.

كارپوۆيچ جەلكەسىن قاسىپ، ازىراق ويلانىپ تۇردى دا:

— ءبىز شارۋاشىلىقتان باسقا ەشنارسەنى بىلمەيمىز، ءتاڭىرى ايعاق شىن ايتامىن، ماحمەدوۆيچ... ايتقانداي ونىڭ وسى سەلودا ءىنىسى جۇرگەن كەشە. پەترو، ءا، پەترو! بەرى كەلشى، — دەپ قورانىڭ تورىندە شەتەن دۋالدىڭ باسىنا جايعان اۋدى تاراشتاپ، جيناستىرىپ جاتقان بالاسىن شاقىردى. — پەترو، سەن ابلاشكانى كورگەن جوقسىڭ با؟

تالدىرماشتاۋ كەلگەن بالا جىگىت اكەسىنە جالت قاراپ، بايەسكە كۇدىكتەنە كوز تاستادى دا، قاباعىن تىرجيتتى.

— تات، كورگەن جوقپىن-اۋ دەيمىن... ءيا، كورگەن جوقپىن، — دەدى.

بايەس بالانىڭ جاسىرىپ، كومەيىنە ءبىر سىر بۇككەندەي بوساڭ جاۋاپ بەرگەنىن سەزىپ قالدى.

— كورگەن شىعارسىڭ، پەترو، ابلاشكانى كورمەسەڭ باسقاسىن كورگەنسىڭ...

— تات، ول جوعارى كەتتى عوي... ءبىز مالىش ەكەۋمىز تۇندە ونى...

— وندا سەن مالىشتى شاقىر، — دەدى كارپوۆيچ.

— مالىشقا مەن مىنا جىگىتتىڭ ءوزىن ەرتىپ بارسام بولماس پا، تات؟

كارپوۆيچ بالاسىنىڭ بۇل سوزىنە ويلانىپ قالدى دا:

— تانىمايدى عوي... دەگەنمەن جارايدى. ەرتىپ بار، سويلەستىر... — دەدى.

ازدان كەيىن بۇلار ەكىنشى دەريەۆنياعا كەتتى. بۇل دەريەۆنيا جەتى-سەگىز شاقىرىم جەر ەكەن، حاكىم مەن پەترو وندا جەتكەنشە ىمىرت جابىلىپ قالدى.

دەريەۆنيا وتە الىس بولماسا دا، حاكىم مەن پەترو ۇزاق ءجۇردى، ويتكەنى كەكىلدى جىگىت توتە جۇرمەي، ءىز جاڭىلدىرعان قويانداي، سەلونى اينالىپ ەكىنشى جاعىنان شىقتى.

حاكىم ونان:

— نەگە الىستان وراعىتاسىڭ، انا جول توتە ەدى عوي، — دەپ سۇراپ ەدى، پەترو وعان جاۋاپ قاتپادى. ول ءوز دەريەۆنياسىنان شىققاننان باستاپ سىزعىرعان ءانىن سىزعىرا بەردى. «الدە مەنسىنبەي مە، الدە سويلەسە بىلمەي مە؟ قىزىق جىگىت ەكەن. قاراۋعا جاپ-جاس سياقتى، بەتى ۋىزداي. كەكىلى جالبىراپ تۇر. مىنەزى دە، ءجۇرىسى دە بالانىڭ مىنەزى مەن ءجۇرىسى. بويى ۇزىن بولعانمەن ءالى جاس شىعار. ورىس حالقى تەز وسەتىن بويشاڭ حالىق قوي»، دەپ ويلايدى حاكىم وعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ.

حاكىم قالاي ويلاسا دا، ازداپ ءسوز تارتقىسى كەلىپ، وقتىن-وقتىن سۇراقتار بەرسە دە، پەترو ونىمەن كەلگەنشە سويلەسپەدى. ىزدەپ كەلە جاتقان مالىشىنىڭ كىم ەكەنىن دە ايتقان جوق. اكەسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا مالىشتى ابدىراحمانمەن، بولماسا ءجون بىلەتىن باسقا بىرەۋىمەن كەزدەستىرەتىن قازاق شىعار دەپ ويلادى حاكىم، بۇل ءبىر حۋتور سياقتى شاعىن عانا دەريەۆنيا ەكەن، وزەنگە تاقاۋ، سايدىڭ جاعاسىنا سالىنعان، جيىرما-وتىز ءۇي عانا. ساي جاقتاعى شەتكى ۇيدەن اسىپ پەترو ەكىنشى ءۇيدىڭ اشىق جاتقان اۋلاسىنان كەلىپ كىردى. ول ەسىكتەن تەز سۇڭگىپ كەتىپ، بىرنەشە سەكۋندتىڭ ىشىندە قايتادان شىقتى. ىزىنشە ەسىكتەن ءامىردىڭ باسى كورىندى...

2

حاكىم امىرمەن قۇشاقتاسىپ قاتتى-قاتتى ءسۇيىستى، دۇرىسى: ءامىر اسا ىستىق سياقتى كورىنبەدى، ال، بۇرىن وتە سامارقاۋ امانداساتىن، كوبىنەسە ءامىردىڭ نايزاداي ۇشتى سوزدەرىنە قۇلاق تا ىلمەيتىن حاكىم، نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز، بۇل جولى ءامىردى قۇشاقتاعان كۇيى جىبەرمەي ۇزاق ۋاقىت قىسىپ تۇردى، ونىڭ بەتىنە قادالا قاراپ وزگەرىس ىزدەگەندەي ءۇڭىلدى:

— وزگەرگەن جوقسىڭ، تەك ازداپ كۇنگە كۇيىڭكىرەگەنسىڭ... سەندەردى قاتتى ساعىندىم. اسىرەسە سەنى ساعىندىم، ءامىر، بىرگە جۇرگەندە ادام بىلمەيدى، ال ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن جولداستىڭ زارى وتەدى ەكەن... سىرلاساتىن ادام جوق ەلدە. وي، سۇراما، وقۋ، كلاسس، جولداستار، كلۋب — ءبارى كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى، — دەدى حاكىم ەنتىگە، ەلجىرەي سويلەپ، ونىڭ ءىرى شەڭبەرلى مۇرنىنىڭ ۇلكەن تاناۋلارى ەندەي ءتۇستى. حاكىمنىڭ كوزىنە سىرت كورىنىس وزگەرمەگەنمەن ءامىردىڭ مىنەزى، قۇلقى، قيمىلى، ءتىپتى ءسوزى دە بۇرىنعىداي ەمەس-تى: سالماقتى ءپىشىن، جاي قيمىل پايدا بولعان، سوزگە دە اناعۇرلىم ساراڭ جانە قۋاقى ۇشقىر لەبىزدەن سالۋالى پىكىر، ويلى سوزگە كوشكەن. مۇنى حاكىم بىردەن اڭعارمادى، ول قۇشاعىن جازىپ، ءبىراق قولىن ۇستاعان كۇيى جىبەرمەي تۇرىپ:

— نەگە ۇندەمەيسىڭ الدە ساعىنعان جوقسىڭ با؟ — دەدى ول تاعى دا ءامىردىڭ بەتىنە ۇڭىلە قاراپ.

ءامىردىڭ تۋرا قاراعان مويىلداي قارا كوزدەرىنە جالىنداعان ءبىر ۇشقىن پايدا بولدى دا، ول جولداسىن «جاسىتپايىن» دەگەن ادامشا كوزىن تومەن بۇرىپ، وتتى جانارىن اۋدارىپ اكەتتى.

— سەن سويلەسىن دەپ تۇرمىن، — دەدى ول اقىرىن عانا، «الدە جاتىرقاپ قالعان با؟ الدە اكەسىنىڭ قايعىسى ما؟» دەپ ويلادى حاكىم ىشىنەن، جولداسىنىڭ توسىرقاپ، ءبىر نارسەگە قام جەگەندەي ءپىشىنىن كورىپ.

— مەن سويلەسەم، اڭگىمە كوپ، ءامىر. ءبىر كۇن ايتسام تاۋسىلار ەمەس. ەڭ باستىسى: ابەكەڭدى ىزدەپ كەلدىم؛ ول ءبىزدىڭ ەلدە بولدى...

ءامىر «تسس!» دەپ سۇق قولىن شوشايتتى.

حاكىم ونىڭ جۇزىنە قاراي قالدى؛ ءسوزىن اياقتامادى. ءامىر ءبىر نارسەنى ۇمىتىپ قالىپ تابا الماي، نە ءبىر ايتاتىن ءسوزى اۋزىنا تۇسپەي تۇرعان ادامشا تومەن قاراپ ويلانىپ تۇردى دا، حاكىمدى ەرتىپ كەلگەن پەتروعا:

— پەترو، سەن جۇرە بەر. مەنىڭ جولداسىمدى ەرتىپ اكەلگەنىڭە كوپتەن كوپ راحمەت، — دەدى.

پەترو وعان ءتىس جارىپ جاۋاپ تا قاتقان جوق، العىسىنا العىس تا ايتقان جوق، ەشنارسەنى كورمەگەن ادامشا، كەلگەن ىزىمەن كەرى قاقپادان شىعىپ كەتتى. ازدان كەيىن ول اقىرىنداپ قانا باستاپ، دەريەۆنيانىڭ وڭاشا قايىرىلىس كوشەسىماعىمەن ورىستىڭ «ترويكا» دەگەن ءانىن سىزعىرىپ ايتىپ بارا جاتتى. اۋلانىڭ ىشىندە قالعان ەكى جاس جىگىت سەزدى ەندى نەدەن باستارىن بىلمەي توسىرقاعان كۇيى ۇزاق تۇرىپ قالدى. «ەي، اللاي، كادىمگى ءامىر! بۇل جەردەن كەزدەستىرەمىن دەگەن ويىم جوق ەدى. وزگەرگەن جوق، سول كۇيى! تەك قانا مىنەزىنە ازداپ سابىرلىلىق پايدا بولعان. ءابدىراحماننىڭ اتىن اتاتپاعانى تۇسىنىكتى... كولدەنەڭ قۇلاق شالىپ قالماسىن دەيتىن شىعار...»

— ەي، اللاي! — دەپ حاكىم اقىرىنداپ قانا تاڭدايىن قاقتى. — ءامىر، سەنى مەن بۇل جەردەن كەزدەستىرەمىن دەگەن جوق ەدىم. ويىما دا كەلمەگەن نارسە. قىزىق ەكەن-اۋ ءوزى... ال، جايىق قالاي؟ بۇل جەردە نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ ونەكەڭ تىڭداۋعا دايىن.

ول كۇلىمسىرەپ، ءامىردى قايتادان قۇشاقتاي باستادى.

— ءجۇر ۇيگە، مەن سەنى پاپاممەن تانىستىرايىن... سەن ايتقاندايىن تانىسسىڭ عوي، بىلتىر كوردىڭ... ءجۇر، ءجۇر! — دەپ ءامىر حاكىمنىڭ سوزىنە جاۋاپ قايتارماستان ونى قولىنان ۇستاپ ۇيگە قاراي جەتەكتەدى.

«پاپامى نەسى؟ تاعى دا ءبىر باياعىداي قۋاقىلىق نارسە ويلاپ كۇلدىرەيىن دەپ ءجۇر مە؟» — دەپ ويلادى حاكىم. ەكەۋى قولداسقان كۇيى جاس بالالارداي قۇشاقتاسىپ، تاپ-تۇيناقتاي جيناقتى عانا كەلگەن ورىس ءۇيىنىڭ كىشكەنە ەسىگىنە بەتتەدى. بۇلار ەسىك اشىپ، ۇيگە ەنىپ جايلاسقانشا كوشە جاقتان پەترونىڭ ءۇزىپ-ۇزىپ سىزعىرعان ءانى قۇلاقتارىنان كەتكەن جوق.

ۇيگە كىرە بەرگەندە-اق حاكىم تەرەزە جانىندا تۇرعان ءامىردىڭ اكەسىن تاني كەتتى...

Aپ دەگەننەن ول ساسىپ، نە دەرىن بىلمەي، مەڭدىكەرەيگە ءبىر، امىرگە ءبىر قاراپ، تابالدىرىقتان اسا الماي تۇرىپ قالدى. ءوڭى دە بۇزىلىپ كەتتى. ولگەن ادام... كازاكتار تۋراپ تاستاعان مەڭدىكەرەي... سولاي دەپ ەستىدى عوي... حاكىم باسىنداعى دوڭگەلەك قارا بوركىن الىپ عيبادات ۇستىندە شىركەۋگە كىرىپ كەلىپ، نە ىستەرىن بىلمەگەن ادامشا، ەكى-ۇش رەت باسىن يزەپ قالدى. سونان كەيىن عانا:

— اسسالاۋماعالايكۇم! — دەدى.

ونىڭ ءۇنى دە وتە اقىرىن جانە وتە جاسىپ شىقتى.

حاكىمنىڭ كىم ەكەنىن تاني قويماسا دا، ونىڭ ساسىپ قالعانىن بايقاپ، مەڭدىكەرەي سوزگە اينالدىرۋعا كىرىستى.

— ۋاعالايكۇم اسسالام. ءسالامات پا، شىراعىم... جوعارى شىڭ، جوعارى شىق! ءۇيدىڭ ناعىز ءتورىن بىردەن تابا قويۋ دا قيىن، سوندا دا وسىلاي قاراي وتسەڭ شاتاسپايسىڭ، — دەدى مەڭدىكەرەي، ءوزى تۇرعان تەرەزە جاقتى مەڭزەپ. ءبىراق حاكىم ولاي وتە قويمادى. ول ەسىكتەن جىلجىپ، ءامىر بۇرىلعان پەش جاققا قاراي ىعىستى. پەش جانىندا الاسا ساكى تۇر، سوعان وتىرۋعا ىڭعايلاندى.

بولمە ءىشى تار. ەسىكتەن كىرگەندە سول قولدا كىشكەنە ۇستەل مەن ءبىر ارقالى ەسكى وتىرعىش تۇر. مەڭدىكەرەي الدىندا تۇرعان جالعىز تەرەزە سول ۇستەل جاقتا. ال، قارسى بىتەۋ قابىرعادا ۇستىنە كورپە جاپقان اعاش كويكا كورىنەدى. سىرت كورىنىسىنە، اۋلاسىنا، ىشتەگى پەشىنىڭ تۇرىنە قاراپ ءۇيدى ورىس ءۇيى دەسە دە بولعانداي، ەدەنسىز جانە ىشىندەگى كورپە-كوپشىككە قاراپ قازاق ءۇيى دەسە دە سيارلىق.

«پاپاممەن تانىستىرايىن دەگەنى راس بولدى. سول عوي... سول كىسىنىڭ ءوزى. كادىمگى ءامىردىڭ اكەسى بولشيەۆيك مەڭدىكەرەي. ولگەنى وتىرىك بولعانى ما؟ الدە جاڭىلىس ءبىر وقيعا كەزدەستى مە؟ نانايىن با، نانبايىن با؟»..

تاڭىرقاعان پىشىندە، حاكىم ونان كوزىن العان جوق.

— مەن تانىمادىم با، بۇل بالانى. سەنىڭ الگى ايتا بەرەتىن جولداسىڭ ەمەس پە، ءامىر؟ — دەدى مەڭدىكەرەي بالاسىنا بۇرىلىپ.

ءۇي ءىشى قارا كولەڭكەلەۋ، شام جاعىلماعان شاق. ءبىراق مەڭدىكەرەي مويىنىن بۇرعاندا حاكىم ونىڭ وڭ جاق قۇلاعىنىڭ ارتىنان ءبۇتىل موينىن، جەلكەسىن وسىپ كەتكەن قامشىنىڭ ىزىندەي بىلەۋلەنىپ تۇرعان جۋاندىعى بارماقتاي ۇزىن قىزىل تاڭبانى كوزى شالدى.

— پاپا، سول — حاكىم ءجۇنىسوۆ دەيتىن رەالنوەدە وقىعان جولداسىم. بىلتىر كۇزدىگۇنى كورىپ ەدىڭ عوي تەكەدە، — دەدى ءامىر.

— مەن دە سولاي دەپ شامالاپ ەدىم. ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى بۇل بالانىڭ ءجۇزى. ءبىر كورگەننەن ەستە قالا بەرە مە!.. بىلتىر جانە سەن ەرتىپ كەلگەن كوپ جىگىتتەردىڭ ىشىندە كوردىم بىلەم...

مەڭدىكەرەي حاكىمگە قاراپ، ءسال ۋاقىت، وتكەن كۇندەردى ەسكە تۇسىرگەندەي ويلانىپ قالدى.

حاكىمنىڭ باسىنا دا الدە ءبىر شىم-شىتىرىق ۋاقيعالار ساپىرىلىسا كىرىپ، ۇشى-قيىرى جوق بۋالدىر كورىنىستەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەلەستەي ءتۇستى. ول قانشا تىرىسسا دا مەڭدىكەرەيدىڭ كورگەنىن، سەزگەنىن ەڭ بولماسا شامامەن دە كوز الدىنا كەلتىرىپ، ويىنا ورە المادى. ءولدى دەگەن مەڭدىكەرەيدىڭ ولمەي قالعانى، ءبىراق ءولىم اۋزىنان قالىپ كوپ شىرعالدى ۋاقيعالارعا كەزدەسكەنىنە حاكىم كۇمان كەلتىرگەن جوق، ويتكەنى بۇعان اناۋ موينىنداعى بىلەۋدەي قىزىل تىرتىق تاڭبا، دەنەسىن بۇتىندەي قوزعاپ موينىن ارەڭ بۇرىپ تۇرعان بۇل كىسىنىڭ اۋىر قيمىلى ايعاق تا ەدى. ءبىراق بۇل ادام زورعا نانارلىق، ومىردە شىن كەزدەسكەندىكتەن عانا كۇمانسىز سەنەرلىك تاريحتى حاكىم سوڭىنان — سول كۇنى تۇندە جولداسىنىڭ اۋزىنان ەستىدى...

3

...مارتتىڭ 27 كۇنى بىكوۆتاردىڭ كورشىسى يۆان اندرەيەۆيچ گرەچكو ات قامىتىنىڭ سوگىلىپ كەتكەن شۇجىعىن تاسپالاپ وتىر ەدى. يگناتتى ىزدەپ تەرەزەدەن قاراعان مارفانى ول بايقاعان جوق-تى. كوزىلدىرىگى يمەك مۇرنىنىڭ ناق ۇشىنا دەيىن ىعىسىپ، جىپتىكتەي سمولالى تاسپامەن شۇجىقتىڭ سوگىلگەن جەرىن مۇقياتتاپ قايىعان، بار ىنتا-جىگەرى قامىتقا اۋعان بولاتىن. «بەرىگىرەك بولسىن» دەپ ول سوگىلمەگەن جەرىن دە سيرەگىرەك ەتىپ جورمەپ، كوپكە دەيىن قامىتتى ەندى قايتىپ جاماماستاي ەتكەن.

— ...كوكتەم جاقىن. ات كۇيلى. تەمىر ساباننىڭ تۇرەنى مەن قىلىشى دا شىڭداۋلى. قامىت، پوسترومكا دا ساي تۇرعانى ءجون. يۆان اندرەيەۆيچ دوڭگەلەك شارۋاشىلىقتىڭ ءبۇيىرىن ورتا ءتۇسىرىپ، اجارىن سىندىرعان ەمەس. جەر ۋاقىتىندا جىرتىلىپ، تۇقىم ۋاقىتىندا سەبىلەدى. ايەلى مەن ەكەۋى پىشەندى دە الدىمەن شاۋىپ، ەگىندى دە ەشكىمنەن كەيىن جيناعان ەمەس. قورا-قوپسىسى دا كۇزگە دەيىن مايلانىپ-سايلانىپ، ات پەن سيىردىڭ، شوشقانىڭ سارايلارى دا ءۇي سياقتى ءارى تازا، ءارى جىلى.

يۆان اندرەيەۆيچتىڭ قۇجىراسى دا سىرتىنان قاراعاندا جۇمىرتقاداي... ومىرىندە سوزگە ساراڭ يۆان اندرەيەۆيچ سحود، جيىلىس تۇگىل ءۇي ىشىندە دە ءتىل بەزەمەيتىن. سويلەۋگە بوس ۋاقىتى جوق اتتىڭ، سيىردىڭ، شوشقانىڭ استىن تازارتىپ، ءشوپ سالىپ، جەمدەپ، جايلاستىرعاننان كەيىن دە وعان ءىس كوپ. ول ەسكى كيىز بايپاق ۇلتارادى، ەتىك جامايدى، تىرناۋىش، ايىر، كۇرەك ساپتايدى. بالتاعا، بالعاعا قول قالت ەتكەندە بىرنەشە باسى ارتىق ساپ دايىنداپ قويادى. بالا جاس، ايەل ءۇي شارۋاسىندا. ءوزى بولماسا كىم ىستەر!

بۇگىن دە سول كوكتەم قامى، باسقاسىنىڭ ءبارىن ءبىرىڭعايلاپ، ەندى قامىت جاماپ، ونى ءبىتىرىپ، جۇمىسىنا ناساتتانعانداي، ءبىر كوتەرىڭكى پىشىندە وتىر.

— يۆان گرەچكو، كيىن، جۇمىس بار، — دەدى ارحيپ، ۇيگە كىرىپ كەلىپ.

يۆان اندرەيەۆيچ ونىڭ قالاي كىرىپ كەلگەنىن بايقاماي قالدى، ءارحيپتىڭ دىبىسى دا ەستىلگەن جوق. «سىرتقى قاقپا، ىشكى سەنەكتىڭ تيەگى سالىنعان سياقتى ەدى» دەپ ويلادى ول ەسىكتىڭ قاق كوزىندە تالتايىپ تۇرىپ العان ءتورتباق ءارحيپتىڭ قىزىل-تارعىل كوزىنە قاراپ.

— تانىماي تۇرسىڭ با، نەگە ەدىرەيە قالدىڭ، قوراسىنان ۇرىككەن ساۋلىقتاي، — دەدى ارحيپ جۋان داۋىسپەن، كالاشنيكوۆتار مەن پەسكوۆتاردىڭ وكتەمدىگىنە گرەچكو تۇگىل سول ماڭداعى كازاكتاردىڭ وزدەرى دە قارسىلىق ەتە المايتىن. ونىڭ ۇستىنە ارحيپ پەسكوۆ اراق ءىشىپ كەلگەن، سۇزەگەن بۇقاداي باسىن قيسايتىپ تالتايىپ تۇرىپ الاتىنى — اراق ىشكەندەگى ادەتى. مۇنداي كەزدە ول قول دا جۇمسايدى، ونىڭ بۇل مىنەزى جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى.

— سەن ءسۇدىنسىز حوحول، ءبىز كوميسسارلاردى قاماپ جاتقاندا ۇيىڭدە جاسىرىنىپ وتىراسىڭ ءا؟ — دەدى ارحيپ كۇرىلدەپ. — بول، تەز! قولىڭا... سۇيمەن ال!

يۆان اندرەيەۆيچ جالما-جان اياعىنا كيىز بايپاق، ۇستىنە شولاق تونىن كيدى. قايدا باراتىنىن، نە ىستەيتىنىن ول سۇراعان دا جوق، سۇراۋعا شاماسى دا كەلمەدى. باسقالارداي ءسوز ايتىپ، قارسىلاسىپ، تالاسىپ كورمەگەن شارۋا، قاربالاس ۋاقىتتا كىرىپ كەلىپ داۋىس كوتەرگەن ءامىرشىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇرە بەردى.

ۇيدەن شىعىپ، اۋلادان سۇيمەن تاۋىپ العاننان كەيىن گرەچكوعا:

— اندا، جاعاعا! — دەپ بۇيرىق بەردى ارحيپ.

ءارحيپتىڭ قاراڭعىدا يەك مەڭزەگەن جاعىنا قاراي يۆان اندرەيەۆيچ ءجۇرىپ وتىرىپ سەلونىڭ شەتىنە شىقتى. يامبۋلاتوۆ وزەنى گرەچكونىڭ ۇيىنەن الىس ەمەس ەدى، نە بارى جارتى شاقىرىمداي-اق جەر-دى. ناق جاعاعا كەلگەندە سول جاق قولدا، قىر باسىندا قاراۋىتقان ءبىر نارسە كورىندى. سول قاراۋىتقانعا قاراي قولىن سىلتەپ ارحيپ پەسكوۆ:

— كوردىڭ بە انانى؟ مەنىڭ شاپقان كوميسسارىم... تومەن ءتۇس. مۇزدى وي دا، سۇيرەپ اپارىپ سۇڭگىت جىلىمعا، ءتۇسىندىڭ بە؟ قيمىلدا، ءسۇدىنسىز حوحول...

جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن، قايدان كەلگەنىن، ونى ارحيپتىڭ قالاي شاپقانىن يۆان اندرەيەۆيچ بىلگەن جوق، ول تەك تومەن وزەنگە ءتۇستى دە، الىپ كەلگەن سۇيمەنمەن يامبۋلاتوۆكانىڭ قالىڭ مۇزىن قارشىلداتا سوعىپ، جىلىم ويا باستادى. ومىردە كوپ نارسەنى كورگەن تاجىريبەلى شارۋا «سۇيرەپ اپارىپ سۇڭگىت جىلىمعا» دەگەندە مۇزدىڭ قاي جەرى جۇقا، الدىمەن سونى ويلاعان. قىس قار قالىڭداۋ ءتۇسىپ، مۇزى جۇقالاۋ قالاتىن ءبىر ءيىننىڭ قايرىلىسىن ول بىردەن تاپتى دا، سول جەردى تەسۋگە كىرىستى. ءبىراق قىسى ۇزاق ءارى سۋىق بۇل ولكەنىڭ جۇقا دەگەن مۇزى دا ارشىنعا جۋىق بولاتىن. وتكىر سۇيمەنى وندىرە ومىرسا دا، يۆان اندرەيەۆيچ قاپەلىمدى سۋعا جەتە المادى. ول ءبىراز سوققاننان كەيىن بۋسانىپ قۇلاشى جازىلا ءتۇستى، ءبىراق جىلىم ويا سالۋ جەڭىل جۇمىس بولمادى.

— ءالى دە ۇزاق وياسىڭ با سەن، حوحول؟ — دەدى تاعى دا ارحيپ.

ول بۇل جولى اسا مۇقاتپاي، «ءسۇدىنسىز» دەگەن ءسوزدى قوسپادى.

— ويامىن عوي، — دەدى يۆان اندرەيەۆيچ كۇمىلجى داۋىسپەن.

ۇزاق ۋاقىت وياتىنىن، الدە تەز بىتىرەتىنىن ول اڭگىمەلەپ تۇرمادى، توپتاپ قىزمەتشى جالداپ، ولارعا قوجايىندىق ەتىپ ۇيرەنىپ قالعان پەسكوۆتار مومىن شارۋالارعا دا، كورشىلەس دەريەۆنيانىڭ ادامدارىنا دا تەڭدىك بەرمەيتىن. اسىرەسە گرەچكو سياقتى داۋ-جانجالعا بارمايتىن جاسقانشاق ادامدارعا دەگەنىن ىستەتىپ ادەتتەنگەن-دى.

گرەچكولار كوپ زاماننان بەرى وسى ولكەدە ورىن تەۋىپ، بايىرعى حالىق بولىپ كەتسە دە، وزگەگە وزبىرلىق ىستەپ كورمەگەن، ءوز ەڭبەگىمەن عانا جەر-سۋ بايلىعىنا يەمدەنگەن جاندار ەدى. ولاردىڭ ءتىپتى «حوحول» اتى قالماعان بولاتىن، الداقاشان كازاكتار قاتارىنا قوسىلىپ اسكەر ەسەبىندە بولسا دا، بۇل جەردەگىلەر وزىنەن ءبىر ەلى بولسا دا تومەن سانايتىن.

جاسىنان ءبىر كىسىمەن قارسىلاسىپ كورمەگەن يۆان اندرەيەۆيچ ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ايتقانىن ىستەيتىن جان-دى. اسىرەسە ستانيسا اتامانى قىزمەت جونىندە جۇمسايتىن شابارمان كەرەك بولسا گرەچكونى جۇمسايدى؛ ال ات كەرەك بولسا — ونىڭ اتىنا ەڭ ءبىرىنشى كەزەك كەلەدى دە تۇرادى. اتاماننىڭ سىنعان قاقپاسى مەن قيراعان ارباسىن دا تۇزەي سالاتىن گرەچكو.

بۇگىن ولگەن كوميسساردى اعىزىپ جىبەرۋگە شىققان ماس ءارحيپتىڭ قولىنا سول يۆان اندريەۆيچ ىلىكتى.

سوتقار بۇقاداي كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ گۇرىلدەپ پارمەن ەتكەن ءارحيپتىڭ ول الدىنا ءتۇسىپ ەمپەڭدەي بەردى دە، ءلام-ميم دەمەستەن سۇيمەندى ءقازىر قالىڭ مۇزعا بويلاتا سوعىپ جاتىر. ونىڭ جىلىمدى ويىپ، ولىكتى اعىزىپ، بۇيرىقتى ەكى ەتپەي ورىنداپ قايتاتىنىنا ارحيپ كۇماندانعان جوق. ول دارينسكىدەن بۇيرىق الىپ كەلگەن زاحارمەن بىرگە بولشيەۆيك بىكوۆتىڭ «ءىسىن» اياقتاسۋعا اسىقتى. مۇز ويعان ەڭبەگىنە قالتاسىنان تولەيتىن اقىسىنداي ۇسىنىپ ارحيپ:

— يۆان، سەن انا كوميسسار كيرگيزدىڭ شينەلىن شەشىپ ال. مۇز استىندا ول شينەلسىز دە توڭبايدى. كەرەك دەسەڭ ەتىگىن دە الارسىڭ، — دەپ، اياعىن ايۋشا تەڭسەلە باسىپ، كەرى قايتىپ كەتتى...

وزەن باسىنا نەگە اكەلگەنىن يۆان اندرەيەۆيچ عانا تۇسىنگەندەي بولدى. «كوميسسار؟ كيرگيز!.. جارامسىز ءىس ىستەگەن سوعىلعاندار. قۇدايدان دا قورىقپايدى»، — دەدى ول ىشىنەن، — بىكوۆ قولىنا تۇسسە ونى دا ولتىرەدى عوي. نەشە كۇننەن بەرى ءتىسىن قايراپ ءجۇر كالاشنيكوۆتار. كىرىسكەن ىسىنە ىجداعاتتى شارۋا قالاي دا جىلىمدى ويىپ ءبىتىرۋ نيەتىمەن بولدى دا، ول ىلكى ويىن تۇپتەمەدى. قايدان كەلگەن كيرگيز كوميسسارى، ونى قالاي قولعا ءتۇسىردى دەگەن سۇراقتار ويعا بىردەن كەلە دە قويمادى.

كەشكە قاراي كۇن ەداۋىر سۋىتىپ، كۇندىز بەتى جىبىگەن قار مەن مۇز قاتىپ تا ۇلگىرگەن. ءبىراق، يۆان اندرەيەۆيچ سۋىقتى سەزگەن جوق، سۇيمەندى ءبىر قالىپپەن، بۋسانىپ العان كۇيى سوعا بەردى. ۇزدىكسىز قيمىلداپ، ولىك كەپتەلمەي سيارلىق جىلىمدى ويىپ بولعاننان كەيىن عانا ول تونىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى؛ ەڭسەسىن كوتەرىڭكىرەپ، دەمىن الدى، سۇيمەنگە سۇيەنىپ تۇرىپ جان-جاققا كوزىن سالدى.

ساي ءىشى تەرەڭ. بۇل جەردىڭ سۋى دا مول. الا قىستاي سەلونىڭ مالىنا جەتىپ جاتقان سۋ. «مال ىشەتىن، سۋ الاتىن ۇلكەن ويىقتان تومەن بولعانمەن بۇل ادام سۇيەگى سۋ تاسىعانشا مۇز استىندا قالادى... مال سەزگىش. اسىرەسە ات ولىك بار جەردەن سۋ ىشپەيدى. ادامعا دا اۋىر قاندى سۋ...» دەپ ويلاپ ول باسىن شايقاپ تۇردى دا، الدەنەنى ىزدەگەندەي جوعارى قارادى.

وزەن ۇستىنە توڭكەرىلگەن قىسقى اسپاننىڭ بوز كۇمبەزى.

ەسەپسىز باياعى كوپ جۇلدىز... اسپان ۇلكەن قىرمان سياقتى دا، قۇس جولى بەينە ءبىر كۇرەكپەن ۇشىرعان بيدايدىڭ جوندانعان ۇيىندىسىندەي: ونىڭ قۇيرىق جاعى ءسۇيىر قۇيىمشاقتانىپ بارىپ شاشىلىپ كەتكەن.

سوناۋ قۇس جولىنىڭ ارمەن كەتكەن باس جاعىندا كالمىكوۆ بار — يۆان اندرەيەۆيچ تۋىپ-وسكەن جەرى. بەرجاعى جالپاق جاتقان كيرگيز دالاسى. كيرگيز دالاسىمەن كوشىپ ول جاس كەزىندە قۇرمانباي سەلوسىنا كەلىپ ورنالاسقان. قۇرمانباي كيرگيز ىشىندەگى ورىس دەريەۆنياسى. ورىس، كيرگيز ارالاسىپ جاتقان تامىر-تانىسى مول جەر. ول سول جەرلەردى كوز الدىنا كەلتىرىپ ءبىر ورالىپ ءوتتى دە، «كيرگيز كوميسسارى» جاتقان جاققا موينىن سوزدى. مۇمكىن سول جاقتان كەلگەن كيرگيز اجالىن وسى جەردەن تاپتى ما؟!

تەمىرقازىق پەن ۇركەردىڭ الشاقتىعىنا قاراپ يۆان اندرەيەۆيچ جازدىڭ، قىستىڭ كەيبىر سيپاتتارىن بولجال ەتەتىن، قاراڭعى تۇندەردە جاز كۇنى باعىتتى، ۋاقىتتى ايىراتىن. سول ادەتىمەن ءقازىر دە تەمىرقازىققا قاراپ «ءتۇن ورتاسى» دەپ ەرنىن جىبىرلاتتى.

ول قىر باسىنا شىققاندا شىنىندا دا سەلو ءۇستى ءارى ءۇنسىز، ءارى قيمىلداعان جاننىڭ قىبىرى بىلىنبەيتىن ەدى. ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىندە جىلتىراعان شام جارىعى سيرەك، ارەگىرەكتەگى ستانيسا اتامانىنىڭ كونتورى جاقتا عانا جارىق بار؛ نە اتتىڭ، نە ادامنىڭ ءجۇرىسى ءتارىزدى ءبىر بولماشى دىبىس قۇلاققا شالىنىپ، ول دا كەشىكپەي جوعالىپ كەتتى.

ولىككە ەكى-ۇش قادامداي قالعاندا ونىڭ قۇلاعىنا ءالسىز عانا ىڭىرسىعان ادامنىڭ دىبىسىنداي ءبىر دىبىس شالىندى دا، ول كىلت تۇرا قالدى. ءبىر مينۋتتاي ۋاقىت وزدى... دىبىس ەندى قايتىپ شىقپادى. سەڭسەڭ بوركىنىڭ جيەگىن كوتەرىڭكىرەپ قويىپ يۆان اندرەيەۆيچ قۇلاعىن توسىپ تاعى دا ءبىر مينۋت دەمىن ىشىنە تارتقان كۇيى، قيمىلسىز شانشىلىپ قالدى. ءۇن دە جوق. قىبىر دا جوق. ول جاتقان ادامعا جاقىنداي ءتۇستى. «مۇمكىن ەمەس. قۇلاق قاتەلەسكەنى مە؟! دىبىس بولعان كۇندە...» جاتقان ادامعا ءتونىپ كەلىپ ەڭكەيە ءتۇستى. ادام ەتبەتتەپ ءتۇسىپ، قارعا تۇمسىعىن تىعا، شانشىلا قۇلاعان، ءبىر قولى استا، ءبىر قولى سوزىلعان كۇيى قالىپتى. باس كيىمى ءبىر قادامداي جەردە، سول جاعىندا جاتىر. وڭ جاعىنداعى قاراۋىتقان ءبىر كىشكەنە زاتقا ءۇڭىلىپ ەدى، ونىڭ قارعا شانشالىپ قالعان ناگان ەكەنىن ايىردى، ناگان وڭ قولدان ءبىر قارىستاي جەردە جاتىر دا، قولدىڭ الاقانى جازىلىپ كەتكەن، بىلەزىگىنە دەيىن اشىق. سول اشىق جاتقان بىلەزىگىنەن ۇستاپ كوتەرە تارتىپ يۆان اندرەيەۆيچ ولىكتى شالقاسىنان سالماقشى بولدى. ونىڭ ءجۇزىن كورۋگە، قانداي ادام ەكەنىن بايقاۋعا تىرىستى. ۇستاعان قولى قانعا بىلعانىپ، مۇزداپ قاتىپ قالعان، ءبىراق بىلەگى جىلى سياقتانىپ كەتتى. ول جالما-جان اۋدارىپ شالقاسىنان سالعاندا ولىك بولار-بولماس ىشقىنىپ دىبىس بەردى...

ولىكتىڭ ءتىرى ەكەنىن گرەچكو العاشقى ءالسىز ىڭىرسىعان دىبىس شىققاندا-اق سەزىپ ەدى، ءقازىر بۇعان ونىڭ كوزى انىق جەتتى. ول شاپشاڭداپ جانىندا جاتقان شوشاق تىماقتى جارالى جاننىڭ باسىنىڭ استىنا جاستىق ەتىپ سالدى دا، كوزىنە ءتۇسىپ بەتىن قاپتاپ قالعان قازاقى قارا بورىكتى باسىنا دۇرىستاپ كيگىزدى، قولدارىن جوندەپ، اياقتارىن تۇزەدى. شينەلدىڭ تۇيمەلەرى سالۋلى، جاعاسى كوتەرۋلى ەكەن. «ءتىرىلىپ، ادام بولارلىق جان با، الدە اقتىق دەمى جاقىنداعان ءۇمىتسىز ءتىرى ولىك پە؟» دەگەن وي كەلدى وعان. كۇدىكتى ەكى ۇشتى وي ونىڭ قولىن شالا-جانسار ادامنىڭ قوينىنا ەرىكسىز اپاردى. جۇرەك سوعىپ جاتىر...

ءۇش جىلداي گەرمان سوعىسىندا بولىپ، تالاي قيىنشىلىقتى باستان كەشىرگەن، تالاي ولىكتى جەرلەپ، تالاي جارالى جاندى سۇيرەپ، ۇرىس ورتىنەن كەرى الىپ شىققان كارى سولداتتىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى، ايانىش سەزىمى بيلەپ، قالاي دا قۇتقارۋ، ءعارىپ جانعا كومەك كورسەتۋ بورىشى وزىنەن ءوزى جەتەكتەدى. قالاي اپارۋ كەرەك؟ ارقالاپ تەز جەتكىزە الار ما؟ قانىن ءسۇرتىپ، جاراسىن بايلاپ، اۋزىنا سۋسىن تامىزباسا السىرەي بەرمەي مە؟ ول كوپ ويلانباي-اق ۇيگە قاراي جۇگىردى. ۇيگە جەتكەنشە: قايدا جاتقىزۋ كەرەك، جاراسىن قالاي بايلاپ، قالاي كۇتۋ كەرەك، بارىنەن دە قيىنى — جۇرت كوزىنەن قالاي تاسالاۋ كەرەك، ول ءبىر مۇلتىگىن قالدىرماي مۇقياتتاپ جان-جاعىن ابدەن ويلاپ شىقتى.

— تەز مونشانىڭ شامىن جاعىپ، ءىشىن ءسۇرت، ەسىك-تەسىگىن قىمتا، پەشتىڭ توبەسىن قايتادان جاپ، — دەدى ول ايەلىنە، ەسىكتەن اسىعا كىرگەن بويى.

ايەلى ەشنارسەگە تۇسىنبەي ونىڭ جۇزىنە تاڭدانا قاراپ، اۋزىن اشىپ قالدى. «اتامان ءبىر جۇمىس تاپسىردى ما؟ مونشانىڭ كەرەگى نە؟..»

— ...تەزدەت، قاتىن، سوڭىنان كورەسىڭ... ۋاقىت جوق، — دەپ ول كەرى شىعىپ كەتتى.

جارتى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەن شامادا كىشكەنە بوق "شاناعا سالىپ اكەلگەن جارالى ادامدى ەرلى-زايىپتى گرەچكولار مونشاعا كىرگىزدى. ءساتى بولعاندا، كەشتە عانا وزدەرى شومىلعان كىشكەنە مونشانىڭ ءىشى ءالى ىستىق ەكەن. استىنا پالاس توسەپ، باسىنا جاستىق ەتىپ شينەلىن سالىپ جاتقىزىپ، بۇكىل مويىن مەن جەلكەنى، بەت-اۋزىن جاۋىپ كەتكەن قاندى ءسۇرتىپ تازارتىپ، بايلاپ، ەسى كىرمەگەن جارالىنىڭ اۋزىنا سپيرت تامىزدى. گرەچكونىڭ اسكەري فلياگى دا، ونىڭ ىشىندە «كەرەك كۇنگە» ارناعان ءسپيرتى دە ساندىق تۇبىندە جاتىر ەكەن. جارالى جان ءبىرازدان كەيىن كوزىن اشتى... بۇل گرەچكونىڭ تامىرى ءابىلقايىر ايتييەۆتىڭ ۇيىندە الدەنەشە رەت كورگەن تانىس ادامى ەكەن...

جۇمىستى تياناقتاپ ءبىتىرىپ، جاتقان كەزدە:

— ارحيپ ءبىلىپ قويسا باسىڭا پالە كەلەدى. بۇل سەنىڭ سورىڭا تاپ كەلگەن ادام، — دەپ ايەلى ۋايىم ايتا باستاپ ەدى، وعان يۆان گرەچكو:

— بىلمەيدى. بۇگىن مونشادا، تۇنەيدى. ەرتەڭ تۇندە ابلاشكاعا جەتكىزىپ بەرەمىن. مۇز ويدىم، ءوزى كوردى. سالماعانىمدى قايدان بىلەدى، وزەننىڭ استىن تىنتە مە؟ ۇيىقتاي بەر، — دەدى.

كوپ ۋاقىتتان بەرى كورمەي ءىشى پىسىپ، كۇندە اۋزىنان تاستامايتىن جولداسىمەن ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن بولمەي مەڭدىكەرەي بالاسىنا «جارامدى بايلاپ بەرە قوي» دەمەدى، ءبىر قولىمەن ءبينتىن ءوزى شەشىپ، ءوزى قايتادان وراپ بايلاستىرىپ جاتتى.

— ...ماعان پاپامنىڭ قاسىنان قىل ەلى شىعۋعا بولمايدى. جاراسى ءالى جازىلىپ بىتكەن جوق. كوردىڭ بە انە، ءوزى بايلاپ جاتقانىن. اۋرۋ بولسا دا قاراپ وتىرمايدى. وسى كۇنى وترياد ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن قولعا الىپ كۇنى-تۇنى سونىڭ قامىندا ۇيىقتامايدى، قولىم دارمەنسىز، ءحالىم ناشار دەپ ءبىر ايتقان ەمەس. «مۇنان دا جامان بولۋعا مۇمكىن ەدى، بۇعان دا شۇكىرشىلىك» دەپ جازىپ-سىزىپ، كەلگەن جىگىتتەرگە اقىل ايتۋمەن بولادى. شىنىندا شۇكىرشىلىك! ويبوي، تالاي اۋىر مينۋتتەر باستان ءوتتى عوي. ابەكەڭ مەنى تەكەدە پاتەرىنە شاقىرىپ الىپ پاپامنىڭ «ولگەنىن» ەستىرتكەندەگىنى ايت... وي، مەنىڭ سول كۇندەردە قۇر سۇلدەم قالدى عوي...

— بىلەم عوي.

— ...اللاي، سونان ۇيگە كەلسەم، ادام نانعىسىز حيكايا. قوي، ونى سوزبەن جەتكىزىپ بولارلىق ەمەس. مامامدى مەن: «جاي كۇندە جىلاپ وتىراتىن بوس ادام، ءقازىر شاشىن جايىپ الدىمنان شىعادى عوي» دەپ ويلاسام، «اينالايىن ءامىرتاي، ايتەۋىر مولدا قاينىم جانىن الىپ قالدى اكەڭنىڭ. وي، قۇلىنىم، ايتپەگەندە جەتىم قالاتىن ەدىڭ! بوزداعىم! بوتام!» دەپ قۇشاقتاي. ءتۇستى. الىستان-اق كوڭىلىم بۇزىلىپ، ىشتەي قالتىراپ كەلگەن باسىم باقىرىپ قويا بەردىم. مۇنداي اششى جاس كوزدەن شىعىپ كورمەگەن بولار! تۇسىنگەنىم جوق. مامامنىڭ ءسوزى مەنىڭ دومبىققان ميىما قونعان جوق، نە ايتقانى قۇلاعىما جەتكەن جوق، وكسىگەن كۇيى وكسي بەردىم... «ءقايتسىن-اۋ، قارعاتايىم، ولەدى دەپ ويلاعان عوي» دەيدى مامام ماعان قوسا وكىرىپ جىلاپ تۇرىپ. نە كەرەك، ول كۇنگى مەنىڭ جايىمدى سەن كورسەڭ، ەسىڭ شىعىپ كەتەر. ءبىراق، سەن ءوز باسىڭا كەلمەگەنسىن، تۇسىنبەيسىڭ عوي. جانە ونىڭ ۇستىنە بەلگىلى ونەكە بولعانسىن...

— ءامىرجان، سەن مەنىڭ تاريحىمدى ايتىپ وتىرسىڭ با؟ ول ۇزاق اڭگىمە، ونى قوي، — دەدى مەڭدىكەرەي اقىرى ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ. ءسويتتى دە حاكىمگە قاراپ: — شىراعىم، مۇنان دا جامان بولۋى مۇمكىن ەدى. بۇعان دا شۇكىر. ەگەر دە گرەچكو سياقتى ادال جان تال كەلمەگەندە، ابدەن قيىن بولاتىن ەدى. ابدەن قيىن. ەگەر دە قانىشەر كازاكتىڭ ءبىرى كەز كەلسە قايتەر ەدى — سۋ تۇبىنە كەتەر ەدىم. ءبارىمىز دە شارۋانىڭ بالاسىمىز،. دۇنيەدە شارۋادان ادامگەر جان جوق. ءوزىن بۇرىن كورۋشى ەدىم، ابىلقايىردان تالاي رەت قوي تەرىسىن الىپ كەتىپ ءجۇرۋشى ەدى ءبىر شارۋا ورىس، مەن بۇرىن ونىڭ فاميلياسىن دا بىلمەيتىنمىن.. اناۋ، كۇنى ءابىلقايىر ايتتى بار ۋاقيعانى. گرەچكو دەيتىن ترەبۋحانىڭ ادامى ەكەن. اجالىمنىڭ جوقتىعىنا قاراي سول ءابىلقايىردىڭ تانىسىنا تاپ كەلگەنىم جانە نۇرعاليدىڭ ۇيدە بولعانى مۇنداي كورىم بولار ما! وڭ قارىمنىڭ سىلىپ تاستالماعان جەرى جوق، ىشپەگەن ءدارىم دە جوق، اقىرىندا ايتەۋىر اي جارىم جاتىپ ءتاۋىر بولدىم، شىراعىم. مينا يىعىمدى كوتەرە الماعانىم بولماسا، ەشتەمە ەمەس. توپشى سىڭىرىمە زاقىم كەلگەن بە قالاي، ەي، ءبىر قولسىز دا ادام ىسكە جاراي بەرەدى، ەشتەمە ەمەس، — دەدى مەڭدىكەرەي، قوزعالمايتىن وڭ قولىنىڭ ساۋساقسىز الاقانىن اشىپ، جۇمعانداي قوزعاپ وتىرىپ.

حاكىم ونىڭ وڭ قولىنىڭ قوزعالمايتىنىن جانە ساۋساقتارىنىڭ ءۇسىپ ءتۇسىپ قالعانىن جاڭا عانا كوردى. ول بىرەر ساعات بۇرىن مەڭدىكەرەيدىڭ قيسايىڭقىراعان باسى مەن بىلەۋدەي قىزىل تاڭبالى موينىن عانا كورىپ، ىشىنەن اياپ وتىر ەدى. ال، ونىڭ ءۇسىپ تۇسكەن مولتاق ساۋساق ورىندارىن بايقاعان دا جوق-تى.

— سەن جونىندە مەن، شىراعىم، قالەن ۋچيتەل مەن ءابدىراحماننان ەستىگەنمىن، جاقسى بىلەمىن، سىرتىڭنان قانىقپىن. وقىعان سانالى جىگىتتىڭ ەلىنە قىزمەت ەتۋى — ادامدىڭ بورىشى. ريەۆوليۋسياعا ارالاسىپ، ونى قولداۋ — سول بورىشىڭدى اتقارۋ دەگەن ءسوز. بۇل قادامىڭدى مەن قاتتى قولدايمىن... — دەدى ازدان كەيىن مەڭدىكەرەي حاكىمگە.

ارالارىندا بولىپ بۇرىن-سوڭدى سىر-پىكىرلەرىن بىلمەسە دە، ءوزى باسقا وقۋشىلاردان كورى ريەۆوليۋسيونەرلەرگە قاشىقتاۋ جۇرسە دە حاكىم ورالدا دميترييەۆ پەن چەرۆياكوۆتىڭ، ءابدىراحمان مەن ساقىپكەرەيدىڭ اتتارىنا كوپتەن قانىق-تى. امىردەن مەڭدىكەرەيدى دە شەت-پۇشپاقتاپ ەستىگەن بولاتىن، ونىڭ مەزگىلسىز ءولىمىن، جولداسىمەن بىرگە ازالاعان-دى. بۇل ادامداردىڭ ءبارىن ول جۇرتتان اسقان شەشەن، ەر جۇرەكتى قاھارمان، تەڭدەسى جوق بىلگىر جاندار دەپ تۇسىنەتىن. بۇلاردىڭ ءىسى ەكەنىن ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن، ىستەي المايتىن ءىس دەپ ويلايتىن. «الماعايىپ، ەكىتالاي، ءقاۋپى مول، قاتەرى كۇشتى ءىس» دەپ كەيدە ويلاۋعا دا قورقاتىن. ال، مەڭدىكەرەيدىڭ «ءولىم اۋزىنان قايتقانىن»، ادام نانباستاي قيلى-قيلى كەزەڭدەر مەن اۋىر بەينەتتەردى باسىنان كەشىرگەنىن ەستىگەننەن كەيىن حاكىم بۇل ادامدى وتە-موتە قۇرمەتتى، اسقان كەمەڭگەر دەپ ءبىلدى.

«وقىعان سانالى جىگىت... ريەۆوليۋسياعا ارالاسىپ، ونى قولداۋ — بورىشىڭدى اتقارۋ. بۇل قادامىڭدى مەن قاتتى قولدايمىن»، — دەيدى. وسىلاردىڭ قاتارىنا ىلىگۋگە جاراعانىم با؟!

ونىڭ بويىن نە ءبىر ادام سيپاتتاپ بولمايتىن سەزىم بيلەپ كەتتى. ول ءابدىراحماندى دا، مىنا وتىرعان ۇلكەن كىسىنى دە قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ العىسى كەلدى.

— ابەكەڭ قايدا، ءقازىر؟ — دەدى ول نە دەرىن بىلمەي كۇلىمسىرەپ.

— ابەكەڭ بە؟ ابەكەڭ... — دەپ مەڭدىكەرەي سوزىپ، جاۋاپ ازىرلەگەندەي ءمۇدىرىپ قالدى. — ابەكەڭ وسىندا... جوق... ءبىر تاپسىرمانى ورىنداۋعا كەتتى. سەنىڭ اتىڭ حاكىم عوي. حاكىم، سەن قاراعىم، پالەنشە قايدا، قاي جەردە ءجۇر، نە ىستەپ ءجۇر دەپ سۇراما. مۇنداي جۇمىستى ادامنىڭ ءىشى عانا ءبىلىپ قويعانى جاقسى...

ول حاكىمنىڭ بەتىنە قاراپ ەزۋ تارتتى.

حاكىم باسىن يزەدى.

— ...مەن سەنى مۇنان بىلاي قاراي «ستۋدەنت» دەسەم، وعان ارلانبايسىڭ با؟ بىزدە وسىنداي ءبىر ساقتىق ەسەبىندە شىن اتىن اتاماۋ ادەتى بولادى...

حاكىم تاعى دا باسىن يزەدى.

— ...ارينە، ءقازىر ەمەس، كەيىن. — مەڭدىكەرەي حاكىمگە ەندى شۇيىلگەندەي پىشىنمەن ويلانا قارادى دا: — سەندەرمەن اۋىلداس تا، بولىستاس تا كىسى ەمەس، ءبىراق سەن ونى ءبىلۋىڭ كەرەك، بىلمەسەڭ دە اتىن ەستىگەن شىعارسىڭ. سەندەردىڭ جاعىڭدىكى. اقمەتشە دەيتىن ءبىر بەلگىلى ادام بار...

— قاي اقمەتشە؟ مۇقاممەتشين بە؟ — دەدى حاكىم جۇلىپ العانداي.

— تاپ ءوزى. ايتتىم عوي، سەن ونى بىلۋگە ءتيىستىسىڭ. بەلگىلى ادام.

— ول بىزگە جاقىن جيەن. قىزىل نارلى اقمەتشە.

— ءىمم. ءتىپتى جيەن بە سىزگە؟! قىزىل نارلى. ارعىماق جىلقىلى. وقىمىستى اقمەتشە. جيەن بولعانى جاقسى دا، جامان دا. تۋعان جيەن بە؟

حاكىم قىسىلىپ قالدى. «نەگە سۇرايدى!.. ءبىر نارسەگە... كۇدىكتەنە مە؟..» — دەپ ويلادى.

مەڭدىكەرەي جاعىن سيپاپ ويلانىڭقىراپ تۇردى دا:

— وسى اقمەتشە جونىندە ءبىر اڭگىمە ءبىلىپ قايتساڭ قالاي بولار قالادان؟ ءبارىبىر «قالاعا بارامىن، مەكتەبىمدى كورگىم كەلەدى» دەدىڭ عوي. ەشكىم تەرگەپ-تەكسەرىپ جۇرمەس پە، قالاعا بارعانىڭدى؟ كازاك-ورىستار قاتال جانە ساق حالىق.

حاكىم باسىن يزەپ:

— وتە جاقسى. ءبىلىپ قايتايىن، — دەدى.

— ەندەشە، حاكىم، سەن بىلاي ەت: سول ءسىزدىڭ جيەن اقمەتشەڭىز ءقازىر تەكەدە. نوعاي مەشىتىنىڭ تۇبىندە پاتەرى بار، سونى تاۋىپ ال. جيەنىڭمەن ناعاشىسى ەسەبىندە «جاقىندىق» تىلمەن سويلەس. ءبىراق ساق بول، ەشبىر سىر بەرۋشى بولما ءبىز جونىندە. اقمەتشە جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ ءپودريادىن تاسىپ ءجۇر. بۇل جولى اسا قۇندى ءبىر جۇك جەتكىزىپ بەرمەكشى. سول جۇك نە جۇك؟ قاي كۇنى قالادان شىعادى، قاي جولمەن جۇرەدى، قاسىندا كىم بار، مىنە وسىنى ءبىلىپ قايتۋ كەرەك بولىپ تۇر. سەن وسىنى ىستەي الاسىڭ با؟

— بۇل جۇمىستىڭ ەشبىر قيىندىعى جوق...

— قيىندىعى جوق دەۋگە بولماس. ءبىراق قولدان كەلمەيتىن نارسە ەمەس.

حاكىم ىشىنەن بالاشا قۋانىپ كەتتى. «تاپسىرما دەگەن وسى سياقتى بولاتىن شىعار. مەن مۇنى بۇگىن-اق بارىپ ءبىلىپ قايتايىن. كەشىكپەسپىن».

— مەن بۇگىن بار دەسەڭىز، بۇگىن بارىپ ءبىلىپ قايتايىن. ءبىراق ابەكەڭدە ءبىر شارۋا بار ەدى... ءبىز ەكى-ۇش ادامبىز وسى جەرگە كەلگەن. ول كىسىلەر كەيىن اۋىلعا قايتۋى كەرەك.

— قۇپيا جۇمىس پا؟ — دەپ سۇرادى مەڭدىكەرەي.

— قۇپيا عوي، ارينە. ءبىراق سىزدەن جاسىراتىن ءىس ەمەس.

ءسىز دە، ابەكەڭ دە ءبىر...

مەڭدىكەرەي باسىن يزەپ، قوستاي ءتۇستى.

حاكىم بولعان ۋاقيعانى سۇلۋلاپ ايتىپ، ادەمى ءسوز تاڭداپ جاتپادى. ول كەلگەن جۇمىسىن تەز بىتىرۋگە، ورال قالاسىنا بارىپ قايتۋدى دا جەدەلدەتۋگە كىرىستى. شاپشاڭ سويلەپ، ءسال ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىڭقىراپ:

— ءسىز ەستىگەن سول قالەن ۋچيتەلدى دوسمۇقامبەتوۆتەردىڭ قارۋلى ادامدارى كەلىپ بولىس كەڭسەسىنە ايداپ كەتتى. جۇرت ونى جىمپيتىعا اپارىپ تۇرمەگە قامايدى، سوتتايدى دەسەدى. مەنى دە ۇستاپ ەدى، ءبىراق... قولدارىنان جىرىلىپ شىعىپ كەتتىم. اكەم جىگىت جيناپ جاتىر، «قالاي دا قالەندى بوساتىپ الامىن. بوساتپاسا بولىستىڭ ءوزىن قولعا تۇسىرەمىن. اۋىل ۇستىنە كۇندە ات ويناتتىرىپ، ەر ازاماتتى توقتىشا وڭگەرتىپ جىبەرە المايمىن»، — دەيدى. مەنىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ەلدىڭ بالىقشىلار ارتەلىن باسقارىپ جۇرگەن ءبىر جىگىت كەلدى. بالىقشىلار جانە باسقا دا ەل جىگىتتەرى: «ءبۇتىن ەل بولىپ كوتەرىلەمىز. سالىق تولەمەيمىز، جىگىت بەرمەيمىز. قارۋ تاپساق — قارسى تۇرىسامىز» دەسەدى. وسى جونىندە نە اقىل ايتار ەكەن دەپ ابەكەڭە كەلىپ ەدىك، — دەدى.

مەڭدىكەرەيدىڭ كوز جانارى جايناپ كەتتى.

— توقتا، توقتا! — دەدى ول حاكىمگە جاقىنداي ءتۇسىپ. — قالەندى نەگە ۇستايدى، نە ايىپ تاعادى، ونى بىلگەن جوقسىڭدار ما، — دەپ سۇرادى.

— ابەكەڭ جينالىس جاساپ ءسوز سويلەگەن... وسىنى ەستىپ: «بولشيەۆيكتەرگە تىلەكتەس، سحود اشتى، ۇكىمەتتى جامانداپ، ات پەن جىگىت جيناۋعا قارسى تۇردى» دەپ ستارشينا دونەسەنيە بەرىپتى.

— بىلەمىن، بىلەمىن، ءابدىراحماننىڭ ءسوز سويلەگەنىن. ال، «اكەم جىگىت جيناپ جاتىر» دەيسىڭ جىگىت جينالا ما؟ جينالسا شاماسى قانشا بولار؟

— ءبىزدىڭ ءوز اۋلىمىزدان قىرىق-ەلۋ ادام اتقا مىنەدى. بالىقشىلار مەن تاعى باسقالار قوسىلسا جۇزدەن ارتادى عوي.

قاراعىم-اۋ، مانادان بەرى وسىنداي اڭگىمەڭدى نەگە ايتپادىڭ... توقتا، بۇل ويلاناتىن جۇمىس. بۇل وتە ماعىنالى جۇمىس... سەن، قاراعىم، بۇگىن سول كەلگەن ادامدارىڭنىڭ قاسىندا بولشى. ەرتەڭ وسى ماڭدا جينالىسىمىز بولادى، سوعان كەلەرسىڭ. ءامىردى جىبەرىپ مەن ءوزىم حابار بەرەرمىن. ءامىر، جولداسىڭدى شىعارىپ سال، — دەدى مەڭدىكەرەي.

حاكىم قوش ايتىسىپ شىعىپ كەتتى.

4

1918 جىلدىڭ مايى مەن يۋن ايلارىندا ساراتوۆ سوۆەتى جاساقتاعان ساراتوۆ، تامبوۆ، پۋگاچيەۆ، نوۆوۋزەن وتريادتارىنان قۇرالعان «ەرەكشە ارميا» جانە ونان باسقا دا تولىپ جاتقان قارۋلى كۇشتەردىڭ ءبارى ورال مايدانىنا اتتاندىرىلىپ، 4-ارميانىڭ كوماندير! م. ۆ. فرۋنزەنىڭ قاراۋىنا بەرىلگەن ەدى. جانە سول كۇزدە جاس قىزىل ارميانىڭ كۇشىمەن اق كازاكتاردىڭ قولىنداعى استراحان، پۋگاچيەۆ، سيمبيرسك، سامارا، كازان قالالارى بوساتىلىپ، اينالا قورشاي باستاعان جاۋدىڭ ىلكى قارقىنى باسەڭدەگەن-دى. ونىڭ ۇستىنە ەدىل بويىنان شىققان ءبىر ۇلكەن وترياد جەر ءۇشىن كۇرەسكەن كرەستياندار جانە پومەششيك-الپاۋىتتاردىڭ قولىندا جۇمىس ىستەيتىن باتراكتارمەن توبىن كوبەيتىپ، بىرتە-بىرتە مولايىپ، ۇلعايىپ، سوعىس ىسىنە جەتىلە باستاعان قۇرالدى كۇشكە اينالعان بولاتىن. ول قارا شارۋالار اراسىنا اتى كوبىرەك جايىلعان، باس كومانديرى دە قارا بۇقارانىڭ ىشىنەن شىققان چاپايەۆ وتريادى بولاتىن.

سان جاعىنان كوپتىگى ءبىر پولكتەي-اق بولسا دا چاپايەۆ وتريادى جاز بويى ورال قالاسىنا ءۇش رەت ءتونىپ كەلىپ قيان-كەسكى قىرعىن سوعىسپەن جەتىكول-جەكەندىنى، شيپوۆ پەن تاسقالانى العان ەدى. بۇل كازاك اتتى اسكەر كورپۋسىنىڭ كومانديرى گەنەرال اكۋتين ديۆيزيالارىنان كەيدە ەرىكسىز كەرى شەگىنىپ، كەيدە پولكىن پولكىنە قوسپاي تالقانداپ اتاماندار ارمياسىنا بۇيىدەي ءتيدى. سۇزەگەن بۇقانى باسى-كوزىنە سوعىپ قوراعا تىققان ادامداي، چاپايەۆ ورال كازاكتارىن سول جاز ءوز گۋبەرنياسىنىڭ شەتىنە شىعارماي قويدى. بۇل تىقسىرۋ ەكپىنى قاتتى اقتار اسكەرىنىڭ وكتەم قيمىلىن سۋ سەپكەندەي باستى دا، ورالدا بولعان ويراننان كەيىن ىشىنەن تىنىپ، كۇش-قۋاتىن بويعا جيناعان جەرسىز، سۋسىز، مالسىز، تەڭدىكسىز، كازاك قامشىسىنىڭ استىندا اشىنعان حالىقتىڭ ايانباي الىسۋىنا دەم بەردى.

وزىنەن بۇرىن الىستاعى قۇلاققا دا: «شارۋا باتىرى!»، «كوزسىز ەر چاپاي!»، «چاپاي جاپىرىپ كەلەدى!» دەپ داڭقى جەر جارعان. ەدىل ەرىن قالىڭ بۇقارا، جاڭبىر تىلەپ اسپانعا كوزىن تىككەن ەگىنشىدەي كۇتتى. چاپايدىڭ اتى كوپ ەلدىڭ جىلى-جۇمساعىن شايناماي سورىپ ۇيرەنگەن الپاۋىت كۋپەستەردىڭ، ءچيندى گەنەرالدار مەن شەكپەندى سۇلتانداردىڭ ۇرەيىن شىنداپ ۇشىرا باستادى.

وسىنداي كەزدە ادىلدىك، تەڭدىك ىزدەپ اڭساعان حالىقتىڭ قۇلاعىنا جاڭا ارميانىڭ جايىن بايانداۋعا، ونىڭ قاتارىن مولايتۋعا، كۇرەسكە ۇيرەتۋگە پەتروگراد پەن ماسكەۋدەن، ساراتوۆ پەن ساماردان ورال ولكەسىنە ناسيحاتشىلار اعىلدى. ناسيحاتشى ريەۆوليۋسيونەرلەر اقتار تۋىن تىككەن ورال قالاسىنا دا، گۋبەرنيانىڭ بايتاق دەريەۆنيالارى مەن اۋىلدارىنا دا، «حان» ورداسى مەن كازاك جۇزدىكتەرىنىڭ ىشىنە دە تارى تالقانىنا قۇيعان سۇتتەي ءسىڭىپ جاتتى.

وسىلاردىڭ ءبىرى تەرەڭساي تۇبەگىنە كەلىپ كرەستيانداردىڭ سەزىن وتكىزگەن جاس كوميسسار اندرەيەۆ ەدى.

جازدىگۇنى وتكەن جاسىرىن سەزدىڭ جينالۋ ءتارتىبى اسا شەبەر بولدى.

جايىقتىڭ ءبورىلى بەتىندە تەرەڭساي تۇبەگى جاتىر. ءبۇل ءبىر ەلسىزدەۋ جاتقان شابىندىعى مول كەڭ القاپ. تەرەڭسايدىڭ جايىققا قۇيار جەرى ول كۇندە يت مۇرىنى وتكىسىز جالپاق جاتقان قوعا، قىر بەتى تال وسكەن توعايلىق تا، ال، ارعى جاق — ورمان بولاتىن.

ون ەكى وراقشى تىرنا تىزبەكپەن ۇلكەن جىلعانىڭ بويىن ەكى رەت ورالىپ شىققاندا كول-كوسىر جەردى كۇلتەلەنگەن قالىڭ شوپپەن جاۋىپ سالدى. ەرتەڭگى كەزدەگى كوپ شالعىنىڭ داۋىسى تۇپ-تۇنىق اۋانىڭ كوزگە ىلىكپەيتىن ءبىر پەرنەسىن ءۇزىپ باسىپ، ءۇزىپ باسىپ قۇلاققا شامىرقانارلىق كۇڭگىرت شىڭىلدى دىبىس قۇيىپ تۇرعانداي. جىلعادان نازىك سامال ەسىپ جاس ءشوپتىڭ قالامپىر ءيسىن ەرگە قاراي ىسىرىپ جايىپ بارا جاتقان سياقتى. جاعىمدى دىبىس، سۇيكىمدى ءيىس، كوز توياتتارلىق القارا كوك كورىنىس شالعى اۋىرلىعىن بىلدىرەر ەمەس...

جىلعانى ءتورتىنشى رەت ورالعاندا وراقشىلاردىڭ ەڭ سوڭىنداعى قوجايىننىڭ الدىندا كەلە جاتقان قاجىمۇقان: «وسى قۇداي اتقاننىڭ پىشەنىن شاۋىپ بەرۋگە كەلدىم بە مەن وسىندا. مۇنىڭ الگى سىبىرلاپ جۇرگەن ۇلكەن جينالىسى قايدا؟ الدە الداپ بار پىشەنىن شاپقىزىپ الماقشى ما؟ مىنا ۇزىندىعى شيرەك شاقىرىم ءشوپتىڭ كۇلتە جولىنىڭ ءبىر جولى ءبىر دىعال شومەلە، قۇداي بىلەدى مىنا جەردىڭ وزىنەن تۇپ-تۋرا ءبىر كەبەن تۇراتىن بولدى. ءاي، شىركىن-اي، وسىنداي شابىندىق تا ءبىر قولعا تيمەي قويدىڭ-اۋ! ەڭ شابىندى دەگەن ءبىزدىڭ حانجۇرتىمىز مىنانىڭ شيرەگىنە دە كەلمەيدى»، دەپ ويلادى.

ارتتا كەلە جاتقان قوجايىن ۇيىنە تۇسكەن قوناعىنىڭ وسى ويىن سەزگەن ادامشا، جالتاقتاپ جان-جاعىنا قاراي بەردى. «بۇلار نەگە كورىنبەيدى؟ ادەيى ءشوبىمدى شاپتىرا كەلگەن كىسىشە، كەلىسسىز بولار سىلتەتە بەرۋىم» دەپ:

— ال، ءبىر توقتاي قالىپ تەمەكى تارتىپ الايىق. شولدەگەن جىگىتتەر انا كۆاستان قانا-قانا ءىشىپ الىڭدار. الدە ازىراق تاماق جەپ الامىز با؟ ا، وسى دا تەرىس بولماس، — دەدى.

الدى توقتاپ، ارتقىلارى الدىڭعىلاردىڭ دەڭىنە جەتىپ شالعىسىن يىعىنا سالىپ، اينالا اتىراپقا كوز جىبەرىسىپ، ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن كەلىپ ون ەكى ادام القا-قوتان وتىرىسا باستادى. ەتى قىزىپ العان جاستاۋ جىگىتتەر ەكى بەتى البىراپ كۆاستى تۇرىپ ءىشتى، بىرەۋلەرى سوياۋداي-سوياۋداي ەكپە تەمەكىنى cap قاعازعا شيىرشىقتاي شيىرىپ، شىمقاي كوك ءتۇتىندى تۇيدەكتەپ جۇتىپ، ىشىنەن ونى بوزعىلداتا ءوڭىن قاشىرىپ شىعارىپ جاتتى. قاجىمۇقان كوزىنىڭ استىمەن جۇرتقا سىعالاپ قاراپ قويىپ، قونىشتان العان ناسىبايىن شىم-شىمداپ يىسكەپ قويدى.

— انە، توبەلەرى كورىنە باستادى. باسە، ساعات وننان قالماي جينالامىز دەسىپ ەدى. — فرولوۆسكيي قالتاسىنان ساعاتىن سۋىرىپ: — تۋرا، — دەپ قاسىنداعى قاجىمۇقانعا كورسەتتى.

قاجىمۇقاننىڭ باعانا كەلگەننەن كوزىنە تۇسكەن، اينالاسى قوعالى ءبىر كىشىرەك ايدىندا قۇرما اۋ سالىپ جۇرگەن بالىقشىلار، بۇلار وتىرا بەرگەن كەزدە جاعاعا شىعارىپ اۋلارىن جايدى. ولاردىڭ ءارى جايىلىمدا بالاقتارىن بەلىنە دەيىن تۇرگەن، قولىندا شانىشقىسى بار ءۇش-تورت ادام اۋ جايعاندارعا جاقىنداي بەردى. وسى كەزدە جايىقتىڭ ارعى بەتىنەن ەكى قايىققا ءمىنىپ ون شاقتى كىسى بەرى ءوتتى. ولاردىڭ دا قولدارىندا ايىر، تىرناۋىش بارى كورىندى. وزەن جاعاسى مەن ساي قولتىعىنا، قىراتتىڭ باسى مەن جىلعا بويىنا بىرىندەپ جينالعان ادام قاراسى مولايا باستادى.

جانە وسى كەزدە ءجامانبورىلى جاعىنان بۇقا ايداعان ەكى اتتىلى تاپ وسى قويناۋعا قاراي بەتتەپ كەلە جاتتى. بۇلكىلدەگەن ەكى اتتىلى سوڭىنان جەتە بەرگەندە بوكسەسى شومەيگەن، سىپتىعىر قۇيرىق ماۋباس قازاقى بۇقا، باسىن بۇلعاپ قويىپ العا قاراي جەلىپ كەتەدى؛ نىسانا وق اتىم جەر وزىپ بارىپ قايتا اياڭدايدى؛ كەيدە ول قىلعىنا وكىرىپ، توپىراقتى شەڭگەلدەپ الىپ لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرىپ، كەۋدەسىن كوتەرە جەلە بۇلكىلدەيدى.

تاعى وسى كەزدە جەڭدەرىن سىبانعان، بالاقتارى تۇرىلگەن ەكى جىگىت وزەندى جاعالاپ قارماق سالىپ كەلە جاتتى. قاجىمۇقان ولاردى الىستان-اق تانىدى. بىرەۋى حاكىم، قاسىنداعىسى بۇلار تۇسكەن ءۇيدىڭ يەسى فرولوۆسكييمەن كەشكىلىكتە كەلىپ سىبىرلاسىپ كەتكەن كىشكەنە قارا جىگىت، كادىمگى ونىڭ مالىشكا دەيتىنى. تۇندە حاكىم قاجىمۇقانعا: «ەرتەڭ ۇلكەن جينالىس بولادى، باسشىلاردى سوندا كورىپ سويلەسەمىز. ءسىز ەرتەمەن مىنا ءۇي يەسىنىڭ ارباسىنا ءمىنىپ پىشەنگە شىعىڭىز. سولاي كەلىستىك. ءشوپ شابۋعا جالدانعان ادام بولىڭىز، كولدەنەڭ جۇرت سەزبەسىن باكەڭ ءسىزدى تۇز ىزدەپ جۇرگەن بالىقشى دەدى عوي. ءشوپ شاپقان اقىما تۇز الامىن دەسەڭىز بولدى» دەگەن.

— اكە-شەشەسىنەن. جاسىرىنىپ، ەرتەمەن بالالار وسىلاي قارماق سالۋعا كەتۋشى ەدى. بۇلار دا تاپ سونداي ەكەن. ايلاشىلىن-اي وزدەرىنىڭ، ءوي، شايتاندار-اي! — دەپ قاجىمۇقان حاكىمدەرگە قاراپ كۇبىرلەپ، باسىن شايقاپ قويدى.

بۇقا ايداعان ەكەۋ كەلىپ بۇلاردىڭ جانىنا اتتارىن تۇساعاندا قاجىمۇقاننىڭ ەسى شىعىپ كەتە جازدادى.

— ابەكە! ءا، ابەكە! — دەپ ول ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، اتتان تۇسكەن ءابدىراحماننىڭ قولىنا جارماستى. —

ويپىرىم-اي، وزگەرىپ كەتىپسىز عوي، ابەكە! ناعىز ءبىزدىڭ قارا سيراق بالىقشىلار سياقتى بولىپسىز. ءما، مىناۋ ءبىزدىڭ... اپايدىڭ بالاسى، جيەن... امان-ەسەن بە، جيەنجان. مىنە كەزدەسۋ كەرەك بولسا! — دەدى ول ءابدىراحماننىڭ جولداسىنا بۇرىلىپ.

قاجىمۇقان كەلگەن ەكەۋىنىڭ اتتارىن تۇساسىپ، اماندىق سۇراسىپ، بالاشا قۋانىپ قالدى. قاجىمۇقان سونشاما-اق سويلەسكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ءابدىراحمان سالەمدەسىپ بولىپ، ءۇي-ىشىنىڭ اماندىعىنا ءتۇستى سۇرادى دا، بوگەلمەستەن، ارعى بەتتەن قايىقپەن وتكەن ادامدار توبىنا كەتتى دە، قاجىمۇقان ءجۇزى تانىس، سىرتتان جاقسى بىلەتىن ورازبەن اڭگىمەلەسە باستادى.

كەشىكپەي ەكى ادام بۇل «الدەقالاي كەزدەسكەن» وراقشى، اۋشى، قارماقشى، سيىرشى، ءشوپ جيناۋشىلاردى باسقا ۇرىپ تۇگەندەگەندەي ارالاپ شىعىپ، قولمەن مەڭزەپ سايدىڭ ىشىنە قاراي جيدى.

بۇلار سايعا ابدەن جينالىپ، الدى وتىرىپ، ارتى ورىن تاڭداپ، قاۋمالاي توپتاسقان كەزدە، وڭ جاق قولداعى تالدىڭ، ساي ساعاسىنداعى قالىڭ قوعانىڭ اراسىنان اسكەرشە كيىنگەن قارۋلى ادامدار توپ-توبىمەن، شىعا كەلدى. قاجىمۇقان سەلت ەتە ءتۇستى.

«شىنىمەن-اق قاماپ العانى ما؟ جۇرتتىڭ جينالۋىن اڭداپ جۇرگەنى مە؟ وسىنشاما جاندى قىزمەت ۇستىندە...» دەگەن جامان وي كەلدى قاجىمۇقانعا.

— بۇلار كىم؟ — دەدى ول ساسقانىنان قاسىنداعى ورازعا، قارۋلى ادامداردى كورسەتىپ.

— قاجەكە، قارۋلىسى دا، قارۋسىزى دا — ءبارى دە كوميتەتتىڭ ادامدارى. بىلەسىز بە توڭكەرىسشىل كوميتەت دەگەندى. ءقازىر سەزد بولادى. سوعان جينالىپ جاتىر. ءسىز دە كەلىپسىز عوي. شاقىرىپ پا ەدى؟ — دەدى ول قاجىمۇقاننىڭ ساسىپ قالعانىن بايقاپ.

قاجىمۇقاننىڭ كوڭلى جايلانا ءتۇستى.

— ە، باسە! ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم... ابەكەڭدى ىزدەپ كەلدىك جۇمىسپەن. وسىندا، وسى جەرگە كەلىڭدەر دەگەن ەكەن ءبىزدىڭ حاكىم دەيتىن بالادان. سوعان كەلگەنىم... اپىرىم-اي، قىزىق ەكەن. كادىمگى قازاقشا دالاعا جينالا ما، كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە، اۋىلداعىداي؟ ورىستارى كوپ قوي. قازاق نەگە از؟

— قاجەكە، ۇندەمەڭىز. تىڭدايىق. قازاقتان ورىس كوپ قوي قاي جەردە دە! سونسوڭ كوبىرەك جينالعانى. دۇپ-دۇرىس ايتاسىز، قازاقشا كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە مالداس قۇرىپ وتىرامىز. اسپان استى كەڭ، ساي ءىشى سامال، ءارى جۇپ-جۇمساق. تار ۇيگە جينالعاننان وسى جاقسى ەمەس پە؟ — دەدى وراز قاجىمۇقاندى يىعىنان ۇستاپ كۇلە سىلكىپ قويىپ.

سايدى — كلۋب، كوك ورايدى — ورىندىق، تومپەنى — مىنبە ەتىپ، شارۋالار سەزى سول كەزدە وسىنداي ءبىر كەڭ تۇكپىردە جينالىپ ەدى.

كۇن ساسكەگە جەتپەي-اق جەر-دۇنيەنى كۇيدىرىپ جىبەرەتىن جازدىڭ ءبىر ىستىق شاعى ەدى. لەزدە اق شاقىلتاقتانا قالعان قىر باسىنان ەسكەن جەل شوقتىڭ لەبىندەي، ءبىراق اڭعارى كەڭ تەرەڭسايدىڭ ءىشى ءارى جاساڭ، ءارى سايا، وراق باسىنان الدەقايدا جەڭىل ەكەن.

ىستىققا اسا سىر بەرە قويمايتىن جانە كۇنگە كۇيۋگە دە ونشا بەيىم ەمەس قارا قاجىمۇقان دا سايعا تۇسكەنسىن كوڭىلدەنىپ كەتتى.

— مىنە راحات، تاپ ءبىزدىڭ شالقاردىڭ ساعاسى سياقتى ەكەن، شىركىن! قوششى بالا، بەرى كەل، مىنا جەرگە وتىرايىق، — دەدى ول حاكىمگە ءشوبى قالىڭداۋ تەپسەڭدى كورسەتىپ. ءسويتتى دە قونىشىنان قاعازعا وراعان قۇرعاق ناسىبايىن سۋىرىپ الدى. ونى قولىنىڭ ۇشىمەن ەپتەپ قانا شىمشىپ الىپ تاناۋىنا تيگىزەر-تيگىزبەس ءبىر تۇشكىرىپ تە قويدى. — شالقاردىڭ ساعاسى سياقتى ەكەن دەپ مەن ساياسىن ايتامىن، جاساڭ لەبىن. ال جەرى قايدا، ءبىزدىڭ جەرلەردەن مىڭ ەسە ارتىق ەكەن. بالا، سەن بايقايسىڭ با، بۇل سالانىڭ كەز كەلگەن جەرى شابىندىق تا، اياق باسساڭ سۋى مولدىرەگەن بۇلاق كورىنەدى. ال، قىرلىعى تەك قۇداي ەگىنگە جاراتقان دا قويعان، تاياقپەن شۇقىپ تۇقىم سەپسەڭ دە ءبىر جىلدىق قورەگىڭدى الارلىقتاي. جاقسى جەردى ورىستار قايدان تاۋىپ الادى دەسەيشى! اي-اي، ياي! — دەپ باسىن شايقاپ قويدى قاجىمۇقان.

ءبىلىمى جوق بولسا دا ەتى ءتىرى، اينالاسىنداعى نارسەنى وتە اڭعارعىش، ءومىردىڭ كۇندەلىكتى قىسپاعىندا ابدەن جىرىندى بولىپ شىنىققان قاجىمۇقان «كوزى اشىق» حاكىمگە:

— مەنىڭ ورىسشا ونشا شالىمدى ەمەس ەكەنىمدى، بالا، سەن بىلەسىڭ عوي، قاسىمدا وتىرىپ مىنا جۇرتتىڭ نە ايتقانىن تۇسىندىرە بەر. بۇل ماسليحات-سيازدا ءبىز ەستىمەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى دەدىڭ، كانە، مەن ونى زەردەم جەتسە ءتۇسىنىپ كورەيىن. ەلدەگىلەر جۇمەكەڭنىڭ ەرتەگىسىن اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ تىڭدايدى، كورگەن، بىلگەنىمدى مەن دە ولارعا بارعانسىن شۇبىرتىپ بەرەيىن. پەرۆوي الدىمەن مىنالار قانداي حاكىمدەر — سونى كوزىنەن ءتىزىپ ايتىپ شىقشى. اناۋ تابان اۋدىڭ كوزىنە تۇرمايتىن كوك سەركە سياقتى، شىلتىرىقتاي ساپ-سارى ورىس بالاسى كىم؟ اينالاسىنداعى جانداردىڭ ءبارى كىسى كورمەگەندەي سوعان كوزىن تىگە قالىپتى عوي، — دەدى.

— ساماردان كەلگەن جىگىت كورىنەدى، سونداعى باس كومانديردىڭ جىبەرگەن ادامى دەيدى. وسى ءبىزدىڭ گۇبەرنامىزدا قۇرالىپ جاتقان قىزىل وتريادتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، كۇنى ەرتەڭ جايىق ولكەسىندەگى باي الپاۋىتتارعا قارسى شىعاراتىن كورىنەدى. تىڭداڭىز، قاجەكە، مەن ونىڭ ءسوزىن ءقازىر استى مەن ءۇستىن، سەكىنى مەن ءۇتىرىن دە قالدىرماي ءتۇسىندىرىپ وتىرايىن، — دەدى حاكىم.

— بارەكەلدى! ورىستىڭ جۇقا سارى بالاسى، سولاي جوعارىدان كەلدى دە! بۇلار جاس باسىنان ءبارىن ءبىلىپ تۋادى-اۋ. قاراشى، شياز اشتىرىپ، ءسوز سويلەپ، عاسكەر جيناقتاپ جۇرگەنىن. ءوزى اۋعان جوق، ناعىز ءبىزدىڭ ءايتىم ماعزۇم سياقتى مايىسىپ تۇر ەكەن. ال، انا قولىن سىلتەپ تۇرعان ارىق قارا ورىس شە؟

— ويباي، ول ناعىز ۇلكەن جەتەكشى. ەڭ ءبىرىنشى باستىق سول...

— قويشى، — دەپ قاجىمۇقان حاكىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — باستىق دەيتىن ەمەس قوي ءوزىن. تەرى يلەۋشى ادام سياقتى سۇمپيىپ تۇر، مويىنى دا جىڭىشكە، ىلگەرى قاراي سوزىلىپ كەتىپتى. وڭ كوزىن نەگە اقىرايتادى — اعى بار ەمەس پە؟

— قاجەكە، بۇل ءبىر قاجىرلى ادام كورىنەدى. فاميلياسىن مەن دە جاڭا ەستىدىم. ناعىز كەدەيدەن شىققان، كەدەيدىڭ قامىن ويلايتىن، تاپ مىنا وزدەرىڭىز سياقتى جالپى-مالشىلاردى، بالىقشى-شارۋالاردى تەڭدىككە جەتكىزەتىن ادام. ءسىز قايدان شامالاپ قويدىڭىز؟ تەرى يلەۋشى ەكەنى راس — تەكە قالاسىنداعى زاۆودتىڭ جۇمىسكەرى دەيدى. پارامونوۆ دەيتىن كىسى. گۋبەرناداعى قۇرىلعان كەدەي ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى...

قاجىمۇقان تاڭدانعانداي، پارامونوۆتىڭ ەڭكىشتەۋ كەلگەن قاعىلەز دەنەسىنە، ەتى جۇقا اشاڭ ءوڭدى جۇزىنە قاراپ وتىرىپ: «جىگەرلى ادام شىعار ءوزى. بىرەۋدى كوزگە شۇقىپ الاتىنداي-اق ءشۇيىلىپ، قولىن سەرمەپ قويادى. ال، اناۋ سولداتتاردىڭ قاسىنان كەلگەن شوت ماڭداي قارا كىم بولدى ەكەن؟ ءبىزدىڭ اتاقبەلدىڭ ەشەسى سياقتى ۇزىن جانە ءسىڭىرلى، مىقتى قۇداي ۇرعان شىعار! ەلۋ باسى ما ەكەن، ءجۇز باسى ما ەكەن؟!» دەپ ويلادى ول بەلاندى كورىپ.

— انا ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان ساقىپكەرەي ارگانيچيەۆ دەيتىن بەلگىلى ريەۆوليۋسيونەر. ال، ونىڭ قىر جاعىنداعى مويىنىن تاڭىپ العان مەڭدىكەرەي يپماعامبەتوۆ — گۋبەرنالىق سوۆەتتىڭ مۇشەسى، كوميسسار. كوكتەمدە اتتى كازاكتار ونى قىلىشپەن تۋراپ تاستاعان جەرىنەن ءتىرىلىپ كەتكەن. ناعاشى، ۇمىتپا. مەڭدىكەرەي دەيتىن وسى، كادىمگى ءولىپ تىرىلگەن بولشيەۆيك، — دەدى وراز قاجىمۇقاندى يىعىنان ۇستاپ شايقاپ قويىپ.

— تۋراپ تاستاعان جەرىنەن تىرىلگەنى قالاي؟

— ءبىر جاق موينىن، يىعىن، توپشىسىن قىلىش قيىپ كەتكەن. ءبىراق اجالى جوق بولعان سوڭ ولمەي قالعان. كومۋگە بارعان ورىس شالا-جانسار جاتقانىن كورىپ جاسىرىپ شاناعا سالىپ الىپ كەتكەن دە، ەلىنە اكەلىپ تاستاعان. ارالاسىپ جۇرگەن تانىس ورىس بولسا كەرەك، ءبىراق ءاتى-جونىن ايتپاپتى.

— اپىرما-اي، عاجاپ ەكەن! ەندى بۇل كىسى مىڭ جاسار. اتتى كازاكتار نە قىلمايسىڭ دەپ شابادى؟

— بولشيەۆيكسىڭ، بولشيەۆيكتىڭ كوميسسارىسىڭ دەپ شابادى. ناعاشى، سەن بىلمەيسىڭ بە اقتاردىڭ قىزىلعا ءوش ەكەنىن؟ جۇمىسكەردى، شارۋانى، جەتىم-جەسىردى قولدايتىنداردى قىزىل دەيدى. مىنا وسى جينالعانداردىڭ ءبارى كەدەيشىل قىزىلدار...

— بىلەمىن، جيەنجان، جاقسى بىلەمىن قىزىلدىڭ كىم ەكەنىن. انا ابەكەڭ ءبىزدىڭ كوزىمىزدى اشىپ، وڭىمىز قايسى، سولىمىز قايسى تانىتىپ كەتتى عوي، وركەنىڭ وسكىر. ايتپەسە قارانى اق دەپ كەلگەن ناداننىڭ ىشىندەگى نادانبايى ءبىز بولاتىنبىز. سول كوزىمىزدى اشقاندىقتان وسى جەرگە كەلىپ وتىرعانىمىز. ساباز-اي، مەڭدىكەرەيدىڭ دە قىلىشقا تۋرالىپ جۇرگەنى ءبىز ءۇشىن، كەدەي ءۇشىن!.. جيەنجان، الگى جوعارىدان كەلگەن اسكەر ادامنىڭ سولداتى كوپ پە ەكەن ايتەۋىر؟ انا، جۇقا سارى ورىس جىگىتىنىڭ دەيمىن.

— اسكەرى دە كوپ، قارۋى دا جەتكىلىكتى، قاجەكە، ساسپا، جەتپەگەن جەرىن قولعا قارۋ الىپ مىنا ءوزىمىز تولتىرارمىز. سولاي ەمەس پە، ا؟ — دەدى وراز كۇلىپ.

جينالىس باستالىپ، باسقارعان ادامدار ىس-ارەكەتىنە كوشتى دە، قاجىمۇقان ورنىنان قوزعالا ءتۇستى.

كورىنىم جەردە كوزگە ءتىزىلىپ جاعالاي جاتقان ورىس قىستاقتارى مەن شوعىر-شوعىر قونعان قازاق اۋىلدارى مول جايىقتىڭ بۇل شوپتى-ەگىستى، ساي-سالالى كەڭ القابى قاجىمۇقانعا ۇلكەن اسەر ەتتى. ول كەشەدەن بەرى ءۇندى، قيمىلدى شىڭىلداعان بازارلى ءومىردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. اسىرەسە سىرت قاراۋعا جايباراقات جاتقان بۇل ەڭبەكقور تۇبەكتىڭ تەرەڭىندە بۇرقانعان ءبىر ۇلكەن تاسقىننىڭ سارىنى ەستىلگەندەي، الدەنەگە قۇلاقتى ايقارا ءتۇرىپ، بىلەكتى مىقتاپ سىبانعان قالىڭ توپتىڭ قاپتاپ مولايىپ كەلە جاتقان قارا قۇرىمى كوزگە ەلەستەپ كەتكەندەي بولدى. جەر دە، ەل دە، ادام اتاۋلىنىڭ ءبارى دە تەگىس قوزعالىپ ورنىنان تۇرىپ كەتكەن سياقتاندى. ول ىشىنەن: «مىنا جايىقتىڭ جالپاق جاعاسى دۇبىرلەگەن ادام عوي، اينالايىن! كەشەدەن بەرگى كورگەن وراقشى، ەگىنشى، بالىقشى، بالتاشى، مالشى، جالشى، دەگەنىڭنىڭ ءبارى وسىندا عوي. اپىرىم-اۋ، بالا-شاعاعا دەيىن ءجۇر! مىناۋ ءبىزدىڭ ۇيگە تۇسكەن قوجايىن دا ابدەن قۋ ەكەن. اپىرىم-اي، تۇك بىلمەگەن كىسىشە اتىن جەگىپ، ايىرىن ساپتاپ، كۆاسىن الىپ، وراعىن كوتەرىپ پىشەنگە الدى دا شىقتى! ءبىزدىڭ تانابايلاردى قۇلعانا دەۋشى ەدى جۇرت، قۇلعانا دەپ مىنالاردى ايت! ءاي، جارايسىڭ، ءابدىراحمانىم! وسىلاي ەتىپ مىناۋ بەت-بەتىمەن جۇرگەن حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋ از جۇمىس ەمەس. باسشى بولساڭ وسىلاي بول. مىناۋ دا ءبىر قايىس اياق، قادالعان جەرىنەن قان العان قايسار جىگىت شىعار. كوردىڭ بە ءتۇبىن تەسىپ جىبەرگەندەي قولمەن نۇقىپ، سوزبەن شەگەلەۋىن...» — دەدى جينالىستى اشىپ، قىسقا مالىمدەمە بەرىپ جاتقان پارامونوۆقا قاراپ.

— مەن شامامەن عانا توپشىلاماسام ءسوزىنىڭ تەڭ جارىسىن ۇقپادىم، حاكىمجان، — دەدى ول حاكىمگە.

— سابىر ەتىڭىز، قاجەكە. ورىستاردىڭ ءسوزىن قازاقشالايتىن ءتىلماش بار...

قاجىمۇقاننىڭ شىداماي وتىرعانىن بايقاپ، وراز اقىرىنداپ تۇسىندىرە باستادى.

— مىنا ءماجىلىستى باستاپ جاتقان سول جاڭاعى ايتقان پارامونوۆ دەگەن كىسى. جايىقتىڭ ارعى جاق، بەرگى جاعىنان جەتپىسكە تاياۋ ادام كەلدى: مۇنىڭ ءبارى پوسەلكەلىك، اۋىلدىڭ سوۆەتتەردىڭ مۇشەلەرى بولعان مۇجىقتار مەن كەدەي قازاقتار. نە ءبارى جيىرما جەتى دەريەۆنيا، ون ەكى اۋىلدان ۋاكىلدەر كەلدى. بۋرجۋيلار سوۆەتتىڭ ءۇنىن وشىرەمىز دەپ جان تالاسسا دا، جۇمىسشى مەن شارۋانىڭ ەركىن تۇنشىقتىرا المايتىنىنا بۇل جينالىس ايعاق. ورتاعا سالاتىن ءماسھالامىز: روسسيانىڭ باسقا جەرلەرىندە قانداي ۋاقيعالار بولىپ جاتىر، سونسوڭ بىزدەردىڭ الدىمىزدا نە جۇمىس، نە مىندەت تۇر، مىنە، وسىنى ورتاعا سالىپ اقىلداسىپ الامىز، — دەيدى. ازىرگە ايتقانى وسى، — دەدى وراز.

ازدان كەيىن جاڭا ماندالا بەشپەت-شالبار كيگەن قارا بورىكتى قازاق جىگىتى كەكىلى جەلبىرەگەن جاپ-جاس سارى ورىستىڭ ءسوزىن قازاقشالاپ بەردى. بۇل بالا ءتارىزدى بەتى ۋىلجىعان جاس ادام وتە قاتتى سويلەپ ەدى. قاجىمۇقان ونىڭ، بايگەنىڭ الدىمەن كەلگەن دونەندەي، اعىزىپ سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءبىرىن دە ۇعا الماي، تەك جىڭىشكە داۋسىنىڭ ۇنىنە ۇيىپ، اۋزىنا قاراپ قالعان-دى. «اللاۋ، ادام دا وسىنداي قۇيىنداتىپ شاپشاڭ سويلەيدى ەكەن. مىناعان جان ىلەسە الماس، ىلەسسە دە ۇعىنىپ ۇلگەرە الماس»، دەپ ويلاعان. ال، ءقازىر ونى داقپا-داقتاپ ءاربىر ءسوزىن سالماقتاعانداي باپتاپ بايان ەتكەن قارا مۇرتتى، دەمبەلشە قارا جىگىتتىڭ ءسوز ساپتاۋىنا ءماز بولدى.

— قازاقشالاپ تۇرعان كۇرلەشتىڭ مىرزاعاليىنىڭ بالاسى، جەزبۇعانىڭ بويىنداعى قۇتسيىق، ادامگەرشىلىگى مول اقىلدى جىگىت، — دەپ وراز ونىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتتى.

— باسە، سورلى كىسىنىڭ بالاسى بولماس دەپ ەدىم ءوزىم دە. اتاقتى ادامنىڭ بالاسى دا كەدەيشىل بولادى ەكەن عوي، — دەدى قاجىمۇقان.

— تىڭدا، ناعاشى. كۇش اكەسىن تانىمايدى دەپ، ادىلدىك ىزدەگەن سانالى جانداردىڭ تالايىن كورەرسىڭ قۇي باي، قۇي جارلى بولسىن.

«...سامارداعى قولباسىنىڭ جىبەرگەن مىنا الدارىڭىزدا تۇرعان جاس جىگىت ماعىنالى ءسوزىنىڭ اياعىن بىلاي ءتۇيدى: ريەۆوليۋسيا تاسقىنى جاعاعا سىرىپ شىعارىپ تاستاعان شوپ-شولەڭدەي — مىنا ورال قالاسى مەن تومەنگى ورال ولكەسىندە اق گەنەرال مەن كازاك اتاماندارى ءبىر عانا ءۇيىندى كوڭ-قوقىرداي بولىپ قالدى. روسسيانىڭ جۇمىسكەرلەرى مەن قارا شارۋالارى بۇلاردى كەشىككپەي ايىرلاپ جايىقتىڭ ارناسىنا لاقتىرىپ اعىزىپ جىبەرەدى. ءبىراق بۇل كوپتىڭ جۇمىسى، مىنا ءسىز بەن ءبىزدىڭ قاجىماي قايرات كورسەتىپ كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي قيمىلدايتىن ازاماتتىق بورىشىمىز. كوپ جۇمىس ىستەپسىڭدەر: كوپ دەريەۆنيالاردا، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ ياچەيكەلەرىن قۇرىپسىڭدار. مۇنان بۇرىن بوگدانوۆكا ەڭبەكشىلەر سەزىن وتكىزىپسىڭدەر؛ قىزىل وتريادتىڭ توپتارىن جاساقتاپسىڭدار. بۇل كوپ جۇمىس. يگىلىكتى جۇمىس. ءبىراق بۇل ءالى جەتكىلىكسىز. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، ورىنبور مەن ورالدىڭ ەكى اراسىندا عانا الپىستان اسا ءىرى دەريەۆنيا بارىن ءوز كوزىممەن كورىپ كەلدىم. ءىرى دەريەۆنيالار. بىر-بىرىندە مىڭداعان ۇيلەرى بار سەلولار كوپ. سول الپىستاي سەلونىڭ ءارقايسىسىنان قىرىڭ-ەلۋ ادامنان قولعا قۇرال الىپ شىعىپ، جاۋعا قارسى تۇرسا، اتامان مارتىنوۆتىڭ التى پولكىنە ەشبىر كولدەنەڭ جاردەمسىز وزدەرىڭ دە توتەپ بەرە الار ەدىڭىزدەر. امال نە، وتريادتارىڭىز ءالى از جانە پىشىراپ، بەستەن-وننان ءبولىنىپ، ءبىر جەرگە باسىن قوسا الماي جۇرگەن كورىنەدى. جانە كوزدەرىڭىزگە ايتا كەتەتىن نارسە: وتە جايباراقات جاتىرسىڭدار. كۇرەس قىزباعان. جاۋ جاراسىن سىلكىلەمەي بوس قويعانسىڭدار، تۋىسقاندار. وزەننىڭ ەكى بەتىندە دە اتامان ادامدارى بىلگەنىن ىستەپ ءجۇر، ونىڭ الدىنا شىعىپ، كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالعان جان جوق. ەلدىڭ اتىن الىپ، استىعىن سىپىرىپ، اربا-كولىگىن جيىپ، قۇدا تۇسە كەلگەن ادامداي كولبەڭدەپ جۇرگەن كازاكتار. انا بۇزىق اتاماننىڭ كۇناكار باسى الدا قاشان دار اعاشىن كوكسەپ تۇر. ونى حالىق سوتىنىڭ الدىنا جۇگىندىرمەي تىنىشتىق جوق. ال، بۇل قاراپ وتىرىپ قانا بىتىرەتىن جۇمىس ەمەس، تۋىسقاندار. كىمنەن قورقاسىڭدار، ايتشى؟ ەرتەڭ سامار مەن ساراتوۆتان، قازان مەن ورىنبوردان قوزعالاتىن كوپ اسكەرگە كومەك پەن دايىندىق ءىسى ءالى جەتكىلىكتى ەمەس. اتامان ادامدارىن ىشتەن شالىپ، جولىن كەسىپ، ارەكەتىن بۇزىپ، جۇگىن تارتىپ الىپ، قارۋسىزداندىرىپ اينالا قۋالاپ ماڭعا جۋىتپاۋ كەرەك ەمەس پە؟! قاسقىر اۋلاعاندا، جۇرت بولىپ قامالاپ، بۇقتىرماي اينالا قۋىپ بەرەكەسىن الماۋشى ما ەدى اڭنىڭ! بۇل دا سونداي عوي، ونان دا جامان، زياندى جىرتقىش. زياندى جىرتقىشتى دەريەۆنيادان يت قوسىپ شىعارىپ سالماساڭ بولا ما؟ كوتەرىلەتىن، سىلكىنەتىن ۋاقىت جەتتى، اعايىندار. تاپتىق ساناسى ويانعان قاجىرلى ەڭبەكشىلەر اقتىق ايقاسقا ايانباي اتتانايىق! بوستاندىق، باقىت كوكتەن كەلمەيدى. ءوزىمىز جاسايمىز ونى. جەڭىمپاز قىزىل گۆارديامىز جاسايدى. ال، سول قىزىل گۆارديا مىنا ءوزىمىز. توڭكەرىس گۆاردياسىنىڭ قاتارى مولايىپ، وركەندەي ءتۇسسىن، جولداستار! ۋرا!» — دەپ ۇران تاستادى شەشەن جىگىت، — دەدى قازاقشالاعان مىرزاعالييەۆ.

قازاقشالاعان بۇل ءسوزى جاتىق سۇيكىمدى ادامعا قاجىمۇقان قاتتى ريزا بولىن كەتىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى، بىر-ەكى رەت قولىن دا شاپالاقتاپ قالدى. بۇل وتكىر ءسوز انا سارى بالانىڭ ءسوزى ەمەس، مىنا قارا تورى اسەم جىگىتتىڭ ءسوزى سياقتى كورىندى. ول قوبالجىعان ۇستىنە قوبالجي ءتۇستى. «جايباراقات جاتقان ءبىز عوي. بىزگە ايتىپ تۇر عوي مۇنى. مىنا جايىقتىڭ جاعاسىنداعى حالىقتارداي جاتپاي-تۇرماي ارەكەت جاساي بەرسەك — ابەكەڭنىڭ ايتقان ءوز بيلىگىن ءوز قولىمىزعا الداقاشان الىپ قويار ەدىك. اي، ءبىز جايباسارمىز. ءاماندا ارتتا جۇرەمىز. اسىقپايمىز. كوردىڭ بە؟» — دەپ وكىنگەندەي بولدى ول. ءسويتتى دە ءتىلماش قازاققا قاراپ تۇرىپ:

— دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىز ءالى جايباراقات جاتىرمىز. ءالى ءتىپتى بۇعىپ وتىرمىز. بىرەۋ «ءايت!» دەسە شوشىپ كەتەمىز. جوق، اعايىن، ەندى تۇرامىز. ەندى ءبىز دە قوزعالامىز. مىنا مەن ءوزىم باستاپ قوزعالامىن. قارۋ بەرەسىڭدەر عوي، ايتەۋىر! — دەدى ايقايلاپ.

شەتتەن كەلگەن اندرەيەۆ قاجىمۇقاننان كوزىن الماي قاراپ قالدى. ونىڭ نە سويلەگەنىن قاسىنداعى ءابدىراحماننان سۇرادى. ال، ازدان كەيىن مىرزاعالييەۆ ورنىنان قايتادان تۇرىپ قاجىمۇقاننىڭ ءسوزىن ورىسشالاپ كوپكە جەتكىزدى دە، ونى تەگىس قوستاعان حالىق تۇس-تۇستان قول شاپالاقتاپ ايقايلاپ جىبەردى.

— بۇل كىسى بالىقشىلار ارتەلىنەن كەلگەن، الىستان كەلگەن ەڭبەكشى، — دەپ ءابدىراحمان تۇرەگەلىپ قولىن ۇرىپ تۇرىپ قالدى، ال اندرەيەۆ جۇگىرىپ كەلىپ قاجىمۇقاننىڭ قولىن الدى.

جوق جەردەن جۇرتتىڭ ءبارى نازار اۋدارعانعا، اسىرەسە، جوعارىدان كەلگەن مىنا جاس جىگىتتىڭ قولىن قىسىپ قۇرمەت ەتكەنىنە قاجىمۇقان قاتتى ساسىپ قالدى. ول نە قىلارىن بىلمەي ەزۋ تارتىپ جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراۋمەن بولدى. قاجىمۇقاننىڭ مەيلىنشە كۇنگە كۇيىپ، جەلگە جارىلعان قارا قايىس ءجۇزى، ۋىسىنا زورعا سيارلىق دوكىر ءىرى ساۋساقتارى، تارامىس ءالدى دەنەسى، ەتسىز شىقشىتى جايىلىپ، ەزۋ تارتقاندا اقسيتا قالعان اققالاداي تىستەرى، كوزىنىڭ اينالاسىنداعى ءماز بولىپ جيىرىلعان جۇقا قىرتىسى، قالتقىسىز شىرايى اندرەيەۆتىڭ كوز الدىنا قىردىڭ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور كوپ ەڭبەكشىسىنىڭ بالا مىنەزدى باتىل كەيپىن الىپ كەلگەندەي بولدى.

بىرنەشە ادام ءسوز سويلەۋگە رۇقسات سۇراپ ويىنداعى پىكىرلەرىن ايتتى. قاجىمۇقان ولاردىڭ ىشىنەن ءابدىراحمان مەن پارامونوۆتىڭ ايتقاندارىنا وزگەشە قۇلاق قويدى، بار ىنتاسىن سالىپ تىڭدادى. كادىمگى ءوزىنىڭ بۇرىن الدەنەشە رەت سويلەسىپ، تالاي اڭگىمەسىن قانباي تىڭداعان ءابدىراحمان جۇرت الدىنا كۇرەسكە شىققان پالۋاندارداي كورىندى.

ونىڭ ءسوزى وزگەشە سەنىمدى، وزىنە ءوزى پالۋان ادامنىڭ بار نارسەنى كوزگە كورسەتىپ، قولعا ۇستاتىپ تۇرعانداي ايقىن. جانە كوبىنەسە قاجىمۇقاندى باسقالارعا ۇلگى ەتىپ سويلەدى. بۇل جاي قاجىمۇقاندى ءتىپتى ەلجىرەتىپ جىبەردى. ءابدىراحمان:

«جۇمىستىڭ باياۋ ءجۇرىپ جاتقانى شىن. جاۋ بىزدەن الدەقايدا ىجداعاتتى، الدەقايدا شاپشاڭ قيمىلداپ، كۇشىن تەز جيناپ الدى. ءبىزدى ەس جيناتپاي ەسەڭگىرەتىپ تاستاۋعا تىرىستى. تاجىريبەسى مول، ءبىلىمى تەرەڭ، ىسكە العىر، سوزگە شەشەن دميترييەۆ سياقتى ءبىر توپ كوسەم، سەركەلەرىمىزدى قاراڭعى ۇيگە قاماپ، ءبىر قاتارىن تاباندا اتىپ، اسىپ جىبەرگەننەن كەيىن دە اتاماننىڭ ادامدارى اينالا قورشاپ الىپ بوي جازدىرتىپ، باس كوتەرتپەدى. كۇنى-تۇنى دەريەۆنيا بىتكەننىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا قارۋلى وتريادتار كۇزەتىپ ءىزىمىزدى اڭدىپ ءجۇر. بايشىل-بۋرجۋازياشىل وقىعاندار ءسوزىن دە، قۇرالىن دا ءبىزدى جامانداپ، ءبىزدى قۇرتۋعا جۇمساپ جاتىر. وسىنداي اينالا قورشاۋ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قالىڭ ەڭبەكشىنىڭ تاپتىق ساناسىن وياتتىق. كۇرەسشىلەر توبىن جاساقتادىڭ. بۇل اقتالۋ دا ەمەس، ماقتانۋ دا ەمەس. بۇل شىن ءىستىڭ ايقىن بەينەسى. انا وتىرعان مويسەي كيسلياك شارۋا ادام، وقىماعان جان. ءبىراق بولعانىنشا ادال، ىشكى تىلەگى جۇمىسشى مەن ەڭبەكشى شارۋانىڭ ۇستەم بولۋى جاعىندا. ەشكىم سۇراماي-اق كيسلياك جاۋدىڭ كوزىنەن ءوزىمىزدى دە، ءىسىمىزدى دە تاسالاپ قالدى. ال، انا وتىرعان قاجىمۇقان جانتىلەۋوۆ دەگەن كەدەي سوناۋ الىستاعى شالقاردان وسىندا ءبىزدى ىزدەپ كەلگەن. ءبىزدى ەمەس، كوممۋنيست پارتياسىن، سوۆەت ۇكىمەتىن ىزدەپ كەلگەن. ستارشيندار مەن بولىستارعا قارسى باس كوتەرىپ جاتىرمىز، قانداي اقىل، قانداي كۇش كومەك كورسەتەسىڭدەر دەپ كەلگەن. مىنە، بۇل قالىڭ شارۋانىڭ كۇرەسكە شىققانىنا ايعاق.

بۇلار جالعىز ەمەس، كوپ. وسى كوپتىڭ باسىن جاڭا عانا قۇراپ الدىق، جولداستار. مىنا جينالىس تا سول باس قۇراعانىمىزدىڭ كورنەكتى دالەلى...» — دەدى. ال پارامونوۆتىڭ ءسوزىنىڭ اياق جاعى قاجىمۇقاننىڭ قۇلاعىن جارىپ وتكەندەي بولدى:

— ...قاجىمۇقان سياقتى ساحارانىڭ پرولەتارياتتارى كۇرەسكە تەگىس كوتەرىلگەننەن كەيىن بۋرجۋيلاردىڭ كۇنى ساناۋلى قالدى دەي بەر! سولاي ما، جولداستار؟! سولاي، ساناۋلى! ىسكە كوشىڭدەر، جولداستار! قازىردەن باستاپ، ەرتەڭنەن باستاپ قولعا قۇرال ۇستاپ اق اتاماندارعا قارسى اتتانىڭدار! تۇسىنىكتى مە، جولداستار! تۇسىنىكتى! قاۋلىنى وسىلاي دەپ الامىز! — دەدى جۇدىرىعىن كوتەرىپ، موينىن ىلگەرى قاراي سوزا ءتۇسىپ.

سويلەۋشىلەردىڭ رۋحى تەپ-تەگىس وسى سياقتى كوتەرىڭكى بولدى دا، جاسىرىن سەزد قاۋلىسىنا: جايىقتىڭ ەكى بەتىندەگى بۇكىل دەريەۆنيالار مەن اۋىلداردىڭ سانالى ەڭبەكشىلەرىن سەزد اتىنان قىزىل گۆارديا قاتارىنا جازىلۋعا شاقىرامىز!

مارت ايىنىڭ ىشىندە جالپى گۋبەرنيالىق سەزدە سايلانعان ورال سوۆەتى — ءبىزدىڭ جاۋىنگەر شتابىمىز. ساياسي ۇگىت جۇمىسىن، اسكەر قۇراستىرىپ ونى باسقارۋ ءىسىن سول شتابقا، ياكي سوۆدەپتىڭ بار مۇشەلەرىنە تاپسىرامىز، دەپ جازدى.

5

ساسكە كەزىندەگى تەرەڭسايدىڭ ىشىنە جينالعانىنداي جۇرت بىرىندەپ بەت-بەتىمەن بىلدىرمەي تاراپ كەتتى دە. حاكىم دە امىرمەن بىرگە مەڭدىكەرەيدىڭ كىشكەنە پاتەرىنە ورالعان ەدى.

— كوكەم سەنى شاقىرىپ جاتىر، — دەدى ءامىر حاكىمگە، ۇيىنە الدىمەن ءوزى كىرىپ شىعىپ.

كۇندىز تەرەزەسى تاس جابىق قۇجىراداي بولمەگە كىرىپ كەلگەندە حاكىم ەرىكسىز سەلت ەتە قالدى: ۇيدە پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان وتىر... قىسىلماسىن دەگەن بولۋى كەرەك، — ەكەۋى دە كىرگەن جاس جىگىتكە نازارىن اۋدارعان جوق، جايباراقات قالىپتا سىبىرلاپ سويلەپ، الدەنەنى اڭگىمەلەسىپ وتىرا بەردى؛ ءتىپتى حاكىممەن ءىسى جوق ادام سياقتى ءابدىراحمان جابىق تەرەزەگە قاراپ ويىن جيناقتاعانداي ءسال ءمۇدىرىپ قالىپ، قايتادان اڭگىمەلەسەدى. ءبىراق ولاردىڭ بۇل ۇيگە قالاي تەز كەلىپ قالعانىن، نە جونىندە كۇبىرلەسىپ وتىرعانىن حاكىم بىلگەن جوق. ول تەك «نە دەر ەكەن!» دەپ مەڭدىكەرەيدىڭ لەبىزىن توستى.

كەشە كەش جانە بۇگىن تاڭەرتەڭگىدەي ءبىر جاق قولىمەن يىعىن يكەمسىز سۇيرەپ، جاي قيمىلمەن اياعىن قينالىپ باسىپ جۇرگەن مەڭدىكەرەي ءقازىر قولدى-اياقتاي بالاشا زىرىلداپ تۇر. ول حاكىمدى قولىنان ۇستاپ ساكىگە وتىرعىزىپ، اسا ىقىلاستى راي كورسەتتى.

— شىراعىم، ساعان شتاب اتىنان تاپسىرما بەرەيىن دەپ شاقىرتتىم. ول تاپسىرمانىڭ شەت جاعاسىن تۇندە ءوزىڭ ەستىدىڭ دە. سەن، حاكىم، كۇرەسكەن ادامدى كورگەنىڭ بار ما؟ ارينە، الدەنەشە رەت كوردىڭ. ءتىپتى ءوزىڭ دە قۇربى-قۇرداستارىڭمەن تالاي الىسقان شىعارسىڭ. ۇيتكەنى جاسىندا الىسپاعان، بەلدەسپەگەن بالا كەمدە-كەم ۇشىرايدى. سولاي ما؟

حاكىم ۇندەمەستەن باسىن يزەدى.

— ...كۇرەسكەندە ادام جىعامىن دەپ كۇرەسەدى. جىعىلامىن دەگەن جاندى مەن ءوزىم كەزدەستىرگەنىم جوق. اتاقتى پالۋاندار دا جىعامىن دەپ توپقا تۇسەدى، بالا ەكەش بالا دا ءوز تەڭدەسىن جىعىپ سالىپ، باسىنان اتتاپ كەتۋگە تىرىسادى. دۇرىس پا؟ ءبىراق سول جىعۋ ءۇشىن نەندەي شارت كەرەك؟ كۇش كەرەك. كۇشىڭ جوق بولسا كۇرەسەمىن دەپ تە، جىعامىن دەپ تە ويلامايسىڭ. ال، كۇشكە سەرىك نە كەرەك؟ ءادىس كەرەك. ءادىسقوي بولماسا، قارا كۇشىڭ كوپ جەردە تۇككە اسپاي قالادى. ءادىس جاساي الماي اتتەڭ كۇشىم زايا كەتتى دەپ سوڭىنان ءوزىڭ وكىنەتىن جاي دا كەزدەسەدى. ال، كۇش پەن ادىسكە قوسىمشا تاعى ءبىر نارسە كەرەك؛ ول — قالاي دا جىعامىن دەگەن تاۋداي تالاپ، قايتپاس قاجىر. مىنە، شىراعىم، ساعان وسىنى ەسكەرتەم. دۇشپانىڭ ۇيىقتاعان كەزدە عانا قالعى، وندا دا ءبىر كوزىڭ اشىق قالسىن. كورگەنىڭدى، بىلگەنىڭدى تىسىڭنەن شىعارما، ىشىڭە عانا ءتۇي. تاپسىرعان ءىستى ورىنداساڭ — ورىندادىم دە، ورىنداي الماي قالساڭ، حابار ەت. ۇيتكەنى باسقاشا شارا قولدانامىز. ال، بىلەتىن نارسەڭ: سول ايتقان اقمەتشەنىڭ جۇگى. ول: قارۋ-جاراق. ەگەر دە جىمپيتى ۇكىمەتىنە جولىن بوگەپ قارسىلىق كورسەتپەي ءوق-دارى مەن مىلتىق، پۋلەمەت پەن زەڭبىرەك تاسىتىپ قويساق — ارعى جاعىنىڭ نە بولاتىنىن ءوزىڭ شامالايسىڭ عوي. بار، شىراعىم، جولىڭ بولسىن، — دەدى مەڭدىكەرەي.

وتىرعان ەكەۋى ماقۇلداعانداي، ءۇنسىز باستارىن ءيىستى.

حاكىم شىعۋعا ىڭعايلاندى دا، تاعى دا پىسىقتاپ الۋ نيەتىمەن:

— قالاعا بارىپ ءبىلىپ، ىزىنشە قايتىپ كەلەيىن بە؟ — دەپ سۇرادى.

— جوق، جوق. ىزىنشە قايتىپ كەلە الماسسىڭ. جۇكتى ابدەن انىقتاپ بىلمەي قالادان شىعۋعا بولمايدى. مۇمكىن قونىپ قالارسىڭ، ءتىپتى بىرنەشە كۇن جاتۋعا دا تۋرا كەلەر. كەرۋەننىڭ قاشان جۇرەتىنىن بىلگەننەن كەيىن تورت-بەس ساعاتتاي الدىن الا شىعىپ كەتسەڭ بولادى.

بارباستاۋ باسىندا مالشى ءالجان دەگەننىڭ ءۇيى بار، سوندا يا سول كىسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەتەرسىڭ، يا ءوزىڭ تانيتىن ءبىر جىگىتتى جولىقتىرارسىڭ. ارعى جاعى باسقالاردىڭ مىندەتىندە. ونان كەيىي ءوزىڭ اسىقپاي كەلۋىڭە بولادى. كەلىستىك قوي.

— جاقسى!

حاكىمدى سەنەكتە وراز قارسى ۇشىراتىپ كۇلىمسىرەپ جۇزىنە قاراي قالدى دا:

— قۇلاعىڭا دەيىن قىزارىپ كەتىپتى عوي، ەمتيحان بەرىپ شىققان جوقسىن با؟ — دەدى ءازىل ۇنمەن.

جايلانىسىپ وتىرۋعا دا كەلمەيتىن تاپ-تار جەردە ۇلكەن ادامداردىڭ الدىندا بولىپ ابدەن قىسىلىپ، تەرلەپ شىققان حاكىم، ونىڭ سوزىنە جاۋاپ تابا الماي قالدى. جانە ورازدىڭ ءاتۇستى ءازىلى وعان ورىنسىز كورىندى. ول ىشىنەن جاراتپاي: «سەن دە بۇل جەرگە وت الا كەلىپ تۇرعان جوقسىڭ عوي. قىزارعان-قىزارماعانىڭدى كورەر ەم، ءبىراق كۇتۋگە ۋاقىتىم جوق»، دەپ ويلادى ءجۇرىپ بارا جاتىپ.

حاكىم ورالعا تەز جەتۋگە اسىقتى.

6

سوۆدەپ مۇشەلەرى ءجۇنىستىڭ ەرەۋىل كوتەرۋىن قولداپ، ونى قاي جاعىنان دا دەمەۋدى ماقۇل تاپتى دا، جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ قولتىعىندا ەلەۋسىز ءجۇرىپ ۇگىت جۇمىسىن كۇشەيتۋگە وتكىر جاس جىگىت ورازدى ءبولدى.

— ال، قاجەكە، مەن ءسىزدىڭ اۋىلعا سوعىپ، كوپتەن كورمەگەن ناعاشى جۇرتىما تەگىس سالەم بەرىپ، سونان سوڭ ءوزىمىزدىڭ ەلگە اسپاقشى بولىپ تۇرمىن. ارباڭىزعا مىنسەم اۋىرلامايسىز عوي، دەلبەڭىزدى ءوزىم ۇستايمىن. سۇراماي-اق، ات-ارباڭىزدى جيەندىك ەتىپ ءمىنىپ جۇرە بەرسەم دە بولاتىن ەدى، ءبىراق ىستىقتا جاياۋ بورساڭداتۋعا ءسىزدى ايادىم، — دەدى وراز كۇلىپ قاجىمۇقاننىڭ يىعىنان قاعىپ قويىپ.

قاجىمۇقان «جاقسى» دەۋدىڭ ورنىنا كۇيبەڭدەپ جاۋاپ قاتا قويمادى. ول قايتا-قايتا، ءبىر نارسەسىن جوعالتىپ العان ادامشا، باسىن شايقاپ، ويلانىپ وزىنە-وزى كۇبىرلەي بەردى. وراز ونىڭ تەرىس اينالىپ: «... قۇر سوزگە جۇرت سەنە مە؟.. قۇر اياققا باتا جۇرمەيدى دەگەندەي، نە قاعازى جوق، نە باسقاسى جوق...» — دەگەن كۇڭكىلىن ەستىپ قالدى. ول قاجىمۇقاننىڭ مىنا ءسوزىن ءوزى جونىندە دەپ جورامالداپ: «ارباسىنا مىنگىزگەنىنە اقى العىسى كەلگەنى مە بۇل كىسىنىڭ؟ قۇر اياققا باتا جۇرمەيدى دەگەنى نە؟» دەپ ويلادى دا:

— قاجەكە، مەن ءسىزدىڭ ارباڭىز بولماسا باسقا كولىك قاراستىرايىن. ءبىراق ەكەۋمىزدىڭ قالايدا بىرگە جۇرگەنىمىز ماقۇل ەدى. ءسىز ماعان وتە كەرەك بولىپ تۇرسىز، — دەدى.

— جوق، جوق. اربا ءوز الدىنا... — دەدى ول، تەرىس اينالعان كۇيى مىڭگىرلەپ.

— ەندى نە سەبەپ؟ بىزگە تەز اتتانۋ كەرەك ەدى...

— قاعازسىز جۇرۋگە بولمايدى. اۋىزشا ۋاعدا ءبىر باسقا، داكىمەنت ءبىر باسقا. ءبىزدىڭ ەل قاعازعا سەنەدى. ونىڭ ءمانىسى دە بار. قاعازدىڭ ورنى ءبىر بولەك. قول قويىپ، ءمور باسقان سارى الا قاعاز بولماسا زاكون بولىپ سانالمايدى. اينالايىن جيەنجان-اۋ، سەن بىلەسىڭ عوي، وقىعان ادامسىڭ. زاڭ-زاقۇننىڭ كۇشى قاعازدا تۇر. قاعاز الماي بولمايدى، — دەدى قاجىمۇقان قينالعان پىشىنمەن.

وراز ونىڭ قينالعان جۇزىنە ايانىشپەن قاراپ:

— ناعاشى، مىنە جانىم، وللاھي، ءبىر سوزىڭىزگە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ول نە زاكون، نە قاعاز؟ الدە بولماسا جولعا جۇرۋگە قولىڭىزعا قاعاز العىڭىز كەلە مە؟ بۇل جەردە ەشكىم قولعا دوكۋمەنت بەرمەيدى. بەرۋدىڭ جانە كەرەگى دە جوق. ءتۇسىندىڭىز بە؟ قۇپيا ءجۇرىس...

— جوق، جوق، اتاما. داكىمەنتسىز جۇرۋگە بولمايدى. قولىڭدا قاعازىڭ بولماسا ساعان كىم نانادى؟ و نە دەگەنىڭ، قاراعىم-اۋ، قولعا داكىمەنت بەرمەيدى، دەگەنىڭ؟ مىنە داكىمەنتىڭ! تانيسىڭ با، مۇنىڭ قانداي داكىمەنت ەكەنىن! كادىمگى ءوزىمىزدىڭ كەدەيشىل حۇكىمەت بەرگەن «داكىمەنت!» دەپ ەتەكتەي ەتىپ الدارىنا جايىپ سالسام، ستارشيناڭ دا، سۋدياڭ دا جىمداي بولادى. مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم حاقيقات نارسە. ماكاروۆ پەن كەردەرى شوراقتىڭ سالا قۇلاش داكىمەنت اكەلىپ: «مىنا كول دە بىزدىكى؛ كولدىڭ ىشىندەگى بالىق تا بىزدىكى. بالىقتى انا اڭقاتىڭنان اۋلاڭدار، ۇعىندىڭ با؟!» دەپ كوزگە تۇرتكەنىن ءوزىمىز كوردىك قوي. كوزگە ءتۇرتىپ قانا قويعان جوق، جىلىمعا سالىپ مالشىلادى. ماڭىنا بارىپ كور، قولىندا داكىمەنتى بار قۇدايدىڭ! قاراعىم، سەن قىزىقسىڭ، قىزىق بولماساڭ وسىنى ويلامايسىڭ با. ەگەر دە مەنىڭ قولىمدا سول ماكاروۆتىڭ داكىمەنتىندەي قاعازىم بولسا — شالقاردىڭ ۇستىنەن كولدەنەڭ قۇستى دا ۇشىرمايمىن، اۋ سالۋ بىلاي تۇرسىن. ابەكەڭ وسى جايدى جاقسى بىلەدى، ول داكىمەنت جاساپ بەرۋى كەرەك، — دەدى قاجىمۇقان سەنىمدى ۇنمەن.

وراز ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى؛ ءسوزىن اياقتاعاننان كەيىن باسىن يزەپ:

— مەن ءسىزدىڭ دوكۋمەنتىڭىزگە جاڭا عانا ءتۇسىندىم. شالقار جونىندە ەكەن عوي. باسە، ماكاروۆ پەن شوراق دەگەننەن كەيىن عانا اڭعارا باستادىم. يا، ابەكەڭ دوكۋمەنت اپەرەمىن دەپ ۋاعدالاسىپ پا ەدى؟

— ويباي-اۋ، شالقاردى ايتپاي مەن نەنى ايتىپ تۇر دەيسىڭ. ابەكەڭ بىزگە كولىڭ دە، كولىڭنىڭ بالىعى دا وزدەرىڭدىكى. بۇرىن قوجا بولىپ قوقاڭداعاندار ەندى اياعىن دا اتتاپ باسا المايدى، — دەپ بىزگە الگى ساعانى تەمىر تورلاپ بۋىپ قويعان مەجەسىن سۋىرتتى عوي. مۇنىڭ ءبارى جاقسى. ال، ەگەردە مىنا كۇزگە قاراي ەسكى قوجالار اينالىپ سوعاتىن كۇن بولسا، مەن مىنە ارتەل، مىنە كولدىڭ قاعازى، مىنە ءمورى، مىنە قولى! — دەپ كورسەتپەيمىن بە! سونان كەيىن مەنەن الىپ كورسىن شالقارىمدى! بۇل زاقۇن بە؟ الدە زاقۇن ەمەس پە؟

— ىم! — دەدى وراز. — مۇنىڭ زاكون ەكەنىندە داۋ جوق. كولگە دە، جەرگە دە قوجا بولاتىنىڭا ەشكىمنىڭ شاگى بولماس. ءبىراق ونداي قاعازدى ءقازىر سىزگە بەرە قويسا. جەر مەن سۋ ەڭبەكشىنىكى دەگەن جالپى سوۆەت حۇكىمەتىنىڭ بەرگەن نۇسقاۋ زاڭى، ياكي دەكرەتى. ءبىراق سونى ءقازىر قاعازداتىپ الا قويامىن دەۋىڭىز كەلىسكە كەلەر مە ەكەن، قاجەكە!؟

قاجىمۇقان شاپ ەتە قالدى.

— ە، ونىڭىز كەلىسكە كەلمەيدى دەيسىڭ؟ نەگە كەلىسكە كەلمەيدى؟ ماكاروۆ پەن شوراق شالقار بىزدىكى، ءبىز حۇكىمەتتەن ساتىپ الدىڭ دەپ ءبىزدى قۋىپ شىققانى كەلىسكە كەلەدى دە، ال، مەنىڭ ارتەلدىكى، قىرىق كەدەيدىڭ سۋى، بالىعىن ءوزىمىز ۇستاپ، ءوزىمىز جەيمىز دەپ العان قاعازىم ۇيات پا؟ ول قالاي بولعانى. ءقازىر كۇز كەلەدى، مۇز قاتادى، بالىق ماۋسىمى باستالادى. سوندا ءبىز تاعى دا قايىر سۇراعانداي شوراقتىڭ الدىنا بارىپ موليەمىز بە؟ قاپىسىن تاۋىپ قوجايىندار قايتىپ كەلىپ بار بايلىقتى سۋ استىنان سۋىرىپ جاتقاندا ءبىز قاتىن، بالا-شاعامىزبەن اش-جالاڭاش دىرىلدەپ ۇيدە وتىرامىز، ا؟

مۇنىڭ، قاراعىم، ناعىز بالالىق قوي، كەلىسكە كەلمەس دەۋىڭ...

قاجىمۇقاننىڭ داۋسى كوتەرىلىپ كەتتى، ول ورازدىڭ سوزىنە قاتتى رەنجىپ قالدى.

— ويباي، اعاتاي، مەن بىلمەيمىن. ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز ابەكەڭە. ونداي قاعازدى بەرەتىن بولسا — ءقازىر بارىپ الايىق، — دەدى وراز ساسىپ.

— ە، سۇيدەسەيشى. كەلىسكە كەلمەيدى دەپ جاسىتا بەرگەنشە. وسى جاسىعانىمىز دا جەتەر. كورىنگەن كەلىپ كولىمىزدىڭ ۇستىندە تالتاڭداپ، وسى كۇنگە دەيىن قوجايىنسىنعانى دا جەتەر. مەن ول قاعازدى الامىن. قالايدا الامىن. ولسەم دە الامىن. الاپەس دەگەن ءبىر ۇرى بولىپتى. كاسىپ بولماعاننان كەيىن شيەتتەي جاس بالالارىن ۇرلىق جاساپ، مال ايداپ اكەلىپ اسىراسا كەرەك. ۇرى بولعان كىسى قاي ءبىر جەتىسىپ تۇرعاننان ىستەيدى دەيسىڭ، ءبارىن ىستەتەتىن اشتىق قوي. ءبىر كۇنى الاپەس كەشىگىپ قالىپ، قارنى اشقان قارا سيراق بالالار پەش تۇبىندە وتىرىپ شىرىلداي باستاعان كورىنەدى. سوندا الاپەستىڭ قاتىنى ايتادى دەيدى: جىلاما، قاراعىم، جىلاما. الاپەس ولەر، ولمەسە جامان سيىر اكەلەر دەپ. قۋىپ كەلگەن سيىر تىشقاقتاماي ما، ونى بالالار تالاي كورگەن عوي. تاپ سول ايەل ايتقانداي، مەن دە قارا سيراق كەدەيلەرگە: قاجىمۇقان ولەر، ولمەسە ءبىر داكىمەنت اكەلەر، دەپ كەتكەمىن. سوندىقتان مەن داكىمەنت الماي كەتپەيمىن، — دەدى قاجىمۇقان.

«مىنا قارا سيراق قاسقا كەدەي ايتقانىن ىستەمەي تىنباس. ابدەن اشىنىپ العان ەكەن. كوزى كورىپ، قولى ۇستاماسا، نەسيە سوزگە سەنبەيتىن قازەكەڭنىڭ وسى مىنەزى جاقسى»، — دەدى ىشىنەن وراز قاجىمۇقاننىڭ قايسارلىعىنا ريزا بولىپ.

وراز قاجىمۇقاندى ءابدىراحماندارعا قايتادان ەرتىپ كەلىپ ونىڭ تىلەگىن ءمالىم ەتتى. بالىقشىنىڭ بۇل تىلەگىن ءابدىراحمان ويلانباي-اق ورىنداۋعا كىرىستى. ول جينالىستا جۇرتتىڭ ءسوزىن قازاقشالاعان ەكى تىلگە دە جۇيرىك سالماقتى مىرزاعالييەۆكە:

— يسپولكوم اتىنان جاز، قاۋلى ەسەبىندە جاز. جەر ماسەلەسى جونىندەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ دەكرەتىنە سۇيەنىپ شالقار كولىنىڭ سۋى، بايلىعى بالىق كاسىبىمەن كۇنەلتكەن جاعاداعى ەڭبەكشىلەردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلسىن. ونىڭ قوجاسى سول ەڭبەكشىلەر، ياعني قاجىمۇقان سياقتى كوپ بالىقشىلار دەپ كەلىستىرىپ جاز. ءوزىمىز قول قويالىق، بوگدانوۆكا سوۆەتىنىڭ ءمورىن باس، — دەدى.

ءوزى سياقتى تارامىس كەلگەن ارىق پارامونوۆ ىلگەرى قاراي موينىن ءبىر سوزىپ قويىپ، قاجىمۇقاننىڭ كەلىپ يىعىنان قاقتى.

— مىنا مەن دە جۇمىسشىمىن. سەن دە جۇمىسشى، كاسىپكەر شارۋاسىڭ. جەر دە، سۋ دا وزىمىزدىكى. شالقارىڭدى قايىرىپ العانىڭدى قۇتتىقتايمىن. ەندى ەشكىمگە بەرمە، — دەدى قاجىمۇقاننىڭ قولىن قىسىپ.

قاجىمۇقان ونىڭ ءسوزىن قازاقشالاتپاي-اق ۇقتى.

پارامونوۆتىڭ دوستىق شىرايىن ەجىكتەۋدى كەرەكسىتكەن جوق.

— باي كازاك-ورىس ماكار كەردەرى شوراق پەن شۇعىل بايدىكى تامىر. سەن رابوچاي قاجىمۇقاندىكى تامىر. قوناققا كەل! جايىن قۇيرىعىن جەگىزەمىن، — دەدى قاجىمۇقان وعان ىرجيىپ. قاجىمۇقاننىڭ اققالاداي تىستەرى كۇلگەندە اقسيىپ كەتتى. ونىڭ ورىسقا تۇسىنىكتى بولسىن دەپ ءتىلىن بۇزىپ سويلەگەنى ۇعىمدى-اق بولدى بىلەم، پارامونوۆ:

— بارادى. بارادى، تامىر، — دەدى.

ءۇشىنشى تاراۋ

1

...«ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي... ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە!» — دەپ وسىنداي سۋىت جۇرىستەن العان ەكەن عوي، — دەدى حاكىم ات ۇستىندە كەلە جاتىپ ەسىنەپ. — ءبىزدىڭ نۇرىمنىڭ بىلمەيتىن جىرى، ايتپايتىن ولەڭى جوق. وسى ءسوز كىمدىكى ەكەن؟ كىمدىكى بولسا دا، نۇرىمنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن وسى ولەڭ تاۋىپ ايتىلعان، ناعىز كوكەيىڭنەن شىققان اسىل ءسوز. ار جاعى قالاي ەدى ءوزىنىڭ...

ول بۇگىن تاڭ سارىدە شىعىپ قىرىق شاقىرىمنان استام جەردى اتتان تۇسپەي ءجۇرىپ كەلىپ، ءقازىر ورال قالاسىن كورگەننەن كەيىن كوڭىلى كوتەرىلىپ كەتتى.

جولدا ول وقتىن-وقتىن ىڭىرسىپ ءان سالىپ كەلە جاتقان. كوبىنەسە ونىڭ اۋزىنا ورالا بەرەتىن ءانى «زاۋرەشتى». ءاربىر ءان اركىمگە ءتۇرلى-تۇرلى جاعىنان ۇناپ، جۇرەككە ءوزىنىڭ وزگەشە ءبىر پەرنەسىمەن ىستىڭ كورىنۋى مۇمكىن. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، — حاكىم «زاۋرەش» ءانىنىڭ مۇڭدى جاعىنان كورى ساعىنىشتى سارىنىن ۇناتاتىن. ۇناتقانى سول — ول وڭاشا شىقسا-اق:

ءبىزدىڭ ەل كوشسە جايلار بالتەن سايىن،

جايىلعان جىلقى بىلەر جەردىڭ جايىن.

بويىمدا الىپ-جۇلعان اۋرۋىم جوق،

ساعىندىم زاۋرەش قىزدىڭ قۇيعان شايىن، —

دەپ جاياۋلاتا جونەلەتىن. قازىردە دە ول وسى شۋماقتى مىنانايدان تومەن تۇسكەننەن كەيىن، قاتتى كوتەرمەي قوڭىر اندەتىپ جىبەردى. ءبىراق ءوزى مۇنى بايقاۋسىز سالدى. ءان ويلاماعان جەردەن اۋزىنا ءتۇسىپ كەتتى. جانە ولەڭنىڭ سوڭعى جولىن وزگەرتىپ «ساعىندىم زاۋرەش قىزدىڭ قۇيعان شايىن» دەپ قالدى...

مىناناي مەن ورال قالاسىنىڭ اراسى جەتى شاقىرىم توعايلىق. ورمانى اسا قالىڭ بولماعانمەن، جول اعاش اراسىن جارىپ وتەدى. كۇن ساسكە ءتۇس بولىپ قالسا دا، جول ۇستىندە ءتىرى جان كەزدەسپەدى. جاپىراعى تىنىمسىز دىرىلدەگەن كوك تەرەك پەن شاڭىراق بورىكتى باقا قارا اعاش كەي جەردە جولعا ادەيى ەڭكەيىپ تۇرعانداي جاپىراعى بەتتى سيپاپ قالىپ وتكىزىپ جىبەرەدى. ورمان ىشىمەن يرەڭدەگەن جىلان جول كەيدە سۋى مولدىرەگەن بالا بۇلاقتاردى اتتاپ كەتەدى.

وڭاشا ورمان، يەسىز جول، سالقىن لەپتى ءمولدىر سۋ، لەكىتە اياڭداعان ات حاكىمنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ جىبەردى. ول ۇزەڭگىگە شىرەنىڭكىرەپ تاقىمىن جازدى، ەر ۇستىندە قاناتىن قومداعانداي، بويىن كەرىپ، كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەي ءتۇستى. اتتى سيپاي قامشىلاپ قويىپ ول ءان سالىپ جىبەردى. ويلانباي-اق، تولعانباي-اق جەلپىنە تۇسكەن كەۋدەدەن دارقان ءجۇرىس، تەنتەك قيمىلدان تۋعان «ايازباي» ەسىلە كوتەرىلدى دە، قوڭىر داۋىس ورمان ءىشىن ماتوك انمەن ءبىر كوتەرىپ تاستاعانداي. ءان حاكىمگە اسا جاقسى سالىنعان سياقتى كورىندى. ول وزىنە-وزى ريزا بولىپ ناساتتانا ءتۇستى. بۇل ءاندى مۇنان بىرنەشە كۇن بۇرىن ول نۇرىمنان ەستىگەن ەدى. ءبىراق ونى سالامىن، ۇيرەنەمىن دەگەن وي اۋەلدە وعان كەلگەن جوق-تى. ال، ءقازىر ءانىنىڭ، نۇرىمنىڭ سالعانىنان كەم شىقپاي، ويعا بىردەن قونىپ قالىپ، ءسوزىنىڭ ءبارى تەگىسىنەن اۋزىنا كەلە قالۋى — شاتتىقتىڭ قول جەتپەيتىن ءبىر بيىگىنە شىققانداي اسەر ەتتى. ابدەن ۇيرەنىپ الايىن دەگەن ادامشا حاكىم ءاندى قايتادان سالدى. ەكىنشى شۋماعىن ول قانشا تىرىسسا دا تابا المادى، ءوز جانىنان قيىستىرىپ قوسا سالۋعا — دۇرىس ولەڭ قول-اياعى جىپ-جيناقتى بولىپ اۋىزعا تۇسە دە قويمادى. ءسويتىپ ول، ءانىن جاقسى سالا بىلگەنمەن، ءسوزىن تۇتاس كەلتىرە الماي اۋرە بولىپ كەلە جاتىپ، جولدىڭ كوپىرگە قاراي بۇرىلاتىن جەرىنە جەتىپ قالدى. بۇل جايىقتىڭ جاعاسىنا جارتى-اق شاقىرىمداي جەر ەدى.

حاكىم مۇنان ءبىر اي بۇرىن قالادان ەلگە كەتكەندە پاروممەن وتكەن بولاتىن. ءقازىر كوپىر تۇسكەن، ءبىراق ونان ءاۋ دەرلىك جەردە پاروم دا ءجۇرىپ جاتىر. اتتان ءتۇسىپ، جەتەكتەپ ءمىنىپ، جەتەكتەپ شىعاتىن ماشاقاتى كوپ پارومنان قاشىپ حاكىم كوپىرگە قاراي بۇرىلدى. كوپىردىڭ ءۇستى بوس، پاروم باسى ەتە كوپشىلىك كورىندى.

حاكىم جاعاعا جاقىنداي بەرگەندە پارومنان شىعىپ كەلە جاتقان كوك اتتىلى، شەكپەندى ءبىر قازاق قارسى كەلىپ تانىعان ادامداي:

— بالا، امان-ەسەن بە! كوپىرگە باراسىڭ با؟ — دەدى. كوك اتتىلى بۇرىن كورگەن تانىس ادام، ءبىراق ونىڭ كىم ەكەنىن حاكىم ەسىنە تۇسىرە الماي، ساسقالاقتاڭقىراپ:

— اسسالاۋماعالەيكۇم، — دەدى.

كوك اتتىلى قازاق، كۇندە كورىپ جۇرگەن ادامشا حاكىمگە ءجاي-مانىستى تۇسىندىرە باستادى.

— كوپىرمەن وتەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ ارينە، رەتى كەلسە كوپىرمەن جۇرگەن جاقسى. ءبىراق ونىمەن جۇرگىزبەيدى، انا قۇداي قارعاعاندار. بۇلارعا وقىعان ادامىڭ دا، وقىماعان مىنا ءبىز سياقتى قىر قازاعىنىڭ دا ءبارىبىر، بىرەۋىن دە ماڭىنا جۋىتپايدى، كوپىر باسىندا تۇرعان انا جاساۋىل كازاك-ورىس. ءوزى قوساتاردىكى، قارعالعانىڭ قازاقپەن ءومىر بويى ارالاسىپ جۇرسە دە، ۇستەمدىگى قالمايدى. اردا كيرگيز، ساعان كوپىر كەرەك، ا؟ مىناۋ كەرەك ەمەس پە؟ دەپ قامشىسىن كورسەتەدى. بىلتىر مۇنداي ەمەس ەدى، بۇل قۇداي اتقانداردىڭ بيىل بىزگە قاستەرى جامان تىگىلگەن. سابەت جاقسى. بار سابەتكە، بەرەدى، — دەيدى ءتاڭىر العىر قولىنىڭ جۇمىرىن شىعارىپ. اي، قاعىنعان كازاك-ورىستار-اي، بۇلاردىڭ بىلمەيتىن قۇلعاناسى بار ما! سۇتەي دەگەن ءبىر بارقىن ايتقان ەكەن: «دۇكەنشى ماترەي دە ماعان قىلىپ ەدى قىلىقتى، مەن دە وعان از قىلمادىم. سول كەرەك ماترەي يتكە» دەپ. «سۇتەكە، سەن وعان نە قىلدىڭ؟» دەسە، سۇتەي ايتاتىن كورىنەدى: «دۇكەنىنە كىرسەم-اق، سەن ماكرۋ كيرگيز اياق-قاسىقتاردى ۇستاپ بوسقا ارامدايسىڭ. ساتىپ الۋعا اقشاڭ جوق، شىق دۇكەننەن دەپ ايداپ شىعادى. ءبىر كۇنى مەن جۇرتپەن بىرگە ارالاسىپ كىرىپ، ماترەيگە كورسەتپەي ساتۋعا قويعان قاسىقتارىن جالاپ-جالاپ كەتتىم» دەپ. سۇتەكەڭنىن بار قىلعانى ماترەيدىڭ قاسىعىن جالاپ ارامداعانى-اق. وسى دا كەك الۋ ما ەكەن؟ — دەپ كۇلدى پارومنان شىققان كوك اتتىلى قازاق. — بۇلارعا قاسىعىن جالاپ ارامداعاننان كورى، ارقاسىنا دۇرە سالىپ، وزدەرىنىڭ ىستەگەنىن وزدەرىنە ىستەسە، سوندا تۋرا كەلەر ەدى. قاسىق جالاۋ دەگەن ءسوز بە ەكەن! قۇدايدان بەزگەندەر كوپىر ەكەش، كوپىردى دە قىزعانادى. بارساڭ مىلتىعىن توسەپ تۇرا قالعانى. مىلتىقپەن قورقىتقانى ءوز الدىنا، بارىنەن دە باتاتىنى جەر-جەبىرىڭە جەتۋى: كيرگيز، اردا كيرگيز، ارام كيرگيز كايساك دەپ كەمىتەدى. قۇرىسىن ودان باسقاسى دا تولىپ جاتىر. وزدەرىنە قارامايدى-اۋ، بۇل باي كازاك مۇندارلار. تاڭىنا تاڭبا باسقانداي ەتىپ سابەت ون مىڭنان، جيىرما مىڭنان سالعىرتتى باسقاندا ارقاسىنا شىبىرتقى تيگەن قىزىل وگىزشە قايقاڭدادى دەپ ەدى پالەم. سابەتتى جەڭىپ ءقازىر تاعى قوجا بولا باستادى. اي، جايىق بويىنىڭ قارا قاسقا كازاك-ورىستارىنىڭ وڭعانى بار ما! ناعىز تامۇقتىڭ تورىندە جاتاتىن كاپىر وسى جايىق بويىنىڭ جالماۋىزدارى. تامۇقتان باسقا بۇلار قايدا كىرەر دەيسىڭ. كاپىرگە كەرەگى دە سول عوي...

حاكىم تۇرىپ تىڭداسا بۇل كوك اتتىلى قازاق ىشىنە سىيماي تۇرعان تالاي اڭگىمەسىن تۇيدەك-تۇيدەگىمەن اقتارعانداي-اق ەدى. ءبىراق حاكىم بوگەلمەدى. ول قالاعا كىرۋگە اسىقتى جانە مىنا قازاقتى بۇرىن كورگەنمەن ءاتى-جونىن ەسىنە تۇسىرە الماعانىنا قىسىلىپ، جاقىن ادام بولسا ۇيات بولىپ قالار دەپ ويلاپ ودان تەزىرەك كەتۋگە تىرىستى.

— جاقسى. مەن پارومنان وتەيىن. اسىعىس ەدىم، — دەپ ول جاعاعا قاراي استى.

ارعى بەتكە كەتكەن پاروم قايتىپ ورالعانشا اتىن جاعاداعى ءبىر قالاشىنىڭ ارباسىنا بايلاي سالىپ، حاكىم سۋعا ءتۇستى. ول كوپتەن قۇلاش ۇرماعان جايىق سۋىنىڭ ساعىنىشتى قۇشاعىنا ەنگەنشە اسىقتى. جۇگىرگەن بويى ءتۇبى كورىنىپ جاتقان قايراڭ جاعانىڭ اق مارجان سۋىنا كۇمپ ەتىپ سۇڭگىپ كەتتى دە، تارباقا تەبىسپەن اعىسى قاتتى ورتاعا قاراي قوس قولداپ سەرپىپ ون بەس — جيىرما قۇلاش جەردەن بارىپ شىعا كەلدى. كەۋدە تولتىرىپ دەم الىپ، باستى كەرى سەرپىپ تاستادى دا، اسەم جىلجىعان ەندى ايدىننىڭ اقشا بەتىن جەڭىل قۇلاشتاپ رىلەپ كەتتى. يىقتى، سۇڭعاق حاكىمنىڭ دەنەسى وڭكەي كوك تەرەكتىڭ ىشىندە سيرەك كەزدەسەتىن جايىق جاعاسىنىڭ سۇلۋ قايىڭى سياقتى ەدى. ءجۇزى كۇن مەن جەلگە قىزىل قوڭىر تارتقانمەن تاترانداي تۇلعا سۋ بەتىمەن جارق-جۇرق ەتىپ ەسىپ بارا جاتقان سياقتاندى.

اعىندى سۋدىڭ استى ويلى، قىرلى، سارقىرامالى كەلەدى. اق قايراڭ ورگە ءجۇزىپ، سول اعىسى قاتتى capقىرامانى ىزدەيدى. ەكپىندى ارنانىڭ ساعاسىنا جەتكەندە ول كولدەنەڭدەپ جاتىپ قالادى، ەركە بالىقتى اعىن اسىرىپ ايداپ اكەلىپ قۇلامانىڭ جارىنان تومەن تاستاپ جىبەرەدى. بالىق ەكىنشى جاقتان اينالىپ شىعىپ، تاعى جاتىپ، تاعى قۇلايدى. اق قايراڭنىڭ جازعى ويناعى وسىلاي باستالادى.

جاسىنان اعىندى سۋدىڭ بويىندا وسكەن حاكىم، بالا كەزدەگى «اق قايراڭ» ويىنىن باستاعىسى كەلىپ، كەربەز اققان جالپاق سۋدىڭ ورتاسىنا بارىپ، شالقاسىنان جاتىپ الىپ اق بالىقشا تومەن سىرعىدى. ۇزدىكسىز اعىن بويشاڭ سۋ ونى الدەقايداعى الىس تۇبەكتەن شىعارارلىق، ءبىراق ۋاقىت تار، جول ۇزاق. ول كەرى قۇلاشتاپ ءبىراز جەر جۇزگەننەن كەيىن، تاعى دا ماۋقىن باسا ءبىر سۇڭگىپ الىپ، سۋدان شىقتى.

تەر مەن شاڭنان ارىلعان دەنە بەينە ءبىر اۋىر جۇكتى يىقتان سىرىپ تاستاعانداي جەڭىلەيىپ كەتتى. كوڭىل دە الدەقايدا شارىقتاپ كەتكەن سياقتى. جالعىز-اق: كەلگەن جۇمىس قالاي بىتەر — حاكىمنىڭ كيىنىپ جاتىپ ويلاعانى تەك سول.

پاروم بەرگى جاعاعا جەتە بەرگەندە كوپىر باسىنان شىعىپ كەلىپ ەكى ادام دوكۋمەنت تەرگەدى. ەكەۋى دە قارۋ-جاراق اسىنعان تەرگەۋشى. كازاكتار، قايىرما، بورىك، قازاقتى شەكپەن كيگەن بازارشى قازاقتار مەن نوعاي بەشپەتتى تاتار ساۋداگەرلەرىنە اسا نازار اۋدارا بەرمەيتىن سياقتى، — ءاتۇستى كوز جۇگىرتىپ قاعازدارىن شاپشاڭ قايىرىپ جاتتى. ورماننان جيدەك تەرىپ قايتقان شەلەكتى بىر-ەكى ايەلدەرگە تەرگەۋشىلەر كوزدەرىن دە سالعان جوق. ءبىراق اتىن شىلبىرىنان جەتەكتەپ، قازاق ارباسىمەن قاتارلاسا پارومعا جىلجي بەرگەن حاكىمدى بىردەن توقتاتىپ، كۇدىكتى كوزبەن ۋچيليششەنىڭ بيلەتىنە ءبىر قاراپ، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەرلىك بويشاڭ دەنەلى جاس جىگىتتىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، تەرگەۋشىلەر موشقاي ءتۇستى.

— قالادا نە شارۋاڭ بار؟

— ۋچيليششەدە اتتەستاتىم قالدى، سونى الا كەلدىم.

— ونى قايتەسىڭ؟

— اتتەستاتسىز وقۋعا دا، قىزمەتكە كىرۋگە دە بولمايدى.

— ونى قايدان بىلەسىڭ.

«ساعاقتان ءىلدى...» دەپ ويلادى حاكىم. تاڭدانعان ادامشا كازاك-ورىستىڭ بەتىنە قاسىن كەرە قارادى دا:

— بۇل بەلگىلى شىندىق ەمەس پە، مىرزا. مەكتەپ بىتىرگەن قاعازىڭ قولىڭدا بولماسا، قۇر سوزگە كىم سەنەدى؟! ۇزاق اڭگىمەگە بارماي، قىسقا جاۋاپ قايىرىپ، تەز قۇتىلۋدى تىلەگەنمەن كازاكتار اسىقپادى.

— شىن ايتاسىڭ. سەنىڭ قۇر سوزىڭە نانۋعا بولمايدى. اسكەر قىزمەتىندە نەگە جوقسىڭ؟

— مىرزا... ەساۋىل مىرزا، (اسكەري ادامنىڭ ەساۋىل شەنىندە ەكەنىن حاكىم جاڭا عانا بايقاپ قالدى). بىزدە اسكەر قىزمەتى مىندەتتى ەمەس، ەرىكتى. الايدا مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن اسكەري جۇمىسقا كىرۋ پارىز عوي.

سونىڭ ءۇشىن اتتەستاتىمدى الىپ، كىشى شەندى اسكەر قىزمەتىنە كىرۋ تالابىمەن كەلدىم.

حاكىم ويعا كەلگەن جاۋاپتى ايتا سالدى، ونىسى ورىندى دا كورىندى. كوپىر باسىن باقىلاۋشىلار ءوزارا كۇبىرلەسىپ قالدى.

جول بوگەپ ماسقارا قىلماسا جارار ەدى. ەندى نە ىستەيمىن. اتتەستاتتان باسقا تاعى نە سەبەپ بار بۇعان ايتاتىن؟ باسقا ءبىر سىلتاۋ ايتسام، ماعان ءجۇدا سەنبەي قالۋى مۇمكىن. كۇدىكتىڭ ۇلكەنى سوندا تۋماي ما؟ ويلاماعان جەردەن ىلىگىپ قالاعا كىرە الماي كەرى قايتسام، وندا بارلىق ءىستىڭ قاراپ بولعانى، دەپ ساستى حاكىم. سىرت ءپىشىنى بۇرىنعى قالپىنشا قالعانمەن ول ىشتەي قاتتى قوبالجىپ كەتتى. ونىڭ ويى ءبىر ءمينۋتتىڭ ىشىندە شارق ۇرىپ اۋىلدى، قارا وبانى ارالاپ شىقتى. پارامونوۆتىڭ، ءابدىراحماننىڭ، مەڭدىكەرەيدىڭ سوزدەرى قۇلاعىنا قايتا كەلگەندەي بولدى.

«سانالى ازامات حالقى ءۇشىن باسىن تىگەدى، كۇرەستە اقىل مەن ايلا، ەرلىك پەن تاپقىرلىق جەڭەدى... كوز الدىمىزدا جاۋ اسكەرىن ساقاداي سايلاپ، كوكپەڭبەك قارۋ-جاراق اسىندىرىپ جاتقاندا، ءبىر ءىس بىتىرمەي، — سالعان جەردەن ساعاعىنان ىلىنگەن بالىقتاي بۇلاڭداپ، مىنالاردىڭ قولىندا قالىپ قويسام، نە بولعانىم؟! قۇرال-جابدىقتارىن بوگەۋسىز الىپ كەتىپ، ەرتەڭ وزىمىزگە قارسى جۇمساعانى ما؟! سەنىپ جىبەرگەن مەنىڭ انا باسشىلارىم نە دەيدى ماعان؟..» حاكىمنىڭ ماڭدايىنان مۇزداي تەر شىعىپ كەتتى، ءتۇسى كورە كوزگە قۋقىلدانىپ جۇرە بەردى. تەرگەۋشىلەر جايلانا ءتۇستى. پاروم ءۇستى ادام مەن كولىكتەن لىق تولدى. جاعادا جالعىز حاكىم عانا قالدى. سۋ باسىنداعى بار جۇرتتىڭ كوزى ەندى تەك حاكىمگە عانا تىگىلدى. پارومدى حاكىم ادەيى توقتاتقانداي:

— نە كۇتىپ تۇرمىز؟

— مىنا جىگىت نە دەپ تۇر؟

— Ay، ءبىزدى بوگەمەڭىز، ەكىنشى پاروممەن كەلەرسىز، — دەستى ءبىر ادامدار حاكىمگە قاراپ. باسقالار دا ابىرجي باستادى.

— سەن اسكەر قاتارىنا كەتۋگە ءتيىس كيرگيزسىن. رەالنوە ۋچيليششە اسكەري ءتارتىپتى مەكتەپ. سەنى ءبىز دجامبەيتاعا جونەلتەمىز، وندا اسكەر ءبولىمى بار، سوعان، — دەدى، ەساۋىل حاكىمگە.

حاكىمنىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازدادى، ول جالما-جان ەساۋىلدىڭ الدىنا قازىقتاي شانشىلا قالدى.

— اسىل تەكتى ەساۋىل مىرزا، مەن ءوزىم دە سول دجامبەيتاعا بارا جاتىرمىن، سونداعى ءسىزدىڭ وداقتاس دوس حۇقىمەتىڭىزدىڭ درۋجيناسىنا كىشى شەندى وفيسەر بولىپ ءوتۋ ءۇشىن قولدا دوكۋمەنتام بولماي ءبىر تاۋلىك مەرزىممەن قاعازىمدى الىپ قايتۋعا كەلدىم. ەگەر دە بۇگىن رەالنوە ۋچيليششە اتتەستاتىن الىپ ەرتەڭ ساسكەدە كوميسسياعا تابىس ەتپەسەم، وتان الدىندا جەكە جاۋاپتى بولماقشىمىن. بۇل جونىندە قولىمنان پودپيسكا بەرىپ كەتتىم. مىنا وقۋشىلىق بيلەتىمدى سىزگە زالوگ ورنىنا قالدىرىپ، ءۇش ساعاتتان كەيىن اتتەستاتىمدى اكەلىپ كورسەتىپ، سىزدەن قايتارىپ الۋعا رۇقسات ەتىڭىز! — دەپ قۇلاق قاعىپ، ىزەت كورسەتتى.

ەساۋىل دا بەلبەۋىن تۇزەپ قويىپ، شيراتىلا ءتۇستى.

— سەندەردەي تۇك بىتىرمەي بوستان-بوس سەندەلىپ جۇرگەن شايتانداردى كەزى كەلگەن جەردە ۇستاپ الىپ كونۆويمەن جونەلتۋگە ناكازنوي اتاماننىڭ ايرىقشا بۇيرىعى بار. كيرگيزدەردى كيرگيز بولىمىنە، كازاكتاردى كازاك جۇزدىكتەرىنە اتتاندىرامىز. ال، سەن سەكىلدى ءبىلىمدى كيرگيزداردى ءىم... توتەنشە باقىلاۋعا مىندەتتىمىز، — دەدى ەساۋىل قاتاڭ ۇنمەن.

ونىڭ ءتۇسى قاتاڭ بولعانمەن ۇنىنەن يكەمگە كەلەرلىك حاكىم ءبىر دىبىس ەستىگەندەي بولدى دا، «نە دە بولسا مۇنىڭ ىڭعايىنا كوشە سويلەپ، ماداقتاي تۇسەيىن»، دەگەن نيەتكە بوي ۇردى.

— وتە ءادىل ايتاسىز، اسىل تەكتى ەساۋىل مىرزا. بوس جۇرگەن سەندەلبايلارعا تيىم سالىپ، اسكەرلىك ءتارتىپتى سىزدەر نىعايتپاساڭىز باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. بىزدەر جونىندەگى ناكازنويدىڭ بۇيرىعى دا اسا قۇندى بۇيرىق. اسكەري بولىمشەلەردى جاڭادان قۇرىپ، سىزدەردىڭ ينسترۋكتورلىق باسشىلىعىڭىز ارقاسىندا كوسەگەمىز ەندى كوگەرە مە دەپ تۇرمىز. ەندى قايتىپ ورالعاندا ءسىزدىڭ الدىڭىزدا تۇرعان تاجىريبەسىز وقۋشى دا تاپ وزىڭىزدەي اسكەر مادەنيەتىنە ءارى جەتىك، ءارى ىسىنە شىن بەرىلگەن سولدات بولاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەڭىز. وتە بەرۋگە رۇقسات قوي، اسىل تەكتى ەساۋىل مىرزا؟! — دەپ سۇرادى ول، شانشىلىپ تۇرعان كۇيى.

— ىم... ءۇش ساعات كوپ، ەكى ساعات ىشىندە قايتىپ ورالماساڭ، ۇستاپ الىپ ءۇش كۇن كاتالاشكاعا وتىرعىزامىن دا، ونان كەيىن تەمىر ءتارتىپتى كونۆويدىڭ قولىنا بەرەمىن. كانە، مارش! — دەدى ەساۋىل.

— حۇپ بولادى، اسىل تەكتى ەساۋىل مىرزا! — دەپ حاكىم اتىن پارومعا سۇيرەلەي جونەلدى.

2

اقمەتشەنىڭ پاتەرىن حاكىم بىردەن تاپتى — بۇعان قىزىل نارلار سەبەپ بولدى. كوپىر باسىنداعى ەساۋىلعا ەكى ساعاتتا ورالامىن دەپ ۋادە بەرگەن حاكىم، ارينە، ەساۋىل ءۇشىن ەمەس، ءوز ءىسىن تەز اياقتاۋعا اسىقتى. مەڭدىكەرەي ايتقان شامامەن عاينوللا مەشىتىنىڭ ارقا بەتىندەگى ءبىر قىسقا ورامعا كەلىپ حاكىم قاراعايدان سالعان شاعىن تاتار ۇيلەرىنىڭ جاعالاي ءجۇرىپ قاقپالارىن سىعالادى. ءۇش-تورت قاقپا وتكەن سوڭ تىزىلگەن كوك اربا مەن وڭكەي قىزىل نارعا لىق تولى ۇلكەن اۋلا ونىڭ كوزىنە الىستان-اق شالىندى.

«اقمەتشەنىڭ پاتەرى تاپ وسى شىعار» — دەدى حاكىم ىشىنەن. بۇل سياقتى بىركەلكى نارلار مەن فۋرگوندار باسقا ەشكىمدە بولا قويماس. ورىستاردا اربا بولعانمەن نار جوق جانە ولار تاپ وسى نوعاي كوشەسىنە تۇسپەس تە...

حاكىم قاقپادان كىرىپ، اۋلادا ەشكىم كورىنبەگەننەن كەيىن كەك اربالارعا قاراي بىرنەشە ادىم جەر ءجۇردى دە، تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان ادام بولسا نيەتىمدى سەزىپ قالار دەپ، ەسىككە بۇرىلدى. ءبىر قاراعاندا-اق ونىڭ اڭعارعىش كوزى اۋلانىڭ ەكى جاق بۇرىشىنا يىرىلگەن سeگىز اربانىڭ ۇشەۋىنە جۇك تيەۋلى ەكەنىن بايقاپ قالدى. فۋرگون اربانىڭ قالقانىنان جارتى مەتردەي بيىك تيەلگەن جۇك جونايتتالىپ ءۇستى تورپىشپەن جابىلعان دا، كەندىر ارقانمەن بەلدەۋلەپ شاندىپ تاستالعان. ءبىراق تورپىش استىنان (تاپ قالقانعا تاياۋ جەرلەرى اشىق) ۇزىن-ۇزىن قاراعاي جاشىكتەر كورىنىپ تۇر.

ەسىككە جاقىنداپ كەلگەندە ول تەرەزەدەن قاراعان ايەلدىڭ جانە ءبىر ەركەكتىڭ باسىن كوزى شالىپ قالدى. اۋلادا يت جوق، ەكەن، سودان دا ادىمىن كەرىڭكىرەي باسىپ كەلىپ ەسىك قاقتى. ەسىك اشقان تاتار ايەلدەن:

— جەڭگەي، ايىپ ەتپەڭىز، مەن قاتەلەسپەسەم اقمەتشە مۇقاممەتشين دەيتىن كىسى سىزدىكىندە توقتاعان شىعار دەيمىن. كىرىپ سالەمدەسىپ شىعۋعا رۇقسات ەتسەڭىز، سىزگە كوپ-كوپ العىس ايتار ەدىم. — دەدى حاكىم، ەسىك الدىندا تۇرىپ ايەلگە ءسال باسىن ءيىپ.

— بولادى، بولادى، كىرىڭىز، ول كىسى ۇيدە، — دەدى ايەل بوگەلمەستەن. «وقىعان وتە ادەپتى جىگىت ەكەن. قازاقتاردىڭ وسى كەزدە ءبىلىمدى، كوركەم جىگىتتەرى تولىپ كەتتى»، دەپ ويلادى ايەل حاكىمنىڭ ادەپتىلىگىنە دە، كوركىنە دە قاتتى ريزا بولىپ.

— شىراعىم-اۋ، سەن حاكىمجان ەمەسسىڭ بە؟ — دەپ اقمەتشە قارسى تۇرا كەلدى، سالەم بەرىپ قول سوزعان حاكىمگە. — حاكىممىن، جيەن اعا، حاكىممىن، — دەدى حاكىم قوس قولداپ كورىسىپ.

— ءجۇزى تانىس، ءوزى دە سول جاس كۇنىندەگى كوزى كۇلىمدەگەن كۇيى. ءبىراق، سەرەيگەن ۇزىن جىگىت، ادەمى كيىنگەن، جاس وقىمىستى، حاكىم دەۋگە كەلەر ەمەس... تەرەزەدەن قاراپ تۇرمىن بۇل كىم دەپ... جوعارى شىق، جوعارى شىق، ناعاشى. سونشاما تەز ءوسىپ كەتكەنسىڭ. جاڭىلماسام، جىمپيتى مەكتەبىن بىتىرگەن جىلى كوردىم عوي دەيمىن. تورت-بەس جىل ىشىندە سونشاما وزگەرگەنسىڭ، حاكىمجان! سەن انا تەنتەك نۇرىممەن ەكەۋىڭ ءسىرا، بىزگە تارتىپ بويشاڭ بولدىڭدار عوي دەيمىن. ايتپەسە ناعاشىم ۇزىن بويلى ەمەس. ناعاشى جەڭەشەم دە ورتا بويلى عانا. بۇل قالاي بولعانى، بۇرىن جۇرت جيەنى ناعاشىسىنا تارتادى دەۋشى ەدى، ەندى ناعاشىسى جيەنىنە تارتقانى ما؟! سوندا جيەنى بويشاڭ بولسا، ناعاشىسى ويشاڭ بولا ما؟ — دەپ اقمەتشە جاڭىلتپاس ءسوزىن ارالاستىرىپ سويلەدى. ونىڭ كوزىنىڭ قيىعى كۇلىمدەگەن جۇمساق شىرايدان بوسامادى.

ءازىلى ارالاس جىلى سوزبەن قارسىلاعان اقمەتشەگە حاكىم ىشىنەن قاتتى قۋاندى. ءبىراق ول اسا جىعىلا كەتپەيىن دەگەن ويمەن سىپايى امانداسىپ، ادەپپەن سويلەپ، ءوزىنىڭ جاي قالپىنداعى سالماقتى مىنەزىنەن شەت شىقپادى، سۇراعان سوزىنە جارقىن جۇزبەن قىسقا-قىسقا جاۋاپ قايتاردى. اكە-شەشەسىنىڭ ەسەن-ساۋلىعىن جانە باسقا دا ءۇي ءىشىنىڭ اماندىعىن ءبىلدىردى.

ءجۇنىستىڭ بۇل وتە جاقىن جيەنى، ىلگەرىرەكتە ءجيى قاتىناسىپ جۇرگەنمەن، حاكىم ەس بىلگەلى كوپ ارالاسپايتىن. سوندىقتان ونىڭ مىنەز-قۇلقىن دا، ءتىپتى ءتۇر-تۇسىن دە حاكىم جەتە بىلمەيتىن. اكەسىنىڭ عانا اندا-ساندا: «ۇلكەن ءبىلىمدى جيەن. اقىلدى، سوزگە ۇتقىر ادام. ءوز پايداسىن بىلەتىن، دۇنيەنىڭ تەتىگىن تاپقان جان»، دەگەن قىسقا-قىسقا ساراڭ مىنەزدەمەسىنەن وزگە حاكىمنىڭ بىلەرى از-دى. وعان بۇل بۇرىن سىرلاس بولىپ كورمەگەن اتاقتى ادامنىڭ بەتپە-بەت وتىرىپ اشىق سويلەسكەنى وتە جاقسى ىرىم سياقتاندى. ول اقمەتشەنىڭ جۇزىنە بايقاتپاي قاراپ الىپ وتىردى: اشاڭ ءجۇزدى، ات جاقتى، ۇزىن قارا ساقالدى، كەلبەتى اسا كەلىسكەن ادام. اقىل مەن سياپات يەسى بولارلىق كەلبەت. كوز قۇيرىعىنىڭ ۇدايى كۇلىمسىرەپ تۇراتىنى، ءسوز مۇقامىنىڭ جۇمساقتىعى ءارى سىناعىش، ءارى الدامىش ادامداردىڭ شىرايى ما، قالاي؟! نوعايشا تىكتىرگەن ماندالا بەشپەت، شالباردىڭ توس قالتاسىنان كۇمىس ساعاتىنىڭ كۇمىس باۋى كورىنەدى، كيگەنى كەبىس پەن ءماسى. كيىم تۇرىنە قاراعاندا تاتار ساۋداگەرلەرى سياقتى. سىرت ءپىشىنى پەتەربۋرگتاعى جوعارعى دارەجەلى اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىن بىتىرگەن ۇلكەن ءبىلىمدى ادامنىڭ تۇرىنە اسا ساي ەمەس.

«زىميان ادام ەكەنىڭدى ءسوزىڭ دە، ءتۇرىڭ دە ايتىپ تۇر. مەيلى نە بولساڭ و بول، ماعان — ءبارىبىر، ءوز پايداسىن بىلەتىن، دۇنيەنىڭ تەتىگىن تاپقان جان دەپ كوكەم تاۋىپ-اق ايتقان شىعار ءسىرا. پايدا ىزدەمەسە جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ ءپودريادىن ايداي ما؟! مۇنداي ءبىلىمدى ادامداردىڭ ءبارى ءىس باسىندا ۇلكەن تورە: ءبىرى پراۆيتەل، ءبىرى ونىڭ مۇشەسى، ءبىرى سۋدياسى، ءبىرى دوكتورى... مىنا وقىعان جيەننىڭ كاسىبىن قارا! جۇك تاسۋشى!.. ءبىراق مالدىڭ ءتۇرىن جاقسارتقان دەۋشى ەدى، — راس ەكەن، اۋلاداعى نارلاردىڭ كەسپىرىن-اي، كورۋگە كوز كەرەك، سۋرەت سياقتى، ءبارى بىركەلكى، وڭشەڭ قىزىل ارۋانا! ارۋانا ەمەس — ءبىرتۋما نارلار! ال، اربا دەگەنىڭىز تىزىلگەن كوك فۋرگون. حاكىمدىك دارەجەنى قويىپ بايۋعا كىرىسكەن كىسى ەكەن»، دەپ ويلادى حاكىم ساكىگە قۇيرىعىن قويىپ وتىرىپ.

— شەشىن، حاكىمجان، شاي ىشەمىز، تاماق جەيمىز. اڭگىمەلەسەمىز. جاقسى كەلدىڭ، وتە جاقسى كەلدىڭ. ناعاشىما بارىپ سالەم بەرەيىن، كورەيىن، بالالارى قانداي بولىپ ءوستى ەكەن، بىلەيىن دەپ ويلاپ ءجۇر ەدىم. ءبىراق قولى قۇرعىر بوساماي، ءبىر قالت ەتەر ۋاقىت تاپپاي جۇرگەنىم. اپام مارقۇم قايتقاننان بەرى ناعاشىم دا ءبىزدىڭ ەلگە بەتتەۋدى قويدى، — دەدى اقمەتشە ساعىنعانداي ءبىر باياۋ ۇنمەن. حاكىم اڭگىمەنىڭ ۇزاققا سوزىلعانىن ءتاۋىر كوردى. سوندىقتان وعان شايعا قاراۋدان باسقا امال بولمادى. «اربانىڭ ۇشەۋى-اق تيەۋلى، قالعانى بوس. ۇشەۋىن عانا جونەلتپەس، قالعاندارىن دا تيەتەر. سوعان قاراعاندا بۇگىن جۇرمەۋى كەرەك. ەندى نە ىستەۋ كەرەك، نەدەن باستاۋ كەرەك؟...» حاكىم تەرەزەدەن اۋلانىڭ ىشكى جاعىنا كوز تاستاپ، ءسال ويلاعانداي بولدى دا.

— جيەن اعا، مەن بيىل رەالنوە ۋچيليششەنى ءبىتىردىم. ءبىراق كوكتەمدە وسىندا ساپىرىلىس بولىپ كەتىپ ساباعىمىز دا دۇرىس اياقتالماي، كوبىمىز اتتەستات الىپ ۇلگىرە المادىق. بۇگىن سول مەكتەپ بىتىرگەن قاعازدارىمدى الايىن دەپ كەلدىم. قالادا ءتارتىپ قاتاڭسىپ كەتكەن: دوكۋمەنتسىز ەشبىر جاندى ءارى دە، بەرى دە وتكىزبەيدى ەكەن. مەنى دە ۇزاق تەكسەرىپ، اتتەستات قاعازىمدى الىپ، جىمپيتىعا، اسكەري قىزمەتكە كىرەتىنىمدى ايتقاننان كەيىن، ەكى ساعاتقا دەپ زورعا ەتكىزدى. «ءبىلىمى بار اسكەر باسىنداعى ادامداردىڭ ىستەن تىس جۇرگەندەرىن اسكەري دالا سوتىنا بەرەمىز» دەپ قورقىتتى. ءوز ويىم جىمپيتىعا بارۋ. وسىندا ءسىز بار دەگەسىن، سىزدەن اقىل سۇرايىن دەپ كەلدىم، — دەدى.

— مەكتەپ بىتىرگەنىڭ جاقسى بولعان. قايىرلى بولسىن! — دەدى دە اقمەتشە حاكىمنىڭ بەتىنە قاراپ ويلانىپ قالدى. ءسويتتى دە ازدان كەيىن سول قولىمەن قارا ساقالدى يەگىن ءبىر نارسە شاعىپ العانداي قاسىپ-قاسىپ جىبەرىپ، سيپالاپ قويدى دا، ازداپ تاماعىن كەنەدى. ول كورە كوزگە ويىن جيناقتاپ، ايتار ءسوزىن سالماقتاعان ادامشا بوگەلىسكە ءتۇستى.

— سەن اسكەر جۇمىسىنا كىرمە. ءوزىڭنىڭ دە سوعان الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان زاۋقىڭ شامالى ما دەپ ويلاپ تۇرمىن، — دەدى اقمەتشە كۇلىپ.

— جوق، جيەن اعا، نەگە، زاۋقىم بولماسا وسىنداي كەزدە قالاعا كەلەمىن بە...

— قالاعا كەلۋگە سەبەپ كوپ، ونى قوي. اسكەرگە كىرگىڭ كەلسە الدەقاشان جىمپيتىدا وتىرار ەدىڭ... بۇل اڭگىمە ءوز الدىنا. سەن ماعان ءوزىڭ تۋرا قاراشى. ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ نە ايتايىن دەگەنى جۇزىنەن دە كورىنىپ تۇرادى. ءبىراق مەن سەنى تەرگەپ-تەكسەرمەي-اق قويايىن. سەنەن جانە انا بولشيەۆيك جىگىتتەرمەن سويلەستىڭ بە، سويلەسكەن جوقسىن با دەپ تە سۇرامايمىن. ويتكەنى سەن ءوز جولىڭدى ءوزىڭ تابارلىق دارەجەگە جەتكەن جاسسىڭ. ونىڭ ۇستىنە: اكەڭ جۇكەڭ... سول جۇكەڭنىڭ بالاسى بولا تۇرىپ، ورتا كەۋدە ءبىلىمىڭ بولا تۇرىپ، سەنى باسقادان اقىل سۇرايدى دەگەنگە مەنەن باسقا كىسى نانار، ءبىراق وكپەلەسەڭ دە ايتايىن، مەن ءوزىم نانبايمىن. سەن اعايىندى الىبەكوۆتەردى بىلەسىڭ عوي، سەندەردىڭ ەلدەرىڭە ەلى ىرگەلەس قامىستىكول توقساباسى، اعايىندى ءۇش جىگىت، ۇشەۋى دە وقىعان. ۇلكەنى عۇبايدوللا، وعان تەتەسى حاميدوللا دەيتىن بار. كىشىسى عالياسقار رەالنوە ۋچيليششەنى بىتىرگەن جىگىت، ءبىراق ول سەنەن كوپ بۇرىن ءبىتىردى. سول ورتانشى الىبەكوۆ حاميدوللا قۋ، ماعان ءبىر كۇنى بىلاي دەدى: «مەنىڭ بۇل دۇنيەدە قۇدايعا كۇپىرشىلىك كەلتىرەتىن ءبىر كۇنام بار، ول: ادامنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن، ىشىندەگىسىن بىلەتىندىگىم. ىشتەگىنى ءبىلۋ — قۇدايدىڭ عانا جۇمىسى. مىنە سول قۇدەكەڭنىڭ ۇلەسىنە قول سۇعامىن دەپ اۋىر كۇناعا باتىپ جۇرگەنىم. سوندىقتان ەرتەڭدى-كەش تىلەيتىنىم: يا قۇداي، سەنىڭ بىلگەنىڭدى بىلەمىن دەپ كۇناگەر بولدىم. وسىنىمدى كەشىرە كور دەپ سيىنامىن»، — دەيدى. سول حاميدوللانىڭ كۇناسى ءقازىر جۇرتتىڭ كوبىندە بار. حاكىمجان، مۇنداي كۇنا ءازىر سەندە باستالعان جوق پا؟ — دەدى اقمەتشە كۇلىمسىرەپ.

حاكىم ساسىپ قالدى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي، جالتاڭ-جالتاڭ اڭمەتشەنىڭ بەتىنە قاراي بەردى. ول اقمەتشەگە: «بۇل كۇنانىڭ ناعىز ۇيالاعان جەرى مىنا ءوزىڭىزسىز عوي» دەپ ايتىپ قالا جازدادى.

— بۇرتىك اتقان جازعىتۇرعى جاس تالدىڭ قابىعى سياقتى سەندە دە سول ىشكى سىردى ءبىلىپ قويۋ قىلتيىپ كەلە جاتقان شىعار. ۇيتكەنى سەن جۇكەڭنىڭ بالاسىسىڭ. ال جۇكەڭ اقىلدى ادام. سىر ءبىلۋ، بولجاۋ، سىناۋ، الدى-ارتىن بايقاۋ دەگەن نارسەلەر اقىلدان عانا تۋادى. ماعان جاس كەزىمدە ناعاشىم: «دۇنيەدە ولمەيتىن ءۇش نارسە بار، ول: ۇستازدىق، شارۋاشىلىق، ساۋداگەرلىك. ۇستاز بولۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ءبىلىمى كوپ كىسى عانا باسقاعا ساباق بەرە الادى، شاكىرت ۇستاي الادى. ال شاكىرتى بار كىسىنىڭ ءىسى ولمەك ەمەس. ەكىنشى شارۋاشىلىق. ءتىلىن بىلسەڭ تىلدەي جەردەن جىلدىق قورەك تاباسىڭ. ۇستاي بىلسەڭ ءبىر مالدىڭ ءجۇز مالعا تۇراتىنى بار. سوندىقتان شارۋاشىلىقتىڭ تەتىگىن تاپقان ادام قور بولمايدى. ءۇشىنشى ساۋداگەرلىك. ساۋداگەرلىك جەر تانىتادى، ەل تانىتادى. اقمەتشە، سەن وسىنىڭ ءبىرىن ۇستا. ۇستا دەگەنىم وقى دەگەنىم»، — دەدى. مەنىڭ وقۋىما ناعاشىمنىڭ ءسوزى عانا قامشى بولعان جوق، ونىڭ جاردەمى دە ءتيدى. ول كىسى مۇسىلمانشا عانا وقىعان ادام، وندا دا تۇركى تانىرلىق دارەجەدەن اسىپ وقىماعان. مىنە، اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى. سونداي شاعىن وقۋ، شاعىن بىلىممەن دۇنيەنىڭ ءپالساپاسىن جاقسى بىلەدى. بۇرىنعى دانىشپان لۇقپان سياقتى؛ جۇرت ناعاشىمدى تەنتەك دەسەدى، ۇيتكەنى باسقاعا ونىڭ العىرلىعى تەنتەكتىك بولىپ كورىنەدى. بۇل ارينە، ءعادىل سىن ەمەس. مەنىڭ ساعان اڭعارتايىن دەگەنىم: جۇكەڭ بولجاعىش — ول ۇلىقتاردىڭ سوزىنە ەمەس، ىسىنە قارايدى. جۇرتقا جاعىمدىلىعىنا قارايدى. قازىرگى بولىپ جاتقان ساپىرىلىستى ول، مۇعايىن-اق، ولشەپ-پىشىپ وتىر. كىمنىڭ بەزبەنى باسىم: جانشانىڭ جاعى سالماقتى ما، بولماسا انا باقىتجان باس بۇرعان بەلگىسىز سونار جول ءبىر قاراعا سوقتىرا ما؟! سەن مۇنى اكەڭنىڭ لەبىزىنەن اڭعارۋىڭ ءتيىس. سەن ماعان قاراما، مەنەن اقىل دا سۇرايمىن دەپ دامەتپە. اسكەر جۇمىسى دەگەن ءسوز — الداۋعا شەبەرلەنۋ، ال، ءزابىردى — يگى ءىس، زورلىق — ناعىز پايداڭ وسى، دەپ سەندىرمەسەڭ قولىڭنان بيلىك قۇسىنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بايقامايسىڭ. مۇنى ساعان بىلمەيدى دەپ ايتىپ وتىرعانىم جوق، وسىلاردى ويلاي باستادى-اۋ دەپ تۇرمىن، — دەدى اقمەتشە.

«مىناۋ الدە مەنىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىمدى سىرتتان ءبىلىپ العان دا، ءجا بولماسا تۇزاعىنا شىرماپ الىپ، سىر ءبىلۋدىڭ ايلاسىنا تۇسكەن زىميان. كوكەمدى قالاي-قالاي ماقتايدى؟ شىنى ما، الدە كوزگە كۇلىمدەگەنى مە... اكەڭنىڭ لەبىزىنەن اڭعارۋىڭ ءتيىس... مۇنىڭ ايتۋىنشا ءبىز جاعى باسىم، مۇنى كوكەم ءبىلىپ وتىرعان سياقتى... جوق، بۇعان سىر بەرۋدىڭ ءجونى كەلمەس. الجاس باسقان ادىمنان ءبۇتىن جولعا كەسەل كەلۋى مۇمكىن» دەپ ويلادى حاكىم.

— جيەن اعا، ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن مەن كوپ لۇعات الاتىن بولدىم. مەنى ءسىز كوپتى كورگەن، ءبىلىمى دارياداي، وزىڭىزگە تەڭەي سويلەيسىز، ونىڭىز ارينە ماعان شاق باعا ەمەس. كوكەمنىڭ سىرىن ءسىز جاقسى بىلۋگە ءتيىسسىز، ءبىراق ساياسات جۇمىسىن بولجارلىق حاسيەت ول كىسىدە تاپ ءسىز ايتقانداي بولماس. مەن نە ىستەرىمدى، نە قويارىمدى ءوزىم دە ءالى تۇپتەپ ويلاعانىم جوق، ول كىسىگە دە ايتقانىم جوق. مىنا تەك قانا سىزگە كەلىپ ءبىرىنشى رەت ويىمدى ورتاعا سالىپ اقىلداسۋ تالابى عانا ەدى. كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ اۋىل ورتاسىندا وتىرعانشا، ازىرگە جىمپيتىعا بارىپ، ءسىز سياقتى اقىلگوي اعالاردان تالىم-تاربيە الىپ، جاقسى ءسوز ەستۋ دە ءبىلىم عوي دەگەنىم ەدى. ءتۇپ ماقساتىم ءالى دە وقي بەرۋ. قايدا وقۋدى، قالاي وقۋدى بەلگىلەپ الۋعا دا اقىلشى كەرەك. مەنىڭ سىزگە كەلگەن باستى جۇمىسىم وسى. سونان كەيىن... قالاعا ءبىر ساۋداگەردىڭ ارباسىنا ىلەسىپ كەلىپ ەدىم، ول ەرتەمەن مىنانايرا شىعىپ كەتكەنى. ءوزىم ءقازىر جاياۋ قالىپ تۇرمىن، — دەدى حاكىم.

اقمەتشەنىڭ قالادان قاشان جۇرەتىنىن ءبىلىپ الۋ ءۇشىن ول ءتاسىل قولداندى — ارباڭىزعا مىنگىزە كەتىڭىز، دەمەكشى بولدى.

— ءۋا، ءۋا، جاڭا-جاڭا كەلدىڭ ءسوز تۇيىنىنە. باعانادان بەرى «مەنى ات-ارباڭىزعا مىنگىزىپ الا كەتىڭىز!» دەمەيسىڭ بە؟! — دەپ كۇلدى اقمەتشە. — قازاق سولاي كەلەدى. ىستەيىن دەپ تۇرعانىن جاسىرىپ، الىستان وراعىتىپ قويان شارلاۋعا تۇسەدى. قىزىق حالىق. اتىڭ جوق بولسا مەنىڭ ارباما ءمىن. ءبىراق مەن دە الىستان وراعىتايىن: بۇگىن-ەرتەڭ جۇرمەيمىن؛ قالادا ەڭ كەمى ەكى-ۇش كۇن بولامىن. ال ساعان بۇگىن كەتۋ كەرەك شىعار؟ سولاي ما؟

«جىلان جورعا. قۇيرىعىن ۇستاتپايتىن ءبىر پالەگە ۇشىرادىم... بۇل مەنى بۇلتاققا سالىپ، سىلەمدى ابدەن قاتىراتىن بولدى»، — دەدى حاكىم ىشىنەن.

— جيەن اعا، ءسىز مەنىڭ ءسوزىمدى ءازىل-قالجىڭعا سالىپ جىبەردىڭىز بە، قالاي؟ مەن: ناعىز شىنىم، قالتقىسىز ايتقان سىرىم دەپ سىزگە انت-سۋ ءىشىپ جاتۋدى ماقۇل دەپ ويلامايمىن. جيەندىك جاساۋعا ءسىز ۇلكەنسىز، سوندىقتان مەن سىزگە «ناعاشىلىق» جاساپ، ءوز پايدامدى كوزدەپ كەتسەم كەشىرەرسىز. مەنىڭ نە ايتاتىنىمدى، نە ويلاعانىم كوش جەردەن كورىپ وتىرعان اقىلدى اعاسىز عوي. سوندىقتان سىزگە تۋرا ايتايىن. جۇمىسىم وتە تىعىز. جالعىز ىسكە تۇرۋ عانا ەمەس، باسقا دا جىمپيتىدا ىستەيتىن شارۋام تولىپ جاتىر. سوندىقتان مەن ءسىزدىڭ الدا-جالدا ءوز تارانتاسىڭىزعا اسىلامىن دەمەيىن. كوپىرلىاڭقاتىعا دەيىن انا جۇك ارباڭىزدىڭ بىرىنە ءمىنىپ بارسام ارعى جاعى ءتيىپ تۇر، ءۇيدىڭ ىرگەسى دەۋگە بولادى، ءبىزدىڭ تىلەۋباي تۋىسقاندار كوپىردەن ەكى-اق شاقىرىم جەردە وتىر. ۇيگە بارىپ، ات ءمىنىپ شىعىپ، ءسىزدى جىمپيتىدان تاۋىپ الارمىن، — دەدى.

حاكىم وتىرىك ايتقانىنا ءجۇزى شىداماي، اقمەتشەنىڭ كوزىنەن قاشىپ، بولمەنىڭ ءىشىن اجايىپتاعان بولىپ، بۇرىشتاعى شار ايناعا، ونىڭ باسىندا اسۋلى تۇرعان قىزىل جيەك ۇلكەن سۇلگىگە، جارداعى جاعالاي قاداعان تاقيالى، بەشپەتتى، جىڭىشكە مۇرتتى، القا تاققان، ءشالى تارتقان تاتارلاردىڭ ايەل، بالا-شاعالارىمەن ارالاس تۇسكەن سۋرەتتەرىنە كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.

— جارايدى، حاكىمجان، — دەدى اقمەتشە جۇلىپ العانداي. — وندا سەن دە مەنى ايىپتاما، تاسا باسسام: سەنىڭ وسى ءجۇرىسىڭ ماعان وعاش كورىنەدى دە تۇرادى. جاسىرىنباق ويناعاندا بالالار كورىنىپ تۇرسا دا، كوزىن جۇمعان بولادى عوي، مەن دە سول سياقتى كوزىمدى جۇمدىم. ويتكەنى قىزىل ۇيگە بارىپ سەن باس وفيسەر بولا المايسىڭ، بىرەۋدىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرەتىن كىشى وفيسەرلىككە سەن كونبەيسىڭ. ال، بار بيلىكتى قولىڭا الىپ كەتۋىڭە ساعان ءالى ءبىر ون جىل كەرەك. سوندىقتان سەنىڭ ىسكە كىرەمىن دەۋىڭ بوس ءسوز بولا ما دەيمىن. وقۋ دەگەنىڭ دۇرىس، ءبىراق ونى كۇتۋ قاجەت. سەن وسى انا سوۆدەپشىلدەردىڭ قاتارىندا ەمەسسىڭ بە؟ ولار جاستار جاعىنا كوبىرەك قۇرىق سالادى، اسىرەسە سەن سياقتى قولعا ۇستاۋعا تۇرارلىق ءار جاعىنان دا سالماعى بار ادامعا ءۇيىر، سەن ولاردىڭ كادەسىنە جارايسىڭ دا! ال، قالاي بولعاندا دا كوبىرەك ويلاناتىن كەز... جاقسى. ەگەر دە ءوزىڭ قومسىنباساڭ جۇك اربانىڭ بىرىنە ءمىنىپ بارۋعا بولار ەدى، الايدا ونىڭ تاعى ءبىر كەلىسپەيتىن، ءتىپتى جارامسىز جاعى بار، جۇكتىڭ ءۇستى وتىرۋعا تىنىشسىز. جامان ايتپاي جاقسى جوق، تۇندە جۇك ۇستىنە مىنەمىن دەپ ءبىر جەرىڭە الدەقالاي زاقىم كەلتىرىپ جۇرسەڭ، ناعاشىم مەنىڭ ەسىگىمدى ءومىرى اشپاي قويار «اتىڭدى ايادىڭ» دەپ. ەڭ قيىنى وسى جاعى. قالاي دەيسىڭ؟

— ۇيىقتاپ قالىپ اربادان قۇلايتىن مەن بالا ەمەسپىن عوي، اقا. وعان ۇركىپ، قورقىپ ساسپاڭىز. مەن بۇگىن كەشكە دەيىن شارۋامدى بىتىرەيىن قالاداعى.

— جارايدى. جۇمىسىڭدى ءبىتىر. ءبىراق كەشكە ورال. سەن مەنىڭ سوزدەرىمە تۋرا جاۋاپ بەرگەن جوقسىڭ، ءبارىن كولىككە بۇرىپ كەتتىڭ.

— ازىلدەيسىز عوي، اقا. مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ وتپەگەن ادام قانداي كادەگە جاراۋشى ەدى... جارايدى، كەشكە كەلىپ كەتەيىن ءبىراق ءوز پاتەرىمدە قونارمىن.

— حاكىمجان، سەن جۇرۋگە بەل بايلاعان بولساڭ، ءوز پاتەرىڭدە قونبا. ءبىزدىڭ كولىكتەر، مۇمكىن، بۇگىن تۇندە ءجۇرىپ تە كەتەر.

— جاقسى، جاقسى، — دەدى حاكىم اسىعىپ، ورنىنان كوتەرىلە ءتۇسىپ. — وندا مەن تەزدەتەيىن. قالادا بارىپ شىعاتىن ۇيلەرىم بار ەدى.

— شاي ءىش. ۇلگىرەسىڭ، كەشكە دەيىن كوپ ۋاقىت بار.

— جوق، اقا، راحمەت. شاي ءىشىپ وتىرۋعا ۋاقىت تار. كەشكە ىشەرمىز شايدى.

— وندا مەن، ات-اربامەن باراتىن جەرىڭە اپارىپ تاستايىن. ءقازىر مەن دە قالا ارالايمىن. كۇن ىسسى، قالا ءىشى جاياۋ ادامدى تەز سوعىپ تاستايدى.

حاكىم كەشىگەمىن دەپ شاي ىشۋگە دە، بوگەت بولادى دەپ، ات-ارباعا مىنۋگە دە كونبەدى. ول «راحمەتتى» ۇستى-ۇستىنە جاۋدىرىپ:

— حوش، كورگەنشە ساۋ بولىڭىز، — دەدى.

ءىستىڭ ءساتى تۇسە باستادى. اقمەتشەنى تەز تاۋىپ الىپ، ونىڭ جۇك تيەيتىنىن دە، قالادان قاشان شىعاتىنىن دا حاكىم وپ-وڭاي ءبىلدى. ۇيدەن كوشەگە شىققاندا ونىڭ ءون بويىن قۋانىشتى سەزىم بيلەپ كەتتى. ول كيتەلىنىڭ جاعاسىن اعىتىپ، تەرشىگەن دەنەسىن جەلگە قاقتىرا ءتۇستى، بويىن ەركىندەپ جازدى. تەرگەۋشى سياقتى جۇمباق سوزدەرمەن الدىن وراپ، سىر تارتپاقشىسى بولعان اقمەتشەنىڭ الدىنان ىلدىرمەي كەتۋ — جاس حاكىمگە جەڭىل دە تيگەن جوق. كىمنىڭ ىشىنە كىم كىرىپ شىققان. اقمەتشەگە سىر بەرمەۋدى ول اسا قاجەت نارسە دەپ تاپتى. وزىنشە مۇنى ورىنداپ تا شىققان سياقتى. حاكىمنىڭ دوكۋمەنت الا كەلدىم، قىزمەتكە تۇرۋ جونىندە سىزبەن اقىلداسپاقشىمىن، كولىگىڭىزگە مىنە كەتسەم، دەگەن سوزدەرى وتە دالەلدى، وتە ورىندى كورىندى. قالاي بولعاندا دا ول ءارى جۇمباق، ءارى تارتىسى مول ۇلكەن جولعا باسقان ىلكى قادامىنىڭ وڭعا اينالاتىنىنا شەك كەلتىرگەن جوق. ءبىراق... شتابتىڭ تاپسىرماسى: تەز حابار جەتكىزۋ. بۇل حاباردى جەتكىزۋ ءۇشىن ون توعىز شاقىرىم جەردەگى بارباستاۋعا بارىپ كەلۋ كەرەك. كەشكە دەيىن قىرىق شاقىرىم جەر ءجۇرىپ قايتا ورالۋعا ۋاقىت جەتسە دە پاروم باسىنداعى ەساۋىلعا نە دەمەكشى؟ كوپىرگە سوقپايتىن باسقا جول دا جوق. وتكەل دە جوق. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ حاكىم كوجيەۆەننايا كوشەسىنەن شىعىپ قيالاپ كەلىپ ۇلكەن تاس كوشەنى كەسىپ ءوتتى دە، سەننايا 55-ۇيگە قاراي جۇرە بەردى. ونىڭ ەندىگى بار ءۇمىتى بايەستە بولدى. «ەگەر دە بايەس قالادا بولسا — ءىس ءبىتتى. ال، بولماسا...»

دوكۋمەنتتىڭ كەرەك جەرى دە، تار جەردە اقىلداستىڭ جولداستىڭ كۇنى دە ەندى تۋدى.

3

جاس كەزىندە مەدىرەسەدە وقىعانمەن، ورىسشا مەكتەپ بىتىرمەگەن، ءبىراق كوپ ءجۇرىپ، كوپتى كورىپ ىسىلعان ادامنىڭ ءبىرى پريكازچيك بايەس ەدى. ول كوپ جىل بويى قالادا جانە قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ «وڭى مەن سولىن» مىقتاپ ايىرعان، كوزى اشىق ادام-دى. «تەڭدىك»، «بوستاندىق» دەگەن ۇعىمداردى بايەستىڭ كوكەيىنە قۇيعان ادامنىڭ ءبىرى ءابدىراحمان ايتييەۆ بولاتىن. ول ارينە، بايەسكە ومىردە بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى جەكەلەپ ۇيرەتكەن جوق. ايتييەۆتىڭ جولداستار اراسىندا، كوپشىلىك الدىندا سويلەگەن سوزدەرىن تىڭداپ، ونىڭ ىستەگەن ىستەرىن باعالاي كەلىپ، بايەس ونى: «قازاقتىڭ قامىن جەيتىن ازامات ناعىز وسى ەكەن» دەپ ءبىلدى. وسى ۇعىم ايتييەۆكە جاقىنداي تۇسۋگە ەرىكسىز سەبەپ بولدى.

باسىندا ول ايتييەۆتەن: «بالامدى قايدا وقىتسام ەكەن» دەپ اقىل سۇراۋ ءۇشىن پاتەرىنە كەلىپ اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى دە، سوڭىنان وتە جاقىن ادامداي بولىپ كەتتى. ال، الاساپىران كەزىندە ايتييەۆتىڭ تاتارلار اراسىندا جاسىرىنىپ جاتقانىن ەستىپ قالىپ، بايەس ونى قالادان بىلدىرمەي الىپ شىعىپ، ءوز ەلىنە اكەلىپ، ءوز ۇيىنە پانالاتتى... ريەۆوليۋسيونەر ءابدىراحمان سەنىمدى، كوزى اشىق بايەسكە ۇلكەن جۇمىس تاپسىرىپ كەتە المادى. وعان ساعادان كەتەردە جالعىز-اق ايتقانى: «ولەتتى سەلوسىندا فرولوۆسكيي. ورالدا زەمستۆودا ىستەيتىن زۋبكوۆ دەيتىن ادامدار بار. ماعان جەتكىزگەندەي تىعىز حابارلارىڭ بولسا، يا باسقا ءبىر جۇمىسپەن مەن كەرەك بولىپ قالسام وسى ادامدار ارقىلى حابارلارسىز.

«ستەپنوي ۋچيتەل» جىبەردى دەسەڭىز ولار تۇسىنەدى دەگەن-دى».

وسى ۋادە بويىنشا بايەس حاكىم مەن قاجىمۇقاندى ولەڭتىگە باستاپ اكەلىپ فرولوۆسكييمەن كەزدەستىردى، ول سەلودا ءبىر قونىپ، ءوزى قالاعا استى. قالادا ول، ەلدەن جيناعان ەكى وگىز تەرىسى مەن جيىرماعا جۋىق قوي تەرىسىن سالىمگەرەيدىڭ سكلادىنا تاپسىرىپ، ونان اۋىلعا كەرەكتى ازىن-شوعىن توۆار العان. ول بۇگىن باسقا جۇمىسىن دا ءبىتىرىپ تۇستەن كەيىن اڭقاتىعا جۇرمەكشى ەدى.

كوڭىلىندە قۋانىش پەن كۇدىك الما-كەزەك اۋىسىپ، كۇزگى كۇندەي قاباعى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلىپ كەلە جاتقان حاكىم اۋلاداعى بايەستىڭ اتىن كورگەندە قۋانعاننان جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى. اتتىڭ ارعى جاعىندا لاپاس استىندا بايەستىڭ ءوزى دە وتىرعان. ءبىراق حاكىم ونى كورمەي اياعىن شاپشاڭداپ باسىپ ۇيگە قاراي جونەي بەردى.

— بالا، بەرى كەل؟ — دەدى بايەس وعان، ادەيى ءوزىن ىزدەپ كەلگەنىن سەزىپ.

حاكىم جالت قارادى دا، نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالىپ:

— كەتكەن جوقسىز با ايتەۋىر؟ — دەدى.

ءسويتتى دە وزىنەن ءوزى ءماز-مايرام بولعان جاس بالاشا ەزۋ تارتىپ، بايەسكە قاراي ءجۇردى. ونىڭ ساعىنعان ادامداي قاتتى قۋانىپ كەتكەنىنە بايەس تە كۇلىپ جىبەردى.

— جوق، جوق، كەتكەنىم جوق. ءبىراق جۇرۋگە دايىندالىپ وتىرمىن. نەمەنە، جاي ما، قاراعىم؟

حاكىم جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا:

— ءۇي وڭاشا بولسا، ۇيگە كىرىپ سويلەسسەك، — دەدى.

— جوق، ۇيدە ادام بار. بىر-ەكى كەردەرى وتىر... بەرى كەل، مىنا لاپاس استىنا. وسى جەر وڭاشا.

حاكىم بايەسكە قالاعا جاڭاعى ازىردە عانا كەلىپ جەتكەنىن، كىمدەردى كورگەنىن، نە ءۇشىن كەلگەنىن سىبىرلاعانداي قۇلاعىنا جاقىنداي ءتۇسىپ، وتىرماستان، ەڭكەيىپ تۇرعان كۇيى ايتىپ بەردى دە:

— مەنى كوپىردەن وتكىزبەيدى، ۇيتكەنى دوكۋمەنتام جوق. ءولدا-بىلدا دەگەندەي جالىنىپ قالاعا زورعا كىردىم. ەندى كەرى ءجۇردىم دەگەنشە كازاك-ورىستاردىڭ كاتالاشكاسىنا تۋرا كىردىم دەي بەر. سوندىقتان مەن اقمەتشەگە كولىگىڭىزگە مىنگىزىپ الا كەت دەدىم. ونداعى ويىم كەرۋەنمەن بىرگە كوپىردەن تەرگەۋسىز ءوتۋ جانە ەكىنشى جاعىنان ءساتى تۇسسە... (ول داۋسىن مۇلدە باسەڭدەتىپ، بايەستىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاي ءتۇستى)، — دەدى اسىعا سويلەپ:

حاكىم سوڭعى ءسوزىن وتە سىبىرلاپ ايتتى، ءتىپتى ءوز ءسوزى ءوز قۇلاعىنا دا زورعا شالىندى.

— اقمەتشەنىڭ جۇك تيەتىپ جاتقانىن مەن دە ەستىدىم، — دەدى بايەس. — سول جۇكتى ەندى ورتا جولدان قاعىپ الۋ كەرەك قوي، سولاي ما؟

حاكىم باسىن يزەدى.

— بۇل ءۇشىن اندا... حابارلاۋ كەرەك پە؟

— جوق، بارباستاۋداعى ءالجان دەگەنگە ايتسا بولعانى. ارعى جاعىن وزدەرى بىلەدى. ءبىزدىڭ ادامدار دايىن بولۋى كەرەك...

— اڭگىمە الجانمەن بىتسە بۇل وپ-وڭاي عوي. بۇعان سەنىڭ بارۋىڭ نە كەرەك؛ مەن-اق ايتا سالايىن جولشىباي. ءتىپتى قارا وباعا بارۋ كەرەك بولسا وعان دا بارايىن، — دەدى بايەس.

— مەنىڭ سىزگە جۇگىرىپ كەلگەنىم، بايەكە، مىنە وسى جۇمىس ەدى. وسىنى اقىلداسايىن دەپ، نە ىستەۋگە بىلمەي، قاتتى ساسىپ كەلىپ ەدىم. ەندى اڭگىمە ءبىتتى. ءالجانعا ايتقاندا «كولىك ۇستىندە ءبىزدىڭ ادام بار. حانكولىنە جەتكەندە ءان سالىپ، دىبىس بەرەدى» دەرسىز.

— جاقسى ويلاپ تاپقان اقىل.

— ال، اتىمدى قالاي ەتەمىن.

بايەس حاكىمنىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى دا:

— حاكىمجان، سەن ءالى بالا ەكەنسىڭ عوي. ات دەگەن كەز كەلگەن اعلۋپتىڭ جانىنا بايلاپ جىبەرسەڭ كەتە بارماي ما؟ ال، ەگەر دە وزىڭە كەرەك بولىپ قالماسا، اتىڭدى ءوزىم-اق الىپ كەتەيىن. اۋىلعا بارعانسىن، جۇكەڭە جەتكىزىپ بەرەمىن، — دەدى بايەس.

— اتتىڭ تاپ ءقازىر كەرەگى بولماي تۇر عوي، كورمەيسىز بە؟

— بالا، ويلان، ءقازىر كەرەك بولماسا، ەرتەڭ ءزارۋ بولارسىڭ. اتسىز ادام — مۇگەدەك اداممەن بىردەي عوي. مەن ونى الىپ كەتىپ، سول ءالجاننىڭ وزىنە بەرىپ كەتسەم قايتەدى. كەرەك ۋاعىندا كەلىپ ءمىنىپ كەتەرسىڭ. حاكىم ويلانىپ قالدى. بايەستىڭ ايتىپ تۇرعانى وتە ورىندى، تاپتىرمايتىن اقىل. بۇگىن بولماسا ات ەرتەڭ كەرەك...

— كەلىستىك، كەلىستىك، بايەكە. سول ءالجاننىڭ وزىنە تاستاپ كەتەمىن دەيسىز بە؟ شاماسى، بۇل جۇرتتىڭ بارىنە بەلگىلى ءالجان بولدى عوي.

— بەلگىلى ەكەنى راس، بارباستاۋ باسىندا ودان باسقا ءالجان جوق. كوپتەن ورىستاردىڭ مالىن باعىپ كەلە جاتقان ادام. ءالجان قايسى دەسەڭ، بالاعا دەيىن اناۋ دەپ بارماعىن شوشايتادى. ال، حاكىمجان، سەن مەنىڭ قۇلاعىما ءوز ەستىپ-بىلگەنىڭدى سىبىرلادىڭ عوي. ەندى سەنىڭ قۇلاعىڭا مەن دە ەستىگەنىمدى سىبىرلايىن: قالا ءقازىر دۇرلىگىپ جاتىر. كازاك-ورىستاردىڭ كوپىر اۋزىن كوبىرەك تەرگەۋى دە، بازاردىڭ ەرتەمەن عانا بولار-بولماس جينالا ءتۇسىپ، كۇن ساسكەگە كەلمەي تاراپ كەتەتىنى دە، ينە مەن شىرپىنىڭ قۇرۋى دا — ءبارى دە وسى دۇرلىگۋدىڭ سالدارى كورىنەدى. ورىس ايەلدەرى دە، تاتار ايەلدەرى دە قالادا شىرپىعا دەيىن الىپ تىققىشتاپ جاتىر ەكەن. مەن ەمگە ءبىر ءتۇيىر شىرپى تابا المادىم. باسقاسىنىڭ دا وڭىپ تۇرعانى جوق. وسىنىڭ ءبارى تىقىر تايانعاننان دەيدى. ال جانە كۇنى-تۇنى دامىل جوق اعىلىپ كەلىپ جاتقان اسكەر. بۇل جايىقتىڭ بويى تەك كازاك-ورىستان تولىپ بولعان ەكەن عوي ءوزى. جۇزدىك-جۇزدىگىمەن، اربالى ازىق-تۇلىگىمەن، قوس دوڭگەلەككە يەگىن سۇيەپ سۇيرەتكەن پۋلەمەتىمەن، زەڭبىرەگىمەن جوسىپ جاتقان ءبىر حالىق. كۇنى بويى، كەشە ءتۇنى بويى ارقاعا قاراي شاعاندى ورلەپ شۇبىلعان اسكەردەن كوز ۇزىلگەن جوق. ەندى بۇعان نە بولدى دە؟ شاپاي دەيتىن ءبىر قىزىل كوماندير شىعىپ قويعا تيگەن بورىدەي بورىكتىرىپ كەلەدى دەيدى. قالانىڭ ورىستارى كەشىكپەي ءبىزدىڭ ورالعا دا كەلەدى دەپ كۇبىرلەسەتىن كورىنەدى. ەكى نوعاي باس قوسسا ايتاتىنى: «گەنەرال اكۋتيندى مەشىتكە كىرگەن يتتەي قىلىپ تاسقالاعا دەيىن قۋىپ اكەلىپتى. مىنا تىنباي شىعىپ جاتقان گۇرسىل اتامانداردىڭ كۇش سىناپ اسكەر ويىنىن جاساپ جاتقانى ەمەس — شىن سوعىس كورىنەدى عوي. حۋتورلار مەن ستانسياداعى كازاك-ورىس بايلارى مال-مۇلكىن ساتقانىن ساتىپ، ساتپاعانىن ارباعا تيەپ بوسىپ كەتۋگە بەت الىپتى. ال، وسىنداي جاقسىلىق حابار بولىپ جاتقاندا نۇرتازا قازىرەت ناماز ۇستىندە: «بۇل اقىر زامان. مۇسىلماندار، ءار مەشىتكە جينالىڭدار. مالعۇنعا تاس اتىڭدار. تاجال شىعىپتى»، دەپ قورقىتاتىندى شىعارعان. تاجال دەگەنى بولشيەۆيكتەر. وسىعان مەن تۇسىنبەيمىن. مىنا جەرىمىزدى، سۋىمىزدى بيلەتپەي، اتىپ-اسىپ، تەڭدىك كورسەتپەي كەلگەن كازاك-ورىستاردىڭ حۇكىمەتىن قۇلاتقانعا قاي مۇسىلمان قارسى تۇرار. وسى قازىرەت جارىقتىقتار دا ايتەۋىر ءبىر قىڭىر جۇرەدى. بازارعا بار دا باعىڭدى سىنا دەپ، ءبىزدىڭ ابەكەڭدەردىڭ ءجون سىلتەگەن جاعىنا جاندى پيدا قىلسا بولماس پا، ا بالا؟! سىلتەي بەر، تايىنبا. وسى باعىتىڭ — باعىت... ايتقانداي ءبىزدىڭ قاجىمۇقاندار قايدا قالدى؟ سەزدەرىڭ ءوتتى مە؟ — دەدى بايەس، حاكىمنىڭ قۇلاعىنا، تاپ ءوزى سياقتى اۋزىن تاقاي ءتۇسىپ.

«وسى، بايەكەڭ وزىنەن ءوزى ءجۇرىپ بولشيەۆيك بولىپ شىعاتىن... بارا-بارا بىزدەن دە اسىپ تۇسەر بۇل» دەپ ويلادى حاكىم.

— قاجەكەڭنىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتتى ءقازىر، «داكىمەنت» الدى، — دەپ حاكىم بايەسكە قاجىمۇقاننىڭ سوۆدەپتەن العان قاعازىن، سەزدە بولعان اڭگىمەلەردى بايان ەتتى.

كەشىكپەي حاكىم بايەستى كوپىر جاقتاعى ەڭ شەتكى كوشەگە دەيىن شىعارىپ سالىپ، ونىڭ پارومنان امان-ەسەن بوگەلمەي ءوتىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ، كەرى قايتتى. بايەستىڭ ءالجان ارقىلى كەرەكتى حاباردى ءتيىستى جەرىنە جەتكىزەتىنىنە ول مىقتاپ سەندى. «باەكەڭ وزىمنەن دە ارتىق ورىندايدى» دەپ ويلادى. ءسويتتى دە «سىرتىنان بولسا دا ءبىر كورىپ كەتەيىنشى» دەپ قۇربانوۆتاردىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى.

4

باياعى جاسىل قيىقتى تانىس ءۇي، سول بيىك باسپالداقپەن ىشكە قاراي اشىلاتىن ۇلكەن ەسىكتى كورگەندە حاكىمنىڭ جۇرەگىنە الدە شاتتىق، الدە مۇڭ، بەلگىسىز ءبىر قوبالجۋ پايدا بولدى. ول بايقاماي كۇرسىنىپ قالدى. قۋانىشپەن قوسارلانا جۇرەتىن بۇل مۇڭ بەلگىسى ونىڭ ىشىنەن ەرىكسىز شىعىپ كەتتى. بىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەپ جان-جاعىنا ەلەگىزە كوز تاستاپ، باسپالداققا كوتەرىلە بەردى. ءبىراق ونىڭ ءجۇز قۇبىلىسىن بايقايتىن، كۇرسىنگەنىن ەستيتىن توڭىرەكتە ءتىرى جان جوق ەدى. كەشكە قاراي ادامنىڭ ناعىز اعىلاتىن كەزى بولعانمەن ۇلكەن كوشەنىڭ بويى ءقازىر حالقى تاراپ كەتكەن مىنانايدىڭ بازارىنداي، يەسىز جاتىر. حاكىمگە قۇربانوۆتىڭ ءۇيى دە جانسىز، اياسارسىز كورىندى. بۇرىنعى كاشەكتى تەرەزەلەردىڭ كوركىن اشىپ تۇراتىن ويمىشتى پەردەلەردىڭ ءبىرى جوق، ەسىككە تاياۋ باياعى ءوزىنىڭ اشىلاتىن تەرەزەسىن ىشىنەن گازەتپەن جاۋىپ قويىپتى. نە زاماننان بەpi تۇرعان قاعازداي ول پەردە ورنىنا جاپقان گازەت سارعايىپ، قۋارىپ كۇنگە كۇيىپ كەتكەن. باسپالداق ءۇستىنىڭ شاڭى ءبىر ەلى، كوپتەن ادام اياق سالماعان سياقتى، حاكىمنىڭ ەتىگىنىڭ ءىزى اپ-انىق ءتۇسىپ قالىپ جاتىر. «كوشىپ كەتكەن جوق پا ەكەن» دەپ ويلاعان ول ەسىككە جاقىنداي ءتۇستى. سوندا دا ول ءوزىنىڭ ەسكى ادەتىنشە ەسىككە قۇلاعىن توسىپ، قاعۋعا ىڭعايلانعان قوس ساۋساعىنىڭ قىرى سىرلى قاراعايعا تيەر-تيمەس جەردە ءسال ۋاقىت بوگەلىپ قالدى. ىشتە ەشبىر دىبىس تا، قىبىر دا سەزىلمەدى. ول دەمىن ىشىنە تارتىپ ەسىكتى تىقىلداتىپ قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. ونىڭ جۇرەگى ەندى قوبالجىعان جوق، بەينە اتتاي تۋلادى — سوققانى ءوزى تۇگىل وزگەگە دە ەستىلەرلىك بولدى. «ەگەر دە مۇكاراما شىعا كەلسە! ونداي باقىت اياق استىنان تابىلار ما؟!»

ىشتە دىبىس بىلىنبەدى دە، ول ەسىكتى قايتادان قاتتىراق تىقىلداتتى. بىرەر مينۋتتەي ۋاقىت ءوتىپ تە كەتتى، ءبىراق ەشكىم دىبىس بەرە قويمادى. «ءۇيىن بەكىتىپ كوشىپ كەتتى مە» دەگەن ىلكى وي حاكىمنىڭ كۇدىگىن كۇشەيتە ءتۇستى. «قۋ كەمپىر مۇمكىن ۇيىقتاپ قالعان شىعار» دەپ، ول اقتىق رەت جۇدىرىقپەن ەسىكتى سوعىپ-سوعىپ قالدى. ازدان كەيىن ىشكى اۋلا جاقتان دىبىس ەستىلدى دە، جۇرگەن ادامنىڭ اياق باسىسى، قۇلاققا شالىندى. «مىناۋ سول كەمپىردىڭ اياق باسىسى...»دەپ حاكىم ويلاپ تا ۇلگىرمەستەن:

— ءۋاليمىسىڭ. قاقپادان كىر، قاقپادان. سىرتقى ەسىك جابىق، — دەدى كەمپىر ارەگىرەكتە تۇرىپ.

بەزەرگەن كەمپىردىڭ سول باياعى ساڭقىلداق داۋسى، ءبىراق ءبۇل جولى حاكىمنىڭ قۇلاعىنا مەيرىمدىلەۋ، جۇمساعىراق ءۇن ەستىلگەندەي بولدى. كىم ەكەنىن ايتپاستان حاكىم باسپالداقتان جۇگىرىپ ءتۇسىپ قاقپاعا كەلدى دە يتەرىپ جىبەرىپ، ءبىر جاق جارتىسى ءبىر كىسى سيعانداي عانا اشىلعان جەرىنەن ىشكە كىردى. ول قارسى كەلە جاتقان كەمپىردى دە كوردى. باياعى كەمپىر، ۇستىنە كيگەنى دە بۇرىنعى سارى الا شىت كويلەك، قوڭىر الجاپقىشى دا، باسىنداعى تۇرە تارتىپ، ارتىنان بايلاپ قويعان ورامالى دا سول كۇيدە... سارعىش بەتىنىڭ اجىمدەرى دە، قىسىڭقىراپ قويىپ، ينەدەي قاداپ، ۇدايى جاقتىرماي قارايتىن كوزدەرى دە وزگەرمەگەن. كەمپىر حاكىمگە ءسال ۋاقىت اڭتارىلا قاراپ قالدى دا، ەكى كوزىن ايىرماستان، تەرىسى كەرەگە كوزدەنگەن قولىمەن الجاپقىشىن تومەنىرەك ءتۇسىرىپ، كويلەگىنىڭ كەپ-كەڭ بۇرمەسىن جازىڭقىراي ءتۇستى. ءسويتتى دە، ەرنى جىبىرلاپ:

— ەي، مىسكىن. سەن قايدان كەلدىڭ... سەن تىگى...

— سالەم بەردىك، اجە! — دەدى حاكىم، كەمپىردىڭ قوبالجىپ، ءسوز تابا الماي، كورە كوزگە ابدىراپ قالعانىن بايقاپ. — دەنىڭىز ساۋ ما؟ امان-ەسەن تۇراسىزدار ما؟ سىزگە سالەم بەرىپ شىعايىن دەپ كەلدىم، اجە! ۇيگە كىرۋگە رۇقسات پا؟ — دەدى.

— اللاعا شۇكىر. بيك ءراحمات. Kip. كىر. ۇمىتپاعانسىڭ. عۇمىرىڭ ۇزاق بولسىن. Kip، — دەدى كەمپىر، بىردەن مەيىرلى سوزگە كوشىپ.

ويلاماعان جەردەن كورىپ كەمپىردىڭ ساسىپ قالعانىن جانە بۇرىنعىدان ءجۇزىنىڭ اناعۇرلىم جىلى ەكەنىن حاكىم بىردەن بايقادى. «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادى» دەپ، بۇرىن ماڭىنان جۇرۋگە ريزا ەمەس ەدى؛ ءقازىر قورعاسىنداي بالقىپ قالعان ەكەن. قۇداي نە قىپ ءيدى مۇنى سونشاما؟ — دەپ تاڭداندى ىشىنەن حاكىم، وڭ قولداعى قۇربانوۆتىڭ كابينەتىنە قاراي ادىمداي ءتۇسىپ.

— بەرى ءجۇر، بەرى ءجۇر. مينحايداردىڭ بولمەسى جابىق، ءوزى ۇيدە جوق. كوپتەن بەرى تىگى جىمپيتى شاھارىندە، — دەدى كەمپىر اياعىن ەلبەڭدەي باسىپ.

— ءبىلدىم، — دەدى حاكىم ىشىنەن: — مۇنى جىبىتكەن جالعىزدىق ەكەن. مۇكاراما دا جوق، مىنا قاڭىراعان ۇيدە جالعىزدان جالعىز كوشكەن جۇرتتا قالعان جەتىم تايلاق سياقتى ابدەن جاسىپ بىتكەن. ايتپەسە بۇل قاھار سوققان قىرىق تۇربانىڭ كىلتشىسى سياقتى «ساعان كىم كەرەكتەن باستار ەدى».

قۇربانوۆتىڭ ۇيىنە بۇرىلعاندا حاكىم مۇكارامانىڭ بولمەسىنە كىرىپ «بۇرىشتاعى شار ايناسىنا ءبىر قارار ما ەدى» دەپ ارمان ەتىپ ەدى. بۇل تىلەگى اياق استىنان ورىندالا قالعانىنا ول قىزدىڭ ءوزىن كورىپ قۇشاقتاعانداي قۋاندى. كەمپىرگە ەرىپ ول قىز بولمەسىنە قالاي ەنىپ كەتكەنىن دە بايقاماي قالدى.

كەمپىر كۇيبەكتەپ، ءسوز ايتقىسى كەلگەن ادامشا حاكىمگە ءبىر قاراپ، بولمەگە ءبىر قاراپ، اۋزى جىبىرلاي ءتۇستى دە، ءبىراق ەدەندە جاتقان قاز قانات سىپىرعىشتى الىپ، ونى قويارعا جەر تاپپاي، سەنەككە الىپ شىعىپ كەتتى دە، ازدان كەيىن قايتا ورالدى. بۇل ەكى ارادا حاكىم بولمە ءىشىن كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ شىقتى. مۇكاراما بارداعى زاتتاردان بولمەدە كروۆات پەن شار اينا عانا قالعان. جارداعى جاعالاي تىزىلگەن سۋرەتتەردىڭ ءبىرى جوق، بۇرىشتاعى كىشكەنە تۋالەت ۇستەل جۇرداي، ءۇستى جالاڭاش تۇر؛ مامىق جاستىقتى، ءشايى كورپەلى، الدىندا قىرمىزى كىلەم جاتاتىن ۇلپىلدەگەن قىز كروۆاتى دا كونەتوز قوڭىر ماۋىت ودەيالومەن جابا سالىنعان. تەرەزەنى دە كەمپىردىڭ شىت كويلەگى ءتارىزدى ءبىر سولعىن ماتامەن پەردەلەپ قويىپتى.

— اجە، جالعىز تۇراسىز با؟ — دەپ سۇرادى حاكىم تاماعىن كەنەپ قويىپ. — دەن ساۋلىعىڭىز قالاي؟ اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىز با؟ قارتايعاندا قيىن عوي جالعىزلىكتى دەگەن نارسە، — دەدى، شىنىمەن-اق كەمپىردىڭ ساۋلىعىن تىلەپ، جالعىزدىعىنا جانى اشىپ قالعان ادامداي.

— جالعىزبىن، مالاي، جالعىزبىن... سەنىڭ ەسىمىڭ وسى حاكىم عوي؟

— حاكىم، اجە. ۇمىتپاعان ەكەنسىز.

— يا، حاكىم، حاكىم. نەگە ۇمىتايىن... جالعىز تۇرعاندا ادام وتكەن كۇندەرىن تاسبيق ساناعانداي، كۇندە ساناپ، كورگەندەرىن كوز الدىنان كەتىرمەيدى... مينحايدار قايتپادى، كوپ بولدى كەتكەنىنە. مۇكاراما سول جىمپيتى شاھارىندە. سوندا تۇرىپ قالدى. سويلەي ءتۇسسىن دەگەن نيەتپەن حاكىم كەمپىردىڭ ءسوزىن بولە قويمادى، ءبىراق اياعىن باسا الماي قالعان قولاۋ جىلقىداي مۇكاراماعا كەلگەندە كەمپىر مامىرلاي بەردى.

— جاقىن جەر عوي، حات-حابار الىپ تۇراتىن شىعارسىز ونداعى... ادامدارىڭىزدان؟

— حابار بار. كەشە قارا ءۋالي كەلگەن ەدى — امان. مۇكاراما سونىڭ ۇيىندە تۇرادى. بيك ساعىنام دەپتى. ءانيىم ورنىنا ءاني بولعان اپامدى بيك ساعىندىم دەگەن... مەن دە بيك ساعىندىم...

كەمپىر مىرس ەتىپ جىلاپ جىبەردى دە، بولمەدەن شىعىپ كەتتى. حاكىم كەمپىردى قاتتى اياپ كەتتى.

... جاسى الپىستان اسقان، مۇمكىن جەتپىستىڭ وزىنە دە جەتىپ قالعان شىعار. سورلى-اي، وڭاي ەمەس قوي مىنا سياقتى الا ساپىران كەزدە، اتىس-شابىس زاماندا جالعىزدان جالعىز تۇرۋ. قۇداي ساقتاسىن، مىنا سياقتى بەس بولمەلى اڭىراعان ۇيدە كەمپىر تۇگىل، مەن دە ەلەگىزىپ ءبىر كۇن قونىپ شىعا الماسپىن... قايتا ءوزى قاسقىر ادام ەكەن، وسىنشا جاسقا جەتكەندە ءبىر ءۇيدى ءبىر ءوزى ۇستاپ تۇرعان. دەگەنمەن قىستىگۇنى... جوق ءتىپتى جازعىتۇرعى مىنەز جوق، مۇلدە باسقا اجە. قالاي وزگەرگەن! بۇرىنعىدان ءسوزى دە قارۋسىز، وتە جاسىپ، قارتايىپ قالعان ادامنىڭ ءجۇرىسى مەن ءسوزى... بۇدان مۇكارامانى قالاي سۇراسام ەكەن؟ قىرسىعىپ ايتپاي قويۋى دا مۇمكىن... حاكىم تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ سىرت جاققا كوز سالدى. كادىمگى ءوزى اسىلىپ قاراعان تەرەزە. ... مۇكارامانىڭ جىلاپ وتىرعان جەرى تاپ وسى ەدى عوي.

انا اينادان كورگەم. سوندا نە ءۇشىن جىلادى؛ سوڭىنان ايتام دەگەنى... ءالى ايتىلماي كەتىپ بارا جاتىر. قۇداي اتقان شاپقىنشىلار-اي دالادا جۇرگەن مەنى دە ەرتەمەن قىرىق تۇرباعا قۋىپ كەتتى-اۋ. سول تۇنگى ۇران جاپسىرىپ جۇرگەن بالا قايدا ەكەن. ناعىز ريەۆوليۋسيونەر بالا دەپ مىنە سونى ايت! كىمنىڭ بالاسى؟! مۇندا كىم بىلەدى ول بالانى؟! ەسكە كەلمەپتى، امىردەن سۇراسام ول بىلەر ەدى. بايەكەڭ دە بالكىم ءبىلىپ قالار ما ەدى، اتتەگەن-اي، سۇراماعان ەكەنمىن!.. — دەدى ول ىشىنەن باسقالارمەن ارالاس ويىنا ءسامي دە ءتۇسىپ:

— اجە، مۇنىڭىز نە، ءسىزدىڭ جىلايتىن كەلىسىڭىز جوق. مينحايدار دا، مۇكاراما دا كەلەدى عوي كەشىكپەي. جىمپيتى ولارعا ءبىر جولى قالاتىن جەر ەمەس، — دەدى حاكىم، قايتا كىرگەن كەمپىردى جۇباتۋ ءۇشىن.

— سەن الدە ولاردى كوردىڭ بە؟ — دەدى كەمپىر جۇلىپ العانداي.

— جوق. اجە، كورگەنىم جوق. كورمەگەنىمە ءۇش ايدان اسىپ بارادى. اماندىقتارىن سىزدەن سۇراپ بىلەيىن دەپ ويلاپ ەدىم. مەكتەپتى بىتىرگەننەن بەرى ەلدە بولدىم...

— ءىس باسىندامىسىڭ؟

— يا، — دەي سالدى حاكىم، قارت كەمپىرلەرگە ءىس باسىندا بولۋ ۇلكەن دارەجە ەكەنىن ويلاپ.

كەمپىر:

— ەھ... — دەپ باسىن يزەدى. — مەن دە سول كەتكەننەن كورمەدىم مۇكارامانى... حات جازدىراتىن دا كىسى تاپپادىم. ساعىندىم... قارا ءۋالي ەرتەڭ كەرى قايتادى، كەلىپ كەت دەپ جازىپ جىبەرسەم...

كەمپىر سوڭعى ءسوزىن قايتا جۇتىپ قوياتىنداي حاكىم جالما-جان قاعىپ اكەتتى.

— حات جازاتىن كىسى تاپپاعانىڭىز با وسى قالادان. ويباي، اجە-اۋ، «كەلىپ كەت دەسەڭىز» ءسىزدى قۋانتۋ ءۇشىن سول كۇنى، حاتتى العان كۇنى جەتىپ كەلەدى، جاپ-جاقىن جەر عوي، نە ءبارى ءجۇز وتىز شاقىرىم... كانە، قاعاز اكەلىڭىزشى، مەن جازىپ بەرەيىن. ءوزىڭىز ايتىڭىز نە جازدىراتىنىڭىزدى، مەن قالدىرماستان حاتقا تىزەيىن، — دەدى ول كەمپىرگە جاقىنداي ءتۇسىپ.

— اللا عۇمىرىڭدى ۇزاق ەتسىن، حاكىم، سەنىڭ. ولاي بولسا مەن ءقازىر قاعاز كەلتىرەيىن. مينحايداردىڭ كابينەتىندە قاعاز دا، قالام دا بار، — دەپ كەمپىر ەلبەڭدەپ سىرتقا ەكىنشى رەت شىقتى.

«قۇداي ۇرعان قۋ كەمپىر، جاڭا عانا مينحايداردىڭ كابينەتى جابىق، كىلتتە تۇر دەپ ەدى. كوردىڭ بە، مىستاننىڭ ءوز پايداسىنا كەلگەندە ءبارىن دە ىستەيتىنىن. توقتا، سەن كەمپىر، سۇتەي ايتقانداي دۇكەنشى ورىس ماعان دا قىلىپ ەدى، مەن دە وعان قىلدىم قىلىقتى دەپ سەنىڭ حاتىڭدى دا جازايىن، ءوز حاتىمدى دا بىرگە جونەلتەيىن بالەم، ماڭىنا جۋىتپاي قىزعانعان مۇكاراماعا، سەن كەمپىر بولماعاندا مۇكاراما ەكەۋمىزدىڭ ارامىز بۇلاي توماعا-تۇيىق قالمايتىن ەدى...»

— اجە، وسى كۇنى پوچتا جۇرمەي مە جىمپيتىعا؟ ءسىز جازباساڭىز دا مۇكاراما جازۋعا ءتيىس قوي سىزگە، — دەپ سۇرادى حاكىم، قالام، سيا ساۋىت الىپ كەلگەن كەمپىردەن.

— پوچتا بۇرىن اپتاسىندا ءبىر جۇرەتىن ەدى، ءقازىر ونى دا قويدى. قارا ءۋالي ايتتى: ساعيتتار ءقازىر پوچتا ايدامايدى دەپ. سول ءۇشىن حات كەلمەي جاتىر. حاكىم، سەن مالاي، جاز: بيك ساعىندىم سەنى، مۇكاراما. ءابيىڭ قارتايدى، مۇكاراما. ءوزىم وسىرگەن، مۇكاراما، كەلىپ كەت. مەن بارا المايمىن. ءۇيدى تاستاپ كەتۋگە بولمايدى دەپ جاز. كەلىستىرىپ جاز.

— جاقسى، جاقسى، اجە. كونۆەرت بار ما؟

— بار، ءقازىر كەلتىرەمىن كابينەتتەن. مينحايدار دا ءبارى دە بار، ورىستىڭ باسىنان وزگەنىڭ ءبارى بار. توقتا، سەن اسىقپاي جاز. مەن شاي قويدىم، شاي ىشەمىز اللا جازسا... ورىستار بيك زارەنى الىپ تۇر. ورام بويى عاسكەر تولىپ، ءتۇنى بويى شاپقىلايدى. قورقىنىش. بيك قورقىنىش، مينحايدار دا كەلسىن، جاز. ەكەۋى دە كەلسىن. اللا مۇسىلمانداردىڭ مەرەيىن ۇستەم قىلسىن...

كەمپىر كىرىپ-شىعىپ ايتاتىندارىن قالدىرمادى: كيىمدەرىڭدى ساندىققا سالىپ، ەدەن استىنا ىرعىتتىم. جۋىرقانداردى شۋلانعا، بۇرىشقا جاسىردىم. مينحايداردىڭ كويلەكتەرىن دە جۋىپ، وتەكتەدىم. كابينەت كىلتىن جاسىرىپ قويام. وزىندە دەيمىن... تاعى وسى سياقتىلاردى دا قوستىردى، ءسويتىپ كەمپىردىڭ ۇلكەن سارى ساماۋىرىن قايناعانشا حاكىم تەرەزە الدىندا وتىرىپ ەكى حات جازىپ شىقتى. شاي الدىندا حاتىن كەمپىرگە وقىپ بەردى.

— بيك ءشاپ جازىلعان. اللا عۇمىرىڭدى ۇزاق ەتسىن، — دەپ العىس ايتىپ، كەمپىر قاتتى قۋاندى.

ول كەمپىردىڭ حاتىمەن قوسا، بايقاتپاي ءوز حاتىن دا بىرگە كونۆەرتتەپ، سىرتىنا: «مۇكارامانىڭ ءوز قولىنا تاپسىرىلسىن. انيدەن» دەپ جازدى.

«ءپاملى» شايى ءۇشىن حاكىم دە كەمپىرگە كوپ-كوپ راحمەت ايتىپ، ەكەۋى بۇرىنعى قىرىن قاباق ارازدىقتى تاستاپ، وداقتاس، تىلەكتەس جاندار سياقتانىپ قوشتاستى.

5

اقمەتشەنىڭ پاتەرىنە حاكىم اقشام كەزىندە قايتىپ كەلدى. قاقپادان كىرە بەرگەندە ونىڭ كوزىنە ەڭ الدىمەن تۇسكەن نارسە: اۋلانىڭ ءىشى سىنالانىپ تىعىپ قويعان سياقتى، تۇيە مەن ارباعا لىق تولى، ارەڭ سيىپ تۇر. جانە ءبارى بىركەلكى تۇيە — وڭشەڭ قامشىداي قاتقان جاراۋ، جاس نارلار ءتۇسى تۇگەلىمەن قىزىل. حاكىمنىڭ كوزىنە تەك بىرەۋى-اق قوڭىرقاي كورىندى. كۇندىز كەلگەندە ول نە ءبارى سەگىز اربا جانە سول شامالى-اق تۇيە ساناعان. ال ءقازىر تۇيە ونان ءۇش ەسە كوپ، اربا دا مولىراق. «مۇنىسى قالاي؟ الدە تۇيەسىن كۇندىز دالاعا باقتىرا ما ەكەن؟» دەپ ويلادى ول. سالدەن كەيىن شەتكى اربانىڭ سىڭار جەتەگىن كورىپ، بۇلاردىڭ ناردى ارباعا قوس-قوستان جەگەتىنىن اڭعاردى. نارلاردىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭدانا قاراپ ول كوزىمەن ءسۇزىپ شامامەن سانىن بەلگىلەدى، جيىرما ءبىر تۇيە. «داق بولماۋ كەرەك قوي، ساننان جاڭىلعان شىعارمىن» دەپ ەكىنشى قايتىپ تۇيەنى سانامادى دا حاكىم، قاقىرىنىپ، ءسىڭبىرىنىپ، جايباراقات جۇرگەن ادامشا، قورانىڭ ءتور جاعىنداعى كۇندىز كورگەن دارەتحاناعا قاراي نارلاردىڭ اراسىمەن جىلجىپ وتە بەردى. بىرنەشە اربادان ءارى، تانىعانداي مويىندارىن بۇرىپ، كوزدەرى جاۋدىراپ قاراي قالعان نارلاردان اسىپ، وزگەلەردەن گورى بيىگىرەك تيەلگەن فۋرگوننىڭ ارتقى دوڭگەلەگىنە تاقالا ءتۇستى. ول اينالاعا ءبىر قاراپ قويىپ ادام كورىنبەگەننەن كەيىن كوك ارباداعى جاشىكتەردىڭ ءۇستىن جاپقان تورپىشتى اشىپ، ىشىندەگى جۇكتى بىلمەكشى بولدى. ەرتەدەن بەرى ونىڭ ويىنان شىقپاي قويعان: «سول ما، سول ەمەس پە؟ ءبىلشى، ءبىلشى» دەگەن كۇدىك ەرىكسىز يتەرمەلەدى. شەگەسى سيرەكتەۋ جەرىن تاڭداپ، جاشىكتىڭ جۇقا تاقتاسىنىڭ ءبىرىن بارماقپەن كوتەرىپ كوردى. قولعا سولقىلداقتاۋ تيگەنمەن، تاقتانىڭ باسىن قايىس تەمىرمەن بەلدىكتەپ تاستاپتى، كۇشپەن كوتەرىپ، ورتا جەرىنەن ومىرىپ جىبەرمەسە قولىن ءارى جىبەرەرلىك ەمەس. سوندا دا ول ەكىنشى قولىمەن دەمەپ، تاقتا اراسىنا زورلاپ ساۋساعىن سۇقتى. الدىمەن جۇپ-جۇقا ايىل جايقى ءتيدى دە، ودان ءارى بويلاتقاندا سۇق قولدىڭ باسى جىڭىشكە جۇمىر تەمىرگە تىرەلدى. تەمىر ءارى مۇزداي، ءارى مايلى سياقتى... ءسوزسىز مىلتىق جەتەسى... تىرناقتاي دا كۇمان بولماۋعا ءتيىس. حاكىمنىڭ كەنەت جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، دەمى ءبىتىپ بارا جاتقانداي تىنىسى تارىلا ءتۇستى. ول قولىن كەرى تارتىپ، تورپىشتىڭ اشىلعان جەرىن جاۋىپ ۇلگىرمەستەن اۋلا ءىشى ءبۇيى تيگەندەي دۇرلىگىستى...

ۇرلىككەن قويداي جاپىرىلعان تۇيەلەرگە جالت قاراعان حاكىم: تۇرعان نارلاردىڭ جاپىرىلا جول بەرىپ شوگىپ جاتقاندارىنىڭ «ماڭق» ەتىپ ۇمتىلا تۇسكەنىن، بوس تۇرعاندارىنىڭ بىرىنە-بىرىنىڭ سوقتىعىسىپ جاتقانى لاپاس استىنان كوپتىڭ اراسىن يىقتاپ، بۇزىپ-جارىپ كەلە جاتقان ادامشا باسقالاردان اناعۇرلىم بويشاڭ قارا ناردىڭ موينىن سوزىپ وزىنە ءتونىپ قالعانىن كوردى. ول شوشىپ كەتتى. ءجاي جەلىگىپ يەسىمەن ويناعان تۇيەنىڭ كەلبەتى ەمەس. كىسى الاتىن ۇلەكتەي، جولىنداعى اربا-قارانى جاپىرا ۇمىتىلىپ، باس سالاتىن نيەتپەن ومىراۋلاعان قاراباسقىردىڭ ءتۇرى، تاپاپ-تاپاپ تاستاماسا دا قارپىپ قالاتىن ويى كامىل. تۇيەنىڭ قۇسىعىن شاشىپ قالعاننان جامان نارسە جوق — جىنىنان كيىمىڭدى تازارتىپ الا المايسىڭ! ال، قارپىعانى ادامعا جەڭىل جاراقات ەمەس. تۇيەلى ەلدىڭ بالاسى بولعانمەن جاس كەزىندە ءبىر قاتتى شوشىنعاننان كەيىن ول ءوز بەتىمەن تۇيە اراسىنا جۋىمايتىن. ونىڭ ويىنا تاپ سول ساتتە ءوزىنىڭ تەنتەك كىشى قارا نارى ءتۇسىپ كەتتى.

كىشى قارا نار حاكىممەن تۇيدەي جاستى-دى. ءالى ەسىندە: حاكىم دە سەگىزدە، قارا نار دا سەگىزدە. قارا ناردى جەگىپ تەزەك تەرۋگە شىققان ايەلدەر حاكىمدى دە ارباعا مىنگىزىپ الىپ كەتتى. قاباقتىڭ ەتەگىنە كەلىپ ناردىڭ ۇزىن بۇيداسىنىڭ ۇشىن حاكىمنىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، ايەلدەر قاپتارىن ارقالاپ بەت-بەتىمەن تەزەك تەرىپ كەتتى. ويىندا ەشنارسە جوق، حاكىم ءبىر قولىمەن بۇيدانىڭ ۇشىنان ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن قۇلىق قازىپ وتىرعاندى. بەلگىلى بالالاردىڭ ىرىمىنشا اياققا قۇلىقتى نەعۇرلىم كوپ جاقساڭ، سوعۇرلىم جۇيرىك بولاسىڭ... «قۇلىق! قۇلىق! قۇلىقتاپ!» شۇڭقىرايعان توپىراقتى بۇلعالاپ وتىرىپ كىشكەنە قوڭىزدى شىعارىپ الدى دا، حاكىم ەزىپ-ەزىپ تابانىنا جاعىپ جىبەردى. «ەندى مەنەن قايسىسىڭ وزار ەكەنسىڭ، بالەم. ۇزىن سيراق نۇرىمعا دا جەتكىزبەن» دەپ قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ۇشاتىن قۇسشا قاناتىن قومداپ جۇگىرە جونەلۋگە ىڭعايلانا تۇسكەن-دى. ءبىراق ول ۇمتىلىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق — ءوزىنىڭ ەكى اياعى اسپاندا، باسى تومەن قانكوبەلەك ويناپ قۇلاپ بارا جاتقانداي، اۋەلەپ كەتكەنىن ءبىر-اق سەزدى.

جۇرەك زۋ ەتە ءتۇسىپ، قالاي باقىرىپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. وڭ اياعىنىڭ جىلىنشىگىنەن قاپسىرا تىستەپ، تەنتەك قارا نار بالانى دەلەگەيلەتىپ جوعارى اكەتە بەردى، بويشاڭ ناردىڭ باسى سوناۋ بيىك وركەشتىڭ دەڭىنە اسقاندا دوڭگەلەنىپ كورىنگەن جەر حاكىمنىڭ كوزىنە مۇنارادان قاراعانداي بولدى. ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ كەتتى... «ءولدىم!» دەگەن بۇلدىر سەزىم ونىڭ ايقايىن كوش جەرگە جەتكىزگەنىن ءوزى بىلگەن جوق، تەك ۋلاپ-شۋلاپ جان-جاقتان جۇگىرگەن قاتىنداردىڭ قارا ناردى قارعاپ-سىلەگەندەرى عانا قۇلاعىنا كەلدى. تەنتەك نار حاكىمدى قايتادان جەرگە قويا سالىپ، «تۇمسىققا سوعادى-اۋ!» دەگەندەي، باسىن ونان ءارى اسپانداتقانىن، ايەلدەردىڭ ونى باسقا سوعۋعا قولى جەتپەگەنىن، ءوزىن زورعا جۇباتىپ، ارباعا ارەڭ مىنگىزىپ الىپ قايتقانىن ول كەيىن ەستىگەن-دى...

سودان بەرى حاكىم قارا ناردىڭ ماڭىنان ءجۇرۋدى قويعان. قارا نار تۇگىل تۇيە اتاۋلىنى ول ەسەيىپ جىگىت بولعانشا جەك كورۋمەن كەتكەن-دى. ال، كىشى قارا نار وتە ويىنشىل، اسىرەسە بالانى كورگەندە دەلەبەسى قوزىپ، ءوزىن كوتەرمەسە دە، بوركىن الىپ قاشىپ كەتۋگە دايار تۇراتىن ءبىر ەستى حايۋان-دى. ونىڭ سىرى جۇرتتىڭ كوبىنە ءمالىم، سوندىقتان دا اۋىل ونى تەنتەك قارا نار اتاپ كەتكەن-دى...

ال مىنا ءتونىپ قالعان قارا نار قانداي نار؟ ءبۇل دا بورىك الىپ قاشۋ نيەتىمەن ءتونىپ كەلە مە؟...

حاكىم شوشىپ كەتكەن كۇيدە، دەنەسى مۇزداي بوپ، قارعىپ ەكىنشى اربانىڭ ۇستىنە شىقتى. اربا ءۇستى نارعا توسۋ بولارلىق كەدەرگى ەمەس، ول ءارى سەكىرىپ، ۇيگە قاراي جۇگىردى... ءبىراق ونىڭ جولىندا ءالى ەكى اربا جانە بىرنەشە تۇيە بار-دى. ءبىراق ەڭ سەنىمدى باس پانا: ەسىك، ءۇيدىڭ ەسىگى!

نار حاكىمنىڭ قاشقانىن كورگەننەن كەيىن مۇلدە جىندانىپ كەتتى. ول جولىنداعى تۇيەلەردى قارپىپ-قارپىپ جىبەرىپ، تۇرىپ ۇلگەرگەنشە مۇرشا بەرمەي، ءبىر تۇيەنىڭ ۇستىنەن قارعىپ تا كەتتى، ەكىنشىسىن قاعىپ قالىپ، جىعىپ كەتە جازدادى. ول: حاكىم ەسىككە كىرىپ كەتەر دەگەندەي، ونىڭ جولىن كەسىپ، ءۇي جاقتان اينالىپ شىقپاقشى بولدى. نار — مىسىق، حاكىم — تىشقان، ءۇي — ءىن سياقتاندى. مۇنىڭ ءبارى بىرەر مينۋتتەي ۋاقىتتىڭ ىشىندە عانا بولعانمەن، حاكىمگە بۇل قۇتىلماس بالە — ۇزىن كۇن بويى تاپ بولعان ءتىلسىز جاۋداي كورىندى. ەسىككە قاراي ەندى بىرنەشە قادام اتتاسا — نارمەن بەتپە-بەت كەلىپ قالارلىق. «بۇل جاۋىز ۇلەك شىعار!» دەگەن ۇرەي ونىڭ تۇلا بويىن جارىپ ءوتتى دە، مۇزداي تەر التى ارىسىنان بىردەي اعىپ كەتتى. ارقا شىمىرلاپ، شەكە سولقىلداعانداي!.. ايقايلاۋ ۇيات جانە حاكىمنىڭ ايقايىن ەستىپ ۇيدەن كىسى شىعىپ ايىرعانشا تۇيە «بىلگەنىن ىستەۋگە» مۇمكىن. اۋلا يەسىز، اراشالار جان جوق. ول جان دارمەن قىپ، اينالىپ كەلىپ، بيىك جۇكتى فۋرگوننىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. نار ومىراۋلاپ كەلىپ اربانىڭ ۇستىنە كيلىكتى دە، موينىن سوزىپ ارعى جاعىنان شىعادى-اۋ دەگەن حاكىمنىڭ باسىن كۇتتى...

«بارلىق شىرعالدى قۇداي مەنىڭ باسىما جازعان ەكەن! مىنا جالماۋىز نار تاپاپ كەتەتىن بولدى-اۋ! ەندى نە قىلدىم؟! قوي، نە دە بولسا دىبىس بەرەيىن اي... اي»...

حاكىم ايقايى اۋزىنان شىعىپ تا ۇلگەرگەندەي بولمادى. ول تەك «شوك» دەگەن زەكۋمەن بىرگە ناردىڭ ناق جانىندا تۇرعان ۇلكەن قارا كىسىنى كوزى شالدى.

نار حاكىمگە باسىندا اسا ءىرى كورىنبەگەنمەن ءقازىر وتە بويشاڭ جانە تۇرعىسى اسا ۇزىن كورىنىپ كەتتى. ال، ناردىڭ جانىنداعى «شوك» دەپ وڭ قولىن سەرمەپ قالعان قارا كىسىنىڭ بويى دا ناردىڭ قومىمەن شامالاس، ءتىپتى وركەشكە تاياۋ سياقتاندى. ساسقان ادام، تارشىلىق جەردە توڭىرەكتەگى نارسەنى دۇرىس ولشەپ-پىشە الماي، قورىققاننان قوس كورىنۋى دە مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە اربا استىندا جۇرەلەپ وتىرعان حاكىمگە تومەننەن قاراعاندا بۇل ادامنىڭ ۇزىن كورىنۋى عاجاپ تا نارسە ەمەس ەدى، ءبىراق تۇرەگەلگەننەن كەيىن دە بويشاڭ دەگەن حاكىم ونىڭ يىعىنا دا كەلمەي قالعانىن جاقسى بايقادى. «شوك!» دەگەن وكتەم ۇنگە نار سەلت ەتكەندەي كەرى شەگىنە ءتۇستى دە، قاشقان مىسىقتاي جالت بەرىپ لاپاس استىنا قاراي اياڭدادى. ال، حاكىم، ناردان دا تەز جالت بەرىپ، قورقىپ تىعىلعانىن سوزبەن جۋىپ-شايماق بولدى.

— اسسالاۋماعالەيكۇم، اقساقال. نارلارىڭىز قاباعان يتتەن دە جامان ءبىر بالەكەت ەكەن. دارەتكە وتىرايىن دەپ اربا اراسىنا كىرە بەرىپ ەدىم، تۋرا ۇمتىلعانىن كوردىڭ بە، قاھار سوققاننىڭ. مۇلدە موينىن سالىپ ۇمتىلدى، ۇلەك ەمەس پە، ءوزى جاۋ ايداعىر؟ — دەدى، اربا استىنان شىعا كەلگەن بويى، ءۇستىنىڭ شاڭىن قاققىشتاپ.

قانشاما سىر بەرمەيىن دەسە دە، ونىڭ شاپقان اتتاي دۇرسىلدەگەن جۇرەگى مەن كۇنى بويى دومبىرانىڭ شەگىندەي شەرتكەن جان-جۇيكەسى داۋسىن دىرىلدەتىپ جىبەردى.

ۇلكەن قارا كىسى حاكىمنىڭ سالەمىن المادى. ونىڭ ورنىنا ول جەمگە كوز تاستاعان قارا قۇسشا جالت ەتىپ ءبىر قاراپ الدى دا، ەتىگىنىڭ قونىشىنا قولىن سوزىپ، اقىرىنداپ شاقشاسىن سۋىرا باستادى. Aپ دەگەندە حاكىم: «مىنا سيىقسىز نەمەنەگە ەڭكەيىپ جاتىر، جەردەن قارۋ الىپ سوعىپ جىبەرەيىن دەپ تۇرعان جوق پا؟» دەپ قاۋىپتەندى دە، شاقشانى كورىپ كوڭىلى جايلانعانداي بولدى. شاقشاسى دا يەسىنە لايىق — تۇتاس مۇيىزدەن ىستەگەن ۇزىن شاقشا. سول قولدىڭ سالاسىمەن قىسىپ ونىڭ تىعىنى الىندى، ەكى رەت ەكشەگەندە تىرناقتىڭ تەرەڭ شۇڭعىلى قارا قوڭىر دىمقىل ناسىبايعا جونايتتالا ءتۇستى. حاكىم انىق-اق كوردى: ول باسقالارداي ناسىبايدى يىسكەلەگەن دە جوق، يىسكەپ بولىپ سوڭىنان مۇرنىن تاڭقىلداتا سىڭبىرگەن دە جوق، ول تەك تىرناعىن وڭ جاق تاناۋىنا جاقىنداتقانداي بولىپ ەدى، تولى تىرناق ورتايىپ قالا بەردى. قالعانىن ەكىنشى تاناۋعا جاقىنداتپاستان بۇرىن ول تاعى دا حاكىمگە كولدەنەڭ كوز تاستادى.

«مىنا ءداۋ قايدان پايدا بولدى؟ اربانىڭ اراسىنان تۇرەگەلدى مە، الدە ۇيدەن شىقتى ما؟ قايدان شىقسا دا، كامىل-اق، مەنىڭ نە ىستەگەنىمدى بايقاپ قالعان ادام بولۋى كەرەك، سالەمىمدى المادى..، ءتۇرى قارا نار سياقتى. جوق، قارا نار ەمەس، قارا قۇس سياقتى، كادىمگى قورعانداردىڭ باسىندا وتىراتىن دالانىڭ قارا قۇسىنان اۋعان جوق! كوز قاراستى قارا! ناسىباي اتىسىن قارا! ناسىبايدى اتپايدى — تاناۋعا جاقىنداتسا بولدى، ۇلكەن پەشتىڭ كومەيى سياقتى الىستان تارتىپ كەتەدى..»

قارا كىسى شىنىندا دا حاكىمگە كولدەنەڭنەن شۇيىلە قاراپ تۇرىپ، تىرناعىن سول جاق تاناۋىنا جاناستىرىپ ءوتتى دە، شاقشاسىنىڭ تىعىنىن تىعىپ، قونىشىنا قايتادان قىستىردى.

حاكىم اڭ-تاڭ بولىپ ونىڭ ناسىباي اتقانىنا، تاڭعالداي تۇرىنە، ۇزىن تۇيە ءجۇن شەكپەنىنە، اق كيىز قالپاعىنا، بالىقشىلاردىڭ ەتىگىندەي، قونىشى تىزەسىنەن اسقان بىلعارى ەتىگىنە قاراپ تۇيەنى دە، ءۇيدى دە ۇمىتىپ كەتتى.

— ۇيگە ءجۇر! — دەدى ول حاكىمگە جۋان داۋىسپەن، ەسىككە قاراي يەك قاعىپ. ونىڭ بۇل ءسوزى حاكىمگە بۇيرىق سياقتى ەستىلدى.

— اقاڭ ۇيدە مە؟ مەنى كۇتىپ قالعان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى حاكىم، باسقا ءسوز تابا الماي.

قارا كىسى وعان دا جاۋاپ قاتپادى. تاڭىرقاعان حاكىم ۇيگە قاراي ءجۇردى.

حاكىم ۇيگە كىرگەندە اقمەتشە وفيسەر فورمالى اشاڭ ءجۇزدى قازاق جىگىتىمەن سويلەسىپ وتىر ەكەن.

— كەش جارىق، — دەدى حاكىم، ازداپ باسىن ءيىپ.

وفيسەر باسىن يزەدى دە، اقمەتشەنىڭ سوزىنە قۇلاعىن توستى. جاڭا عانا ءبىر اڭگىمەنى باستاپ، سونىڭ اياعىن كۇتكەن پىشىنمەن ول ءۇي يەسىنىڭ اۋزىنا قاراپ وتىرىپ قالدى، ءبىراق اقمەتشە ۇلكەن قاراعا بۇرىلىپ:

— ناردى بايلادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى.

حاكىمنىڭ بۇيرەگى بۇلك ەتە قالدى. «ناردى سۇراعانى مەنىڭ تۇيەدەن قاشىپ اربانىڭ استىنا تىعىلعانىمدى ءبىلىپ كورىپ وتىر ەكەن عوي مىنالار، بالا سياقتى تۇيەدەن قورىققانىم ماسقارا ۇيات بولدى. مەيلى، ەندى نە بولسا دا، بولارى بولدى.. ومىراۋلاپ باس سالۋعا ۇمتىلعان ناردان كىم بولسا دا قاشار ەدى. تەك باسقاسىن بىلمەسە جارادى»، — دەدى ول ىشىنەن باعاناعى ءوزى وتىرعان ساكىگە قۇيرىعىن قويىپ جاتىپ.

— حاكىمجان، سەن شەشىن، بەرمەن، مىنا جاققا، تورگە شىق. تاماق دايىن شىعار. اس-سۋ ىشكەنسىن ءجۇرىپ كەتەرسىڭدەر. سەن مەنى كۇتپەيسىڭ عوي، كوپىرلىگە دەيىن بارىپ قالۋعا ابدەن بەل بايلادىڭ با؟ — دەپ سۇرادى

اقمەتشە حاكىمنەن. ءسويتتى دە ول حاكىمنىڭ باس يزەپ ماقۇلداعانىن كورىپ، وفيسەرگە بۇرىلدى: — مىنا جىگىت جاڭاعى ايتقان حاكىم ءجۇنىسوۆ دەيتىن ناعاشىم. جاقىندا جىمپيتىعا بارادى. سىزگە ارناپ تاپسىردىم، امان-ەسەن كوپىرلىگە دەيىن اپارىپ سالارسىز. كەرۋەننىڭ شەتىنەمەۋىنە دە كوز بولامىز عوي. اقشاعا قىزىققاندىق ەمەس، جانشانىڭ سالەمى ءۇشىن عانا كولىك جىبەرگەنىمدى ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز، — دەدى.

وفيسەر حاكىمگە تەسىلە قارادى دا، ازىراق ويلانىپ قالىپ، الدەنەگە تاڭ قالعانداي:

— جىمپيتىعا جاي باراسىز با؟ — دەپ سۇرادى حاكىمنەن.

— جاي دەۋگە دە بولادى، قىزمەت بابىندا جاسى ۇلكەن اعالارمەن اقىلداسپاقشى ەدىم. ءوزىڭىزدى تانىماعانىما ايىپ ەتپەسسىز، — دەدى حاكىم.

وفيسەردىڭ جاۋابىن اقمەتشە بەردى.

— بۇل كىسى حاكىمشىلىك ءىسىن اتقاراتىن وتە ەلەۋلى وفيسەرلەردىڭ ءبىرى — ايتقالي ابىلايەۆ دەيتىن اعاڭ، حاكىمجان. ەرەكشە تاپسىرمامەن كەلگەن، ءبارىڭىز ءبىر جۇرەسىز، — دەدى.

ايتقالي ابىلايەۆتىڭ اتىن ەستىگەندە حاكىمنىڭ دەنەسى مۇزداپ جۇرە بەردى. ءبىراق ول اتى وزىنە ءمالىم وفيسەردىڭ بەتىنە قادالا قالمادى، قالاي ەتكەندە سىر بەرمەۋ كەرەك — ونىڭ بار ويى تەك وسىنىڭ عانا توڭىرەگىندە بولدى.

— وتە جاقسى بولدى، — دەدى ول اقىرىن عانا اقمەتشەگە قاراپ. ءبىراق ەسەپسىز كۇدىك، ءتۇپسىز وي باسقا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، اڭداۋسىزدا اياق ءتيىپ كەتكەن قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بولىپ كەتتى.

...ناعىز جاۋمەن بەتپە-بەت كەلۋ دەپ وسىنى ايتادى! كوپىر باسى، قارا نار دەگەندەر مىنانىڭ قاسىندا ويىنشىق ءۇشىن كەزدەسكەن كەدەرگىلەر! وفيسەر ابىلايەۆ ەكەۋ بولسا ءوزى بىلەدى، ال ەگەر بىرەۋ بولسا — بۇل سول قالەندى ۇستاپ اكەتكەن، باقىنىڭ اتىن وققا ۇشىرىپ، ءوزىن ءولىم اۋزىنا تىرەگەن، مەنى ايداتىپ سۋ باسىنا الدىرعان ساباز!.. شۇقشيا قاراۋىندا ءبىر ءمان بار ەدى-اۋ! اتىم مەن فاميليامنان جانە كوپىرلى اڭقاتىنىكى دەگەن سوزدەن بۇل كامىل-اق مەنى تانىدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ مىنا بەدەلدى، اتاقتى اقمەتشەنىڭ الدىندا «مەن ناحاق ەدىم» دەپ كەشىرىم سۇراۋ كەرەك پە، بۇل جاۋدان؟! ەلەمەگەن بولىپ وتىرا بەرگەندە نە بولادى؟! باس سالىپ ۇستايمىن دەسە، وعان دا قۇدىرەتى جەتەر، ويتكەنى بۇل كونۆوي باستىعى، ادامدارى دا بار... ءتىپتى. مىنا تەكەنىڭ امىرشىلەرىنە حابار بەرە قويسا — سۋ تۇبىنە كەتكەن جەر وسى بولدى. الدە اقمەتشەنى اراعا سالامىن با؟ مۇنىڭ اتى نە — باس ساۋعا ما؟ جاۋدان جاسىپ اياعىنا جىعىلۋدىڭ بۇل ءبىر ەڭ بارىپ تۇرعان ابىرويسىز ءتۇرى... ءادىس، ايلا، تاپقىرلىق، باتىلدىق قايدا؟ سەنىپ جىبەرگەن باسشى اعا قايدا؟ ۋادەلى جەردە بەرەتىن بەلگى قايدا؟! كۇندىزگى ويلاپ شەشكەن نارسەلەردىڭ ءبارى اعىپ كەتكەن سەلدەي-اق اياقسىز كەتە بارا ما؟..

...توڭىرەكتىڭ ءبارىن كوزدەن تاسالاپ بارا جاتقان مىناۋ قوڭىر ءىڭىر، اۋلاداعى قىزىل نارلار دا كوزگە ارەڭ-ارەڭ ەلەستەيدى. ءبىراق اياقتىنى ەسەپتەگەن اتتىلى كازاك. قاراۋىلدى كوپىر. وراپ جاتقان جالپاق جايىق. قوڭىر ىڭىردە جالپاق جايىق بوگەت پە؟ ونىڭ جاعاسى جايلاۋ، بويى دارقان. شومپ ەتكەن ءبىر ادام — تاستاپ جىبەرگەن شىرپىمەن بىردەي — ونى كىم كورىپ، كىم ىزدەر؟! ارعى بەت ورمان. ونان ءارى كەڭ دالا...

«اقمەتشەنى اراعا سالامىن با؟» دەگەن ءالسىز وي يەن دالادا قۇلاققا ىزىڭداعان سارى ماسادان جامان مازالادى. ءبىراق ول اقىلعا سالىپ، اينالا سالماقتاي كەلىپ:

«جوق! مۇنىمەن اقتىق سىلكىسۋگە دەيىن بارماي قىل ەلى شەگىنبەن!» — دەدى ىشىنەن.

قويدىڭ باسىن سالعان ءبىر تاباق ەت قىزۋ اڭگىمەمەن جەلىنبەدى، بىر-ەكى العاننان كەيىن ابىلايەۆ:

— اقا، راقمەت. جاڭا عانا تاماق جەپ شىعىپ ەدىم. رۇقسات بولسا مەن جينالايىن، جول اقىسى — ءجۇرۋ دەگەن عوي، — دەپ اقمەتشەدەن رۇقسات سۇراپ شىعىپ كەتتى.

— حاكىمجان، ال. تاعى دا ال... از جەدىڭ عوي — دەگەن اقمەتشەنىڭ ماقتامەن سيپاعانداي، جۇپ-جۇمساق سوزىنە قاراماستان، حاكىم:

— كۇندىز كۇن ءتيدى مە، باسىم اۋىرىپ وتىرعانى، — دەپ ەتتى بۇل دا ءوندىرىپ جەي المادى.

ونىڭ ويى: «وسى جەردەن شاتاقسىز ءجۇرىپ كەتسەك — ارعى جاعىن كورىپ الدىم. كىمگە-كىم باس يەرىن اللانىڭ ءوزى بىلەر!» دەگەن تاۋەكەلگە تىرەلدى.

6

حاكىمنىڭ شامالاۋىنشا وفيسەر ابىلايەۆ تا سىر بەرمەۋگە تىرىسقان سياقتى. جارتى ساعات وتپەي-اق ول قايتا اينالىپ كەلىپ كەرۋەندى تەز جۇرگىزۋگە جارلىق بەردى دە، ءوزى كولىك جەگىلگەنشە ۇيدە وتىردى. ءبىراق بۇل ءسۇت ءپىسىرىم شاماسى ۇزاق ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول حاكىمگە «ءلام-ميم» دەپ ءتىل قاتپادى، بۇرىلىپ جۇزىنە دە قارامادى، بەينە ونىڭ ادەيى بار-جوعىن بايقاماعان ادامشا شىلىمىن تارتىپ، تۇنگى تەرەزەگە ءۇڭىلىپ قايتا-قايتا اۋلانىڭ ىشىنە قاراۋمەن بولدى. كوپ سويلەسپەگەنمەن اندا-ساندا ول اقمەتشەنىڭ سۇراعان سوزىنە جاۋاپ قايىرىپ، ءوزى دە بىرنەشە رەت قارسى ساۋالداپ قويدى. ءبىراق مۇنان حاكىم وزىنە كەرەكتى ەشنارسە اشا المادى، — ونىڭ نە جۇزىنەن، نە لەبىزىنەن جادىراعان جاقسىلىق شىراي دا، تۇيىلگەن جاماندىق نىشان دا تابا المادى.

كەرۋەنمەن جۇرەتىن قارۋلى ادامنىڭ مول ەكەنىن حاكىم سىرتقا شىققاننان كەيىن ءبىلدى. قاقپانىڭ ىشىندەگى مىلتىعى شوشايعان سولداتتاردىڭ سانىن ول ونعا جەتكىزدى دە، كوشەدەگى كۇبىرلەگەن ادامداردىڭ قانشا ەكەنىن شامالاي المادى. قاراڭعىدا مۇنى ساناۋدىڭ ءوزى كۇشكە تۇسەرلىك. كەشىكپەي، شۋماعىن جازعان ارقانداي شۇباتىلىپ اۋلادان شىققان كولىك پەن اتتىلى ادامدار قىسقا كوشەنىڭ بويىن تۇتاس الىپ كەتتى.

كوپىر اۋزىندا بۇلاردان ەشكىم قاعاز سۇراپ، نە جۇك ەكەنىن تەرگەپ جاتپادى، قايتا قوش كەلدىڭىز دەگەندەي، ابىلايەۆ قاراۋىلشىنىڭ كۇركەسىنە جەتەر-جەتپەستە، كوپىردىڭ كولدەنەڭ اعاشى كوتەرىلە دە باستادى.

تاڭەرتەڭگى بيلەتىن الىپ قالعان ەساۋىل كەزدەسىپ قالا ما دەپ حاكىم اربانىڭ تەرىس جاعىنا شىعىپ بوي تاسالاي ءجۇرىپ وتىردى. ءبىراق كوپىر باسىندا ول ەساۋىل بولماي شىقتى. بولعان كۇندە دە ونىڭ تۇندە حاكىمدى تانۋى ەكى تالاي نارسە ەدى.

ايدىڭ قاراڭعىلىعى وزەن باسىنان ارىلەگەنسىن ءبىلىندى. اسىرەسە قالىڭ ورماندى توعايعا كىرگەندە بەينە ءبىر ءتۇن ىشىندە ەسىك-تۇندىگى جابىق، شامى جوق كيىز ۇيگە كىرگەندەي اينالانى قاپ-قارا تۇنەك تاس بۇركەپ الدى. قارىس اتتام جەردەگى جاندى-جانسىز زاتتى كورىپ، تانىپ بولارلىق ەمەس. جاندى-جانسىز زاتتىڭ كوزگە بەدەرىن عانا تۇسىرەتىن قوپ-قويۋ قاراڭعىلىق دەڭكيگەن توراڭعىلاردى باسى قازانداي جالبىر شاشتى، الدە نە ءبىر عاجايىپ دەنەلى الىپتارعا ۇقساتىپ جىبەرگەن، ولارعا ءبىر قاراعان پەندەنىڭ كوڭىلىنە ۇرەيلى ءبىر قورقىنىش قۇيىلىپ كەتەرلىك. ال سول تاستاي تۇندىكتىڭ ىشىندە شىمقاي قارا كوك اسپاننىڭ ۇلكەن كۇمبەزىنىڭ توبەسى بوزقىلاۋ تارتادى. ويتكەنى وعان جالقىسى، ەگىزى ارالاس جامىراپ جاتقان ءىرىلى-ۋاقتى جۇلدىزدار كۇمىس نۇرىن شاشىراتىپ، ساۋلە سەۋىپ تۇرعان ءتارىزدى.

پار-پارلاپ نار جەككەن ون ءبىر اربانىڭ حاكىم كەيىنگى جاقتاعى بىرىنە ءمىندى، كەرۋەندى باعاناعى شاقشالى ۇزىن قارا كىسى باستادى. ول «بۇزىق» قارا ناردى دارا جەگىپتى دە، قابىرعاسىنا ات بايلاپتى. تاتار اۋلاسىنان شىققاندا حاكىم مۇنى بايقاعان جوق ەدى، كەرۋەن باسىنىڭ جانىندا ات كەلە جاتقانىن كوپىردەن وتكەنسىن عانا كوردى! اتى ەرلى، ءبىراق ەر ءۇستى كوپشىكسىز، اتتىڭ بۇيىرىنە سوقپاسىن دەپ ۇزەڭگىسىن قايىرىپ ەردىڭ قاسىنا ءىلىپ تاستاعان با قالاي؟ الىستان قاراعان كىسىگە مۇنىڭ جەككەنى دە پار تۇيە سياقتى، ويتكەنى اتىنىڭ ءوزى دە تۇيەدەن كەم ەمەس، ەسىك پەن توردەي ءىرى جىلقى كورىندى، ايىرماسى تەك قانا اقشىلدىعى — ءتۇسى قىلاڭ جىلقى ەكەن. كەرۋەن باسى بولعان ادامنىڭ ءبارى وسىلاي جانىنا ات بايلاي ما، الدە بۇل مىنا ءىرى قارا كىسىنىڭ عانا ادەتى مە، جەتەكتەگى اتتىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن حاكىم تۇسىنە المادى.

نارلاردىڭ كوبى-اق تىركەۋسىز، الدىڭعى اربانىڭ ىزىمەن بوس قويا بەرگەن، ءبىراق جۇگىن تارتپاي شەگىنشەكتەپ قالعان بىرەۋى جوق، الداعى فۋرگوندى ومىراۋلاپ، تەپ-تەگىس جولمەن جەلىسكە بەرگىسىز سارى اياڭعا سالىپ كەلەدى. دوڭگەلەگىنىڭ كۇپشەگى قاجالىپ، كەگەيى سىلقىلداماعان وڭكەي كوك اربالار سىڭق-سىڭق ەتەدى دە، وعان قارا ناردىڭ وقتىن-وقتىن «ماڭق» ەتكەن دىبىسى تۇنگى جولدىڭ سيقىرلى ءسانى تاپ وسى دەپ قوشتاعان تارىزدەنەدى.

دالا ءتۇنىنىڭ اتپەن جورتقان ادامعا جىگەر قۇيىپ، اربالىعا كۇدىكتى وي تۋعىزا. بەرەتىنى بار. الدە وسىدان با، الدە كۇندىزگى كەزدەسكەن ءشۇبالى جايلار مەن كەيبىر ادامنىڭ تۇسىنىكسىز قۋلىقتارى سەبەپ بولدى ما، ايتەۋىر حاكىمنىڭ كوپ كۇدىگى شەشۋى قيىن، اينالا جۇمباق، شىتىرمان ويلارعا اينالىپ كەتتى. ول جەكجات بولعانمەن سىرلاس ەمەس اقمەتشەنىڭ نە پيعىلدى جان ەكەنىن، ونىڭ كورىپ كەلگەندەي سويلەگەن سوزدەرىنىڭ نە استارى بارىن ابدەن اشا المادى. كەرۋەن باسى قارانىڭ دا حاكىمگە ءتۇرى مەن ءىسى ۇنامادى. ۇناۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ جان شوشىرلىق كەلبەتى مەن سوزگە ساراڭ تۇيىق مىنەزى ساقتانۋدى كەرەك ەتكەندەي بولدى. بۇل كەرۋەندە قاۋىپتەنبەيتىن جان جالعىز-اق بالا جىگىت، ول تۇندە تۇيە باعاتىن، ءقازىر كولىك ايداپ كەلە جاتقان قارا كىسىنىڭ قوسشىسى. ال توسىننان كەزدەسكەن وفيسەر ابىلايەۆ حاكىمنىڭ ويلاعان ويى مەن جوبالاعان ىسىنە بوگەت بولۋ ءۇشىن ادەيى تاپ بولعان قىرسىق سياقتاندى. جولعا كولدەنەڭ جىعىلعان بورەنە سياقتى ونى توڭكەرىپ تاستاۋ دا، ۇستىنەن اتتاپ كەتۋ دە وڭايعا سوعارلىق جۇمىس ەمەس.

توعايدىڭ قالىڭ اعاشىنىڭ ىشىنە كىرگەندە ءبىر توبى كولىكتىڭ سوڭىندا، ءبىر قاتارى الدا كەلە جاتقان قارۋلى قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەكەۋى حاكىم مىنگەن اربانىڭ ەكى قابىرعاسىن قاۋمالاي قالدى دا، اتتارىن ارباعا ومىراۋلاتا ءتوندىرىپ، بەتىن كورىپ الايىن دەگەندەي بىرەۋى ەڭكەيىپ وعان ۇڭىلە ءتۇستى. «مەنى تۇتقىنعا الماقشى بولعان ەكەن» دەپ ويلادى حاكىم، جۇك ۇستىندە توڭعان ادامداي بويى جيىرىلا ءتۇسىپ. ءسويتتى دە ول كيتەلىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، ورامالعا وراپ شالبار ىشىنەن بەلىنە قىستىرعان ناگانىن ۇستاي الدى. وزىنەن ءوزى سوزىلعان قول جان تالاسقانداي شاپشاڭداپ، تار جەردە باس قورعار قارۋدى وراۋدان بوساتىپ جالاڭاشتاي باستادى. «ەگەردە تۇتقىنعا الىپ، تۇلا بويدى تىنتەتىن نيەتكە كوشسە ناگانمەن ەكەۋىن ەكى تارتىپ جىبەرىپ اربادان قارعىپ كەتەيىن. باسقالارى قامدانىپ ۇلگىرگەنشە، مىنا جول جانىنداعى قالىڭ اعاشقا سۇڭگىپ كەتەرمىن. قاراڭعىدا قالىڭ توعايدىڭ كەز كەلگەن شوكەسى باسپانا ەمەس پە؟» دەگەن ارتى نەگە سوعارىن ويلاتپايتىن اسىعىس امال، ونى جەدەل قيمىلعا جەتەلەدى. ءبىراق ەكى جاق قابىرعادان حاكىمگە جاقىنداي تۇسكەن بۇل ەكى سولداتتىڭ ويى مۇلدە باسقا ەدى: ولار كەرۋەننىڭ جيناقتى ءجۇرىپ، ىركىلمەي ىلگەرى اسا بەرۋى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ورماندى توعايدان تەزىرەك ءوتۋ نيەتىندە بولاتىن. ولار جانە وزىنەن ءوزى قۋىستانىپ قيت ەتسە قارۋ جۇمساۋعا ازىرلەنگەن حاكىمنىڭ كىم ەكەنىن دە، ونىڭ نە ويى بارىن دا بىلگەن جوق-تى. حاكىمنىڭ وڭ قول جاعىنان كەلىپ، بەتىنە ۇڭىلگەن ادام:

— ساق بول، بالا، ارتتاعى كولىك ءبولىنىپ، تۇرىپ قالماسىن؛ ونى دا قارا، ىلگەرگىدەن ءوزىڭ قىل ەلى قالما، — دەدى.

بۇل قارۋلى قازاقتىڭ جايباراقات ۇنىمەن «كولىككە ساق بول، بالا!» دەگەن موماقان اقىلى ۇرەيلەنگەن حاكىمگە سۋ سەپكەندەي اسەر ەتتى. ول اۋزىنان:

— جاقسى، جاقسى. قاداعالاپ وتىرامىن! — دەگەن ءسوزدىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى.

ونىڭ ەندى تىستەگەندەي قاتتى قىسقان ساۋساقتارى ناگاننىڭ قۇنداقشاسى مەن شاپپاسىن بوساتىپ، جالما-جان العان ورنىنا ونى قايتادان تىعا باستادى. قارۋلى ادامدار كەرى شەگىنىڭكىرەپ، ات تىزگىنىن جول جيەگىنە بۇردى.

«اپىرىم-اي، اسىعىس ءىس انتەك امالعا ۇرىندىرا جازدادى. مىنالار ماعان ءبىر ۇنامسىز ءسوز ايتسا بولدى، مەن تاپ بەرىپ قارۋ جۇمساۋعا دايىن ەدىم. مۇنىم وتە اسىعىستىق، اقىرىن ويلاماعاندىق بولىپ شىعار ەدى. ءتۇبى زيان نارسەنى ادام بايقاماي ىستەپ سالادى ەكەن عوي. مەنى ءتىپتى وسىلار تۇتقىنعا الىپ-اق قويسىن. سوندا نە قىلار ەدى؟ انا اتتانىسقا شىققان ءبىزدىڭ ادامدار ءبارىبىر مەنى بوساتىپ الماي ما؟ ەگەر دە مەن توعاي ىشىندە قالىپ قويسام؟ — قۇرىسىن، ءبىر شىرعالدان قۇداي ساقتاپ قالدى!.. ابىلايەۆ مەنى كامىل-اق تانىپ كەلە جاتىر. تانىماۋعا مۇمكىن ەمەس. اقمەتشە ءاتى-جونىمدى، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي ايتىپ بەردى عوي. نە زۇلىمدىق بولسا دا بۇل قاسكۇنەم ىشىنە ءتۇيدى. ادامدارىنا ءازىر ايتپاۋى دا مۇمكىن. ايتسا سىر بىلدىرەر ەدى جاڭاعى اقىل ايتقان سولدات»، — دەپ ويلادى حاكىم، اربا ۇستىنە جايلانىسىڭقىراپ وتىرىپ.

حاكىمنىڭ ابىلايەۆ جونىندە: قاسكۇنەمنىڭ نە ويلاسا دا زۇلىمدىعى ىشىندە بولدى، دەگەنى دۇرىس بولجال بولدى. حاكىمدى تانىستىرىپ اقمەتشە ءسوزىن اياقتاي بەرگەندە-اق ابىلايەۆ ونى تانىپ قانا قويعان جوق، بۇل اڭقاتى باسىندا قولدان جىرىلىپ شىعىپ، جۇرت الدىندا ماسقارا ەتىپ، اتتىلى-جاياۋلى جۇگىرگەن ءبۇتىن اۋىلدى سوڭىنا سالعان ستۋدەنتتىڭ بەتىنە كيىمىمەن جۇتىپ قوياتىنداي قاراپ ەدى. اقمەتشەنىڭ پاتەرىندە ول حاكىمگە تۋرا باس سالۋعا دا دايارلانعان-دى. ءبىراق ۇلكەن ادامدارعا جالتاقتاپ قالعان وفيسەر جۇرت قادىرلەيتىن، ءتىپتى جانشا دوسمۇقامبەتوۆتىڭ ءوزى اۋىزەكى سويلەسىپ جۇرگەن اقمەتشەنىڭ سوزىنەن جاسقانىپ قالعان بولاتىن. ول ابىلايەۆقا جۇرەردە: اسا ءقادىرلى ادامنىڭ بالاسى — ناعاشىم، سىزگە تاپسىردىم. كولىكتىڭ امان بولۋىن ويلارسىز، اقشا ءۇشىن ەمەس. جانشانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن بەردىم دەگەن-دى. وسى ءسوز ونىڭ ىلكى ويىن تەز وزگەرتۋگە سەبەپ بولدى. «اقمەتشە ارا تۇسەدى، ناعاشىسىن تۇتقىنعا الۋعا رۇقسات ەتپەيدى. ءتىپتى جانشانىڭ وزىنە ايتىپ اراشالاپ قالۋى دا مۇمكىن. ونان دا مۇنى ءوز قولىما ەركىن تيگەندە عانا ءبىر جايلى ەتەيىن. ال ەگەردە حاكىم ءجۇنىسوۆ ءبىر سەبەپپەن قالادا قالۋعا بەل بايلاسا — وندا پوليسيا باسقارماسىنىڭ قولىنا بەرىپ كەتەيىن» دەپ شەشكەن ەدى.

ابىلايەۆتىڭ ىڭىردە اس جەمەي، اسىعىپ كەتكەنى دە وسى سەبەپتەن ەدى. كەيىن بۇل نيەتىنەن «حابارى جوق» حاكىم كەرۋەنگە ىلەسىپ، ۇزىن جولعا بىرگە شىققاننان كەيىن ابىلايەۆ: «يا، ب ا ق، يا، ارۋاق! — دەدى. — سۇرقيا ستۋدەنتتى قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ كەلىپ قولىما ۇستاتتى. اناۋ كۇنگى ايرىلىپ قالعاننىڭ ەسەسىن قايتارىپ، انا الگى ات جاقتى ۇزىن ۋچيتەلىمەن بىرگە ھارون سۇلتاننىڭ قولىنا بەرەيىن. اتاڭا نالەت ازعىنداردىڭ ءوتىن الىپ... قۇيسىن! ءبىراق بۇعان تاپ ءقازىر ۇندەمەيىن. بىلمەگەن كۇيدە اربا ۇستىندە وتىرا بەرسىن. انا كوپىرلى اڭقاتىسىنا بارعاندا، تاڭ اتا، ەكى قولىن ارتىنا بايلاپ، ءوزىن ارباعا تاڭدىرايىن. ايتپەسە بۇل مىنا تاس قاراڭعىدا تاعى قولدان بۇلت ەتەر»، — دەپ ءتىسىن باستى ول ات ۇستىندە كەلە جاتىپ. بۇل ويىن ول سولداتتارعا دا ايتپادى.

ابىلايەۆتىڭ ءومىربايانى اسا ۇزىن دا ەمەس، اسا ءدارىپتى دە ەمەس. قاتال تاربيە، قاتاڭ مىنەز قۇشاعىندا وسكەن قايىرىمى از، قانىن ىشىنە تارتقان جان. بۇعان مۇمكىن ءومىردىڭ تەرىس اققان ءبىر اعىنى ايىپتى شىعار. كىم بىلەدى، تۇرمىس ءتۇرلى، ادام ءتۇرلى عوي...

ول اكەسى جاس كەزىندە ءولىپ، وگەي اكەنىڭ قولىندا وسكەن، جان بىتكەنگە نارازى، جالعىز ءجۇرىپ، جالعىز تۇراتىن بالا بولدى دا، وقۋعا كىرگەن كەزدە دە ەشكىممەن دوستاسپاي قويدى. مۇنان كوپ جىل بۇرىن اسكەر تارتىبىندە بەيىم رەالنوە ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن ھارون تورە ونى اسكەر جۇمىسىنا قوستى دا، ءبىراق جيھانگەر سوعىسى كەزىندە مايدانعا جىبەرمەي ءتىلماشتىق ىسىنە باۋلىدى. ءسويتىپ بىرنەشە جىل كرەستيانسكيي ناچالنيك كەڭسەسىندە بولدى. پاتشا تاعىنان قۇلاپ ەسكى ۇكىمەت وزگەرگەننەن كەيىن ءبىر جىلداي بوستان-بوس قالعان ابىلايەۆ بىلتىردان بەرى جاڭا قۇرىلعان جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ ىشكى ءتارتىپتى باسقاراتىن قىزمەتىنە وفيسەر بولىپ ىلىككەن-دى..

سول جىمپيتى ۇكىمەتىنىڭ ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ العان قارۋىن تيگەن اتاقتى اقمەتشەنىڭ قىزىل نارلى كەرۋەنىن دە ءبىرى ات ۇستىندە، ءبىرى اربادا، بىرىنە-بىرى قابىسپايتىن قاراما-قارسى ماقساتتى ەكى جان تاس قاراڭعى تۇندە دالا جولىنىڭ جۇمباق قوينىنا تەرەڭدەپ ەنىپ بارا جاتتى.

كوكتەگى جۇلدىزداي جامىراپ جەر بەتىنە جارىق توگىپ جاتاتىن قالانىڭ سامساعان شامى سياقتى وتى جوق، ءجا بولماسا ءتۇن ىشىندە الدىڭنان شىعا كەلەتىن شوق-شوق ورمانى مەن قاراۋىتقان تاۋى دا از، جىلميىپ جاتقان ساڭىرا كوزگە ىلىنەرلىك سىرت بەلگىدەن جۇرداي. قاي شاماعا كەلىپ، قاي جەرگە جەتكەنىڭدى جەر مەن جولدىڭ تۇرىنە قاراي ايىراسىڭ. ال جەر رەڭى مەن وسىمدىك بىتىسىنەن جاڭىلىپ اياقتى جازىم باسا باستاعان كەزدەردە اككى تۇيە مەن اقىلدى ات جول باستايدى. باسقان جەرىنەن جاڭىلمايتىن جانۋار وزىنە تىزگىن بەرگەن شاقتا كەرەكتى قاراسىنعا اداستىرماي الىپ كەلەدى. كوپ ءجۇرىپ جولدىڭ ويى مەن قىرىن، ءشوبى مەن شوكەسىن تالداپ بىلمەسە دە، حاكىم دە جەردى جاقسى شامالايتىن. ءبىراق اربا باسىنا ەكى ادامنان كەلەتىن قارۋلى جاندار مەن كەرۋەن باستاعان قارا كىسى حاكىمنىڭ بويىن دا جازدىرماي، ويىن دا كوسىلدىرمەي، كوزىن دە الىسقا تۇسىرمەي ۋىستارىنا مىقتاپ ۇستاپ جۇمىپ العان سياقتى. وعان تومەن ءتۇسىپ ەڭكەيىپ قاراۋعا دا، اربا ۇستىنەن جان-جاعىنا جاقسىلاپ كوز جىبەرۋگە دە مۇمكىندىك بەرمەدى، جەلە اياڭداپ زىرلاپ كەلە جاتقان جاراۋ نارلاردىڭ جۇك تيەگەن بيىك ارباسىنان سەكىرىپ ءتۇسۋدىڭ ءوزى دە ءقاۋىپتى، تۇسكەن كۇندە نە ءۇشىن تۇسكەنىڭدى تەكسەرسە، بارىنەن وسى جامان — كۇدىك تۋعىزاتىن جاي. ال، قاي جەرگە كەلگەنىڭدى شامالاپ، ابدەن قاتەسىز ءبىلىپ الماي ۋادەلى جەردە دىبىس بەرۋگە دە بولمايدى. بۇل دىبىس ءجا ىلگەرى، ءجا كەيىن بەرىلسە ءىستىڭ قارا سابىنداي بۇزىلعانى ەمەس پە؟!.

دالا ءتۇنى كۇدىكتى مولايتا بەردى. كۇدىكپەن قوسىلىپ شىم-شىتىرىق ويلار قاباتتاستى.

«مەڭدىكەرەي اقمەتشەنى تاۋىپ، ونىڭ نە جۇك تيەيتىنىن ءبىل؛ ورالدان قاشان جۇرەتىنىن انىقتا»، — دەدى ءبىراق ول بۇل كەرۋەندى كىم قارسىلايتىنىن، قالاي قارسىلايتىنىن ايتقان جوق. مۇنى مەن دە سۇرامادىم. ەگەر دە مىنا ابىلايەۆتىڭ جيىرما شاقتى قارۋلى ادامىنا قارسى تۇرىپ قارۋىن قولعا تۇسىرە الاتىنداي وترياد كەلىپ ۇلگىرسە جاقسى. ەگەر دە ون شاقتى ادام قارسىلاپ، مىنالاردىڭ قارسىلاسقانىنا توتەپ بەرە الماسا نە بولماقشى؟ تاڭ اتقانشا كەلەتىن ادامدار قارا جولعا جەتىپ ۇلگەرمەسە نە ىستەيمىز؟ مەن مىنالاردان قۋلىعىمدى اسىرىپ، ويلاعان ويىم ءساتى ءتۇسىپ ورىندالا قالسا ءبىر جۇك، ەڭ مىقتاعاندا ەكى جۇك قارۋ جىرىپ الىپ قالامىن. جامان ايتپاي جاقسى جوق، وعان دا جەتكىزبەي، ابىلايەۆ بارباستاۋدان اسقان كەزدە مەنى تۇتقىنعا الۋعا ويلاسا — وندا باس قورعاۋ عانا قالادى. ول باس قورعاۋ ارەكەتىنىڭ ءوزى دە وتە قىمباتقا ءتۇسۋى مۇمكىن»، دەپ ويلادى حاكىم ءبىر كەز. ازدان كەيىن ونىڭ ويى ونان دا ءارى، ونان دا تەرەڭ نارسەلەرگە تىرەلدى.

«مەڭدىكەرەي كۇرەستىڭ ءادىسى كوپ. بۇعان الدىمەن باتىلدىق پەن تاپقىرلىق كەرەك»، — دەيدى. مەنىڭ وسى ءىسىم دە كۇرەس پە؟ مىنالاردىڭ جەتى تۇندە قارۋ تيەپ، ونى قورشالاپ كەلە جاتقانى دا كۇرەس پە؟ جاقسى، وسىنىڭ ءبارى كۇرەس بولسىن. وندا ەندەشە، بىرنەشە ساعاتتان كەيىن شارت-شۇرت ۇرىس باستالادى دا، ءجا بۇلار ءبىزدى كەسكىلەيدى، ءجا بولماسا بۇلاردى ءبىز اتقىلايمىز. اتقىلاۋ ءتۇبى — ءولىم. سوندا مىنا جانىمدا كەلە جاتقان جايباراقات ءۇندى جالپاق قازاقتىڭ جازىعى نە؟ بولماسا انا قاراقۇس رەڭدى ۇزىن قارا كىسىنىڭ كىناسى كەرۋەن ايداعانى ما؟ وعان كەرۋەن ايداتقان اقمەتشە، اقمەتشەگە جۇگىمدى جەتكىزىپ بەر دەپ سۇراعان جانشا، انا ابىلايەۆ پەن مىنا سولداتتاردى دا جىبەرگەن جانشا. سوندا ءبارى ءبىر جانشا ءۇشىن جانىن بەرمەكشى مە؟! جانشانى جانشا ەتىپ، مىقتى ەتىپ — ادامنىڭ جانىنا شەيىن بيلەتتىرىپ قويعان قاي قۇدىرەت؟.. جوق. مۇنىم بالالىق وي. جالعىز ادام ەمەس، وكىمەت. بۇكىل وكىمەت. پاتشا دا جالعىز ەدى عوي، ءبىراق ونىڭ سۇيەنگەنى وكىمەت، جۇمىسشىنىڭ قۇلاتقانى دا سونىڭ ۇكىمەتى. بۇل دا سونداي. ال، ادام ولەدى دەپ اياساڭ — ءوزىڭدى ولتىرەدى. سوندىقتان جاۋ اياعان — جارالى دەيدى. قولىنا تۇسسە ولار دا اياماس. ونى ويلاۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەن. قولىنا تۇسسەم مىنا ابىلايەۆ مەنى قازاق ەكەن دەپ اياي قويماس. ول ادامشىلىق جاۋدا بولا بەرمەس. ءبىر تۇندە ورالدىڭ سوۆەتتىك ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، باسشىلارىن تۇرمەگە تىقتى؛ مەڭدىكەرەيدى شاۋىپ تاستادى، ول تەك الدەقالاي ولمەي قالدى؛ ورىنبوردان كەلە جاتقان 300 اسكەردى اقتار تۇندە باس سالىپ توسەكتە جاتقان جەردە قاندى قىرعىنعا ۇشىراتتى؛ بۇگىن مىناۋ جىمپيتى ۇكىمەتى اتىپ، اسىپ، تۇرمەگە تىعىپ ات پەن جىگىت، اقشا مەن كيىم جيناپ جاتىر؛ ەل قورعايمىن دەپ قارۋ-جاراق تاسۋدا. بۇلار مىنا كەرۋەندى امان-ەسەن جىمپيتىعا جەتكىزسە نە بولماقشى؟ ون ءبىر كولىكتە ەڭ كەمىندە مىڭ ۆينتوۆكا بار شىعار. بۇل مىڭ ۆينتوۆكا ءبىر پولككە قارۋ؛ پولك ونى ەرتەڭ بىزگە قارسى جۇمساسا!.. ەگەر دە بۇل كەرۋەندى بۇرىپ وزىمىزگە — شتابقا الىپ كەتپەسەك، كورە كوزگە جاۋدى ءوز قولىمىزبەن قارۋلاندىرۋ بولماي ما؟ باسىمىزدى بايلاپ كىرىسكەن ءىسىمىزدىڭ ءتۇبى — قارۋدا. انا وتريادكە جازىلىپ، تەڭدىك الامىز دەپ جاتقان جىگىتتەرگە قارۋ كەرەك. مەن دە سول قارۋ ءۇشىن شىققان جوقپىن با، سوناۋ شالقاردىڭ جاعاسىنان. قولىڭا قارۋ ال دا، ءوزىڭدى ءوزىڭ بيلە دەپ ۇران تاستاعان جوقپىز با، انا قالىڭ شارۋا مەن جۇمىسكەرگە. جوق، ءولىپ كەتسەك تە مۇنى جىمپيتىعا جەتكىزبەۋ كەرەك!» دەپ تىستەندى حاكىم.

كەشىكپەي كەرۋەن بارباستاۋعا كەلدى دە، توقتاماستان ونىڭ اياق وتكەل سۋىن كەشىپ ءوتىپ، تەرەڭسايدىڭ ارعى قىرقاسىنا يەك سۇيەدى.

كەرۋەن جالپاق جازىق دالاعا شىققاننان كەيىن كوسىلگەن سارى اياڭعا ءتۇستى. بارباستاۋ قىرقاسى ارتتاعى قالا شامىن بىرتە-بىرتە كوزدەن جاسىرىپ، قويۋ قاراڭعىلىق اينالانى تەگىس قىمتاي تۇسكەن سياقتاندى. قىرلىقتىڭ شاڭدى جولىنا كۇرپىلدەتە باسقان جالپاق تاباندار، كەرۋەن سوڭىنان جەتى تۇندە كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس بوز توزاڭ — ارقان سۇيرەتىپ كەلە جاتقانداي. دالا ءارى تىمىرسىق، ءارى ءۇنسىز. ات پەن تۇيەنىڭ اياعىن ولشەپ باسقان كۇنگىرت ءدۇبىرى، اربانىڭ اقىرىن سىرتىلى عانا ۇزدىكسىز قۇلاققا كەلەدى... اربا ۇستىندە ەڭكەيىپ حاكىم تۇنگى دالاعا قۇلاعىن توسىپ وتىردى دا، جانامالاپ كەلە جاتقان جالپاق قازاقتان سىر تارتپاقشى بوپ، اقىرىن عانا ىڭىرسىپ، ءوزىنىڭ ۇنەمى وڭاشادا ايتاتىن: «ءبىزدىڭ ەل كوشسە جايلار بالتەن سايىڭدى» اندەتتى. ونىڭ داۋسى ەتە اقىرىن جانە اسا نازىك شىقتى، قاسىنداعى قارىس اتتام جەردەگى ادامعا بولماسا، كوك اربانىڭ ۇزدىكسىز سىڭقىلىنان، كەرۋەن باسىنداعى ادامداردىڭ قۇلاعىنا ءۇنى شالىنارلىق تا ەمەس. جالپاق قازاق:

— ەي، اقىرىن، بالا، نەمەنە ءىشىڭ پىسىپ كەلە مە؟ — دەدى. ءبىراق ول سونىمەن بىرگە جايلاپ كۇرسىنىپ قالدى دا، بۇل كەلىسسىز كۇرسىنىسىن جاۋىپ-بۇركەۋ نيەتىمەن الدەنەشە رەت تاماعىن كەنەدى. ونىڭ جەكىرىپ تاستاماعانىنا (ءتۇن جامىلىپ ۇزىن جولعا شىققان قۇپيا كەرۋەن جول ۇستىندە ءان سالدىرماي قويۋعا دا مۇمكىن ەدى). حاكىم قۋانىپ كەتتى. «اقىرىن!» دەگەن ءسوز «دىبىسىڭدى شىعارما» دەگەن ءسوز ەمەس جانە ونىڭ ۇستىنە كۇرسىنە ءتۇسىپ، وسىنى جوتەلمەن تۇنشىقتىرۋى كوڭىل كۇيىن تەبىرەنتەتىن ءاندى ۇناتقانى دەپ ءبىلدى. «اقىرىن!» دەگەن ءسوزدى ءتىپتى ەلەمەگەن سياقتاندى. ول دىبىسىن الدىڭعىدان اۋەلەتپەي، سول ماقاممەن:

شىڭعىرلاۋ تاسىعانمەن جايىق ەمەس،

بىزدەرگە ولەڭ ايتۋ ايىپ ەمەس،

ءتۇن قاتىپ، ءتۇسىڭ قاشىپ، ءىش پىسقاندا،

ازىراق ىڭىرسىعان ايىپ ەمەس، —

دەدى ول ادەيى ولەڭنىڭ كەيىنگى ەكى جولىن وزگەرتىپ، قازىرگى شاققا بەيىمدەپ جىبەردى. ات ۇستىندەگى قازاق ۇندەمەدى. ءبىراق بۇل باياۋ ءۇندى، وي سەرگىتەرلىك ءتاتتى ءان باسقالارىنىڭ قۇلاعىنا دا شالىندى. ەشكىم ەشقانداي قوشتاۋ دا ايتپادى، تيىم دا سالمادى. حاكىمنىڭ جالى كۇدىرەيە ءتۇستى. «ۋادەلى جەرگە جەتكەندە سالاتىن «ايازبايعا» دەيىن مەن سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭدى ابدەن ۇيرەتىپ الايىن. قانشاما كورەگەن، جاننان اسقان قىراعى كونۆوي بولساڭ دا جۇرەگىڭ ءبىر سەلت ەتپەي قالماس» دەپ ول «زاۋرەشتىڭ» ءبىر تاڭعا جەتەرلىك ءارى زارلى، ءارى مۇڭدى ولەڭدەرىنەن تاڭداپ-تاڭداپ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سۋىرىپ سالا بەردى. ول «قۇلپى تاس ءتورت بۇرىشتى اياۋ بيىك» دەگەن ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىن شۋماقتى كەرۋەننىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە جەتكىزە زارلاتتى. ءبىراق قاتتى كوتەرىپ الىستان قايىرمادى. ىلكى اۋەزدى كۇشەيتىڭكىرەپ قانا، مۇڭدى جەردى دىرىلدەتىڭكىرەپ قانا سالدى. ازدان كەيىن ول ءان اسەرىن ابدەن كۇشەيتىپ تىڭداۋشىنى ىنتىقتىرا تۇسەيىن دەگەن نيەتپەن كىلت توقتاتتى دا:

— ۇيقى كەلگەننەن كەيىن بوي سەرگىتەيىن دەپ ەدىم، مىنا ءبىر ءان ونان ءارى قالعىتىپ جىبەردى عوي ءوزى. ۇيقىنى شايداي اشاتىن مۇحيتتىڭ «ايدايى» سياقتى ءبىر ايقايلاپ سالاتىن ءان بولسا، شىركىن! قارا ءتۇندى قاق جارىپ جىبەرەر ەدى! وسىندايدا سونداي اندەردى بىلمەگەن دە ءبىر قورلىق ەكەن. ءسىز، وتاعاسى، ەرعالي ايازباي ۇلىنىڭ ءانىن بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز سالىپ جىبەرسەڭىز قايتەدى، ءا؟ مەن سالار ەدىم، ءبىراق ءسوزىن بىلمەيمىن بار بولعىردىڭ، — دەدى حاكىم الىگى وڭ قولدا كەلە جاتقان قازاققا.

ءسويتتى دە ول اتتىلىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە ءتۇستى. ءبىراق ونىڭ جۇزىندە نە بارىن كورە المادى، جاسىنىڭ قاي شامادا ەكەنىن دە بىلمەدى. جالعىز-اق مۇرتى قالىڭ سياقتى كورىندى، دەنەسى دە تولىق، ءارى جالپاق ەكەنى بايقالدى. اتتىلى حاكىمنىڭ سوزىنە تەز جاۋاپ بەرمەستەن، ۇندەمەي قالدى دا، ازدان كەيىن اقىرىنداپ ءبىر ءسىڭبىرىپ الىپ، ارباعا جاقىنداي ءتۇستى.

— سەن، شىراق، مىرزا جىگىت، الگى ءان قالعىتىپ جىبەردى دەيسىڭ. قالعىتقان جوق، قايتا ول مەنىڭ ساي-سۇيەگىمدى بوساتىپ جىبەردى. زارلى ادامنىڭ شىعارعان ءانى عوي، قۋ باس ادامنىڭ. قىرىق ۇلدان قالعان جالعىز قىز ولگەننەن كەيىن نە بولسىن!.. — دەدى.

ونىڭ داۋسى وتە اقىرىن جانە دىرىلدەپ شىقتى. قاراڭعىدا كورە الماعانمەن ونىڭ ءجۇزىنىڭ قاتتى قۇبىلعانىنا دا حاكىم شەك كەلتىرگەن جوق. ەندى بىرەر سوزدەن كەيىن ول حاكىمنەن «تاعى دا ءان سال، شىراق، جول قىسقارسىن!» دەيتىن-اق.

— سونىمەن، وتاعاسى، ەرعاليدىڭ ءانىن ەستىگەن جوق پا ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى حاكىم تاعى دا.

— ەرعاليىڭ قاي ەرعالي؟

— ايازبايدىڭ.

— جوق. ونداي ادامدى ەستىگەنىم جوق. ءانىن دە، ءوزىن دە بىلمەيمىن.

— ەرعالي دەيتىن ەر كوڭىلدى باتىر جىگىت ەدى دەسەدى. ەرەگىسكەن جاۋىنىڭ جىلقىسىن قۋىپ الا ما قالاي. ءوزى كىم بولسا و بولسىن، ءانىن ايتسايشى. جىلقى الىپ، شاتتانىپ، ات ۇستىندە كەلە جاتقاندا تاڭ اتا اسپانداتا سالاتىن ءانى كورىنەدى سابازدىڭ. ءبىر اۋىزىن عانا بىلەمىن ولەڭىنىڭ. وسى ءتۇننىڭ قاي ۋاعى بولدى ەكەن، وتاعاسى. تاڭ ءالى الىس شىعار؟

— ءتۇن ورتاسى بولىپ قالدى عوي. شاما ءقازىر بارباستاۋ مەن حانكولدىڭ ەكى اراسى.

— بارباستاۋ مەن حانكولدىڭ ورتاسىنا، ءاي، جەتە قويماعان شىعارمىز! — دەدى حاكىم، اتتىلىنىڭ ءسوزىن ابدەن دالەلدەتۋ ءۇشىن.

— ءدال ورتاسى. ۋاقىت شاماسى دا، جەر ىڭعايى دا قاراقىستاۋدىڭ دوڭىنە كەلگەنىمىزدى اڭداتادى.

— وندا شولاق اڭقاتىعا تاڭ بىلىنبەي جەتەمىز عوي.

— اسىپ تا كەتەرمىز، نارلاردىڭ ءجۇرىسىن كورمەيسىڭ بە؟ ەرتەڭ ساسكەدە ءقىزىلۇيدىڭ وزىنە جەتىپ ءبىر-اق تىرەلەر، مىنا سارى اياڭمەن، — دەدى اتتىلى، بۇرىنعىدان كورى داۋىسىن شىعارىڭقىراپ.

حاكىم ەڭكەيىڭكىرەپ جولدىڭ وڭ جاڭ بەتىن كوزىمەن جەپ جىبەرەتىندەي قادالا ءتۇستى. ارىگىرەكتە، جول بويىندا قارايعان ءۇيىندى سياقتى ءبىر نارسە كوزگە ءىلىندى. ول ىشىنەن: «مىناۋ كادىمگى قاراقىستاۋ. بەلگىلى نىسانا!.. سول، سول!» — دەدى. ونىڭ تۇلا بويى كەنەت شىمىركەنىپ كەتكەندەي بولدى.

استىمدا اتىم مىنگەن شايتان قارا

جايىقتان جىلقى ايدادىم وڭشەڭ الا،

وسىدان وسى جىلقى بويعا سىڭسە،

تاعىسىن، تاعى ايتارمىز، قوسشى بالا!..

قالىڭ مۇرتتى اتتىلى قازاق جاقىنداي ءتۇسىپ:

— اقىرىن، اقىرىن! — دەدى حاكىمگە جالىنعانداي بوپ. ءبىراق وسى انمەن تاپ وسى قاراقىستاۋدىڭ تۇسىندا دىبىس بەرمەكشى بوپ ۋادەلەسكەن حاكىم، دۋدا دەلەبەسى قوزىپ، قىزىپ العان انشىدەي-اق ورشەلەنىپ، ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىن جالعاستىرىپ جىبەردى. ەركىن دالادا بوگەۋسىز شالقيتىن ەر كوڭىلدى تەنتەك ءان تۇنگى دىبىسسىز تۇنىق اۋەنى شارق ۇرىپ ورەسى كوتەرىلە بەردى دە:

قاي قالا، مىنا قالا، تەكە قالا،

تەكەمەت تۇر سالدىردىم تەڭبىل الا،

ءتۇن جورتىپ، تاڭمەن سالدىم تەنتەك ءاندى،

جاراتساڭ اق بوز ۇيدەن شىق تا قارا! —

دەپ كوتەردى. ءان اينالاسى الدەنەشە شاقىرىم تەگىستىكتە كىرپىك ىلمەگەن جاندار بولسا، قۇلاعىنا تەگىس ەستىلەتىندەي بولدى.

7

سىرت قاراۋعا كوز توقتاتار بەلگىسى جوق جىلميىپ جاتقان جالپاق دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ەل اۋزىنان تاستامايتىن ەسكى قورعاندار مەن توبەلەر كوپ. سولاردىڭ ءبىرى «سىرىم شىققان». «سىرىم شىققاننىڭ» باسىنا كوتەرىلىپ ەرتەڭگى كەزدە كەڭ اتىراپقا كوز جىبەرسەڭ: ارقا بەتتى كوك القالى جايىقتىڭ ۇزىن شەڭبەرى وراپ جاتادى؛ شەڭبەر القابىنداعى تىزىلگەن سەلەندەر تومەندە، تاپ اياعىڭ استىندا جاتقانداي كورىنەدى: باتىستاعى ۇلكەن قالانىڭ مۇنارالى، نار ۇيلەرى بۇلدىرايدى؛ بەرەگىرەكتەگى حانكولى جاسىل توستاعانداي يەگىڭ استىندا تۇرادى؛ بارباستاۋدان كوپىرلىگە اسقان ۇلكەن قارا جولدىڭ بويىنداعى جۇرگىنشىلەر قۇمىرسقاداي قىبىرلاپ، كەي كەزدە كەرۋەندەرى جىپكە تىزگەن بالىقتاي ءورىلىپ جاتادى؛ ال، قىر جاقتاعى تاقتا بەل ءورىس ءۇستى: ورازدىنىڭ ون ەكىسى شىعىپ جۇپتاپ-جۇپتاپ قويعان بالشىنىڭ تاسىنداي، تەكشەلەنگەن جىلقى؛ كەيدە ولاردىڭ ءۇيىر-ۇيىر شوعىرى بەينە ءبىر جاساق-جاساعىمەن جىلجىعان اسكەردەي، كوزدى ءۇيىرىپ كەتەدى...

وتىز-قىرىق شاقىرىم جەردەگى جاۋ شەبىن قيادا تۇرىپ بارلاۋ ءۇشىن، سىرىم باتىر وسى وبانى مىڭ جىگىتكە ءسۇت پىسىرىمدە ءۇيدىرىپتى دەسەدى.

ءابدىراحمان بۇگىن سول وبانىڭ باسىندا. الىپتەي تارتىلىپ، بارباستاۋ جاققا قاراپ تۇر. ونىڭ كوزى جول ۇستىندە ەمەس، جولدان كوپ قاشىق جاتقان تەرەكتى بەتتەگى شوعىر-شوعىر جىلقىلاردا ەدى. ءقازىر سول شوعىرلاردان ءبولىنىپ، شەتكە دومالاعان ءتۇيىر تارىداي، بىردەن بىرگە الشاقتاي باستاعان جالعىز نوقاتقا قادالدى.

كۇن ەڭكەۋدەن تومەن قۇلاپ ىستىڭ بۋالدىرى سەيىلگەن كەز ەدى. جالعىز نوقات كوزگە ىلىنبەي جىلجىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سىنىق سۇيەمدەي بەرىلەدى؛ كەلە-كەلە ول جىلقى توبىنان ارقان بويى الشاقتاي ءتۇستى. مۇمكىن بۇل ءبىر قيادان ارقان بويىنداي-اق كورىنگەن شاعىن ارالىق، تاي شاپتىرىم دا جەر شىعار!

بۇل نوقاتتاي قاراسىن اتتىلى ادام ەدى. وبا باسىنداعى، جالعىز تال جۋسانداي بولىپ تۇرعان ءابدىراحماندى كورىپ، ول اتىنان ءتۇستى دە، شىلبىرىنىڭ ۇشىنان جەتەكتەپ بىرنەشە قادام جەر ءجۇرىپ كولدەنەڭدەي بەردى. ونىڭ ىستەگەنىن ءابدىراحمان دا ىستەپ جاياۋلاپ وبانىڭ ەكىنشى شەتىنە بارىپ تۇردى. بۇلاردىڭ اراسى ەڭ كەمى ون بەس شاقىرىم جەر ەدى. ءبىراق جازىقتاعى بۇل ەكى ادامنىڭ الىسقا ۇيرەنگەن ءجىتى كوزدەرى ءبىر-بىرىن جاقسى ايىردى. ويتكەنى جالعىز اتتىلى قايتادان ەرگە قونىپ كۇن باتىسقا — سوناۋ حانكولىنە قاراي كولدەنەڭدەپ شابا جونەلدى. ول كوپ جەرگە شاپتى، بەينەبىر جەر باۋىرلاپ ۇشىپ بارا جاتقان قۇس سياقتى سىرعىدى. ءسويتتى دە ول الىستاعى اتتىلى ىلكى تۇرعان جەرىنە قايتا ورالدى، قادالا قاراعاننان كوزى بۇلدىراي باستاعان ءابدىراحمانعا ۇلكەن قوتانداي جەردى اينالىپ شىققانعا ۇسادى، ونىڭ بۇل ورالىپ شابۋى — بۇعالىق سۋرەتىن سالعانى ەدى، مۇنى ءابدىراحمان جاقسى ءتۇسىندى. اتتانىس الدىندا الىستان اتويلاپ شاۋىپ بۇعالىق بەينەسىن كورسەتەتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان ساقىرا ادەتى ەدى. مۇنى ىستەگەن سوناۋ جالعىز اتتىلىنىڭ قاپي ەكەنىنە ءابدىراحمان ەندى شەكتەنگەن جوق. ۇستەرىنە وڭكەي كەپ-كەڭ تۇيە ءجۇن شەكپەن كيىپ، ەر قاسىنا ىلگەن قارۋلارىن ەتەگىمەن جاسىرىپ، قارلارىنا قۇرىق ءىلىپ، ەلتىرى بورىكتەرىن ەدىرەيتە جورتقان قاپي وتريادىندەگى قازاق جىگىتتەرى جىلقىشىلار سياقتى ەدى. ولار كەشە ىمىرتتاتىپ قىرعا شىعىپ قونىپ، بۇگىن تاڭەرتەڭ جىلقى اراسىندا ايالداپ، بارباستاۋ اۋزىنان حاكىمنىڭ حابارىن كۇتكەن بولاتىن. ءقازىر مىنە، ۋادە بويىنشا قاپي جولدى قىسقارتىپ، قيىردان بەلگى بەرىپ تۇر ەدى.

وبا باسىنان جورتىپ ءتۇسىپ ءابدىراحمان تومەندەگى بەلانعا ءوتريادتى ۇشكە بولگىزىپ، شوعىرلاندىرماي باتىسقا قاراي جۇرگىزدى. ىمىرت جابىلا حانكولىنە جەتىپ جولدان ەكى شاقىرىمداي جەردەگى قاراقىستاۋدا باس قوسپاقشى بولدى.

حاكىمنىڭ ءانى ابىلايەۆقا دا ۇنادى... «اقبوز ۇيدەن شىق تا قارا... دەيدى، كەلىستىرىپ-اق ايتادى-اۋ، انشىلەر. مىنا سۇرقيا ستۋدەنتتىڭ كوردىڭ بە ايازبايدىڭ تاپ وزىندەي شىرقىراۋىن! بۇعان ءبىر نارسە كورىنىپ كەلە جاتقان بولار. بۇل سەنىڭ اقتىق ءانىڭ بولسىن، توقتاي تۇر!» — دەدى ول ىشىنەن. ءسويتتى دە قاسىندا كەلە جاتقان ەڭگەزەردەي ءۇش ءىرى جىگىتتىڭ اتقا قولاپايسىزداۋ وتىرعان شەتكىسىنە:

— اناعان ءۇنىڭدى ءوشىر دە! بۇل قىز الدىندا وتىرىپ ءان سالاتىن جەر ەمەس. بار! — دەدى زەكىپ.

شەتكى ءىرى جىگىت بۇيرىقتى تۇسىنبەي قالدى. ول:

— نە دەيسىز؟ قىز الدىندا وتىراتىن دەيسىز بە؟.. — دەپ كىدىرىستەپ ات تىزگىنىن تەجەي ءتۇستى.

— ەسالاڭ ميلاۋ! انا ءاندى توقتات دەيمىن. مارش، ءتۇيىر وي جوق، تۇيەدەي بولعان نەمە! — دەدى ابىلايەۆ سولداتىنا جەكىرىپ.

سولدات ات باسىن كەرى بۇرماي:

— حوپ، تاقسىر! — دەپ تىزگىنىن تەجەگەن كۇيى زاۋلاپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان ارتقى تۇيە-اربالاردى توسىپ تۇرىپ قالدى.

ابىلايەۆ سولداتتىڭ اتىن دا، فاميلياسىن دا اتامادى. سوعان قاراعاندا وفيسەر ءبىر قاتار ادامىنىڭ ءاتى-جونىن جاقسىلاپ بىلمەيتىن دە سياقتى. ونىڭ سەبەبى دە بار. ورال قالاسىنا توتەنشە تاپسىرمامەن شىعاردا كازارماداعى «اسكەر ويىنىنا ۇيرەنىپ جاتقانداردىڭ» ىشىنەن ون بەس ادامدى بويىنا قاراپ تۇرىپ ءوزى تاڭداپ العان ەدى. بۇل ەڭگەزەردەي ءىرى جىگىتتەردىڭ وعان بىرەۋى دە تانىس ەمەس-تى. ءاتى-جونىن جازىپ بەرگەن ەلۋباسىعا ول:

— ماعان بۇلاردىڭ اتى، فاميلياسى، جاسى، ءبىلىمى قاجەت ەمەس، كورگەندە ادام شوشىرلىق تۇيەدەي ءتۇرى عانا كەرەك، — دەگەن بولاتىن.

سول سىرت كوزگە سۇستى، بويلارى سىرىقتاي، ەكى يىعىنا ەكى ادام مىنگەندەي وڭكەي داۋلەردىڭ ءبىرى كادىمگى سىبىزعىشى قايىپقوجانىڭ كارىمعاليى بولاتىن.

كارىمعالي اربا ۇستىندە كەلە جاتقان كەرۋەن باسىمەن ونىڭ تۇيە باعاتىن جاس بالا جىگىتىن عانا بىلەتىن. ال، مىنا ءان سالىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ ول ءتۇرىن دە، ءوزىن دە كورگەن جوق، ونىڭ انىنە دە اسا قۇلاق توسا قويعان جوقتى؟! «بۇل قايسىسى ءان سالعان؟ جەتى تۇندە ءان سالعانداي نە بار دەيمىن-اۋ!.. سىبىزعى مەن دومبىرا بولسا ءبىر ءسارى. شىركىن، كوكەمنىڭ كۇجىلدەتىپ وتىراتىن سىبىزعىسى بولسا! پاي-پاي-پاي! شەكە تامىرى بىلەۋدەي بولىپ كەتەدى-اۋ!.. مىنا سياقتى تۇندە تارتسا ءبىزدىڭ اۋىلعا دا ەستىلەر ەدى كۇجىلى» — دەپ ويلادى ول. حاكىم مەن ونىڭ قاسىنداعى اتتىلى سولدات دەڭدەسە بەرگەندە:

— بۇل قىز الدىندا وتىرىپ ءان سالاتىن جەر ەمەس. مۇقىم، اۋىزدارىڭدى اشپاڭدار. اشادى ەكەنسىڭ بار عوي، مىنا دويىرمەن جوندارىڭنان تاسپا الامىن! — دەدى كارىمعالي، ءوزىنىڭ كادىمگى تۋعاننان بەرى حاكىمگە تانىس دۇڭكىلدەك داۋسىمەن.

حاكىم ءۇنسىز قالدى. ول اۋزىن اشارىن دا، اشپاسىن دا بىلمەدى. «ەگەر دە مەنى تانىسا بۇل اڭگۇدىك كارىمعالي ءبۇتىن كەرۋەندى باسىنا كوتەرەر. بۇعان دىبىس بەرمەيىن»، دەپ ءتۇيدى حاكىم ىشىنەن. «ماڭدايىنىڭ سورى ارىلماعان سور قاسقانىڭ كەزدەسكەن جەرىن قارا! ەگەر دە ءبىزدىڭ جىگىتتەر تۇرا باس سالسا — الدىمەن وققا كارىمعالي ۇشادى عوي... ەندى ءقايتتىم؟!» حاكىم ويىن اياقتاپ ۇلگىرە المادى، الدىڭعى جاقتان «توقتا!» دەگەن اششى ايقاي شىقتى.

حاكىم سەلت ەتە ءتۇستى. ول تۇنگى ۋاقيعانىڭ باستالىپ قالعانىن شامالاپ ۇلگىرگەنشە بولماي ۆينتوۆكانىڭ قاتار شىققان قوس كۇرسىلى قارا ءتۇندى قاق جارىپ، مىزعىپ قالعان دالانىڭ كوزىن اشىپ جىبەرگەندەي، وتتى دەمى جارق ەتە قالدى؛ تىپ-تىنىق تۇنگى سالقىن اۋانى بىلدىرمەي تەسىپ ءوتىپ الىستاعى كوكجيەك جاقتى ۇڭعىلاپ بارا جاتقان وقتىڭ تالمالى سۋىلى دا جوعالىپ كەتتى. الدىڭعى جاقتا ءدۇبىر دە، داۋىس تا مولايا ءتۇستى. توبەدەن تۇسكەندەي توسىن شىققان مىلتىق داۋسى بىردەن-ەكىدەن كوپ كولىكتى قورشالاپ، بىتىراپ كەلە جاتقان ابىلايەۆ جىگىتتەرىنىڭ دە ۇرەيىن ۇشىرىپ جىبەردى. حاكىمنىڭ جانىندا انگە ۇيىپ كەلە جاتقان ۇلكەندەۋ ادام «اللا!» دەپ قالدى دا، پانا ىزدەگەندەي ارباعا تاقالا ءتۇستى. مۇنى حاكىم انىق كوردى.

ءبىراق ول ەكى سارجانداي جەردەگى «اۋىزدارىڭدى اشپا...» دەپ بۇيرىق بەرگەن كارىمعاليدىڭ شوشىپ كەتىپ، اتتان اۋىپ قالعانىن بايقاعان جوق ەدى. سوندا دا ول ءارى اڭقاۋ، ءارى جۇرەكسىز كارىمعاليدى بوسقا ءولىپ كەتە مە دەپ ويلاپ اربادان قارعىپ ءتۇستى دە:

— كارىمعالي، كارىمعالي! مەن حاكىممىن. ءتۇس اتتان، شاپشاڭ ءتۇس! ايتپەسە وققا ۇشاسىڭ. ءبۇل كەلگەن قىزىلدار. كەرۋەندى قاماپ الدى. شاپشاڭ ءتۇس. بەرى كەل! — دەپ دىبىس بەردى.

— نە دەيسىڭ؟ نە دەيسىڭ؟ قىزىلدار كەلىپ قالدى دەيسىڭ بە؟.. — دەپ ارباعا تاقالعان ادام باسىن تەمەن بۇعىپ حاكىمگە ءۇڭىلدى. ونىڭ داۋسى سىبىرلاپ قانا شىقتى.

— سەن دە ءتۇس اتتان، وتاعاسى! انا جولداستارىڭ دا اربانىڭ استىنا تىعىلسىن جان كەرەك بولسا! — دەپ حاكىم ىلگەرى قاراي جۇگىرىپ بارىپ وزىنەن ءۇشىنشى تۇيەنىڭ يىق قايىسىن شاپپا پىشاقپەن ورىپ-ورىپ جىبەردى. قوس ناردان ورتاسىنداعى دارا جەتەك سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. نارلار وقىس توقتاپ، كەنەت يىعىنىڭ جۇكتەن بوساپ قالعانىنا تاڭدانعانداي قايىرىلىپ مويىندارىن ارت جاققا بۇردى. ءبىرىن-بىرى ومىراۋلاي كەلىپ كيلىگىپ، ارتقى اربالار دا ىركىلىپ قالدى. اربانىڭ قالقانىنا بۇيداسى ىلىگىپ، مۇرىندىعىن جۇلقىپ قالعان ءبىر ناردىڭ ناز ەتكەندەي «اح!» دەگەن دىبىسى شىقتى. توقتاعان كولىكتەرگە كوزدەرىن تىگىپ جانە الدىڭعى جاقتا نە بولعانىن بىلمەي ۇرپيىسكەن ەكى-ۇش قارۋلى جىگىتتەرگە حاكىم ءوزىنىڭ «اتتان ءتۇس! ايتپەسە ولەسىڭ!..» دەگەن اۋزىنا تەز ورالعان سيقىرلى ءسوزىن قايتالاي بەردى. ءوڭ مەن تۇستەي، ويلاماعان جەردەن شىققان حاكىمنىڭ داۋسىن ەستىپ، ءسوزىن جاڭا عانا ۇعىپ كارىمعالي ەرى اۋعان اتىن قويا بەرىپ ارباعا ۇمتىلدى.

— حاكىم... سەن قايدان كەلەسىڭ؟ اۋىلدان كەلەسىڭ بە؟ قاي جەرگە تىعىل دەيسىڭ؟.. — دەدى كارىمعالي ەنتىگىپ.

ونىڭ ەسى شىعىپ كەتكەنىنە حاكىم تاڭدانعان جوق. ۇيتكەنى ول اقتى-قارانى ارەڭ دەپ ايىراتىن كارىمعاليدى ەكى جۇمانىڭ ىشىندە ىسىلعان سولدات بولا قالدى دەپ ويلاماعان دا ەدى.

— مىنا جەرگە تىعىل. ءبارىڭ دە وسى جەرگە تىعىلىڭدار. مىلتىقتارىڭدى لاقتىرىپ، قىلىشتارىڭدى اعىتىڭدار. ايتپەسە بوسقا ولەسىڭدەر، سورلى قازاقتىڭ بالالارى، — دەپ بۇيىردى حاكىم.

ۇرەيى ۇشقان جىگىتتەر كارىمعاليمەن بىرگە اربانى باسپانا ەتتى دە، حاكىم بەس كولىك پەن بەس جىگىتتى ءيىرىپ تاستاپ ءوزى ىلگەرى قاراي جۇگىردى.

اپ دەگەندە ابىلايەۆ تا شوشىپ كەتتى. ءبىراق بۇل جەردە قارۋلى قىزىل وترياد كەزدەسەدى دەگەن ونىڭ ميىنا قوناتىن ۇعىم ەمەس ەدى. سوندىقتان ول تۇنگى رەيدىدە جۇرگەن اتتى كازاكتار شىعار دەپ، مىلتىق اتىپ توقتاتقان قارۋلى ادامدارمەن سالماقتى تۇردە تەرەزەسى تەڭ ادامشا سويلەسۋگە كىرىستى.

— سىزدەر كىم بولاسىزدار؟ — دەدى ابىلايەۆ ىلگەرىرەك شىعىپ. وعان جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:

— باستاۋشى وفيسەر قايدا؟ بۇل كىمنىڭ جۇگى؟ — دەپ سۇرادى، ءبىرىنشى «توقتا!» دەپ بۇيرىق ەتكەن وكتەم داۋىس.

— مىرزالار، ايقايسىز، داڭعىرسىز ءتۇسىنىسۋىڭىزدى سۇرايمىن. ءبىز بەيبىت نيەتپەن ۆويسكو حۇكىمەتىنىڭ جىمپيتى ۋالاياتىنا جىبەرگەن ازىق-تۇلىگىن اكەلە جاتقان ادامدارمىز. قاعازى مىنە. جولداما قاعاز. باستاپ كەلە جاتقان وفيسەر — مەن. فاميليام ابىلايەۆ، — دەدى جۇك اكەلە جاتقان وترياد باستىعى.

ەكى بۇيىردەن كيىپ ايتييەۆ پەن بەلاننىڭ قارۋلى جىگىتتەرى ابىلايەۆتى دا، ونىڭ جانىندا كەلە جاتقان ەكى ادامىن دا قورشالاي قالىپ ەدى.

— كونۆوي مەن وفيسەردى تۇتقىنداپ، جۇگىن تىنتىڭدەر. ەگەر دە جۇكتەن قارۋ شىقسا، وفيسەردىڭ باسى الىنسىن. تەز، جىگىتتەر! — دەپ بۇيرىق ەتتى وڭ قولداعى اتقا ەتەگى جايىلىڭقىراپ وتىرعان ادام.

ابىلايەۆ مۇنىڭ قازاق ەكەنىن شامالاعانمەن، كوكتەمنەن بەرى سوڭىنا تۇسكەن بەلگىلى ايتييەۆ ەكەنىن بىلگەن جوق. ول تەك «ءالى دە كازاك-ورىستار عوي» دەگەن ويمەن:

— مىرزا، بۇل جۇك قالادا دا، كوپىر باسىندا دا قارالعان جۇك. ءسىزدىڭ جول بوگەۋگە قاقىڭىز جوق. ۆويسكو حۇكىمەتى بەرگەن كۋالىك مىنە. باسسىزدىڭ ىستەمەڭىزدەر. مەن رۇقسات ەتپەيمىن... — دەدى.

ءبىراق ونى ەكى جولداسىمەن قوسا قورشالاي قالعان قارۋلى جانداردىڭ جالاڭ قىلىشتارى كوز ۇيرەنە باستاعان قوڭىر تۇندە جارق-جارق ەتىپ توبەگە ءتونىپ تە قالدى. ءبىر ادام ونىڭ جاعاسىنان، ەكىنشىسى — تىزگىنىنەن الدى دا، ءۇشىنشى قولدىڭ بەلىندەگى ناگانعا جارماسقانىن ابىلايەۆ جۇلقىپ قالعاننان عانا سەزدى.

ول سوندا دا ءوز ءىسىن اقتاپ:

— مىرزالار، بۇل حۇكىمەت تاۋارى... بۇلارىڭىز ادىلسىزدىك. ءتۇن ىشىندە باس سالىپ كۇشپەن جول بوگەۋ اسا كەلىسسىز ءىس. بۇعان حۇكىمەت الدىندا جاۋاپ بەرەسىزدەر، — دەدى، اتتان اۋدارىپ ءتۇسىرىپ، قارۋىن سىپىرىپ الىپ جاتقان ادامدارعا.

بۇل كەزدە جاڭاعى ورىسشا سويلەگەن قازاق كەيىنگى كەرۋەن جاقتاعىلارعا داۋىستاپ:

— كەرۋەن باستاپ كەلە جاتقان جىگىتتەر! قارسىلاسپاي قىلىش-مىلتىقتارىڭدى تاستاڭدار. ەگەر دە قارۋ جۇمساپ، كۇش كورسەتەتىن بولساڭدار — قىرىلىپ قالاسىڭدار. الدارىڭدا ەكى پۋلەمەت قۇرۋلى تۇر. ال، اينالاڭ قورشاعان عاسكەر. كادىمگى قىزىل عاسكەر، — دەدى.

ۇرىس-سوعىس تۇگىل، مىلتىق داۋسىنا دا ابدەن قۇلاعى ۇيرەنىپ جەتپەگەن بۇل قازاق جىگىتتەرى مىنا تۇنگى شابۋىلدان ۇرىككەن قويداي جاپىرىلىپ قالىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە ايتييەۆتىڭ ءسوزى اياقتى اڭداۋسىز باسىپ قۇلاما جاردىڭ قاراڭعىدا قاق باسىنا كەلىپ قالعانداي اسەر ەتتى.

وفيسەر ابىلايەۆتىڭ بويىنا قاراي تاڭداپ ەرتكەن بۇل ءىرى جىگىتتەرى قارۋلارىن لاقتىرا باستاعانى بىلاي تۇرسىن، كوبى اتتارىنان قارعىپ ءتۇسىپ اربا مەن تۇيەنى باسپانا ەتۋگە تىرىستى. باعاناعى حاكىمنىڭ جانىندا ءاندى كۇرسىنىپ قويىپ تىڭداپ كەلە جاتقان ۇلكەندەۋ كىسى كارىمعاليدان:

— قازاقشا سويلەپ تۇر عوي... سوندا قىزىلدار دا قازاق بولعانى ما؟ — دەپ سۇرادى كۇبىرلەپ. — اتامىز قازاق، بىزگە ايتەۋىر تيە قويماس...

ءبىراق باستا ۇرەيى ۇشىپ كەتىپ، سوڭىنان حاكىمدى تانىپ قالىپ اكە-شەشەسىن كورگەندەي قۋانعان كارىمعالي وعان جاۋاپ بەرمەدى. مۇمكىن ونىڭ مىنا سياقتى وزگەشە ۋاقيعالاردى، اسىرەسە «قىزىلدار»، «اقتار» دەگەن ماعىناسى تەرەڭ سوزدەردى جەتە تۇسىنۋگە شاماسى دا كەلمەگەن شىعار! ايتەۋىر، ول جولداسىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا:

— ءبىزدىڭ كاكىم. ءوزىمىزدىڭ كادىمگى بىلگىش كاكىم! پاي، پاي، كاكىمنىڭ دە جۇرمەيتىن جەرى جوق-اۋ! جەتى تۇندە كەزدەسە كەتتى! قاراڭعىدا اقسۇيەك ويناپ جۇرگەن بالاشا... پاي، پاي، قىزىق-اۋ ءوزى! — دەدى.

ونىڭ جۇزىندە مۇمكىن بالاشا ءماز بولعان ءپىشىن دە پايدا بولعان شىعار، ءبىراق تاپ سول شاقتا كارىمعاليدىڭ بەتىنە ۇڭىلگەن ەشكىم بولعان جوق — اركىم ءوز باسىمەن قايعى بولدى.

كورىنگەنگە قوجايىنسىپ قالعان ءوزىمىزدىڭ كادىمگى ۇرىنشاق «كازاك-ورىستار شىعار» دەپ ابىلايەۆ قاتتى ۇرەيلەنە قويماي، ءتىل قايراتىن كورسەتۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق ايتييەۆتىڭ «اينالاڭ تولعان قىزىل عاسكەر» دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە جۇرەگى سۋ ەتە قالدى دا، مايىسقان جەزدەي ەكى بۇكتەتىلىپ، جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى. ونىڭ كەنەت دىمى قۇرىپ قالدى، ءتىلى سويلەۋگە كەلمەي كوزى قاراۋىتىپ كەتتى. بۋىنسىز ادامداي سىلق ەتە قالعان وفيسەردى جاعادان ۇستاپ تۇرعان جىگىت قايتادان كوتەرىپ اياعىنان تىك باستىردى.

— كۇيەۋىن كورگەن قالىڭدىقتاي سەن نەمەنەگە بىلق-سىلق ەتەسىڭ. شىعار، تاعى قانداي قارۋىڭ بار بويىڭدا، تەز! ايتپەسە موينىڭدى بۇراپ جۇلىپ الارمىن، — دەدى ول ابىلايەۆتى «قول قاتاما، قايتەدى» دەپ ويلاپ.

بۇل مىرزاعالييەۆ جىگىتتەرىنىڭ ىشىندەگى ءابىلقايىر ايتييەۆ ەدى. قاسىنداعى سوروكا ونىڭ نيەتىنە ابدەن تۇسىنبەي:

— شەكەسىن سىندىرا سال، ۇگىتتەپ نە قىلاسىڭ ءيتتى، — دەدى قاسقىرشا گۇرىلدەپ.

— اعاتاي-اي، مەنىڭ جازىعىم جوق... ولتىرمە... قازاق بالاسىمىز عوي... — دەدى ابىلايەۆ ءۇنى شىقپاي زورعا سىبىرلاپ.

از ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق قورشاپ العان كوپ ادام قارسىلاسۋعا دا جاراماعان ناشار كونۆويدىڭ قارۋ-جاراعىن سىپىرىپ الىپ، وزدەرىن شوعىرلاپ ءبىر جەرگە جيدى. بۇلاردىڭ تاعدىرىن كۇنى بۇرىن ويلاپ شەشىپ قويعان وترياد باسشىسى:

— نە ءبارى قانشا كولىك، قانشا ادام ەدى؟ — دەپ سۇرادى زىر جۇگىرىپ جۇرگەن حاكىمنەن.

— قارۋلىسى ون بەس، ەكى كەرۋەنشىمەن نە ءبارى ون جەتى كىسى. تۇيە — جيىرما ءبىر، اربا — ون ءبىر. تيەگەن جۇك — قارۋ-جاراق، قانشا ەكەنىن وفيسەر ابىلايەۆ بىلەدى. سۇراڭىز، — دەدى حاكىم اپتىعىپ سويلەپ.

— ىمم... ابىلايەۆسىز دا ەسەبىن تابارمىز. ال، كانە، قارۋىن تاستاعان حان سولداتتارى، بەرى قاراڭدار، — دەپ ءابدىراحمان اقىرىنداپ تاماعىن كەنەي ءتۇستى. — سەندەردى سولدات دەۋگە دە بولمايدى. ءجونى، اداسىپ جۇرگەن ادامدار دەپ ەسەپتەۋگە كەلەر. ۇيتكەنى سەندەر جىمپيتى حۇكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ جۇرسىڭدەر. ءبىراق نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى جاقسى بىلمەيسىڭدەر. مىنا جۇكتەرىڭ قارۋ-جاراق، مۇنى سەندەرگە بەرىپ وتىرعان قالىڭ بۇقارانىڭ قاس جاۋى اتامان مارتىنوۆ دەيتىن جاۋىز. ال — بۇل قارۋدى سۇراپ وتىرعان جانشا باستاعان قازاق وقىمىستىلارى. ولار بۇل قارۋدى مومىن ەلدىڭ اۋزىن اشتىرماي بيلەپ-توستەۋ ءۇشىن الىپ جاتىر. اتامان مارتىنوۆپەن بىرىگىپ تاعى دا قازاق ەڭبەكشىلەرىن ەزىپ، قۇل ەتۋ نيەتىمەن عاسكەر جيناپ جاتىر. مىنە وسىعان تۇسىنبەي مىنا ابىلايەۆپەن بىرگە كەرۋەن قورعاپ، قارۋ ۇستاپ، جۇك كۇزەتىپ كەلە جاتقاندارىڭ اداسقاندىقتىڭ بەلگىسى. تۇندە جۇرگەن ۇرىنى تۇندە ۇستايدى، ۇرلىق ىستەپ جاتقان جەرىندە قولعا تۇسىرەدى. سەندەر تاپ سول سياقتى قىلمىس ۇستىندە قولعا تۇستىڭدەر، الايدا سەندەردىڭ ناداندىقتارىڭدى ەسكەرىپ جازادان بوساتپاقشىمىز. بۇدان بىلاي ءتىرى قالامىن دەسەڭدەر حان اسكەرىنە بارماڭدار. تۋرا ۇيلەرىڭە قايتىڭدار. وفيسەر ابىلايەۆتان وزگەڭدى بوساتامىز، — دەدى.

ۇرەيى ۇشىپ بىرىنە-بىرى تىعىلا تۇسكەن جاندار ءابدىراحماننىڭ سوڭعى جىلى ءسوزى اۋزىنان شىققاندا جىلاپ جىبەرە جازدادى.

— اعاتاي-اي، وركەنىڭ ءوسسىن. زورلىقپەن جۇرگەن ادامبىز. ەرىكسىز ءجۇرمىز. ەندى قايتىپ حان ماڭىن كورمەۋگە انت ەتەمىز، — دەدى جىلامسىراپ باعاناعى حاكىمنىڭ ءانىن ۇيىپ تىڭدايتىن ۇلكەندەۋ كىسى.

ناق جانىنان جاي ءتۇسىپ ەسى شىعىپ كەتكەن ادامداي بۋىنى قۇرىپ قالعان ابىلايەۆ، ازدان كەيىن قۇتىلۋ جولىن جان تالاسا ىزدەپ ەدى. ول باسىن كوتەرىپ الىپ:

— تاقسىر، مەندە نە جازىق بار. مەن دە بۇيرىق ورىنداپ جۇرگەن اداممىن. مۇنان بىلاي موينىما ىلمەيىن. جانىمدى قيىڭىز، — دەدى دىرىلدەپ.

كوپتەن بەرى وزىنە اتى دا، ءىسى دە تانىس ابىلايەۆتىڭ بۇگىن حاكىمگە ءتۇرى دە راقىمسىز جاننىڭ تۇرىندەي: قانىن ىشىنە تارتقان قاراسۇر، كوزىندە جىلى شىراي جوق، اشاڭ ءوڭدى، سۋىر ءجۇزدى، يىلمەيتىن قايسار ادام سياقتى كورىنىپ ەدى. ال ءقازىر وفيسەرلىك اتىن ۇمىتىپ قورىققاننان ءىس-ماقساتىنان ءبىر جولا بەزگەنى تابانسىز بيشارا ەكەنىن كورسەتتى.

— ابىلايەۆ مىرزا، اتىڭا ءىسىڭ ساي كەلمەدى، وفيسەرلىك ابىرويدان كورى جانىڭ قىمبات ەكەن، — دەدى حاكىم وعان. ءسويتتى دە ءجۇنىسوۆ ءابدىراحمانعا جاقىنداي ءتۇستى.

— ءجۇنىسوۆ مىرزا، قالاي دەسەڭىز دە مەن باسىمدى ءيدىم. ويتكەنى مەن جازىقسىزبىن. ەشبىر قازاققا قاستىق ويلاعان جەرىم جوق. مۇنى ءسىز جاقسى بىلەسىز. بۇگىن اقمەتشە مىرزا تاپسىرعاننان بەرى ءسىز مەنىڭ قاراۋىمدا بولدىڭىز. جاماندىق ىستەسەم قولىمنان كەلەر ەدى، ءبىراق وپاسىز ويدان اۋلاق بولدىم. سول اقتىعىما قاراپ جانە ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ەسكى ەرلىك ادەتى بويىنشا سىزدەردەن جان ساۋعا سۇرايمىن. ولە-ولگەنشە ەشبىر قازاققا قول كوتەرمەۋگە انت ەتەمىن، قۇداي ءبىر قۇران شىن. ال، جازىقسىزدان جازىقسىز جازالايمىن دەسەڭىز — باسىم مىنە، — دەپ ابىلايەۆ تومەن قارادى.

ءابدىراحمان ۇندەمەدى. ونىڭ قاسىنداعى قازاقشا جاقسى بىلەتىن دوۆجەنكو دا ءۇنسىز قالدى. باسىندا جەك كورسە دە قازاق بالاسىمىز عوي، دەگەن سوزگە حاكىمنىڭ دە ءىشى ءجىبىپ كەتتى. ول ءابدىراحمانعا قاراپ:

— ابەكە، جىگىتتىڭ اياققا جىعىلعانى — تىرىلەي ولگەنى. ابىلايەۆ مىرزا انت-سۋ ءىشتى.. قايتەسىز ەندى، جان ساۋعا بەرىڭىز، — دەدى.

ءابدىراحمان بۇل سوزگە دە جاۋاپ قاتپادى. ول تەك بەلانعا قىسقاشا تۇردە:

— كوماندير جولداس، قوزعالايىق، — دەدى.

اسكەر قورشاعان ۇزىن كەرۋەن ىرعالىپ-جىرعالىپ كۇن شىعىسقا قاراي بەت الدى.

كەشىرىم الىپ جول ۇستىندە جاياۋلاپ قالعان توپ جىگىتتى قويۋلانا باستاعان تاڭ قاراڭعىسى قىمتاي ءتۇستى. ولاردىڭ اراسىندا كوپتەن ءتىسىن باسقان قاس دۇشپانى جان ساۋعا بەرىپ، ابىلايەۆ تا قالدى.

ءتورتىنشى ءبولىم

ءبىرىنشى تاراۋ

1

بالا قويشى ەتەكتەپ تەرىپ اكەلگەن اق جاپالاردى اينالا قالاپ، كادىمگى وشاقتىڭ ورتاسىنداعى جالىنى بەتتى شارپيتىن ۇيدەگى وتتاي ەتىپ-اق جاققان. الاۋراعان قىزىل تاپقا جاپامەن ارالاستىرا قالاعان تاستارى دا قىزارعان. ءوزىنىڭ دوڭگەلەك بەتى دە قىپ-قىزىل... وتقا قىزعان تارعىل تاستار قانداي ادەمى، اسىرەسە كۇن كوزى قوڭىرقاي تارتىپ بۇلت اراسىنا جاسىرىنعاندا تاستار ال قىزىل تارتادى دا، كۇن بۇلتتان شىققاندا قاراكۇرەڭدەنىپ كەتەدى. وت ۇدەپ، شوق مولايىپ ابدەن قىزعان كەزدە تاسى قايسى، شوعى قايسى ايىرىپ الارلىق ەمەس. جالپاعىنان جاتقان قىزىل دالاپ، قارا نوقاتتارى قاپتاعان تارعاق-تارعاق بەتتى اق تاستار دا تەگىسىنەن قىزعالداق تۇستەس. سوندا دا قويشى ناعىز شىمقاي قىزىلىن تەرىپ، شەتى كەتىك قارا توستاعانداعى سۇتكە «بىج» ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرەدى. قىزىل تاس تۇسكەن جەر شىمىرلاپ ءسۇتتىڭ بەتى قايماقشي تۇسەدى. قويشى ۇزبەي تاس ارتىنان تاس سالادى، ءسۇت بەتىنىڭ شىمىرى تۇتاسىپ، ۇساق-ۇساق وتاۋلانعان كوبىك پايدا بولا باستايدى. ازدان كەيىن شۇڭعىل قارا توستاعاننىڭ قىزىل تاستار كوتەرگەن ءسۇتىنىڭ ەتەگى دە، بەتى دە كوتەرىلىپ تەپ-تەگىس بۇرقىلعا اينالىپ كەتەدى...

بالا قويشى ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى كۇندەگى ادەتىنشە توستاعانعا قوي ساۋىپ، ونىڭ ءسۇتىن تاس قىزدىرىپ قايناتىپ وتىر. بۇگىن ونىڭ ءسۇتى ادەمى قاينادى، — اۋىز كۇيدىرەلىك ءارى ىستىق، ءارى ۇزاق پىسكەن ءدامى تاڭداي تامساندىرارلىق. ءورىم-ورىم جىرتىق كويلەكپەن جاڭبىرعا جاۋراپ، جاۋىن سوڭىنان جەلپىگەن سالقىن جەلگە دىرىلدەپ قۇس ەتتەنگەن دەنە ءوزى ىستىق، ءوزى اياققا جۇققانداي قوپ-قويۋ قوي ءسۇتىن قانداي كەرەكسىتەدى! اسىرەسە بۇيرەك بەتىڭ البىراپ، شارپىپ تۇرعان قىزىل شوقتىڭ جانىندا وتىرىپ ۇرتتاعان سۇتكە نە جەتسىن!..

جاۋىننان كەيىن اسپان قانداي ادەمى، جەر قانداي جاساڭ تارتقان! ءقازىر بەتەگە — جاستىق، جەر — توسەك! كىشكەنە قويشى قان تامىرعا تۇتاس تاراعان ءسۇتتىڭ بۋىمەن دەنەسى بۋسانىپ، بالبىراي باستادى؛ از ۋاقىت ءبىر شىنتاقتاپ، جانتايىپ جاتتى دا تاڭىمىن كەرىپ شالقالاي ءتۇستى...

اسپاندا ءبىر جاعى اق شاعىرماق، ءبىر جاعى قاراقوشقىل بۇلتتار ىركىس-تىركىس، بەينەبىر كوش كەرۋەنى سياقتانىپ قالعان. اناۋ ارقا بەتتە سىرىم شىققاننان باستاپ حانكولگە دەيىن ادارعى كورگەن ورمەكتىڭ جىبىندەي تارام-تارام بولىپ بوزقىلاۋ جاڭبىر جاۋىپ بارادى. سول جاڭبىر جەلدى وزىنە تارتىپ كەتسە كەرەك — الەم ىشىنەن تىنىپ قالعان سياقتى، قىبىرسىز، ءۇنسىز ماۋجىراي ءتۇسىپتى. تولقىندانىپ جاتاتىن دالانىڭ ۇلپەك شاش بەتەگەسىنىڭ دە ءبىر تالى قوزعالمايدى؛ دامىلسىز كوشىپ، تىركەسە دومالاپ، ويدان سايعا ەنتەلەگەن ەبەلەك-قاڭباق تا قالت تۇرىپ قالىپتى. قوس وبانىڭ باسىن كولەڭكەلەپ تۇرعان تۇندىك بۇلتتان ارىگىرەك كوشكەن ەلدەي ءبىر بۇلتتار تىزبەگى تۇر: تەڭ-تەڭ جۇك ارتقان نارلار، قوس وركەشى بالاداي تايلاقتار سياقتى... شۇباعان ۇزىن كوشتىڭ الدىندا ىرعاق مويىن اقباس اتاندى ۇپ-ۇزىن جەل بۇيداسىنان سوزا جەتەلەپ، سەڭسەڭ بورىكتى كوش باسشىسى دا كەتىپ بارا جاتقانداي...

وسى بۇلتتارعا قاراپ جاتىپ ىشىنەن: «بۇلتتار دا ادام سياقتى كوشىپ جۇرەدى... اناۋ جۇك ارتقان تۇيەلەرى... قويلارى دا بار... بۇلتتىڭ ءۇستى شىجىپ تۇرعان شىعار، كۇنگە ءتيىپ تۇر عوي...» دەپ ويلاپ قويشى قالعىپ كەتىپ، كوزىن جۇمىپ قالىپ، قايتادان زورعا اشىپ، قايتا جۇمىپ، بىرەر مينۋت ىشىندە-اق مىزعىپ كەتتى. جاڭبىر سوڭىنان جاساڭ تارتقان ءشوپتى قۇنىعا قىرقىپ، ەندەپ جايىلعان قويلاردىڭ ارىلەپ كەتكەنىمەن كەپى جوق، قويشى ۇيىقتاپ جاتىپ تا: «ءشايت! ءشايت!» دەپ داۋىستايدى. ءبىراق ءوزى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا مەيلىنشە ەنىپ كەتتى...

سىبىزعىشى قايىپقوجانىڭ كىشى بالاسى قاليدىڭ قويشىلىققا جاراعانى بيىل. شۇعىل حاجى ونى ەكى جىلدان بەرى جاز جالداپ الىپ، اۋىل جانىندا قوزى-بۇزاۋ باقتىرىپ جۇرگەن. تۇستە قوزى كوگەندەپ، قوي كەلگەن كەزدە ساۋاتىن ساۋلىقتاردى قوساقتاسقاننان باسقا قالي جەلىنىڭ باسىنا بيە قايىرىپ بەرەدى، ءبىراق مۇنان وزگە وعان سەنىپ تاپسىراتىن جۇمىس شامالى بولاتىن. ايەلدەردىڭ ۇساق-تۇيەككە جۇمساعانى ەسەپ تە ەمەس. ءتىپتى تەزەك تەرۋگە الىپ شىعىپ حاجىنىڭ ەرىككەن كەلىندەرى مەن اۋىل قىزدارىنىڭ اڭگىمە سوعىپ وتىرىپ قاليعا تەزەك تەرگىزەتىنى، قابىنىڭ ءتۇبى جەر سىزىپ مىقشيا كوتەرىپ بالانىڭ تەزەكپەن ءبىر اربانى ءبىر ءوزى تولتىراتىنى، قوي قىرقىساتىنى، ءجۇن جينايتىنى، تاعى باسقا تولىپ جاتقان جۇمىستارى سانعا قوسىلمايدى. ونىڭ قولىنان ءىس كەلەتىنى، ىستەگەن ءىسىن تىڭعىلىقتى ەتىپ بىتىرەتىنى حاجىعا دا، باسقالارىنا دا بەلگىلى بولاتىن. ءبىراق ونى سوندا دا ەكى جىل بويى ءۇي توڭىرەگىندە جۇرگىزۋمەن بولعان. تەك بيىل عانا قويشىلىققا جارادى. وندا دا ەكى قويشىنىڭ ءبىرىن شۇعىل ساتاتىن، سوياتىن ءبىر قورا قويدى جىمپيتى تۇبىنە باقتىرۋعا بولگەننەن كەيىن عانا قاليدى قاتارعا قوسىپ، باقتاشى ەتكەن-دى. قاليدىڭ «قويشىلىققا جاراماۋىنىڭ» سەبەبى دە بار: ول وتە كىشكەنتاي، كوزگە تىم قوراش؛ ون التى جاسار دەرلىك ەمەس. «باردىڭ بالاسى ون بەستە وتاۋ يەسى» بولسا، قاليدى جيىرما جاستا دا «جىگىت بولىپتى» دەۋ قيىن. ات جاقتى كەلگەن، ۇزىن بويلى، قاپساعاي، نار وركەش مۇرىندى اكەسىنىڭ، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، كەۋدەسى كەرە قۇلاش الىپ دەنەلى كارىمعالي اعاسىنىڭ بويى مەن قياپاتىن قاليدان قۇداي ادەيى اياپ قالعان عوي. ول اۋماعان جۇباي: بويى ءالى كۇنگە كەلىدەن ەكى-اق ەلى بيىك، بەتى دە شەشەسىنىڭ بەتىندەي دوپ-دوڭگەلەك جانە كۇيىپ پىسكەن باۋىرساقتاي، قىپ-قىزىل؛ ال مۇرنى شىمشىپ ۇستاعاندا عانا قولعا زورعا ىلىنەرلىك، ونىڭ ۇستىنە تيتتەي تاناۋى، تاڭ قالعان ادامداي قاباعىنا قاراپ قالعان. مىسقىلشىل شۇعىل ونى «مىسىق مۇرىن» دەپ تاۋىپ تا قويعان با، قالاي؟!

قاليدىڭ بۇل سىرت كورىنىسى ەسەپكەر شۇعىلدىڭ كوڭىلىن كونشىتە قويماسا دا، ونىڭ ءتىل العىشتىعى مەن اڭعارعىشتىعى شوتىن بىر-ەكى قاقتىرۋعا جاراپ قالاتىن. ءبىراق قاليدىڭ ەڭ ناشار، ءتىپتى قاعۋعا كەلمەيتىن نازىك پەرنەسىنىڭ ءبىرى ۇيقىشىلدىعى ەدى. ارينە، ونىڭ مىنەزىندە مۇنان وزگە كەتىكتەرى تولىپ جاتىر، ولاردىڭ ىشىنەن كوزگە بىردەن تۇسەتىنى قورقاقتىعى. وسى سياقتى جاقتارىن سالماقتاپ-سالماقتاپ، ادام جوقتا ءبىر جاعى امالسىزدان، ءبىر جاعى كولدەنەڭ شىعىنسىز ارزان قويشى بولعاندىقتان شۇعىل:

— مىسىق مۇرىن، سەنى قويعا سالامىن. جاقسى باقساڭ — اقىڭ ءبىر توقتى ەمەس، قوزىلى قوي. قوزىلى قويدى وسىرە بىلسەڭ ون جىلدا قانشا بولاتىنىن بىلەسىڭ بە؟.. جاۋاپ ورنىنا قالي اڭقيىپ شۇعىلدىڭ تۇپ-تۋرا اۋزىنا قاراپ قالدى. باسىن كوتەرگەن سايىن، كىشكەنە تاڭقى تاناۋى ودان ءارى شالقالادى.

— ءبىراق سەنىڭ اناۋ شاقشا باسىڭداعى ميىڭ ونى ەسەپتەۋگە ون جىل جۇگىرتسەڭ دە جەتپەس. ءبىر قوي ون جىلدىڭ ىشىندە مىڭ قوي بولىپ شىعادى، — دەدى شۇعىل وعان. — سانا، سانا. ەكىنشى جىلى ءبىر قويىڭ ەكەۋ بولادى، ءۇشىنشى جىلى تورتەۋ، ءتورتىنشى جىلى سەگىز، بەسىنشى جىلى ون التى بولادى، التىنشى جىلى وتىز ەكى، جەتىنشى جىلى الپىس ءتورت بولادى، سەگىزىنشى جىلى ءجۇز جيىرما سەگىز، توعىزىنشى جىلى ەكى ءجۇز ەلۋ التى بولادى. ۇقتىڭ با؟ ونىنشى جىلى بەس ءجۇز ون ەكى، ال ون ءبىرىنشى جىلى ءبىر مىڭ دا جيىرما ءتورت قوي بولادى... — دەگەن ەدى. ەلتىپ قالعان قاليدىڭ ءتىل قاتۋعا دا شاماسى كەلگەن جوق — قوزىدان قوي باعۋعا كوشىپ «ەسەيگەن» قالي، اياق استىنان مىڭ قويدىڭ يەسى بولدى دا شىقتى. شۇعىلدىڭ ايتقانىنا ءشۇبالانۋعا ونىڭ ميى جەتكەن جوق. شۇعىل ايتسا قالاي بولمايدى. بولادى! شۇعىلدىڭ ايتقانى كەلمەي، دەگەنى بولماي قالعان كۇن بار ما؟ ءبۇتىن ەلگە، ءبۇتىن بولىس قولاستىنا اتاعى جايىلعان شۇعىلدىڭ بىلمەيتىنى بار ما؟ سودان بەرى قالي قوي باقتى، مىڭ قوي بولاتىن قوزىلى قوي ويىنان شىقپاي قويدى. ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىپ تا ول «ءشايت! ءشايت!» دەپ جاتىر كىم ءبىلسىن، تۇسىندە سول ءوزىنىڭ ەسەپسىز كوپ قويىن ورىستەتىپ «وتى مول جەرگە قايىرىپ، شۇعىل سياقتى، اتپەن كەلىپ الىستان باقىلاپ تۇرسام» دەگەن ارمانى تىلگە ورالدى ما...» ءبىراق ءوزى ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىر. ورىستە ۇيىقتاپ قالۋ ونىڭ بويىنا ءسىڭىپ العان. جاياۋ ءجۇرىس، زەرىكتىرەرلىك جالپاق دالا، جانسىز قىر، ەرتەدەن كەشكە شەيىن ەرگەن قويدىڭ سوڭى — ۇيقىنىڭ بەسىگى سياقتى. اسىرەسە بۇيىقتىرعان قوڭىر سالقىن كۇندەردە قويۋ ءسۇتتى ىستىقتاي ءىشىپ العاننان كەيىن اۋىز ەسىنەۋدى، سامارقاۋ دەنە كەرىلۋدى كەرەكسىتەدى دە تۇرادى...

اكەسى قايىپقوجانىڭ قايتىس بولعانىن وتكەن جۇمادا قاليعا جىلقىشى امانقۇل ەستىرتكەن-دى. ەشكىم جىبەرمەسە دە امانقۇل جىلقىدان شىعىپ قوي سوڭىنداعى قاليعا ادەيى كەلدى. ول قاليدى بالاسىنعان جوق، كادىمگى ۇلكەندەرشە، ءتىپتى بيلەردىڭ وسىندايدا ايتاتىن سوزدەرىنشە باستادى. ءساتى تۇسكەندە قالي قوي سوڭىندا ەكەن، ادەتىنشە ۇيىقتاپ قالماپتى. كەلە جاتقان اتتىلىنى كورە سالىپ، پىسىقتىعىن كورسەتۋ ءۇشىن قويدى قايىرعىشتاپ، «ءشايت-شايتىن» جيىلەتكەن قاليدى امانقۇل:

— ءقاليجان-اۋ، ءا، قاليجان! بەرى كەل، قاليجان! — دەپ ايقايلاپ شاقىرىپ الدى دا: — قاليجان، سەن ۇلكەن ادام بولدىڭ عوي، سونشاما قويدى ءبىر ءوزىڭ باعىپ. ۇلكەن كىسىنىڭ ىسىنە يە بولدىڭ. مۇقىم، جىگىت بوپ كەتتىڭ.

سەنىڭ وزىڭە ايتاتىن، اۋىر بولسا دا امال جوق، ەستىرتەتىن جاي بار. كەل مىنا جەرگە وتىر. قويى قۇرعىر قايدا بارار دەيسىڭ، قويدان دا قىمبات نارسەلەر... — دەپ ءبىر قويدى. جىلى شىراي، جاقسى ءسوزدى سيرەك ەستيتىن قويشى جايناي ءتۇستى. اسىرەسە امانقۇلدىڭ: «ۇلكەن بولدىڭ. وزىڭە ايتاتىن اڭگىمە بار» دەپ تەڭ ساناپ سىر ايتپاقشى بولعانى ونىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزەرلىكتەي اسەر ەتتى، بالا ەزۋ تارتىپ، امانقۇلدىڭ سوزىنە باسىن يزەي بەردى.

— اكەڭ قايىپقوجا جۇرسەباي بالاسى، — دەدى امانقۇل سالماقتى ۇنمەن: — جۇرسەكەڭ باتىر بولعان ادام. ال، قايپەكەڭ باتىر بولماسا دا ونەرپاز بولدى، ونەرىمەن سىبىزعىنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، ارقالى سىبىزعىشى بولدى. قاز بولىپ قاڭقىلدا دەسە — سىبىزعىسى قاز بولىپ قاڭقىلدادى؛ كيىك بول دەسە — اقساق كيىك بولىپ شويناڭدادى؛ بوتاسىنداي بوزداپ، مۇقىم، ناردى ءيىتتى. مارقۇم... (ول «مارقۇم» دەگەن ءسوز اۋزىنان ەرتە شىعىپ كەتكەنىنە شوشىپ كەتىپ، قاليدىڭ بەتىنە جالت قاراپ ەدى، قالي ءالى باسىن يزەگەن قالپىندا بەيعام وتىر ەكەن)... ءيا، مارقۇم قايقاڭ التى ارىس قاراعا اتى تەگىس جايىلعان ساباز ەدى. جاقسىلاردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن، جامانداردىڭ قولى جەتپەيتىن ارىستان ەدى. ءۇي ىشىندە — پانا، ەل ىشىندە — دانا ەدى، — دەپ كوپ ءسوزدى شۇبىرتىپ كەلىپ اياعىندا: — سول قايقاڭدار دا ءوتتى دۇنيەدەن. بۇل شىركىن، جالعان كىمگە جولداس بولار دەيسىڭ. ءوزى دە كوپتەن كوكىرەك اۋرۋ ەدى عوي، ۇيىرگە قوسىلمايتىنىن مەن، مۇقىم، الداقاشان بىلگەنمىن. جانى جانناتتىڭ تورىندە بولسىن. سەنىڭ ءقادىرلى اكەڭ، مەنىڭ قىمباتتى اعام يلاھي يماندى بولسىن! — دەپ بەتىن سيپاعان-دى.

— يلاھي يماندى بولسىن! — دەپ قالي دا وعان ەرە ەزۋ تارتقان كۇيى قوسىلا بەتىن سيپاعان بولاتىن.

جۇرت سياقتى ەڭىرەپ جىبەرەر دەگەن قالي ەزۋ تارتقان كۇيى، ويىندا ەشتەمە جوق، بەتىن سيپاعانىنا قايران قالىپ امانقۇل: «بىرەۋدەن ەستىدى مە ەكەن، الدە كۇنى بۇرىن اۋرۋ اكەسىنىڭ ولەتىنىنە كوزى جەتىپ كۇدەرىن ءۇزىپ، ەتى ءولىپ كەتتى مە ەكەن؟ مۇنداي دا تاس باۋىر جان بولادى ەكەن؟ الدە سورلىنىڭ دەنى دۇرىس ەمەس پە؟» دەپ ىشىنەن تاڭداندى دا:

— قالي، سەن جىگىتسىڭ. قايقاڭ مارقۇم سياقتى اقىلدى بولماساڭ دا، كارىمعاليداي بولاسىڭ. قوش! — دەپ اتىنا ءمىنىپ جۇرە بەرگەن ەدى.

قالىڭ قوي دۇرلىگە ۇرىككەن كەزدە قالي تاعى دا: «ءشايت! ءشايت!» — دەدى، ءبىراق ءوزى ويانبادى. بەس جۇزدەن استام قويدىڭ ءبىر اۋىر كەسەگى قاليعا قاراي توڭكەرىلىپ مىڭداعان تۇياق جەردى جەمىرىپ جىبەرە جازدادى دا، قويشى جاتقان تەپسەڭ تەگىس سولقىلداپ كەتتى. الىستان كۇركىرەگەن كۇندەي كۇڭگىرت ءدۇرسىل تۇيدەكتەلىپ شاپقان قويدىڭ زۋىلىمەن ارالاسىپ قىر استىن تۇتاس دۇرىلدەتىپ جىبەردى... شاڭ-توزاڭنان ارىلىپ جاڭبىر سوڭىنان جاساڭ تارتقان تۇنىق اۋا قوي ءيىسىن قاسقىردىڭ جەلگە قاراي كوتەرگەن تىمىسكى تۇمسىعىنا كوش جەردەن-اق جەتكىزدى. توسقاۋىلداپ كوبىرەك شوڭقايىپ، قارا تۇمسىعىن كوككە ءجيى-جيى قاداپ كەلە جاتقان ءبورى، جاباعىلى قويدىڭ شۋاش ءيسى شىققان قىرعا قاراي وندىرە تەكىرەكتەپ كەتتى. باۋىرىن كوتەرمەگەن كوپ بولتىرىكتى جاراۋ جىرتقىش جىلى-جۇمساق جەمنىڭ ءدامىن العانداي شاۋىپ كەلە جاتىپ اۋزىن ارانداي اشىپ بىرنەشە رەت اۋانى قاۋىپ-قاۋىپ جىبەرگەندە بالعاداي ازۋ تىستەر بىرىنە-بىرى ەتتى. ول ءبىر قىر اسقان سوڭ-اق قوي قاراسىن كورىپ بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولا قالدى؛ بۇققان كۇيى بويشاڭ الاشاعىردى تاسالاپ ءبىراز جەر جۇگىرىپ كەلىپ، اۋدەم جەر قالعاندا جۇرەلەي قالدى. قاسقىردىڭ قىزىلتارعىلدانعان كوزىنە جەر قۇيقاسىنا كەنەدەي جابىسىپ قالعان قالىڭ قويدىڭ ەندەگەن الابى تۇتاس ىلىكتى؛ ونىڭ جەردەن قارىس سۇيەمدەي عانا كوتەرىلىپ، جەلدى ىشىنە تارتا شۇيىرگەن قارا نوقات تۇمسىعىنا اششى قارا جۋسانمەن ارالاسقان قوي جىنىسى قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى. سابالاق ءجۇندى سۇر جىرتقىش ەلتىپ كەتتى، تارامىستى تىرسەكتەرى ءدىر-دىر قاعىپ، ەزۋى ىرجيىپ، اۋزى اقسيا ءتۇستى. ول كورگەن توستىكتەي بوپ جەرمەن-جەكسەن جىلجي جونەلدى: بولات سەرپپەدەي بۇگىلىپ جازىلعان ءسىڭىرلى تىرسەكتەر توستەك دەنەنى العا قاراي ارشىنداي جىلجىتتى. جاتقان قويشىنىڭ ءالسىز شىققان ادام ءيىسىن ول ەلەگەن دە جوق. ونىڭ ەسى-دەرتى تەك قانا قارسى الدىنا كولدەنەڭ تارتىلعان جەمىندە ەدى. ويلانعانداي، ءشوپتى باياۋ قىرقىپ، باسىن ۇزدىكسىز كوتەرىپ دالاعا قاراپ تۇرعان مىقشىقتاۋ كەلگەن ۇلكەن ازباندى ول ءبىر-اق سىلكىپ، جۇمساق بوكسەسىن تۇتاس جۇتىپ قويعانداي بولدى.

الىسقا كوز تىگە المايتىن، اياعىن جىبىر-جىبىر باسقان ءونىمسىز قيمىلدى، موماقان مىنەزدى جانۋار جىرتقىشتىڭ تاياۋ كەلىپ قالعانىن سەزدى مە، باسىن كوتەرگەن كۇيى، ءبورى بەتكە ۇستاعان شوكەنىڭ قيمىلىن اڭداعانداي قاراپ تۇردى دا، الدىڭعى سول اياعىمەن جەردى تارپىپ-تارپىپ قالدى. قالعان قويلار وعان ەلەڭ ەتە ءتۇستى...

ساداقتىڭ وعىنداي ىتقىپ، قارعىعان ءبورى ءۇش سارجانداي جەرگە ءبىر-اق ءتۇسىپ، تاعى دا ەكى-ۇش ۇمتىلعاندا، بۇرىلىپ قانا ۇلگىرىپ تارپاڭداي شاپقان قىزىل ازبان ءبورىنىڭ باسسالىپ قاتتى-قاتتى سىلىككەنىنەن ەكى رەت دومالاپ كەتتى. ازبان ورنىنان قايتا تۇرعاندا ەكپىنمەن اسىپ كەتكەن ءبورى ولاق اينالىپ الىستان وراعىتىپ، دۇركىرەپ بارا جاتقان قالىڭ قوي جاعىنان كەلدى. ازبان الدە ايبات شەككىسى كەلدى مە، الدە بۇرىلا المادى ما، ايتەۋىر ول قاسقىرعا قارسى كەلىپ قالدى دا، اقسيعان ءتىس، اشىلعان اۋىز، الباستىداي ۇمتىلعان جىرتقىشتىڭ ءتونىپ قالعان بەتىنەن جالت بۇرىلىپ قويدان بولەك الدى اشىق ماڭ دالاعا قاراي قاشتى. قاشقاندا قويدىڭ دا اتقا جەتكىزبەي كەتەتىن جۇيرىكتەرى بار، ال مىنا ىرىلىگى تاي وگىزدەي ازباننىڭ كوسىلە شاپقاندا ارشىنى دا كىشىگىرىم اتتىڭ ورەسىندەي كەرىلىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، قۇيرىقتى بولعانمەن، مايى سالپى بىتپەگەنى قانداي كورىم، دەنەسى ىقشام ازبان جەپ-جەڭىل، بەينە ءبىر شاپقان اتتاي زۋلادى. قاسقىر ءتونىپ كەلىپ تىستەرىن ساقىلداتقاندا جانۋار ودان ءارى ىشقىنا شاۋىپ ءبورىنى ارتقا تاستاپ، وقشاۋ شىعىپ كەتەدى. ءبىراق اڭقاۋ ازبان بولتىرىكتى ءبورىنىڭ كوپتىڭ ىشىنەن قالاعانىن عانا ءبولىپ الىپ، الىستاعى اپانىنا ارقالاپ بارعاننان كورى ءارى تەز، ءارى جەڭىل ايداپ جەتكىزۋ امالىنا كوشكەنىن سەزگەن جوق. ول تەك، قۇتىلۋ جولى وسىلاي دەگەن سوقىر سەزىمنىڭ بيلەۋىمەن شاپقىلاي بەردى...

ۇرىككەن قويدىڭ اۋىر ءبىر توبىنىڭ ۇيىقتاپ جاتقان قاليدىڭ ۇستىمەن دۇرلىگە اسقانى تاپ وسى كەز ەدى. ويانا كەتىپ ول كوزىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى دە جاپىرىلا، ۇيلىعا، ءبىرىن-بىرى سىنالاي جابىسىپ، ۇيىسىپ قالعان شۇيكەدەي جۇمارلانىپ بارا جاتقان قويعا قارادى. قاپەلىمدە ول نە بولعانىن تۇسىنبەدى: ۇشكە ءبولىنىپ، توڭكەرىلە شاۋىپ، جۇمارلانا ويىسقان قورا-قورا قوي... بىردە دۇرسىلدەپ، بىردە ساتىرلاپ جەر-دۇنيەنى سولقىلداتقان ءبىر دۇرلىگىس... ادام نە بولعانىن ايىرىپ بىلەر ەمەس. ەكىنشى رەت كوزىن ۋقالاعاندا قالي وڭ قول جاعىنداعى جەكە شاۋىپ بارا جاتقان قىزىل ازباندى، ونى تىرسەكتەي القىندىرىپ، اۋىز سالۋعا تاياۋ قالعان ءبورىنى كوردى. ءبورى، ناعىز ءبورى! ول ءبورىنى جاقىن جەردەن كورمەسە دە الىستان كوزى تالاي شالعان. جۇرتتىڭ ايتۋىنان دا ول جاقسى بىلەدى... مىڭ قوي كەزدەسسە دە ءبىرىن قالدىرماي تاماقتاپ جىم-جىلاس ەتەتىن ءبورى عوي! مىنا دۇركىرەگەن قويدىڭ ءبىرازى موينى استىنا قايىرىلىپ قىلجيىپ-قىلجيىپ قالعان شىعار...

قاليدىڭ كوزى بۇلدىراپ كەتتى: وعان قىزىل ازبان دا الدەنەشەۋ، قاسقىر دا ەكەۋ-ۇشەۋ بولىپ كورىندى. «انا قويلاردى دا قۋىپ بارا جاتقان قاسقىرلار... مىناۋ دا بىرنەشەۋ... تولعان قاسقىر...» دەگەن وي ونىڭ قيىن جاي وعىنان دا شاپشاڭ جارىپ ءوتتى. ول الدى-ارتىنا قاراماستان جۇگىرە جونەلدى. ءبىراق ۇشكە بولىنگەن قوي اۋىلعا قاراي ويىستى دا، قىردىڭ ارعى استىنا ءتۇسىپ كەتتى؛ قىزىل ازباندى تىرسەكتەگەن قاسقىر — مىڭشۇقىردان ارعى قىراتقا بەتتەدى، ال، قالي باسقا جاققا، تاۋعا قاراي جۇگىرە بەردى... ول تاۋدان دا ءارى — اڭقاتىعا، ءوز ۇيىنە قاشۋعا بەت الدى...

2

ولگەن ادامداي شەتەنگە سالىپ كوتەرىپ اكەلىپ، بەكەيدىڭ ۇيىنە توسەككە سالعان باقى تاپ سول كۇنى ەسسىز-تۇسسىز كۇيى تىلگە كەلمەستەن دۇنيە سالدى...

وبروچنايا جايلاۋىنداعى اۋىلداردىڭ باسىن جيىپ، ساداقا جاساپ باس جەگىزىپ ءجۇنىس حاجى ءسوز سويلەپ، اسان جول ستارشىننىڭ زناگىن جۇلىپ الاتىن كۇنى ىمىرت كەزىندە اۋرۋ ىڭىرسىپ ءتىل قاتاتىن ءتارىزدى ءبىر شىراي بەرىپ، باسىن قوزعاي ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق جان-جاقتان سۇيەمەلدەپ ابىرجىعان تۋىسقاندارىنىڭ ءۇمىتى اقتالمادى — اۋزىنان زەڭگىل قۇسىق اقتارىلىپ اۋرۋ قايتادان قيمىلسىز قالدى. ءتۇنى بويى ءالسىز عانا ىڭىرسىپ، اندا-ساندا باياۋ قىرىلداپ جاتقان بۇل ءۇمىتسىز اۋرۋدى بەكەي مەن توياشقا كەزەك كۇزەتتىرىپ، ءجۇنىس ەرتەڭىنە ساسكە ءتۇس كەزىندە ءوز اتارباسىن جەكتىرىپ ونى تاۋداعى ۇيىنە جونەلتكەن-دى.

ءبىرى اتتىڭ دەلبەسىن ۇستاپ، ءبىرى اۋرۋدىڭ باسىن سۇيەگەن نۇرىم مەن توياش شۇعىل اۋلىنا جەتكەنشە وتە ۇزاق ءجۇردى.

دالا دا جاپ-جالپاق، قازاقتىڭ ەتەك-جەڭى كەڭ، ءوزى مول تۇيە ءجۇن شەكپەنى سياقتى ءوڭىر-وڭىر بولىپ جارىسا جوندانىپ كەتكەن قىراتتارى مەن ۇزىن-ۇزىن ىزاتتارى شەكپەننىڭ قوس تىگىستى سايىنداي، ءبىرى تاۋسىلسا، ەكىنشى بىرەۋى ءازىر تۇرادى، شەتىنە جەتكىزبەيدى. اسپان دا باياعى توڭكەرىلگەن كۇيى، يا ءارى، يا بەرى جىلجىر ەمەس؛ ونىڭ تەرەڭ تورىندەگى قاداۋ-قاداۋ اق شاعىرماق بۇلتتار دا تابان جىلجىماستان، تاسبيىق تارتقان سالدەلى سوپىلارداي، مۇلگىپ تۇر. سوناۋ، قازىعىن اينالعان ارقانداۋلى اتتاي، قالىقتاپ قانكوبەلەك ويناعان قاراقۇس تا ەرىنبەي ءشۇيىلىپ، اسىقپاي ارىلەيدى، — كوپ ۋاقىت كوزدەن ۇزىلمەي، ءۇتىر سياقتانىپ شۇيىلەدى. التىن ومىراۋ، سارى باۋىر شەگىرتكە دە بوتا تىرسەكتەرىن بىرىنە-بىرىن ۇيكەپ الىپ شىر قاعادى دا، سودان كەيىن ءبىراز ۋاقىت سايابىر تۇتادى. اينالا بەيعام، اينالا سايابىر دۇنيە! ءبىرى تىنىپ، ءبىرى زىرعىپ، ءبىرى مۇلگىپ، ءبىرى دامىلسىز دوڭگەلەنگەن الەم...

اربا دا تىنباي جىلجىپ كەلەدى، باسىن شۇلعىپ تاستاپ ات تا بىردە بۇلكىلدەپ، بىردە اياڭدايدى. ءبىراق اۋرۋدى ۇيىنە جەتكىزۋگە بولمادى. ول حانجۇرتىنان اسقان سوڭ-اق مەڭدەي بەردى. رەسسورلى اربانىڭ ءجۇرىسى جۇمساق، ءۇستى جايلى بولعانمەن دالانىڭ شوقالاقتى جولى ءحالى ناشارلاعان باقىنىڭ اقتىڭ مينۋتتەرىن ازاپقا اينالدىردى. توياش باسىن ارباعا سوقتىرماي، قولىن جاستىق ەتىپ كوتەرىپ وتىرعانمەن، دەنە ىرعالىپ-تەڭسەلىپ، كەيدە ويدىم-ويدىم شۇقىرعا دوڭگەلەكتەر زىرك ەتكىزىپ سوققاندا اۋرۋدىڭ دەمى كۇنى بۇرىن ءۇزىلىپ كەتەرلىكتەي سەلكىلدەيدى.

— توقتات اتتى، قىسىلدى عوي سورلى، — دەپ توياش وڭ قولى ىقىلىق اتقان اۋرۋدىڭ باسىن سۇيەگەن كۇيى، سول قولىمەن نۇرىمنىڭ دەلبە ۇستاعان جاق قارىنان تارتتى دا، ءوزى ەڭكەيىپ يمان ايتتى.

ارتىنا جالت-جالت قاراپ قويىپ: «ۇيىنە ءتىرى جەتكىزسەك ەكەن بيشارانى» دەپ ۇزىن جولدى قالاي قىسقارتۋعا بىلمەي كەلە جاتقان نۇرىم اتتى توقتاتا سالىپ اربادان قارعىپ ءتۇستى. ول توياشقا جاقىنداي بەرىپ اۋرۋدىڭ بەتىنە تامان ۇڭىلگەندە قوس تاناۋى قۋسىرىلىپ، ءتۇسى شۇبەرەكتەي بولىپ كەتكەن باقى اقتىق دەمىن ءبىتىرىپ ءبىرجولا تىنىپ قالعان ەدى...

ەكەۋى دە ءۇنسىز: تومەن قاراعان كۇيى بىرنەشە مينۋت قالت تۇرىسىپ قالدى. «ەلسىز دالادا نەگە توقتادىڭ؟» — دەگەندەي دەلبەسىن جەرگە تاستاي بەرىپ دىبىسسىز تۇرعان نۇرىمعا ات بۇرىلىپ ءبىر قارادى دا، ءبۇيىرىن سولق ەتكىزىپ دەم الىپ، كۇرسىنگەندەي بولدى. جولدىڭ جانىنداعى ءىننىڭ تومپە توبەسىندە شانشىلىپ تۇرىپ ات-اربا جاقىنداپ كەلگەندە سۇڭگىپ كەتكەن سارىشۇناق تىشقان قارا مونشاق كوزىن جىلت ەتكىزىپ، باسىن قايتادان قىلتيتتى.

— ايى بىتكەن ايىندا، كۇنى بىتكەن كۇنىندە. اجال ايداسا امال جوق، سەبەبى اتتان بولدى. نۇرىم، ءمىن ارباعا، دەلبەڭدى ۇستا. ۇيىنە اپارىپ وڭ جاققا سالىپ، اق جۋىسىپ جەرلەپ قايتارمىز. مارقۇمعا ءبىزدىڭ باسقا نە جاردەمىمىز بار، — دەدى توياش، باسىن كوتەرىپ.

ول ولىكتىڭ ەكى قولىن جيىپ كەۋدەسىنە قويدى؛ ەسكى ەلتىرى بوركىنىڭ ىشىنەن باسىن تاڭعان ورامالىن الىپ بەتىنە جاپتى، اياقتارىن جوندەپ كوسىلدىردى. سونسوڭ ءوزى تەرىس اينالىپ كوزىن سۇرتكەندەي بولدى دا، ۇزاق ۋاقىت ءسىڭبىرىنىپ، قاقىرىنىپ، اربانىڭ ەندى ارت جاعىنا ءمىنىپ باقىنىڭ اياعىنا وتىردى.

كوڭىلى بۇزىلىپ، قاتتى قوبالجىپ كەتكەن توياش نۇرىمنىڭ بەتىنە قاراي الماي ەكى كوزىن جول جانىنداعى سەلەۋدىڭ شوكەسىنە تىكتى. بىرگە ءوسىپ، تۇرمىس بەينەتىن ءبىر كورىپ، كوپ زامان اششى مەن تۇششىنى قاتار تاتىپ كەلە جاتقان زامانداس اعايىنى باقىنىڭ ءولىمىن ازالاپ كەلە جاتقان توياشتىڭ جۇزىنە نۇرىم دا قادالمادى، ۇلكەن ادامنىڭ بوساعان كوڭىلىن بوساتا ءتۇسۋدى، ءجا وعان بوگەۋ بولۋدى لايىق كورمەدى. نۇرىم دا توياشتىڭ كوز تىككەن شوكەسىنە قاراپ «مەنىڭ دە ويىم ءبىر جەردە، مەن دە ازالاس» دەگەن سياقتاندى.

توياشتىڭ كوزىن تىككەن سەلەۋى ۇزدىكسىز جۇرگەن اربا دوڭگەلەگىنە ءمۇجىلىپ قۋ ءتۇبىر بولىپ قالىپتى. ءبىر كەزدە اق جالى توگىلىپ جەلگە تولقىندانا جەلبىرگەن اق سەلەۋ شاشاعى قىرقىلىپ، توقال ەشكىنىڭ باسىنداي ارۋاقسىز. ال، اربا سوقپايتىن تەگىستىك جەردەگى جالپاق جاتقان تۋ سەلەۋلەر مۇرتى دا سىنباستان، جەردى كورسەتپەي جايقالىپ تۇر.

دەلبە قاعىلىپ، ات ءجۇرىپ كەتتى. ءبىراق نۇرىم ويى بولىنبەيدى، ول قايتا، ات اياعىن ىلگەرى باسىپ، اربا تىنىمسىز جىلجىعان سايىن بۇگىنگە دەيىن سەزبەگەن، بىلمەگەن اۋىر ويدىڭ قۇشاعىنا ەرىكسىز كىرىپ بارا جاتقانداي بولدى.

جاسىنان البىرت وسكەن، مۇسىلمانشا قيسسا كىتاپتى كوپ وقىعان، ءان مەن ولەڭگە بەيىم، توپتا ىركىلمەي جانىنان شىعارىپ تا توگىپ-توگىپ جىبەرەتىن جىرشى اقىننىڭ كوڭىلىنە قاسىرەت قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى. ول ۇزاق ۋاقىت تۇنجىر پىشىندە جەردەن كوزىن المادى، قولى دەلبەنى ماعىناسىز قاققىلاپ نازارى سەلەۋدەن سەلەۋگە اۋدى... «ايى بىتكەن ايىندا، كۇنى بىتكەن كۇنىندە. اجال ايداسا امال جوق. سەبەبى اتتان بولدى» دەگەن توياشتىڭ سوزىنە ويى ۇزدىكسىز ورالا بەردى. بەينە بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالعاسىپ جاتقان سەلەۋ سياقتى: ات بولماسا باقى ولەر مە ەدى؟ بەكەيدىڭ تاياق جەگەنى دە ات ءۇشىن! سۇلەيمەندى سالىقشىلاردىڭ ساباعانى دا ات ءۇشىن! قالەننىڭ ۇستالۋى! حاكىمنىڭ ۇستالا جازداپ سولداتتار قولىنان الدەقالاي جىرىلىپ شىعۋى! ءبىرى مەن ءبىرى جالعاسقان ۋاقيعا! راس! حاكىمنىڭ ايتقانى ىپ-راس. «ۇلكەن كوش وزەننەن ءوتىپ جاتقاندا قىزىعىنا قاراپ قانا تۇرۋعا بولمايدى. ەڭ بولماسا مالىن ايداسىپ سۋدان وتكىزىسەسىڭ. جۇگىن تۇسىرىسەسىڭ. قايىعىن جوندەيسىڭ. بىرەۋگە بولىسپاي، بىرەۋدى قولداماي قاراپ تۇرۋعا بولا ما؟ ادىلسىزدىك ءىس ىستەپ بىرەۋگە بىرەۋ ءزابىر كورسەتسە — وعان قارسى تۇرماۋ جىگىتتىك پە!...»

سوڭعى كەزدە حاكىم مەن ەكەۋى پىشەن باسىندا تۇنەپ، كەيدە ءتۇنى بويى اڭگىمەلەسىپ، قالا مەن دالادا بولىپ جاتقان نارسەلەردى ايتىپ كوپ سىرلاساتىن. بۇل سىرلاردان نۇرىم بۇرىن ويلاماعان، سەزبەگەن، اۋىزعا الماعان جايلاردى اڭعارىپ قالعان-دى. ءبىر كۇنى ۇيدەي پالە ءوز باسىما دا كەلۋى مۇمكىن. «تۋلاقتاي سىلكىپ، ساقالىمىزدان الماسىنا كىم كەپىل» دەپ كوكەم دۇرىس ايتتى. اناۋ كۇنى مەن دە قاراپ قالعانىم جوق... «ءتۇبى ءبىر شىرعال بولادى عوي» دەپ ويلادى نۇرىم.

ءجۇنىستىڭ ۇلكەن بالاسى بۇل نۇرىمنىڭ مىنەزى جۇرتتان وزگە ەدى. ول جاسىنان «تەنتەك نۇرىم»، «جىندى نۇرىم»، «ولەڭشى نۇرىم»، «ەسەر نۇرىم» اتاندى. بالا كەزىندە اۋىلدىق مولداعا وقىتىپ، اقتى-قارانى تانىعاننان كەيىن قاتار وسكەن ەكى بالاسىنىڭ ءجۇنىس ءبىرىن مەدرەسەگە، ءبىرىن ورىسشا وقۋعا بەرگەن-دى. ءبىراق ورىسشا وقۋعا بەرگەن حاكىم جىمپيتىدا التى جىل وقىپ «ادام بولىپ» كەتتى دە، مەدرەسەگە بەرگەن نۇرىم ءدىن تارتىبىنە، ساباق بەرگەن ۇستازدارىنىڭ دەگەنىنە كونبەي «بۇزىق» اتانىپ ءجۇرىپ ءۇش-تورت جىل وقىدى دا، اقىرىندا قاشىپ كەتتى. ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن بەدەلدى اكەسىنەن دە تايىنباي: «مەن مولدا بولمايمىن كوكە. مەنى دە، ءوزىڭىزدى دە، مەدرەسەنى دە بوسقا اۋرە قىلماڭىز. ءبارىبىر ارقانداساڭىز دا مەن مەدرەسەدە تۇرمايمىن» دەگەن-دى نۇرىم. ءوز دەگەنىن جۇرگىزەتىن ءجۇزى سۋىق قاتال ءجۇنىس نۇرىمدى مەدرەسەگە قايتادان اپارىپ بەرىپ ەدى، ءۇش كۇننەن كەيىن نۇرىم «ۇشتى-كۇيدى» جوق بولدى. نۇرىمدى ءۇي ءىشى التى اي جاز سۇراستىرىپ تابا الماي ءۇمىت ءۇزىپ «سۋعا كەتىپ ءولدى»، دەگەن قاۋىپكە توقتاعاندا، ول اتاقتى ناعاشىسى شاعاتپەن بىرگە كۇز ەلگە قايتىپ كەلدى. ارادا ءبىر كۇن ءجۇرىپ، بىرنەشە ەل ارقىلى باراتىن الىستاعى اقبەرلى ناعاشىسىنا بارىپ نۇرىم: «ناعاشى، مەن سەنەن اقىندىق ونەرىن ۇيرەنۋگە كەلدىم» دەگەن. ءارى ءانشى، ءارى سال شاعات ىزدەپ كەلگەن جيەنىنە ونەر ۇيرەتىپ، ءبۇتىن جاز قاسىنا ەرتىپ، ەل ارالاپ جۇرگەن. بۇدان كەيىن ءجۇنىس: «جوعالىپ تابىلعان مال ولجا دەۋشى ەدى، سەن سول بولدىڭ» دەدى دە قويدى. ونى ەندى قايتىپ مەدرەسەگە اپارمادى. ءسويتىپ نۇرىم ناعاشىسىنىڭ ۇيرەتكەن ونەرىن قۋىپ قايدا ويىن، قايدا توي بولسا — سونىڭ باسىندا بولدى؛ توي باستاۋ، بەت اشۋ، قىز ايتىسقا ءتۇسۋ — ونىڭ شاپپاي الاتىن بايگەسى سياقتى باسى بايلى ىسىنە اينالدى. ىشىنەن جاراتپاسا دا اكەسى بالاسىن بۇل ونەردەن تيا المادى، كەلە-كەلە: «ەسى بار تەنتەك، شارۋاسىن ۇمىتىپ كەتپەسە بولدى» دەپ نۇرىمنىڭ «ىسىنە» اسا نازار اۋدارمايتىن بولىپ كەتتى...

سول «ەسى بار تەنتەك» نۇرىم ءقازىر ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وزگەنىڭ ءومىرى مەن ءولىمىن ويلاپ وتىر. وعان وي سالعان باقىنىڭ ءولىمى. ونان بۇرىن دا ول بيىل كوپ نارسەلەردىڭ سىرىنا تۇسىنە باستاعان ەدى. ال مىنا ءولىمنىڭ سەبەبى ءتىپتى بولەك، قۇنى ارزان ءولىم. جۇرتقا ومىرىندە ءبىر جاقسىلىق ەتىپ كورمەگەن شۇعىلدىڭ ءبىر تايىن قورعايمىن دەپ ءولۋ — ەشنارسەنى ويلاماي ماعىناسىز، اجالدىڭ ارانداي اۋزىنا بارىپ كىرە بەرۋ، ساقتانباۋ دەگەن ءسوز. سونشاما جانىن قيعانداي باقىعا شۇعىل نە جاقسىلىق كورسەتتى؟!

— اقكوڭىل، اڭقاۋ جان. الداۋعا كونىپ، ەڭبەگىڭ زايا، تۇزىڭ سور، ەندى مىناۋ شۇعىلدىڭ ءبىر تايى ءۇشىن جان بەرگەنىڭ. ءبىر تايى ءۇشىن! ءبىر تايى ءۇشىن! — دەپ نۇرىم قولىن ءبىر جالىن شارپىپ كەتكەندەي، كەنەت سىلتەپ قالدى. قاتتى سەرىپكەن دەلبە بۇيىرىنە سارت ەتتى دە، ات وقىس ىتقىپ كەتتى.

— بالا، اقىرىن، — دەدى توياش باسىن كوتەرىپ نۇرىمعا تاڭدانعانداي قاراپ؛ ول اتتىڭ وقىس ۇمتىلعانىنان كەرى قاراي لىقسىپ كەتتى دە، قورابىن الىپ تاستاعان جايداق تارانتاستىڭ شەتكى ارىسىنان ۇستاپ قالدى.

نۇرىمنىڭ قاراقوشقىل جۇزىندەگى جارلاۋ قاباعى تۇكسيىڭكىرەي ءتۇسىپتى دە، سوپاقشا كەلگەن ەتسىز جاقتارى قۋقىل تارتىپتى، كوزدەرى دە شۇڭعىلداۋ ۇياسىنا بەرەگىرەك كەلىپ قالعان سياقتى، وتى شىعىپ كەتكەن.

«جازاتايىم ولىمگە ۇشىراعان مىنا كىناسىز تۋىسقانىنا كۇيىنىپ وتىر عوي. البىرت جىگىت قىزۋمەن بىرەۋگە ءتيىسىپ قالماسا ءقايتسىن. اعايىن اراسىندا قىرىن قاباقتىقتىڭ كەرەگى جوق-اق، اسىرەسە شۇعىل سياقتى شوڭگەلدى جەرگە اياقتى اڭداپ باسقاننان ارتىعى بار ما» دەپ ويلاپ توياش:

— بالا، سەن سابىر ەت. باقاڭنىڭ ءولىمى ايانىشتى، ءبارىمىزدىڭ دە ارقامىزعا ايازداي باتادى. ايتسە دە سابىر ءتۇبى سارى التىن دەگەن بار. جازمىشتان وزمىش جوق، — دەدى سوزىنە شالالاۋ بىلەتىن ءدىن ناقىلىن قوسىپ.

ونىڭ سوزىنە جاۋاپ قايىرماستان نۇرىم سول تومەن قاراعان كۇيى، اندا-ساندا دەلبەنى قاعىپ قويىپ وي قۇشاعىندا وتىرا بەردى.

تاۋ ەتەگىنە ىلىنە بەرگەندە نۇرىم الدىڭعى جاققا كوز تىگىپ جول بويىنىڭ تۇتاسقان بيىك اقجال سەلەۋىنىڭ اراسىنان قىلتىڭداپ كورىنگەن ءبىر بالانىڭ باسىن كوزى شالىپ قالدى. بالانىڭ باسى بىردە انىق كورىنىپ، بىردە ەلبەڭدەپ ءشوپ اراسىنا سۇڭگىپ كەتەدى. ءجۇرىسى دە وعاش، بەينە ءبىر اياعىمەن اقساڭداپ ويناپ ىرعالاڭداعان بالا سياقتى. تەك جول ءيىنى جازىلعاندا عانا بالانىڭ دەنەسى كوزگە تۇتاس ىلىكتى — جۇگىرە-جۇگىرە بولدىرىپ ەندى جورتاعىنان اياڭى باسىم قارعا سەكەڭگە سالىپ كەلەدى. شىرماۋىقتاي شىرماعان قالىڭ ويى سەرپىلە ءتۇسىپ نۇرىمنىڭ بار نازارى بالاعا اۋدى. «ەلسىز باۋرايدا جالعىزدان جالعىز ەمپەڭدەي ۇمتىلعان بۇل كىم بالاسى؟ الدىندا جۋىق ماڭدا ەل دە جوق. الدە جاز يەسىز جاتقان قىستاۋ جاققا امان-جامانىن ءبىلۋ ءۇشىن كوز سالايىن دەپ كەلە جاتقان بالا ما؟» تاعى دا باسقا وسى سياقتى جورامال ويلار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزبەكتەلىپ ۇلگەرگەنشە بالا «اۋ دەگەندەي جەرگە» كەلىپ تە قالدى. ءجۇز كەيپىن ايىرۋعا ءالى دە الىس بولعانمەن نۇرىم قاليدى الاسا بويى مەن كەسپەلتەك دەنەسىنەن-اق تانىدى.

— مىناۋ قالي عوي، اينالايىن-اۋ! — دەدى دە، نۇرىم قاسىنداعى توياشقا، باسىن كوتەرىپ، كوزىن قولىمەن كولكەشتەي قاراپ بالانىڭ كىم ەكەنىن ايىرىپ جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرگەنشە: — ءداۋ دە بولسا شۇعىل ساباپ، مىنا بالا سونسوڭ ۇيىنە قاشىپ بارا جاتىر ەكەن، — دەپ توپشىلادى ول، كۇنى ۇزىن ويىنان شىقپاي كەلە جاتقان شۇعىلدىڭ الدىمەن اۋزىنا زۇلىمدىعى ءتۇسىپ.

توياش سىعالاپ قاراپ، بالانىڭ كىم ەكەنىن ابدەن قاتەسىز ايىرىپ، نۇرىمنىڭ ءسوزىن قوشتايتىن كىسىدەي باسىن يزەپ تامسانىپ تۇردى دا، كوزىن تومەن ولىككە ءتۇسىردى. ول ۇندەمەدى.

جۇگىرىس تە ەمەس، اياڭ دا ەمەس، قارعا سەكەڭىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ قالي ارباداعىلارعا ءبىر قاراپ، ارت جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا، ۇرىككەن بۇزاۋداي، جولدان وقىس بۇرىلىپ جالت بەرىپ ءبىر ءبۇيىر قاشتى. بالانىڭ نەگە شوشىنعانىن نۇرىم ەكىنشى رەت تاۋ جاققا كوزى تۇسكەندە عانا سەزدى، تاۋدىڭ جىلانبەل قىرقاسىنان شىعا كەلگەن ادام دالباقتاي شاۋىپ بۇلار بۇرىلعان جولدىڭ يىنىنە قاراي ويىستى. اتقا جايداق ءمىنىپ، ەكى اياعى ەكى جاققا كەتكەن بۇل قۋعىنشىنىڭ:

— ۇستا! ۇستا! — دەگەن جىڭىشكە داۋسى نۇرىمداردىڭ قۇلاعىنا دا شالىندى.

بۇل زاردەي تيگەن قۇلاققا جاعىمسىز ايقايدى ەستىگەن بالا وزىنشە اتقا جەتكىزبەستەي-اق ۇمتىلىپ جونەي بەرىپ ەدى، ءبىراق اربادان قارعىپ ءتۇسىپ، ادىمى كەڭ ۇزىن نۇرىم ونىڭ جۇگىرمەي-اق الدىن ورادى.

— بەرى كەل، قالي، بەرى كەل. نەگە قاشاسىڭ؟ الدە مەنى تانىماي قالدىڭ با؟ — دەدى ول بالاعا جاقىنداپ بارىپ. بالا نۇرىمدى جاڭا تانىدى. ارتتاعى ايقايلاپ قامشى ءۇيىرىپ شاپقان «جاۋدان» بەرىك پانانى ەندى عانا تاپقانداي:

— نۇر اقا، بۇلار مەنى ولتىرەدى. مەنىڭ جازىعىم جوق... مەن... مەن... — دەدى بالا قويشى اپتىعىپ نۇرىمعا تىعىلا ءتۇسىپ.

ول ءسوزىن اياقتاي المادى. قىرۋار جەر جۇگىرىپ القىمى ىسىنگەن جانە ۇرەيى ۇشىپ بۋلىققان بالانىڭ نە ايتارىن كۇن بۇرىن تۇسىنگەن نۇرىم، ونى قولىنان ۇستاپ ارباعا قاراي جەتەكتەدى.

— قورىقپا. دەمىڭدى ال. ساباتپايمىن، — دەدى ول ءسوزىن ءبولىپ-بولىپ سويلەپ.

جۇگىرمەگەن، القىنباعان نۇرىمنىڭ ءسوزى دە، قىلعىنعان ادامداي، تەرەڭ كومەيدەن شىقتى. كۇنى بويى قايناپ كەلە جاتقان ىشتەگى ءبىر بەلگىسىز اشۋ قازانى ەندى بۇرقىراپ قاقپاعىن كوتەرىپ تاستارلىقتاي حالگە جەتتى، ونىڭ ءتۇسى بۇرىنعىدان دا قۋقىل تارتتى؛ ىشىنەن مىقتاپ تىستەنگەنى شىقشىت ەتىنىڭ بۇلكىلدەگەنىنەن عانا بايقالدى. «توقتاي تۇر. سەنى ءبىر ءتاۋباعا كەلتىرمەسەم مەنىڭ نۇرىم اتىم قۇرىسىن. قالەننىڭ ۇستالعانى دا سەنى مەن جولدىڭ كەسىرى. حاكىمنىڭ شىرمالعانى دا سەنەن. باقىنىڭ اجالى سەنىڭ تايىڭنان. ەندى مىنا قارعاداي جەتىمدى...» نۇرىمنىڭ تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتتى، ونىڭ ءتۇرى بەينە ءبىر بەزگەك ۇستار الداعى ادامنىڭ تۇرىندەي بولدى.

— سەنى نەگە سابايدى؟ شۇعىلدىڭ اكەسى بۇركىتتى سەن ەمەس قوي ولتىرگەن؟

— مەنى ساباعان جوق، — دەدى قالي. دەمىن الىپ ۇلگەرىپ، ۇزىن نۇرىمعا ارقا سۇيەگەن بالا پىسىق جاۋاپ قاتتى. بالانىڭ قورقاق بولعانمەن اسا جاسىق ەمەس ەكەنىن نۇرىم دا بىلەتىن. — ساباۋ قايدا، شۇعىلدان باسقاسىنىڭ ماعان ءالى كەلمەيدى.

نۇرىم ونىڭ بەتىنە جالت قارادى دا، سەنىمدى تۇردە، ناعىز شىن كوڭىلمەن ايتىپ تۇرعانىن سەزىپ، باسىن شايقادى. بالانىڭ ماقتانعانى وعان اق كوڭىلدىك بولىپ كورىندى.

— وندا، سەن نەگە قاشىپ بارا جاتىرسىڭ؟

— قاشپاۋعا بولمادى، نۇر اقا. قىزىل ازباندى قوس قاسقىر، قالعان قويدى بەس قاسقىر قۋىپ كەتتى. ءوز كوزىممەن كوردىم. ءقازىر مىڭشۇڭقىردان اسىپ كەتكەن شىعار. ارعى جاعى نە بولارىن اللانىڭ ءوزى بىلەدى، قالعانى حاجىنىكى، قالماعانى — قوس وبامەن ەكى ورتادا جۋساپ قالعان شىعار. قىزىل ازباندى قۋعان قوس قاسقىرعا دەڭىمنەن وتە بەرگەندە تاياقتى جىبەرىپ قالىپ ەدىم، ارس ەتىپ وزىمە قارسى تۇرا قالدى. ارلان ەكەن، ۇلكەندىگى تۋرا حاجىنىڭ كوك بۇقاسىنداي. ادام قارسى تۇرارلىق ەمەس... قوي قىرىلعانىن حاجى ەستىسە مەنى ولتىرەدى دەپ قاشىپ كەلەم. ونان باسقا... ولتىرسە وعان ەشكىم ەشنارسە ايتا المايدى. سوندىقتان كورمەگەنىم حاجى بولسىن. قويلى قوزىسى دا وزىنە، ءبارى دە وزىنە.

توياش بۇلارعا اربادان تۇسپەي قاراپ، اڭگىمەلەرىنە قۇلاعىن تۇرە تىڭداپ وتىر ەدى.

— سوندا ەندى اۋىلعا، ءوز ۇيىڭە قاشىپ بارا جاتىرسىڭ با؟ ءاي، قاليجان-اي، باعىڭ اشىلماعان سورلى ەكەنسىڭ. ساعان پانا بولاتىن ۇيىڭدە اكەڭ دە جوق. اكەڭ بولعاندا نە ىستەر ەدى، ءبارىبىر مىنا جويقىن حاجىنىڭ دەگەنىنە بوگەت بولا الماس ەدى. بالكىم، پالەدەن ماشايىق دەپ، كەرى قايتارار ەدى سەنى. حاجىنىڭ قويىنا قاسقىر شاپقانى، كوبىڭنىڭ سورىڭا بولعان قىرسىق قوي. ۇرىسار، سابار — وعان كونبەسەڭ بولمايدى. مالىن يەسىز تاستاپ قاشۋىڭ ءجون بولماس، وندا ايىپ ۇستىنە ايىپ تاعادى، شىراعىم، — دەدى توياش قىنجىلعان پىشىنمەن.

كەي جەرى وعاش بولسا دا، اسىرمايتىن ءسوزدى اسىرىپ ايتىپ تۇرسا دا، بالانىڭ ءسوزى نۇرىمعا كىناسىز ءسابيدىڭ قالتقىسىز لەبىزىندەي كورىندى دە، ءوزى بۇتاعا پانالاعان تورعاي سياقتاندى. قاليدىڭ: «مەنى ولتىرسە، وعان ەشكىم ەشنارسە ايتا المايدى دەگەنى دۇپ-دۇرىس» — دەپ ويلادى ول. «مىنا بىرەۋى ءولدى عوي شۇعىلدىڭ داۋلەتىن قىزعىشتاي قوريمىن دەپ. ەشكىم ەشنارسە ىستەي الار ما بۇل ءۇشىن».

ول بالانى قورعاي، توياشقا جاۋاپ بەرىپ:

— توەكە، اكەسى جوق بولسا دا، جەتىمدى اراشالاپ، توڭىرەگىنە پانالاتاتىن مىنا ءبىز بارمىز. شۇعىل پالەن، شۇعىل شۇلەن دەپ باعىنا ەسىرگەن دۇلەي نەمەنى قۇدايسىنا بەرمەڭىز. ءبىر اسقانعا ءبىر توسقان، قولىنان كەلسە مەنى شاۋىپ السىن. بالانى مىنا مەن قايتارام ۇيىنە. قاسقىردان قالعان قويىنا توپالاڭ ءتيسىن، باقپا! انا قارتايعان شەشەڭنىڭ قاسىنا بار دا، سيىرىنىڭ ءسۇتىن تالشىق ەتىپ وتىرا بەرىڭدەر. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالمايسىڭ. كۇرەككە بوق كوپ، شۇعىلسىز دا باعۋعا قوي تابىلادى، — دەدى نۇرىم داۋىسىن كۇرىلدەتە سويلەپ.

بۇل ەكى ارادا قاليدى قۋعان جايداق اتتىلى دا جەتiپ كەلىپ، اربا ۇستىندەگى قيمىلسىز جاتقان ادامعا ءبىر ءۇڭىلىپ، اربانى اينالىپ ءوتىپ، استىنداعى اتتان دا جامان ەنتىگىپ، كەپكەن تاڭدايىن تۇكىرىگىمەن جىبىتكەندەي قايتا-قايتا جۇتىنىپ قويىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتكەن ۇزىن نۇرىمعا جالتاقتاي قاراپ قالعان ەدى.

ابدەن ايىرا الماسا دا، نۇرىمنىڭ سوڭعى ءسوزى ونىڭ دا قۇلاعىنا شالىنىپ قالعان-دى. تۋىسقانىنا ارا تۇسەتىنى نۇرىمنىڭ تۇرىنەن دە، تۇسىنەن دە وعان انىق بايقالدى. ءبىراق اڭ قۋعانداي ەلىرىپ، قاشقان قويشىنىڭ قاراسىن كورگەننەن بەرى ابدەن ەكىلەنە شاپقان جاس جىگىت ەكپىنمەن:

— تال تۇستە قويىڭا يە بولماي قاسقىرعا تاستاي قاشىپ. جامان نەمە، سويايىن با ءوزىڭدى ءقازىر؟.. — دەپ سالدى، قورقا سويلەپ، نۇرىمنان كوزىن الماي.

قاسقىر تۇگەل قىرىپ كەتسە دە شۇعىلدىڭ قويىنا جانى اشىر پيعىلى جوق نۇرىم، قانشا قوي قازا بولعانىن بىلگىسى كەلىپ:

— ەڭ بولماسا جيىرما-وتىزىن جۋساتقان شىعار، ءا؟ نەشەۋىن ءولتىرىپ، نەشەۋىن تاماقتاپتى؟ — دەپ سۇرادى قاباعىن قارس جاپقان كۇيى، اتتىلىعا جاقىنداي ءتۇسىپ.

نۇرىمنىڭ ءۇنى قۇلاعىنا جىلى ءتيىپ جىگىت اشىلا سويلەدى. ول باسىندا نۇرىمدى اقىرىپ-جەكىرىپ تاستاي ما دەپ سەسكەنگەن ەدى.

— ورىستە ولگەن قوي جوق، تاماقتاپ كەتكەن قويدى دا كەزدەستىرە المادىق. ءبىر رەت ساناپ تا شىقتى، ۇلى سانى امان دەسەدى، ءبىراق تۇستەپ كەلگەندە «ۇلكەن قىزىل ازبان جوق» دەيدى اعام. مەن كەتكەندە قايتادان تۇگەندەپ قالعان. «قاشارسويعان بەتتە قاسقىردىڭ ۇياسى بار، كۇن ارا قوزى، بۇزاۋ جەتەكتەپ كەتىپ تۇرادى. ءسىرا قىزىل ازباندى سول قانشىق قاسقىر جەتەكتەپ كەتكەن شىعار. بولتىرىگى ەرمەي ءبورى كوپ شىعىن جاسامايدى»، دەپ جورىپ تۇر. اعامدار بىلەدى عوي. تەك مىنا قالي قارا قاسقانىڭ قويدى بەتىمەن جىبەرىپ قاشقانىن ايتسايشى. ءجۇر، مەنىڭ ارتىما مىنگەس، — دەدى ول قاليعا قاراپ.

— قوي امان بولسا، شىعىن جالعىز قىزىل سەك بولسا، سەن نەمەنەگە قىزىل تاناۋ بولاسىڭ سونشاما ەدىرەڭدەپ؟ الدە شۇعىل ساعان سول قويدىڭ تەڭ جارتىسىن ءبولىپ بەرە مە «مىنە ەڭبەگىڭ» دەپ. كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايت. قالي بارسا ءوز ەركى، بارماسا ءوز ەركى. وندا سەنىڭ ەجىرەڭدەيتىن جۇمىسىڭ جوق، — دەدى نۇرىم وعان.

قۋعىنشى دا شۇعىلدىڭ كوپ جالشىسىنىڭ ءبىرى ەدى. ارباداعى ولىككە كۇنى بويى شوشىنا قاراپ، ءبىراق نە دەپ سۇراۋعا بىلمەي تۇرعان. اقىرىندا ول ءوزىنىڭ توپشىلاعان ويىن بىلگىسى كەلىپ:

— توەكە، كيىمى باقاڭنىڭ كيىمى... مىنا جاتقان سول كىسى مە؟ باعانا پىشەن باسىندا: «اتتان قۇلاپ تالىپ قالىپتى» دەپ ەستىپ ەدىك... — دەدى باياۋ ءۇن قاتىپ، توياشتىڭ تومەن قاراعان جۇزىنەن جاۋاپ ىزدەگەندەي ەڭكەيە ءتۇسىپ.

— باقاڭ. سول ەستىگەنىڭ دۇرىس. جاڭا، جولدا قايتىس بولدى... وزدەرىڭ سياقتى بۇل دا سول كەشە عانا شابۋىلداپ ءجۇرىپ، حاجىنىڭ ساياعىن ىزدەپ بارىپ، اجالىنا قاراي باقىتسىزدىققا ۇشىرادى، — دەدى ول باسىن كوتەرمەستەن تومەن قاراپ وتىرىپ.

جىگىت بەتىن سيپاپ، ىشىنەن دۇعا وقىعانداي اۋزىن جىبىرلاتتى. ازدان كەيىن ول بۇرىلىپ قاليعا:

— قالي، قايتاسىڭ با، الدە ۇيىڭە كەتەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.

قالي ويلانباستان:

— كورمەگەنىم حاجى بولسىن. قويلى قوزىسى دا وزىنە، ءوزى دە وزىنە، — دەدى.

قالي ءوزىنىڭ ۇيرەنىپ كەتكەن ادەتىنشە: «قويلى قوزى» دەپ سويلەيتىن ەدى دە، ونى باسقالارى: «جوق، ولاي ەمەس. قوزىلى قوي الاسىڭ اقىڭا» دەپ تۇزەتەتىن. جىگىت ونىڭ ءسوزىن ءقازىر تۇزەتىپ جاتپادى.

— ءوزىڭ بىلەسىڭ. ءبىراق شۇعىلعا مەن نە دەر ەكەنمىن: كەلمەدى دەيمىن بە، بولماسا تابا المادىم دەيمىن بە. جارايدى، ءبىر جاۋابىن تاۋىپ ايتارمىن، — دەپ اتىنىڭ باسىن حاجىنىڭ اۋلىنا قاراي بۇرا بەردى.

جىگىتكە ءسوزىنىڭ اسەر ەتكەنىن جانە ولىكتىڭ قاتتى ويلاندىرىپ تاستاعانىن كورىپ نۇرىم:

— ءجۇنىستىڭ بالاسى ارا ءتۇسىپ قاليدى ماعان بەرمەدى، ۇيىنە قايتارىپ جىبەردى دەرسىڭ. سەن جاماناتتى بولما، شۇعىل قولىنان كەلسە مەنى-اق شاۋىپ السىن، — دەدى.

قۋعىنشىنىڭ قايتقانىن كورىپ قالي پىسي باستادى.

— انەۋ كۇنى الپىسبايدى «قويىڭ قۇرتتاپ كەتىپتى، سەن قارامادىڭ»، دەپ ات باۋىرىنان وتكىزىپ ساباعان نۇرىشقا، حاجى ءوزى كورىپ تۇرىپ «جونىنان تاسپا ال، تەگى جارىماعان ساسايدىڭ ولسە قۇنىن تولەيمىن» دەپ ۇرعىزعان. قويى قىرىلعانى ءۇشىن مەنى تۋرا ولتىرەدى. شۇعىلدىڭ تاياعىندا ولگەنشە ءوز ءۇيىم بوساعاسىندا جاتايىن، — دەدى بالا.

«اتاڭا نالەتتەر، قايىپقوجانىڭ بالالارىنىڭ شەتىنەن دەنى دۇرىس ەمەس. قالي ناقۇرىس دەپ جايىپ ەدى. كەمىتۋ ءۇشىن، قورلاۋ ءۇشىن ايتپايتىندارى جوق. مىنانى ەشنارسە تۇسىنبەيدى دەپ كىم ايتار. ايىبى باعى اشىلماعاندىعى، سورلى بالانىڭ» دەپ، نۇرىم ىشىنەن اياپ كەتتى.

ال، توياش باسىن شايقاپ:

— جارايدى، قاراعىم، ۇيىڭە جۇرە بەر. سوڭىنان داۋ-دالاباڭدى كورە جاتارمىز. ءۇيىڭدى تابا الاسىڭ عوي، اداسىپ كەتپەيسىڭ بە؟ — دەدى.

بالاعا مىنا جانى اشىعان ەكى ۇلكەن ادامنىڭ ماڭدايىنان سيپاعانداي جىلى لەبىزى قاتتى دەمەۋ بولدى. ول ەندى شوقتىعى شىعا سويلەدى.

— اعا، مەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ جەرىن ساي-سالاسىنا دەيىن، قۋىس، تەسىگىنە دەيىن بىلەمىن. وسى جولمەن ءجۇرىپ وتىرىپ جالعانسايدىڭ بويىنداعى ۇلكەن قارا جولعا تۇسەمىن دە، اقپاننىڭ ناق جەلكەسىنە كەلگەندە بۇرىلىپ ۇلكەن قاراقوعانىڭ سىرتىمەن ۇيگە بارامىن، — دەدى.

توياش ويلانىپ، ازداپ بوگەلدى دە، قىنجىلعانداي داۋسىن باسەڭدەتىپ:

— سەندەردىڭ ۇيلەرىڭ... جالعىز شەشەڭ ارعى بەتتە، ءبىزدىڭ ۇيمەن بىرگە. جاقىندا كوشىرىپ العانبىز، قايقان مارقۇمدى جەرلەگەننەن كەيىن. اڭقاتىدان جالعىز وتەمىن دەپ سۋعا كەتىپ قالىپ جۇرمە. ايقايلاساڭ ار جاقتاعىلار قايىق اكەلىپ وتكىزىپ الادى، سۋ باسىنان كىسى ارىلمايدى، — دەپ بالاعا ءجون سىلتەپ، اقىلىن ايتتى.

بالا باسىن يزەدى دە، جولعا ءتۇسىپ، توياشتار كەلگەن جاققا قاراي اياڭداپ بارا جاتتى. ارباداعىلار دا جەتىمگە قاراي-قاراي ىلگەرى جىلجي بەردى.

3

«قىسقا ايعىرى وققا ۇشىپ باقى ەسسىز-تۇسسىز ءولىم ۇستىندە جاتىر. كوك بەستىنى حاننىڭ جىگىتتەرى ءمىنىپ كەتىپتى» دەگەن حاباردى سول كۇنى تاڭەرتەڭ جىلقىشى امانقۇل جەتكىزگەن ەدى.

شۇعىلدىڭ اۋلى قارامەكتەپتىڭ سىرتىندا وتىرعان، ال جىلقى ءورىسى مىڭشۇڭقىردان ءارى قۋرايلى بەتتەگى سارى جوندا بولاتىن. ورتاداعى اۋىلعا جۇمىسىنا ەڭ كەمى ءبىر سوعىپ كەتەتىن ءتۇن جورىتقىش امانقۇل سول كۇنى ىمىرتتاتىپ ساعاداعى بالىقشىلارعا كەلىپ، سۋىت جۇرگەن اسان مەن سۇلەيمەنگە جولىقتى. ول بۇل ەكەۋىنەن بولعان ۋاقيعانى باستان-اياق ەستىپ الىپ تەز كەرى قارامەكتەپكە شاپتى. جازدىڭ ءبىر كۇرمەۋگە كەلمەيتىن تاپشى ءتۇنى امانقۇلدىڭ اينالىپ كەلۋىنە جەتپەي قارامەكتەپكە قايتىپ كەلگەندە قۇلان يەك بوپ تاڭ دا اتىپ قالدى. اۋىلدىڭ قىرۋار قويى دا ولقى جاتاتىن شەڭبەرى كىشىگىرىم كولدەي مول قوتاننىڭ تاۋ جاق شەتىندە، قاعىپ قويعان قاراقشىداي، ۇزىن ءۋالي تۇر ەدى، امانقۇل ەستىگەن حابارىنىڭ قىرىندىسىنا دەيىن قالدىرماي، دەمىن الماستان، ءسوز اراسىنا تىڭعى دا قويماستان ونىڭ تەبىنگىدەي قۇلاعىنا ات ۇستىنەن ادەيى ەڭكەيىپ تۇرىپ قۇيا سالدى. اسىقتاي جۇتقىنشاعى ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، «بۇل، بۇل، بۇل قالاي بولعانى؟!» دەپ تاماعىن كەنەپ الىپ، ەجىكتەپ تۇسىنۋگە ىڭعايلانعان ۋاليگە مۇرشا بەرمەستەن امانقۇل ءسوزىن ءبىتىرىپ اتىن تەبىنىپ تە قالعان-دى. قاھارلى شۇعىلدىڭ كوزىنە تۇسپەي جىلقىعا تەزىرەك جونەۋ ءۇشىن ول اسىققاندا تۇتىعىپ قالاتىن ۋاليمەن ۇزاق سۇرەگە بارمادى. ەستىگەن اڭگىمەسىن سىرلاڭقىراپ، كەم-كەتىك دەگەن جەرىن تولتىرىڭقىراپ ءوز جانىنان قوسىپ، اڭگىمەنى ابدەن كۇشەيتۋ ءۇشىن اياعىندا:

— ءجۇنىستىڭ سوڭىنا ەرىپ ءوز اۋلىنان الپىس جىگىت اتقا مىنبەكشى سۇلەيمەننىڭ ايتۋىنشا. باستاعى اۋىلدان ەڭ كەم دەگەندە قىرىق جىگىت، ساعادان وتىز جىگىت ەرمەكشى بىلەم. ساعادان وتىز جىگىت ويناپ-كۇلىپ وتىرىپ-اق تابىلادى، قۇرداي شۇبىرعان قارا سيراق تانابايىڭ شەتىنەن سويىلشى ەمەس پە؟! سوندا تاۋداعى اۋىلدى قوسپاعاننىڭ وزىندە دە ءجۇز وتىز جىگىت شىعادى ەكەن! القاكولدەگى توقسابا تۇتاس ەرەمىن دەسە كەرەك. جۇنىسپەن ولار اۋەلدەن سىبايلاس. بولىستى شاۋىپ العاننان كەيىن قۇل مەن ولجاورىستى، بۇكى مەن قوجاكەلدىنى جيناپ بۇكىل قارانىڭ بالاسى بولىپ ءقىزىلۇيدى قيراتامىن دەپتى. سۇزەگەن بۇقاداي توڭ مويىن ءجۇنىس ىستەيمىن دەگەنىن ىستەيدى. ەل انا جىلعىدان دا جامان دۇرلىككەن كورىنەدى. دۇرلىكپەي ءقايتسىن-اۋ: قالەن اعامدى ۇستاتىپ، ءجۇنىستىڭ بالاسىنا قۇرىق سالىپ، باقى اعامدى وققا سۇلاتىپ! بۇل بولىستى ما... اكەڭنىڭ اۋزىن... بۇلارعا ءبىر تيىم سالماسا بولمايدى، — دەپ امانقۇل ورىستەگى جىلقىعا قاراي جونەي بەرگەن ەدى.

امانقۇلدىڭ الا تاڭمەن بورانداي بوراتقان بۇل سۋىق حابارى ءۋاليدىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ جىبەردى. اۋىلدان ءارى اسپاعان، ءومىرى مۇنداي جاماندىق جايدى قۇلاعى ەستىپ، كوزى كورمەگەن موماقان شارۋانىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. قالەندى... كادىمگى بىلگىش قالەندى ۇستاپ اكەتكەن! مىلتىق اتىپ اۋىل ۇستىنە الەك سالعان.

اتى وققا ۇشىپ باقى قۇلاپ قالعان! مۇمكىن وعان دا وق تيگەن شىعار! ەركەك، ايەلى سەڭدەي سوعىلىپ، ەل دۇرلىگىپ جاتىر! ەندى مۇنان كەيىن سوعىس بولا ما؟ اقىر زامان! ودان ءارى نە بولماقشى؟!..

اۋىلدان ارقان بويى شىقپاي-اق تەكىرەكتەي شاۋىپ، الاكولەڭدە تاۋدىڭ قوڭىرقاي باۋىرىنا قاراي ارىلەپ بارا جاتقان امانقۇلدىڭ ارتىنان قاراپ ءۋالي ۇزاق تۇرىپ قالدى. سونسىن ول موينىن شۇعىلدىڭ شەڭبەرلى ۇلكەن ءۇيى جاققا بۇردى، كوزى بوزعىل تۇندىككە ءتۇستى. تۇندىك جابىق، ءۇي توڭىرەگىندە قىبىرلاعان جان دا جوق. ءالى ەرتە. سيىر ساۋاتىن ايەلدەر دە ءالى تۇرماعان. نۇرىشتىڭ وتاۋى دا تىم-تىرىس، — تاڭعى ءتاتتى ۇيقى وزىنەن وزگەنىڭ ءبارىن تاس قىلىپ قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىسىپ السا كەرەك... «بۇل، بۇل، بۇل قالاي بولعانى؟» — دەدى ءۋالي تارى دا كۇبىرلەپ. ول ىشىنەن امانقۇلدان ەستىگەن بۇل ءارى جان تۇرشىگەرلىك، ءارى ۇزىن اڭگىمەنىڭ جەلىسىن قايتادان ءبىر جيناقتاپ ءتىل ۇشىنا كەلتىردى. قالەندى ۇستاپ اكەتكەن... قاسقا ايعىر قازا تاپقان... كوك ات پەن قاراگەر جورعا قولدى بولعان... ءجۇنىس جۇرتپەن جاساق قۇرۋعا كىرىسكەن... «قوي، مۇنى، مۇنى نۇرىشقا، نۇرىشقا ايتايىن. سول ءبىر امالىن تابار قالاي دا»، — دەپ قويدى ءۋالي ەستىرتە سويلەپ. ءسويتتى دە نۇرىشتىڭ وتاۋىنىڭ قازان جاق جانىنان كەلىپ:

— نۇرىش، ءا، نۇرىش! ۇيدە بارمىسىڭ، نۇرىش؟! — دەدى. ءبىر مينۋتتەي ۇيدەن ەشبىر دىبىس ەستىلمەدى. سودان كەيىن ايەلدىڭ سىبىرلاپ ەرىن وياتقان بيازى ءۇنى قۇلاققا شالىندى. قاتال اكەنىڭ ءتارتىبى، كوپ مالدىڭ تاۋقىمەتى ەرىكسىز سەرگەك ەتكەن نۇرىش ەلەگىزە باسىن كوتەردى دە، ءبىراق ورنىنان تۇرا قويماي، شىنتاقتاپ وتىرىپ ىشتەن ىرگەنى كوتەرىپ:

— ۋالەكەڭبىسىڭ؟ جاي ما؟ — دەدى.

— جايىن جاي، جايىن جاي...

امانقۇلدىڭ بەس مينۋت ىشىندە قارداي بوراتقان اڭگىمەسىن ءۋالي نۇرىشقا سىرتتان سىبىرلاپ، ۇزدىكسىز تۇتتىعىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە ارەڭ ايتىپ اياقتادى. بۇعان ونىڭ تۇتىقپاسىن، شۇبالىڭقى سويلەيتىنىن بىلاي قويعاندا نۇرىشتىڭ قايتا-قايتا سۇراقتاپ، ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەنى دە سەبەپ بولدى.

نۇرىش جالما-جان تۇرەگەلىپ كيىنە باستادى، ءبىراق اكەسىنە ءوزى بارىپ ايتۋعا سەسكەنىپ، كارلى حاجىگە نە دە بولسا ءۋاليدىڭ ءوزىن جىبەرمەكشى بولدى.

— ۋالەكە، كوكەمە ەستىگەنىڭدى ءوزىڭ ايتىپ بەر. مەن دە سوڭىڭنان جەتەيىن. ءقازىر كيىنىپ بولعانسىن جەتەيىن، — دەدى ول ۋاليگە.

بۇل كەزدە شۇعىل دا تىسقا شىعىپ توڭىرەككە كوز سالىپ تۇر ەدى. ول مىڭشۇڭقىرعا قاراي ءورىپ بارا جاتقان اقتىلى ويعا ءبىراز ۋاقىت كوزى شاتتانعانداي قاراپ تۇردى دا، موينىن تاۋ جوتاسىنا بۇردى. كوز جەتەتىن جەردى الىستان شولىپ پىشەنشىلەرىنىڭ تۇرعىزعان مايا-مايا شوپتەرىن ساناپ شىقتى. تاۋدىڭ ەكى جاق جونىن، سوناۋ جالپاق قۇماق پەن قوس وباعا دەيىن سوزىلعان ۇلكەن ويپاتتى ماشينالارىنىڭ ۇستاراداي سيپاعانىنا ەكى جۇمادان اسقان بولاتىن. سول القاپ ءقازىر ەندى ەندەپ جايىلعان قالىڭ قوي سياقتى. جىپىرلاعايا شومەلە مەن ۇزىننان ۇزىن شۇباق كەرۋەنشە تىركەسكەن ماياعا تولىپ قالىپتى. كوز سۇرىنەرلىك كوپ پىشەن، ءبىراڭ شۇعىل حاجىنىڭ شۇڭعىلداۋ بىتكەن كىشىرەك كوزدەرىنىڭ اياسى ونى ولقىسىنعانداي قىسىلىڭقىراپ، ىڭشامدالا ءتۇستى، «تاعى دا وسىنداي قىرىق-ەلۋ مايا ۇيىلسە» دەپ تۇرعان سياقتى. پىشەنمەن قوسارلانا كۇندە باستان كەتپەيتىن ويلار دا تاپ وسى مينۋتتە تاعى دا تىزبەك-تىزبەگىمەن شۇباتىلدى.

...بۇل پىشەن قويعا، قولدا قالاتىن سيىرعا، جەگەتىن، مىنەتىن كولىككە جەتىپ قالار، جەتپەسە دە ءبىر قارا كورسەتەر... جىلقىنى تومەنگى جايىق بويىنا تەبىنگە سالۋعا جاڭا بايباقتى قۇدالار مەن نۇرىش ءپاتۋعا كەلدى عوي.

بيىل قىس سيىردىڭ قولدا قانشاسى قالار ەكەن؟ شۇڭقىركولدىڭ بور ساتقان ساسايى مەن دۋانا بويىنداعى قۋ سيراق قىنىقتاردىڭ اسىراپ بەرۋگە سيىر الماعانى جوق. وسىمگە دە ءبىراز جاندىق كەتتى. قويدىڭ بويداعى مەن سۇبەلىسى اپشەننيكتىكى. اپشەننيك بولماسا نە ىستەر ەدىك؟ وندا مالدى تەپ-تەگىس ۇيشىككە ايدار ما ەدىك؟! ول ءۇيىڭ ورتەڭگىر ورىس تا ءبىر جەتى باستى جىلان. كۇز قوي الار كەزدە بازار نارقىن ءبىر كوتەرگەن ەمەس، بەس تيىن بولسا دا تومەن تۇسىرۋگە تىرىسادى. الا جازداي «كىش-كىشتەپ» باققان مالىڭدى كورىنە قاقىنان ارزان ساتاسىڭ. بىلتىر اينالاسى ەلۋ تيىننان ارزان الدى. بيىل قانشادان كەمىتەر الگى قوڭىر قاعازىن؟ قوي باسى ەلۋ تيىننان بولعاندا ءجۇز قويدان ەلۋ مانەت. مىڭ قويدان بەس ءجۇز مانەت. مىنە تەگىننەن تەگىن پايدا. ءبىر وزىمنەن ەكى ءجۇز ەلۋ مانەت پايدا الدى-اۋ ول ءۇيىڭ ورتەڭگىر. نىعىمەتتەن، قودانبايدان قانشا پايدا شىعاردى؟ باسقا بايلاردان قانشا قوي الدى، قانشا پايدا ەتتى دەسەيشى! الگى انا كەلە جاتقان اشىبەكتىڭ قولىنا ءبىر تۇسپەيدى-اۋ سول كوپ اقشاڭ مەن كوپ قويىڭ. بالەم سوندا ءبىر ءتاۋباعا كەلەر ەدىڭ!..

شۇعىل تاماعىن كەنەپ، ويىن قايتا جيناقتاعانداي بولدى.

...قۇداي اشىبەكتىڭ بەتىن اۋلاق ەتسىن. جاماندىق تىلەمەيىنشى، ورىس بولسا دا اپشەننيك سوعىلعانعا. «سامار مەن سارىتاۋعا مالدارىڭدى وزدەرىڭ اپارىڭدار. سەندەردىڭ دە ادىمدارىڭدى اشاتىن كەزدەرىڭ جەتتى» دەپ ىقىلاس دۇرىس ايتادى. ءوزىمىز مال ايداپ ۇيرەنۋ كەرەك... «مىنا كوك قۇتان نەگە موينىن سوزىپ ءجۇر تاڭ اتپاي»، — دەدى ول نۇرىشتىڭ وتاۋى جاقتان شىعا كەلگەن ءۋاليدى كورىپ.

وسىنشاما ويىن ءبولىپ جىبەرگەن ۋاليگە ىشىنەن كۇبىرلەپ الدە نەبىر «كۇپىرلىك» ءسوزدى بىلش ەتكىزدى دە، حاجى ۇيگە كىردى. ول كەبىسىن شەشىپ، تورگە جەتىپ ۇلگەرگەنشە ىزىمەن ۇزىن ءۋالي دە ەسىكتەن بۇگىلە كىرىپ وشاق ورنىنا جەتەر-جەتپەس شامادا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

شالىنىڭ سوڭىنان نامازىن وقىپ ءبىتىرىپ، قازا قالعان بىرەر پارىزىن وتەپ بولعان ايتولىش ەرتەمەن كipگەن ۋاليگە قاراپ:

— شىراعىم-اۋ، بويشاڭ قاينىم، سەن نە قىپ ءجۇرسىڭ تورعاي توبەگە كەلمەي؟ — دەپ اۋزىن سىلپ ەتكىزدى.

نۇرىشپەن اقىلداسىپ، ايتار ءسوزىن ىقشامداپ، جات ساباقتاي ازىرلەپ العان ءۋالي:

— كوك اتتى ءمىنىپ كەتكەن حاكىمدى باقى قۋىپ جەتىپ سويىلمەن سوققان كەزدە قايىرىلا بەرىپ اتىپ كەتىپتى. اتىپ كەتىپتى... قاسقا ايعىر سەسپەي قاتىپتى. باقى كەسكەن تومارداي دومالاپ قالىپتى، دومالاپ قالىپتى. جانۋار ءسويتىپ قازا تاپقان، قازا تاپقان. باشەكەڭ كولىنىڭ سىرتىندا قالەندى ۇستاپ كەتكەن حاكىمدەر، قالەندى ۇستاپ كەتكەن حاكىمدەر... — دەي بەرىپ ەدى، شۇعىل ادەتىنشە جان-جاعىن قارمانا قالدى.

— موينىڭ سورايىپ، سەن نە جۇتىپ ەدىڭ سونشاما قىلعىنعانداي؟ قاي حاكىم؟ قاي قاسقا ايعىر؟ سەن بۇگىن قوتان كۇزەتىپ پە ەدىڭ؟ الدە ەل قىدىرىپ كەلدىڭ بە، ەسالاڭ دۋانالار سياقتى؟ — دەدى كوزى تىكەندەي قادالىپ.

ونىڭ شوقشا ساقالدى تومەنگى يەگى شوشاڭ ەتە ءتۇستى دە، كىشكەنە كوزدەرى قولامتا تارىزدەنىپ كەتتى.

— مەن بۇگىن اۋىلدا بولدىم. اۋىلدا بولدىم. الاكولەڭدە امانقۇل كەلىپ ايتىپ كەتتى، ول جىلقىشىلاردان ەستىپتى...

— نەنى ەستىپتى، نەمەنە بولىپتى؟ ول قاي قۇداي مەنىڭ ايعىرىما كوزىن الارتقانداي؟ — دەدى حاجى ءتۇيىلىپ.

ءۋالي قايتادان باستاپ، امانقۇلدىڭ ايتقانىن قىسقارتىڭقىراپ، قينالسا دا ءتۇسىندىرىپ ايتىپ شىقتى.

— قاسقا ايعىر سەسپەي قاتقانشا امانقۇلىڭ دا، سەن دە، نۇرىشىڭ دا — ءبارىڭ دە نەگە سەسپەي قاتپايسىڭدار، ءا؟ شاقىر، انا مىرىقتى. ءبارى سونىڭ ءىسى. ايعىردى مىنگىزىپ ساياق قاراتىپ، تاپقان اقىلىن قاراشى ميعۇلانىڭ؟! بەس مالدىڭ باسىن قوساقتاي الماي، ەتىگىنىڭ جۇلىعىن جالاپ جۇرەتىن ناعاشىسى جاباعى عوي ول مىرىقتىڭ! (جاباعى سەنىڭ توركىنىڭ عوي دەگەندەي ول مۇقاتا، ەزۋىن تىرجيتىپ ايتولىشكە قاراپ قويدى). مەنىڭ كوزىم تىرىسىندە بۇلاي ەتەدى، بۇل جامان ەرتەڭ مەن ولگەن كۇنى بار مالىن ايداعاننىڭ الدىنا، تىستەگەننىڭ اۋزىنا سالىپ بىتىرەدى، — دەپ شۇعىل بار اشۋىن بالاسىنان الا تىستەندى. «بارىنە دە مويىنسۇندىم» دەگەن جانشا، كوزىن جۇمىپ، موينىن قازداي ءيىپ قالعان ەستىگەنىن ايتقانىنان باسقا جازىعى جوق ءۋالي ۇيدەن شەگىنىپ شىعىپ نۇرىشتى شاقىرۋعا كەتتى.

— و، جاساعان! — دەدى ايتولىش كەمپىر. ءۋالي ۇيدەن شىعىسىمەن. — ات ءۇشىن قۇدايعا ءتىلىڭدى تيگىزىپ، بالاڭدى قارعايسىڭ. مالى قۇرىسىن، مالى قۇرىعىر. «توبا!» دە، حاجى، «توبا!» دە.

شۇعىلدىڭ اشۋىن قۇدايدىڭ اتىمەن، ارۋاقپەن بوگەپ، جۇمسارتىپ ادەت العان كەمپىر «داۋىلدىڭ» بەتىن بالاسىنان باسقا جاققا بۇرۋعا، «جازمىشقا جابۋعا» تىرىستى.

— بىرەۋدىڭ ازاماتى كەتىپ، بىرەۋدىڭ باسىنا قايعى مەن بەينەت كەزدەسىپ جاتقاندا، حاجى-اۋ، بۇعان دا شۇكىرشىلىك ەتسەيشى. پالۋان قاينىم دا، نۇرىش تا قاس قىلىپ ىستەمەگەن شىعار. قازا مەن بەينەت قايدا جوق؟!

كەمپىرىنىڭ ءسوزى اسەر ەتتى مە، الدە باسقا سەبەپ بولدى ما، بولماسا ايلالى ءبىر سۇمدىق ءىس ەسىنە ساپ ەتتى مە — ايتەۋىر بۇل جولى شۇعىل تەز باسىلدى. ول ءسال ويلانىپ قالدى دا، ءجۇزى بىردەن ەكى جادىراپ، ءتىپتى وڭ قاباعىنىڭ ءۇستى كۇلكى شىرايىن بەرگەندەي بولدى.

موينىنا سۋ كەتكەن ادامشا ەكى يىعى سالبىراپ، ءتۇسى بوزارىپ، ايىپتى بالاداي اياعىن ەپتەپ باسىپ ۇيگە كipگەن نۇرىشقا ول:

— ساعاعا بارىپ قايت. شوقىنشىق حاجىنىڭ اۋلىندا نە بولىپ جاتقانىن ءوز كوزىڭمەن كورىپ، ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىپ كەل. ال سەن، ءۋالي، امانقۇلدى تاۋىپ ال، تەز كەلسىن. جىلقىنى وزدەرىڭ قاراڭدار، مەن ونى قىزىلۇيگە، اتتاردىڭ ارتىنان قۋدىرىپ جىبەرەمىن، — دەدى.

نۇرىش قۋانىپ كەتتى. ول وزىنە دە جەردەن الىپ، جەردەن سالىپ ۇرىسىپ، ءۇي-ىشىن دە تاس تاباقتاي قاعىستىرار-اق دەپ ويلاپ كەلگەن، ال قاھارلى اكە وعان قاباعىن ءتۇيىپ، داۋسىن كوتەرمەدى. ءبىراق مۇنىڭ سەبەبىن ول ىشتەي تۇيە قويدى: اكەسىنىڭ اشۋ ءزىلى كامىل-اق باسقاعا اۋعان. ول ءبىر ادامعا شۇيىلگەندە باسقانى ۇمىتىپ كەتەتىن. شۇيىلگەن ادامى ءقازىر الدىندا جوق، سوندىقتان ول، ءسوز جوق ءوز ويىنىڭ قۇشاعىندا...

— جاقسى، كوكە، جاقسى، — دەدى، نۇرىش ءجۇزى جادىراپ ءتۇسىپ. — ءوزىم بارىپ ءبارىن دە بىلەيىن. بۇلىكشى ءجۇنىستىڭ نە ءبۇلدىرىپ جاتقانىن ءوز كوزىممەن كورىپ قايتايىن. قۇدايدىڭ بيلىگىمەن سايلانعان اكىمدەرىنە قول كوتەرگەن ادام كىمدى وڭدىرادى دەيسىڭ. سوعان ارقا تاڭىپ انا تەگى جارىماعان كەدەي تۋىسقاندارى قارا بۋرانىڭ كوزىن اعىزىپ جىبەرگەن. بۇلاردان ءالى ونان دا زورىن كۇتۋگە بولادى...

ءوزى دە ىشىنەن ءتىسىن قايراپ وتىرعان شۇعىلعا بۋرانىڭ كوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ بالاسى اكەسىن تاعى ءبىر قايراپ ءوتتى. بۇدان دا شۇعىل ەشنارسە دەي قويمادى.

ءۋالي دە، نۇرىش تا ۇلكەن ۇيدەن تەز شىقتى. ەرتەڭگى شايعا اينالماستان ءبىر-بىر توستاعاننان ايران ءىشىپ الدى دا، ەكەۋى دە اتتارىنا ەرلەرىن جەدەل سالدى.

ولار ۇيدەن شىعىسىمەن:

— سەن نە دەدىڭ؟ توبا قىل، شۇكىرشىلىك ەت، دەدىڭ بە؟

مىنا بۇلىنگەن ەل مالىڭدى قاسقىرداي تالاپ، كۇندە ءبىر پالەسىمەن جانىڭدى جەگىدەي جەپ جاتقاندا سەن كەز كەلگەنىنە توڭقاي دا بۇعا بەر، ولار سۇعا بەرسىن دەيسىڭ عوي، ءا؟ — دەپ شۇعىل ەندى كەمپىرىنە ەجىرەيە قالدى.

— وي، توبا! ەندى زىكىر ءتىلىن ۇمىتىپ، قارتايعاندا، قايداعى ماكرۋ سوزدەردى ايتاتىن بولدىڭ با؟ بالا بار، كەلىن بار، حاجى، ساعان نە بولعان. مىنا ءسوزىڭدى مەنەن باسقا ەشكىم ەستىمەي-اق قويسىن. ولسە ءبىر تاي ءولدى، مال باس ساداعاسى، شۇكىرشىلىك ەت، قۇداي بەرگەنىنەن جاڭىلماسىن. انا بالالارىڭ مەن نەمەرەلەرىڭنىڭ تىلەگىن تىلەپ، سولاردىڭ تىرشىلىگىن سۇرا. دالاداعى انا ەحلاسجان مەن نارتايدىڭ تىرشىلىگىن سۇرا، — دەپ ايتولىش ۇنەمى شۇعىلدى باسا سويلەيتىن، قاتال تىزگىنىن تەجەي وتىراتىن ادەتىمەن. ايتولىش وتە بايسالدى جانە اسا سابىرلى كەمپىر ەدى. كىشىرەك كەلگەن شاعىن دەنەلى، پىسىق قيمىلدى، شۇڭگىلدەۋ، تەسە قارايتىن وتكىر كوزدى، ءارى اشۋشاڭ، ءارى ءتىلدى شۇعىلعا قاراعاندا ول ءتىپتى باسقاشا ەدى.

ونىڭ مىنەزىنە كەلبەتى دە ساي كەلگەن؛ ءالى ەڭكەيمەگەن، ۇزىن بويلى، ءىرى دەنەلى، ات جاقتى، جاسىندا سۇلۋ بولماسا دا، قايراتتى، ۇستامدى، اقىلدى بايبىشە اتانعان-دى. ءقازىر تەك ءبىر كەزدەگى تىعىز ەتتەن ارىلىپ ەكى جاق سولپىلانا باستاعان، كوز نۇرى ابدەن جوعالىپ بىتپەسە دە كىرەۋكەلەنىپ، بۇرىنعى قايرات وتى بىرتە-بىرتە ءسونىپ بارا جاتقان قولامتاداي بوزعىلت تارتقان.

جاراتپاعان ادامىنا جىلانشا ءتىلىن قاداپ الاتىن شۇعىل ءقازىر ەجىرەيە قاراعان كۇيى ايتولىشتى قالاي دا مۇقاتۋ ءۇشىن ونىڭ ءمىنىن ىزدەدى. ءمىن تاپقىشتىعى مەن قيقار ءتىلى سول ايماققا ءمالىم شۇعىلدىڭ تەڭەۋىنىڭ كوبى يت پەن قۇستان، باقا مەن شاياننان كەلەتىن. جولدى — «قۇلاعىن ايىرعان تازى»، ءۋاليدى — «كوكقۇتان»، باقىنى — «ەسەك قۇلاق»، قويشىسىن — «مىسىق مۇرىن»، بالاسىن — «مىرىق» دەپ، مۇنان باسقا تالاي ادامعا ات قويىپ، ايدار تاققان شۇعىل ەندى كەمپىرىن دە اجۋالاپ كەمىتپەكشى بولدى. ول الگىدەن بەرى سالىقشىلاردىڭ قولىندا كەتكەن اتتاردى قالاي قايىرىپ الۋدى، ولگەن قاسقا ايعىر ءۇشىن «ەسەك قۇلاق» باقىنى يتتەي قىلىپ قۋىپ، كوشىرىپ، قاڭعىرتىپ جىبەرۋدىڭ امالىن، دۇنيە پالەنىڭ تۇپ-توركىنى بولىپ وتىرعان اناۋ جۇرتقا كونبەيتىن بۇزىق ءجۇنىستى قالاي مۇقاتۋ جولىن ويلاپ وتىرعان. وسى جايدى بىلمەي، «شۇكىرشىلىك ەت!» دەپ اقىلدى بولا قالعانىن قارا مۇنىڭ؟! دەپ ويلادى دا، ول كەمپىردى ابدەن ءتىل قايىرماستاي ەتىپ ماسقارالاپ تاستاعىسى كەلدى. وسى مينۋتتە ونىڭ كوزىنە ەڭ كۇشتى جاۋى ايتولىش قانا بولىپ كورىندى.

— تاپتىم، تاپتىم! — دەدى ول بويى ۇزىن كەمپىرىنە تومەننەن جوعارى قاراپ جاقىنداي ءتۇسىپ. — سەن، سەن بە، سەن... — نەنى «تاپقانىڭ»، نە ايتايىن دەگەنىن ۇعا الماعان ايتولىش ەكى كوزى مىستاندىقپەن سىعىرايا قالعان شالعا اڭ-تاڭ بولىپ قاراي قالدى.

— تاپتىم! سەنىڭ نەگە ۇقسايتىنىڭدى تاپتىم. سەن بە، سەن... سەن اۋماعان ءبىزدىڭ الا ساۋلىقسىڭ! قوي وڭعا جايىلسا، ول سولعا كەتەدى. ءقازىر سيىرعا ەرىپ كەتەتىندى شىعاردى. قايىرايىن دەسەڭ — تانىعان ادامشا كوزى بوز بىلامىقتانىپ تۇرىپ الادى. سولپيعان ءسۇدىنى تاپ سەنىڭ ءسۇدىنىڭ سياقتى. كوزى دە سەنىڭ كوزىڭدەي، ءاپپاق نوعالا جاۋىپ كەتكەن. جانە ەڭ عاجابى: ميىنا تۇك كىرمەيدى-اۋ، تۇك كىرمەيدى. ايداساڭ وزىڭە قاراپ «ءما، ءما، ءما!» دەپ سوزىپ ماڭىراپ تۇرىپ، شورىلداتا باستايدى.

«قارتايعان سايىن ادام ابدەن ەستەن ايىرىلادى دەۋشى ەدى. ولاي دەيىن دەسەم، الپىسقا كەلگەنشە ءالى اتقا قارعىپ مىنەدى، سويلەسە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى» دەپ ويلاپ، كەمپىر شالىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ تۇردى دا:

— مەيلى، مەنى نە دەسەڭ ول دە، بولارىم بولىپ، بوياۋىم سىڭگەن. ايتەۋىر، باسقاعا ورىنسىز تيىسپەسەڭ بولعانى، — دەپ اقىرىنداپ ساباداعى قىمىزدى پice باستادى.

قوڭسى-قولاڭى كوپ شۇعىل اۋلىنا بۇل ۋاقيعا تەز تارادى؛ قاۋداندى جەرگە ءتيىپ اينالا شارپىعان وتشا، ول توڭىرەككە دە تۇسكە شەيىن جايىلىپ بولدى. ءبىراق باقىنىڭ ايەلى شۇيكەگە جۇرت تەك قاسقا ايعىر جونىندە عانا ايتتى، باقىنى اۋزىنا دا العان جوق.

تۇسكى سۋسىنعا كەلگەن پىشەنشىلەر باستارىن شايقاسىپ:

— بۇل سۇمدىق ەكەن. ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا ەكى اتتىڭ جانە قاسقا ايعىردىڭ شىعىن بولعانى!

— ات بولعاندا قانداي اتتار دەسەيشى! الدىنا قارا سالمايتىن قاسقا ايعىر مالدىڭ قۇتى ەدى جانۋار!

— قارا كوك ات شە؟ قاسقا ايعىردان كەم بە ەكەن؟ قاراگەر جورعا وڭىردە ءبىر عانا ءوزى ەدى.

— وي ۇشەۋىنىڭ دە مىناسى قالاي دەيتىنى جوق. ءاي، مۇنى قايىرىپ بەرەر مە ەكەن، الدە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتە بارا ما؟ الگى انا ءمىنىپ كەتكەن ەكى اتتى ايتامىن!

— حاجىگە باس سالعانى ما بۇلاردىڭ؟ ويازدا مىقتى بالاسى بار شۇكەڭدى بۇلاي ەتكەندە، باسقانى سيراعىمەن ءۇيىتىپ جەيدى عوي بۇلار، — دەپ جاتتى.

ال، تۇسكى قوي ساۋاتىن ەكى ايەل، قوزىلاردى كوگەندەپ جاتىپ اڭگىمە ەتتى.

— وسى ەركەكتەر دە قىزىق قوي. اتتان جىعىلىپ ەسسىز-تۇسسىز ارعى بەتتەگى باتىر حاجىنىڭ ۇيىندە ءولىم حالىندە جاتقان ەرمەكتىڭ اكەسىن اۋىزعا دا المايدى. حاجىنىڭ ىرىسى كەتەتىندەي ءبارىنىڭ تامسانىپ، تاڭدايىن قاققاندارى باياعى ءبىر ايعىر، — دەدى جاسى ۇلكەندەۋ سارى بۇجىر ايەل.

— سۇيەگىن قاشان اكەلەدى ەكەن سورلىنىڭ؟ شۇيكە جەڭەشەم دە ءبىر باقىتسىز ادام ەكەن، — دەپ پىسىقتاۋ كەلگەن قارا كەلىنشەك كۇنى بۇرىن بال اشا سويلەدى.

— جاعىڭ قارىسسىن سەنىڭ، اۋزىڭا ءبىر جاقسى ءسوز تۇسپەيدى-اۋ ولە-ولگەنشە. قايداعى جاماندىقتى ايتىپ كۇنى بۇرىن قارا قارعاشا قارقىلدايسىڭ دا تۇراسىڭ. پالۋان قايناعام جازىم بولىپ، شۇيكەنى شيەتتەي قوس جەتىممەن جەسىر قالدىرعاندا ساعان نە تۇسەدى؟ كورىپ كەلگەن ادامداي سويلەيسىڭ ءتىپتى. پەرىشتە جازىپ قويسا قايتەسىڭ ءسوزىڭدى، پەرىنىڭ قىزى، — دەپ سارى بۇجىر ۇرسىپ تاستادى.

قارا كەلىنشەك ونىڭ ءسوزىن كەك تە تۇتقان جوق، ءوز ايتقانىنان قايتقان دا جوق.

— ەسسىز، ءتىلسىز جاتقان ادامنىڭ قاتارعا قوسىلعانىن كورىپ پە ەدىڭ، جەڭەشە-اۋ؟! كەيدە ءتىپتى بالا سياقتى سويلەيسىڭ. قاشاعاندى قۋامىن دەپ اتتان ۇشىپ تۇسكەن كەربەز شەشەيدىڭ بالاسى بىلتىر ءتىل تارتپاي كەتكەن جوق پا؟ الدە پالۋان قايناعاڭىزدىڭ ەكى جانى بار دەپ ويلايسىز با؟

— ول بيشارانىڭ موينى ءۇزىلىپ كەتتى عوي.

— ە، مۇنىڭ قاي جەرى ۇزىلگەنىن قايدان بىلەسىڭ. امانقۇل «وزىنە دە وق تيگەن شىعار» دەپتى، كىم بىلەدى، قاي جەرى ءۇزىلىپ، قاي جەرى جۇلىنىپ قالعانىن. «جارلىنىڭ جالعىزىنا ءبورى ءوش» دەگەندەي، اجال دا بىرەۋدىڭ جالعىزىنا، ءجا بىرەۋدىڭ بار سەنگەنىنە ۇشىراي كەتەدى، — دەدى قارا كەلىنشەك.

— امانقۇلىڭ قۇرىسىن، كەلدى عوي انە، سۋايتىڭ. وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي ەتىپ، ەلدىڭ و شەتى مەن بۇل شەتىندەگىنىڭ ءبارىن جۇرتتان بۇرىن سول ەستيدى، — دەدى سارى ايەل.

— امانقۇلىڭ... سۋايتىڭ... دەپ، مەن ءبىر موينىنا قارعى تاعىپ قويعانداي، — دەدى كەلىنشەك باقىنىڭ ۇيىنە كىرىپ بارا جاتقان امانقۇلدى كورىپ: — امانقۇلدىڭ وزىنەن سۇراۋ كەرەك، — دەپ كەلىنشەك شۇيكەنىكىنە قاراي بەتتەدى.

— ويباۋ-اۋ، قوي كەلىپ قالادى عوي. امانقۇلدى كورىپ ەسىڭ شىعىپ كەتتى مە؟

— جەڭەشە، توپالاڭ تيگىردى سەن كوگەندەي تۇر. ادام ءولىپ جاتقاندا قوي قايدا بارار دەيسىڭ... مەن پالۋان قايناعانىڭ جايىن انىقتاپ ءبىلىپ كەلە قويايىن.

— جاڭا عانا قوس وبانىڭ تۇبىندە بيەمدى ارقانداي سالىپ، كوز شىرىمىن الدىرۋعا جانتايا كەتىپ ەدىم، ىزگە تۇسكەن اڭشىداي. ۋالەكەڭ دە ايتەۋىر سورايىپ، قايدا قيسايساڭ دا ۇستىڭنەن شىعا كەلەدى. «حاجى شاقىرىپ جاتىر» دەيدى. حاجى مەنى قايتەدى، ساعىنىپ قالىپ پا سونشاما! نەگە شاقىرعانىن مەن ءبىلدىم، جۇنىستىكىنە جىبەرەيىن دەيتىن شىعار باقى اعامدى الىپ كەلۋگە. ارىستانداي ادامنىڭ اتتان قۇلاپ ەسىن جيناي الماي جاتقانى وڭاي ەمەس. ءبىراق باسىن كوتەرسە باقى اعامنىڭ ءوزى دە كەلمەي مە، — دەدى امانقۇل باقىنىڭ ۇيىنە كىرگەن بويى، ايەلمەن امان-ساۋ سۇراسپاستان.

شۇيكە اڭ-تاڭ بولىپ ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى، ءبىراق سوزىنە ابدەن تۇسىنە المادى. ايەلدىڭ قاسىندا تۇرعان جەتى جاسار قىز «باقى اعام باسىن كوتەرسە ءوزى دە كەلمەي مە؟» دەگەن سوزگە ۇرەيلەنە ءتۇستى. بۇل ەسى كىرىپ قالعان قىز بالا ەرتەدەن كەشكە دەيىن مال ساۋۋدان قولى بوسامايتىن شەشەسىنەن كورى اكەسىنە كوبىرەك ەركەلەپ، ۇيگە كەلگەندە ونىڭ الدىنان تۇسپەيتىن ەدى. كەشەدەن بەرى ول ساياق ىزدەپ ۇيىنە قايتپاعان باقىنى الدەنەشە رەت جوقتاعان-دى. تۇندە كوپكە دەيىن ۇيىقتاماي، ءدۇبىر شىقسا «كوكەم كەلە جاتىر» دەپ ەلەگىزىپ شىققان-دى.

— سۋىلداق قاينىم-اۋ، سەن نە دەپ وتىرسىڭ، ءبىزدىڭ ۇيدەگى مە اتتان قۇلاعان؟ الدە مەنىڭ قۇلاعىم قاتە ەستىپ تۇر ما؟ — دەدى ايەل كوزىن قاتتى-قاتتى جىپىلىقتاتىپ.

— جەڭەشە، ەشتەمە ەمەس. سەن، مۇقىم، ۇرەيلەنبە. اتتان قۇلاعان كىسىنىڭ ءبارى مەرتىگە بەرەدى دەيمىسىڭ. ءبىر قازاق اتتان كوپ قۇلاسا مەندەي-اق قۇلار. الىگىندە دە قىردا بيەمە مىنە بەرگەندە ەرى اۋىپ كەتىپ، وڭ جامباسىمنان جالپ ەتپەسىم بار ما! جەڭەشە، كۇن ىستىق ەكەن، مۇقىم، ءتىلىم اۋزىما سيماي كەتتى. كەزەرگەن ەرىندى جالاي-جالاي قىزىل شاقا قىلاتىن بولدىم، ءبىر ءسىمىرىم شالابىڭ بولسا، مۇمكىن سالقىن ايرانىڭ دا بار شىعار، بەرشى، — دەدى امانقۇل.

ول باعاناعى ۋاليگە: «باقى ەسسىز-تۇسسىز جاتىر دەيدى. ءالى تىلگە كەلمەگەن كورىنەدى. ادام بولماس بىلەم، ءسىرا»، دەپ سىرلاپ، بەزەپ اسىرىپ ايتقان ءسوزىن ەندى جايماشۋاق قاتەرسىز اڭگىمەگە اينالدىردى.

— قايداعى اتتان؟ قاي جەردە قۇلاپتى؟ و، جاساعان ءتاڭىرى! كەشە سول قارا قارىن تيگىر ساياقتى ىزدەيمىن دەپ جوققا سابىلىپ، ۇيدە تۇرمادى. بۇگىن مىناۋ ەندى... ولەدى ول سورلى جىلقى، جىلقى دەپ، ولەدى...

ايەل زارلانا باستادى. ونىڭ ۋايىمى ورىندى بولسا دا، امانقۇل اسا نازار سالماعان بولدى. ول بەرگەن شالاپتى دەم الماي جۇتىپ ورتالادى دا، توستاعاندى شايقاپ-شايقاپ جىبەرىپ قايتا ءىشتى. كوك ىرمەك سۇيىق شالاپ توستاعانعا جۇعار ەمەس، ءبىراق امانقۇل توڭكەرە كوتەرىپ مۇقياتتاپ، سارقىپ ءىشىپ بولىپ، اياقتى جەرگە قويدى. سونسىن تامسانىپ، اۋزىن سيپادى؛ قارا سىزاتتانىپ شىعىپ كەلە جاتقان جىڭىشكە مۇرتتى سول قولىمەن شيىرشىقتاي ءتۇستى.

— جەڭەشە، ەشتەمە ەتپەيدى، — دەدى ول ايەلگە سەنىمدى تۇردە. ءسويتتى دە ءبىر تىزەرلەي ورنىنا كوتەرىلە ءتۇسىپ: — قۇداي اجالعا سابىر بەرسىن، نە قىلۋشى ەدى. باقى اعامداردىڭ جەلكەسى كۇجدەي، بالتىرلارى مىنا مەنىڭ سانىمنان جۋان، اناۋ-مىناۋ سۇرىنگەنگە مايىسا قوياتىن دوڭبەك ەمەس. كەشە قاسقا ايعىرعا ءمىنىپ الىپ جىلقىدان شىعا بەرگەندە كۇجىلدەتىپ ءبىر جونەپ بەردى دەيمىن، مۇقىم. ازىرەت اليدەن كەم ەمەس! پا، شىركىن، قاسقا ايعىردىڭ اياڭ باسۋى-اي! جەردى ءدۇمپ-دۇمپ ەتكىزەدى. تاس كەزدەستى بار عوي تۇياعىمەن جەمىرىپ جىبەرە مە دەيمىن، مەن ارتىنان كوزىم تالعانشا قاراپ تۇردىم. ىشىمنەن ويلاپ قويامىن: ساياق ۇستاۋشىنىڭ ءبىرى عايىپتان تايىپ، باقى اعامنىڭ قولىنا تۇسسە قايىستاي يلەر ەدى. كارىنە ءمىنىپ كەتكەن. ارۋاعى بار، قۇداي بىلەدى، قارسى كەلگەن جاننىڭ ۇرەيى قالارلىق ەمەس... سول جۇنىستەردىڭ قىستاۋىنا بارعاندا نۇر-اقاڭنىڭ جۇيرىك قاراكوك اتىن ءبىر سولدات ۇستاپ ءمىنىپ كولبەڭدەي بەرسە كەرەك. باقى اعام اقىرعان ەكەن، سولدات قاشا جونەلگەن كورىنەدى. قاسقا ايعىردان قىل قۇيرىقتى حايۋاننىڭ قۇتىلىپ كەتەتىنى بار ما، قۋىپ جەتىپ سولداتتى كوك جەلكەدەن قۇرىقپەن پەرىپ جىبەرگەندە قۇرىق ارقاسىنداعى اسىنعان مىلتىعىنا ءتيىپ شارت ۇزىلگەن. ەكپىنمەن اسىپ كەتىپ، ەندى ورالىپ قۇرىقتىڭ قولىنداعى تۇتامداي سىنىعىمەن سوعامىن دەگەندە سولدات قايىرىلا بەرىپ «مۇنىڭ اتىن ولتىرەيىن، ايتپەسە قۋىپ جەتىپ وزىمە جازىم قىلار» دەپ، قاسقا ايعىردى قاق شەكەدەن اتقان. ايعىر وماقاتا قۇلاپتى دا، باقى اعام قارعىپ كەتەمىن دەگەندە اياعى ۇزەڭگىدەن شىقپاي قالىپ، ايعىرمەن بىرگە ءوزى دە ۇشىپ تۇسكەن. ازداپ ەسەڭگىرەپ قالىپ، كەشە بەكەيدىڭ ۇيىندە قونىپ قالسا كەرەك، ءقازىر ونى ءوزىم بارىپ الىپ كەلەمىن. حاجى، ءداۋ دە بولسا، مەنى سوعان شاقىرعان بولار، ءسىرا، — دەدى ول.

امانقۇل ايەلدى جۇباتۋ نيەتىمەن ەستىگەنىن جۇقالاپ جانە بۇرىڭقىراپ ايتتى. ءبىراق «سۋايت قاينىم» دەپ ات قويىپ، سوزىنە ونشا ماعىنا بەرە قويمايتىن شۇيكە بۇعان نانبادى.

— ول ولەدى، ءتۇبى ونى جىلقى قۇرتادى. ايعىردى اتقاندا وعان دا وق ءتيىپ، مەنەن جاسىرىپ تۇرسىڭدار... — دەپ جىلاي باستادى.

شەشەسىنە ءبىر، امانقۇلعا ءبىر قاراپ ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن كىشكەنە قىز باقىرىپ قويا بەردى.

— جەڭەشە، وتىرىك ايتسام، قاتىنسىز قارا اتان وتەيىن. ءبىر ءتۇيىر قوسپاسى جوق. سۇلەيمەن ايتتى، مەن ەستىدىم. ايتقان تىلدە، ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، — دەپ قارعاندى امانقۇل.

ءبىراق ءۇي ءىشىنىڭ قوبالجۋى باسىلا قويمادى. جالعىز-اق ءتورت جاسار دومالاق قارا بالانىڭ بۇل اڭگىمەمەن ءىسى بولعان جوق، بوساعاعا تامان وتىرعان كۇيى، قولىنداعى اسىعىن ەسىكتىڭ قاق كوزىندەگى تاپتالىپ اقتاقىر بولعان جەرگە شيىرىپ ويناي بەردى. ونىڭ جىرتىق، ەسكى بوز كويلەگىنىڭ استىنان شاڭ-توپىراققا بىلعانعان ءسابي دەنەسى تۇتاس كورىنىپ تۇر. كۇندە كورىپ جۇرگەن كىر كويلەكتى شۇيكەنىڭ جىلاعانىنا، كىشكەنە قاباعى تىرىسىپ كوزىن ۋقالاعان قىزعا دا بوگەلمەستەن امانقۇلدىڭ كوزى ەسىكتىڭ الدىندا وتىرعان بالاعا توقتادى. بىرەر مينۋتتاي ول بالانىڭ دەنەسىن تۇتاس قامتىپ: ءسال تالتاقتاۋ كەلگەن توپ-تولىق بۇتىنا، شالقاق بىتكەن كەۋدەسىنە، قالقيعان قۇلاعىنا تاڭقالعانداي باسىن شايقادى. ول بالانى كەلگەن سايىن قولىنان تۇسىرمەي كوتەرىپ، ءجيى ويناتىپ جۇرسە دە بايقاعان جوق ەدى، ءقازىر ءبىرىنشى رەت: «اۋعان جوق باقى-اعام. ءبىراق بەت الپەتى باسقاراق، شۇيكەگە جاقىن. دەگەنمەن اۋعان جوق. كوزى دە قوي كوز، تاپ اكەسى!» — دەدى ىشىنەن.

4

بارقىن تاۋى دەيتىن ۇلكەن جون-دى. جوننىڭ شالقار كولىنە تونگەن شوقتىعى بىپ-بيىك تە، ال ونىڭ شىعىسقا قاراي كولبەگەن سىلەمى جايىن قۇيرىقتانىپ بارىپ قىر-قاباقتى دوڭەسكە اينالىپ كەتەدى. ءومىر، تولەس اتاناتىن سول تاۋداعى اۋىلداردىڭ قىس قىستاۋى تاۋدىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا ەدى دە، جاز جايلاۋى كۇنگەي بەتىندەگى قارامەكتەپ دەيتىن جەردە بولاتىن.

تاۋدىڭ باۋىرىن، ءۇستىن قۇجىناتا شومەلە سالعان شۇعىلدىڭ تورت-بەس ماشينالى پىشەنشىلەرىنەن اسىپ توياشتار سول قارامەكتەپكە قاراي بەتتەدى. امانقۇلدان: «وق قاق ماڭدايدان تيگەن كورىنەدى، قاسقا ايعىر تاباندا قاتىپتى، باقى دا ادام بولماس، ءسىرا، ەسسىز-تۇسسىز جاتىر ەكەن» دەپ ەستىگەن پىشەنشىلەر — «باقىعا دا وق تيگەن شىعار» دەپ جورىپ قويىپ ەدى، ءقازىر مىنا ولىكتى اكەلە جاتقانىن كورگەننەن كەيىن، ولار ەگجەي-تەگجەيىن سۇراماي-اق، «باقى ورىستىڭ وعىنان ۇشتى» دەپ تاراتتى. اربا اۋىلعا جەتكەنشە دە جۇرتتىڭ باسى قۇرالىپ، بۇرىن-سوڭدى «اتىپ ولتىرگەندى» كورمەگەن، ءتىپتى ەستىمەگەن حالىق قىرداعى مالدان، پىشەننەن شۇباپ اۋىلعا اعىلدى دا، ال قاز-قاتار قونعان قالىڭ ۇيلەردەن ايەل مەن بالا، شال مەن كەمپىرلەر ات باسى تىرەلگەن باقىنىڭ قاراشا ۇيىنە قاپتاپ كەتتى.

ءۇي ىشىندە شۇيكەگە قوسىلىپ بىرنەشە ايەلدەر زارلاپ ءۇن سالا باستادى، سىرتتا جۇرت جاعاسىن ۇستاپ، تاڭدايىن قاقتى.

— و، توبا! و زامان دا، بۇ زامان وققا ۇشقاندى دا كوردىك!

— اپىرىم-اي دەسەيشى! كۇنى كەشە ساپ-ساۋ ادام، بۇگىن مىنە، ارىستانداي سۇلاپ جاتقانى.

— قاي جەردەن ءتيىپتى وق؟

— شىراعىم-اۋ، مەن قايدان بىلەيىن قاي جەرىنەن تيگەنىن.

جۋۋعا سۇيەگىنە كىرگەن ادام ايتادى عوي، ءقازىر.

— الگى سۋايت امانقۇل اتتان قۇلاپتى دەمەپ پە ەدى؟

— امانقۇل باسى-قاسىندا بولدى دەيسىڭ بە، ول دا ەستىگەنىن ايتقان شىعار.

ولىكتى ۇيگە كىرگىزىپ، شۇيكەگە كوڭىل ايتىپ جىلاپ، كوزى قىزارىپ شىققان توياشتى سىرتتاعىلار قورشالاي ءتۇستى...

— توياش شىراعىم، باقى اعاڭ دۇنيە سالىپتى، ءتاڭىر يمانىن جولداس قىلسىن. جالعىز سەنىڭ اعايىنىڭ ەمەس، بارىمىزگە دە جاقىن، اقكوڭىل ادام ەدى. باسقا نە ايتامىز، — دەپ ەكى-ۇش شال قوسارلانا سويلەپ كوڭىل ايتىستى.

— وققا ۇشىپ ولسە ءشاھيت قوي. امانقۇل ماعان «اتتان قۇلاپ، ەسى اۋىپ قالىپتى» دەگەندەي قىلىپ ەدى، ول قاتە ەكەن عوي. وققا ۇشقانى جاقسى بولدى عوي، ءشاھيت قوي، — دەدى ءۋالي.

توياش ونىڭ سوزىنە توسىرقاعانداي بەتىنە جالت قارادى دا، ءبىراق اتتان قالاي قۇلاعانىن، قاشان جان ءتاسىلىم قىلعانىن ايتىپ جاتپادى.

— حاجى ۇيدە مە؟ نۇرىش قايدا؟ — دەپ سۇرادى.

— حاجى ۇيدە. نۇرىش تا جاڭا عانا كەلدى. ساعاعا بارىپ قايتتى، — دەدى ءۋالي شاپشاڭداپ، تۇتىقپاۋعا تىرىسىپ.

نۇرىم نە قىلارىن بىلمەي، ولىكتى كوتەرىسىپ ۇيگە كىرگىزگەن بويى، جىلاعان ايەلدەر مەن ۇرپيىسە قاراعان بالالاردىڭ ورتاسىندا قالىپ قويدى. ول توياش سياقتى شۇيكەگە كوڭىل دە ايتا المادى، زارلاعان ايەلدەردى جۇباتۋعا دا كىرىسە المادى؛ ەسەڭگىرەگەن ادامشا بىرىنە-بىرى جابىسىپ ۇرەيى ۇشىپ تۇرعان ەكى بالاعا قارادى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جەتىمدىككە دۋشار بولعان جەتى جاسار قىزى مەن تورتتەگى ۇلى ىرگەگە قاراي تىعىلا تۇسەدى؛ قيمىلسىز، ءۇنسىز، كيىمىمەن جاتقان بەتى جابىق اكەسىنە دە، ءۇن سالىپ جىلاعان اناسىنا دا ۇرەيلەنە قارايدى. جۇزدەرىندە قورقىنىش ارالاس تاڭىرقاعان ءپىشىن دە بار، ءومىردىڭ اششى-تۇششى تولقىنى شايقاماعان ەكەۋىنىڭ سەزىم دارياسى ءالى تۇنىق قالپىندا تۇرعان سياقتى، ءبىراق باستارىنا تۇسكەن اۋىر ءحالدىڭ زىلدەي سالماعىن جەتە سەزبەسە دە، اڭعارىپ قالعانداي؛ جۇرتتىڭ تەگىس قوبالجىعان دۇرمەگى اناسىنىڭ شاشىن جايىپ جىلاۋى، ماعىناسىن انىق بىلمەسە دە، ءمىردىڭ وعىنداي «ولىك» دەگەن ءسوز ەكەۋىن جۇرتتان ءبولىپ، قاۋىزداي جەرگە تىقسىرىپ، تىعىپ تاستاعانداي...

بۇرىن ولىكتى ءوز كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاپ كوتەرىسىپ، ونىڭ قايعىسىن جۇتقان جانداردى تاپ وسىنداي كوز الدىندا وتكىزبەگەن نۇرىم شىداي الماي سىرتقا شىعىپ كەتتى.

ول سىرتقا شىعا كەلگەندە نۇرىش پەن توياش بۇلاردىڭ جەگىپ كەلگەن ات-ارباسىنىڭ قاسىندا سويلەسىپ تۇر ەكەن. ۇيدەن بۋلىعىپ، تەرلەپ شىققان بويى ول ورامالمەن موينىن، ماڭدايىن ءسۇرتىپ، قارا بوركىن باسىنان الىپ بەتىن ءبىراز جەلپىدى دە، سويلەسىپ تۇرعانداردىڭ جانىنا كەلدى. نۇرىمنىڭ سالەمىن الىپ نۇرىش ونىمەن جاي عانا امانداستى، ءۇي ءىشىنىڭ امانشىلىعىن سۇراپ جاتپادى. ويتكەنى ول ۇلكەن ءۇي جاقتان شىققان اكەسىنىڭ بەلگىلى شاڭقىلداق داۋىسىنا قۇلاعىن توسۋمەن بولىپ ەدى. شۇعىلدىڭ ون قانات اق ورداسى ءجۇز ەلۋ قادامداي جەردە بولعانمەن جانە كۇننىڭ وتە ىستىق، بەسىنگە تونگەن ءۇن بۋارلىق تىمىرسىعىنا قاراماستان حاجىنىڭ ءسوزى قۇلاعىن تىككەندەرگە تولىق ەستىلىپ جاتتى. «ەرالى مەن سەرالىنىڭ قاسىنا كومبەكسىڭدەر مە؟..» دەگەن سوزدەر نۇرىمنىڭ دا، توياشتىڭ دا قۇلاعىنا انىق شالىندى. ەكەۋى بىرىنە-بىرى قارادى دا، بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىق ۇعىنعانداي بولدى. ەكەۋى دە: «باقىنى قاي جەرگە قويۋ تۋرالى... ونى ەرەكەڭ بەيىتىنە جەرلەۋگە رۇقسات بەرمەي جاتىر شۇعىل...» دەپ ويلادى. بۇل ويعا توياش تا، نۇرىم دا بىردەن كەلىسكەندەي بولدى. ويتكەنى «ەرەكەڭ بەيىتى» دەيتىن بەلگىلى اۋليە ورىن. بۇل ورىنعا اتاقتى ادامدار، اسا قادىرلى جاندار قويىلادى. ەرەكەڭ بەيىتىنە شۇعىل حاجىنىڭ تۇقىمىنان باسقالار ىرىكتەلىپ قانا اكەلىنەدى. ارينە، شۇعىلدىڭ بيلىگىنسىز ول جەرگە ولىك اپارۋعا بولمايدى... «سوندا ءبىز مىنا سورلى باقىنى قايتادان سوناۋ اقپان مولاسىنا الىپ كەتەمىز بە؟ كۇننىڭ شىجىپ، اسپاننىڭ جەرگە ءتۇسىپ تۇرعانى مىناۋ. بۇل قالاي بولدى ءوزى. الدە توەكەڭدى مۇندا تاستاپ، ءوزىم كەرى قايتامىن با؟ كوكەم نە دەر؟ دەپ ويلاندى نۇرىم. اكەسىنىڭ ايتىپ جاتقان اڭگىمەسىن تولىق ەستىگەن نۇرىش قيپالاقتاپ، ۇلكەن ءۇي جاققا قاراي بەردى.

— حاجىگە سالەمدەسىپ، بولعان جايدى اۋىزشا ايتىپ شىعايىق. باقى مارقۇمدى جەرلەۋ جايىندا نە اقىل ايتار ەكەن، ونى دا ەستيىك، — دەدى توياش نۇرىمعا. نۇرىم ونىڭ ءسوزىن ماقۇلدادى دا، ەكەۋى شۇعىلدىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى. اكەسىنىڭ ايقايىن ەستىپ وتىرعان نۇرىش مىنا ولىك ۇستىندە تاعى دا «اعايىن-تۋعاننىڭ كوڭىلىن قالدىراتىن ءسوز ايتىپ تاستاي ما؟» دەپ قىسىلىپ، ءبىراق ونى توقتاتارلىق شاماسىنىڭ جوق ەكەنىن ءبىلدى، سويتە تۇرسا دا امالسىزدان بۇل دا ۇلكەن ۇيگە بەتتەدى.

سوزىنەن دە، سۇستى تۇرىنەن دە، باق-داۋلەتى ورلەپ تۇرعان اتىنان دا ىعىپ ءبىر جان قارسى كەلمەيتىن حاجىگە بارىپ امانداسۋ، ونىمەن سويلەسىپ اقىلداسۋ توياشقا دا وپ-وڭاي بولمادى: كەنەت جۇرەكسىنۋ پايدا بولدى، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەگەندەي ءبىر السىزدىك سەزىم بيلەپ كەتتى، اياعىن زورعا باستى؛ ول جانىنداعى ادىمداي ۇمتىلىپ وزىنەن وزا تۇسكەن ءور مىنەز، بويشاڭ نۇرىمنىڭ باتىل پىشىنىنە جالتاق-جالتاق قارادى. ادەت بويىنشا قوس وتاۋلى ۇلكەن ءۇيدىڭ ارتىمەن اينالىپ كەلىپ، وڭ جاقتان كىرۋ كەرەك، ال بۇل ەكى ارا دا ەداۋىر جەر ەدى، سوندىقتان توياش وسى ەكى ورتادا وتەتىن بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە تولقۋىن باسىپ، ايتار ءسوزىن ساپتاپ، مىقتاپ ويلانىپ ۇلگىرەر-اق ەدى، ءبىراق ونىڭ الدە سورى، الدە باعىنا قاراي بولدى ما كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، شۇعىل ايقايلاپ سويلەگەن كۇيى ءۋاليدىڭ وكشەسىن باسا ۇيدەن شىعا كەلدى دە، قوتاندى كەسىپ بۇلارعا قارسى ءجۇردى. ۇيدەن شىققاندار مەن كەلە جاتقانداردىڭ ەكى اراسى اپشىرىلا ءتۇستى. ۇيدەگى ولىكتىڭ، ونىڭ زارلاعان ايەلى مەن بالاپانداي ءۇرپيىسىپ بوساعاعا تىعىلعان شيەتتەي جەتىم بالالارىنىڭ تۇرىنە قاتتى قامىعىپ، الدەنەگە ىشىنەن تىستەنگەندەي بولىپ شىققان نۇرىم شۇعىلدى دا، ونىڭ ءسوزىن دە قۇلاققا ىلگەن جوق؛ قاباعى قاتۋ، تۇنەرگەن پىشىندە قاراسۇر بەتى كۇننىڭ ىستىعىمەن ىشتەگى بەلگىسىز اشۋدىڭ بۋلىقتىرۋىمەن ودان ءارى قاراقوشقىلدانا ءتۇسىپ حاجىعا جاقىنداپ تا قالدى.

— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەدى ول بوگەلمەستەن، شۇعىلدىڭ قاسىنا جەتىپ كەلىپ.

— ۋاسسالام... ە...

— مىنا باقى تۋىسقانىڭىز ۋاقىتسىز قازا تاپتى، سونىڭ سۇيەگىن الىپ كەلدىك...

بۇل ەكى ورتادا نۇرىمدى بەتكە ۇستاعان ادامشا ونىڭ ارت جاق تاساسىنان شىقپاي تۇرىپ توياش تا:

— اسسالاۋماعالايكۇم، حاجەكە! — دەدى اقىرىن عانا.

شۇعىل سوڭعىنىڭ سالەمىن المادى، ونىڭ ەكى كوزى، جاس بولسا دا يمەنبەي العىر سالەمدەسكەن نۇرىمعا قادالدى. «وڭباعاننىڭ بالالارىنىڭ ءبارى ءىرى، ءبارى بەتتى ەكەن... بەتتىلىگى وزىنە تارتسىن، ال ىرىلىگى كىمگە تارتقان بۇل سويداۋىلداي نەمەلەردىڭ؟» دەپ ويلادى ىشىنەن، جۇرتقا يا ءبىر ءمىن، يا ءبىر ات تاقپاي قالمايتىن شۇعىل: «جان شوشىرلىق ءسۇدىنىن كوردىڭ بە ءوزىنىڭ، جول توسۋشى قاراقشىلار سياقتى، ءباداۋي قارا...» دەپ قويدى كۇبىرلەپ.

— نەگە سول جاقتا جەرلەمەدىڭدەر؟ الدە انا ەرالى مەن سەرالىنىڭ قاسىنا كومبەك بولدىڭدار ما ەسالاڭ تۋىسقاندارىڭدى، — دەدى شۇعىل مۇقاتا سويلەپ.

«ەسالاڭ تۋسىقاندارىڭدى» دەگەن جەر-جەبىرىنە جەتە كەمىتكەن ءسوزى مەن شۇعىلدىڭ اششى كەكەسىندى ءۇنى نۇرىمنىڭ وڭمەنىنەن ءوتىپ كەتكەندەي بولدى، ول بۋلىعىپ جاۋاپ تابا الماي قالدى، بەتى لاپ بەرەتىن ەرتتەي تۇتىندەنە ءتۇستى. جاستار اراسىندا ءارى ءسوز تاپقىر، ەگەسە كەتسە قولى جۇيرىك، ءبىر ادامعا ءالى دە تولىق جەتەتىن قىلىشتىڭ جۇزىندەي نۇرىمنىڭ باس سالۋعا دايىن سيقىن كورىپ توياش ورتاعا تامان جىلجي بەردى.

— حاجەكە، باقى مارقۇم جولدا جان تاپسىردى... سول كۇنى اتى وققا ۇشىپ، ءوزى جىعىلعاننان بەرى ەسسىز-تۇسسىز ءبىر تاۋلىك جاتىپ، اقىرى بۇگىن وسىندا الىپ كەلە جاتقانىمىزدا تىلگە كەلمەستەن دۇنيە سالدى... جاقسى كورەتىن اعايىنىمىز ەدى، ءسىزدىڭ دە كوپتەن بەرى شارۋاڭىزعا كوز بولعان تۋىسقانىڭىز ەدى «قاي جەرگە، قاشان جەرلەيمىز» دەپ، سىزبەن اقىلداسايىق دەپ كەلدىك، — دەدى ول كەشىرىم سۇراعانداي ءمۇلايىم پىشىنمەن.

ءوز بەتىمەن توپتى جارىپ سويلەپ كورمەگەن، ءجۇنىستى بەتكە ۇستاپ ەل اراسىنىڭ ەگەسىندە سوعان عانا ارقا تاڭىپ وسكەن توياش تالاس-تارتىستان قاشىق جۇرەتىن مومىن جان ەدى. ءبىراق كەيدە كەنەت اشۋلانىپ قالاتىن تومىرىق مىنەزى دە بار، زامانداستارى اراسىندا قىزا-قىزا كەلگەندە اندا-ساندا اتالى سوزدەر دە ايتىپ سالاتىن. ءبىراق ول ءقازىر باسىندا جاسىپ قالعاندىقتان سول كۇيبەكتەگەن قالپى، حاجىنىڭ قاھارلى بەتىنە قارسى سۇس كورسەتە المادى، قۇدىرەتتى شۇعىلدىڭ وعان نە ايتسا دا ءسوزىنىڭ ءبارى ورىندى كورىندى.

— مەن سەنەن قاشان ولگەنىن سۇراعانىم جوق، نەگە سول جاققا جەرلەمەدىڭدەر، مۇندا اكەلىپ ەرالى مەن سەرالىنىڭ قاسىنا قويماقسىڭدار ما دەپ سۇراپ تۇرمىن، — دەدى شۇعىل ايقايلاپ.

باقىنىڭ ۇيىنە جينالعان جۇرت تەگىسىنەن شۇعىل حاجىنىڭ ايقايىنا قۇلاق تىكتى: كەيبىرەۋلەر تۋرا اياڭداپ، كەيبىرەۋلەر الىستان وراعىتىپ جانجال شىققان جەرگە جاقىنداي بەردى. باقىنىڭ نەدەن جانە قالاي ولگەنىن انىقتاپ ەستىپ، ەجىكتەپ ءبىلىپ بولماعان، ءبىر جاعى ايانىش، ءبىر جاعى ۇرەيلى سەزىم بيلەگەن حالىق قاۋمالاپ توياش پەن نۇرىم توڭىرەگىنە توپتانا ءتۇستى. «ءبىزدىڭ نە جازىعىمىز بار، ولىكتى ۇيىنە اكەلدىڭ دەپ ايىپتاي ما؟» دەپ كۇڭك ەتە ءتۇستى توياش نۇرىمعا قاراپ. مۇنىڭ بۇل ءسوزى شۇعىلعا جەتپەدى، ال نۇرىمنىڭ ءجۇزى تۇتەپ، ەكى كوزىنەن ۇشقىن اتقان تارىزدەندى، «ءتىلىڭ بار ما سەنىڭ، الدە انا باقى سياقتى بايلانىپ قالدى ما؟! مۇنشا جاسىعانشا ولسەيشى!» دەگەندى توياشقا ونىڭ كوز جانارى اتقىلاپ ۇقتىرعانداي بولدى.

— حاجى، باقىنى ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنان اق جۋىپ ارۋلاپ شىعارۋ ءۇشىن الىپ كەلدىك. ءسىز ايقايلاماڭىز. مۇندا توقال قاتىننىڭ بالاسى جوق، نەگە اقىراسىز سونشا، — دەدى توياش دىرىلدەپ.

باستا شۇعىلدىڭ اتاعى مەن ايباتىنان قايمىعىپ بۇيىعا سويلەگەن توياش، ەندى اشۋ قىسىپ دىرىلدەپ كەتتى. نۇرىمنىڭ تۇتەگەن ءتۇرى وعان دەمەۋ بولدى، «قاسىندا مەن تۇرعاندا، انا جاقتا ءسوزىڭدى سويلەيتىن مەنىڭ اكەم ءجۇنىس تۇرعاندا سەن كىمنەن قورقاسىڭ؟ اعايىننىڭ كەگىن جىبەرمە؟ سويلە! ايت! جاسىما!» دەگەن سياقتاندى. دالانىڭ بەت قاراتپاي تۇرعان ۇسكىرىگىندەي شۇعىلعا توياشتىڭ «ايقايلاماڭىز!» دەگەن ءالسىز ءسوزى دە ماي تابانعا كىرگەن شوگىردەي قادالدى. مۇنان ءبىر ساعات قانا بۇرىن قاسقىر شاۋىپ، تاس-تالقان بولىپ تورتكە ءبولىنىپ ۇرىككەن قويدى ارەڭ جيناستىرىپ، تۇگەندەتىپ بولعاننان كەيىن، ول الا جازداي كەزدەسكەن جامانشىلىقتى بارماعىمەن باسىپ ساناپ شىققان ەدى. جامانشىلىقتىڭ باسى انەۋ كۇنگى مەشىتتەگى مەدىرەسە جايلى جۇنىسپەن سوزگە كەلگەننەن باستالدى. مۇنان كەيىن قارابۋرانىڭ كوزى شىقتى. قۇلاعىن قايىرىپ بايلاعان تازى — ستارشينا، «بولشيەۆيك، سحوت» دەپ وتتادى. كەشە ەكى بىردەي ات قولدى بولدى. ىرىس يەسىندەي قاسقا ايعىر قازا تاپتى. بۇگىن قاسقىر قىزىل ازباندى جەتەكتەپ كەتتى. قاشقان قويشىعا ءجۇنىستىڭ ەسەر بالاسى دەم بەردى. بۇل نە قىرسىق! جالعاسىپ جاتقان پالەنىڭ باسى جۇنىستەن، ءجۇنىستىڭ تۇقىمىنان! بۇلاي بولا بەرسە مۇنان دا زورىن كورەرسىڭ. بۇل باسىنعاندىق نەدەن؟! بۇل... «بۇل نۇرىشتىڭ جاسىقتىعىنان. كوزى بوزارعان سارى جاعال ساۋلىقتاي شەشەسى جامان عوي كاپىردىڭ. مىنا مەن تۇرعاندا، انا قىزىلۇيدەگى ءىنىسى ىقىلاس تۇرعاندا ءبىر شىبىقپەن ايداماي ما بۇل بۇزىلعان ەل مەن شەننەن شىققان بۇزىقتاردى! نە بولىس بولۋعا، نە مىقتى ستارشىن بولۋعا جارامايدى بوز اۋىز جاسىق نەمە!» دەپ كىجىنىپ، ۇيدە وتىرا الماي ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تۇرعاندا كوزىنە توياش پەن نۇرىم تۇسكەن-دى.

— مىنا جاماننىڭ ءسوزىن قارا، ماعان ايقايلاما دەيدى!.. سەن تۇگىل سەنىڭ اكەڭ جۇرسەباي دا توڭىرەگىمنەن جۇرە الماعان. قارا، مۇنىڭ قارسى جاۋاپ قاتۋىن! ولاي بولسا الىپ كەت كەرى، انا بوق باسىندا ولگەن تۋىسقانىڭنىڭ سۇيەگىن!.. اكەمنىڭ مولاسىنىڭ باسىنا دا جۋىتپايمىن... مەن سەندەردى، ءالى تۇقىمىڭمەن جوق قىلامىن، — دەدى.

شۇعىلدىڭ كوزى قىزارىپ، ساقالى شوشاڭ ەتە قالدى. بۇل كەزدە جۇرت تا قورشاپ قالعان ەدى. كەيىنگى جاڭتان بىرەۋلەر:

— استاعىپىراللا، ولىككە دە ءتىلىن تيگىزگەنى مە؟ — دەپ جاعاسىن ۇستادى ءبىر جىگىت.

— قالاي ءولىپتى سورلى؟ — دەپ سۇرادى ونان ءبىر جىگىت كيمەلەپ كەلىپ.

— قالاي ءولۋشى ەدى، شۇعىلدىڭ جىلقىسىن قۋىپ بارىپ اتى وققا ۇشقان، ءوزى وماقاتا قۇلاپ جۇلىنى ءۇزىلىپ كەتكەن، — دەدى جاعاسىن ۇستاعان جىگىت.

— ەندى سونى كەرى الىپ كەت، مۇندا كومدىرمەيمىن دەي مە؟

— ءيا.

— و، توبا. مۇنان شىعار، شىعار. ەرتەڭ ءبارىمىز دە وسى سياقتى سويقان حاجىنىڭ مالىن باعىپ، ءشوبىن شاۋىپ ءجۇرىپ ءولىپ، كومۋسىز دە قالارمىز، — دەدى العا قاراي ۇمتىلىپ كيمەلەگەن ادام. بۇلار شۇعىلدىڭ پىشەنشىلەرى، ءبىرقاتارى ساۋىنعا سيىر العان جارلى-جاقىباي تۋمالارى بولاتىن. بىرەۋلەر سوزگە كەلىپ قالعان توياش پەن شۇعىلدىڭ توبىنان تەرىس اينالىپ ءوزارا كۇڭكىلدەسە باستادى:

— مالىنا سەنەدى، الدىنا جان شىعىپ كورمەگەن ءدىنسىز. ولىك ۇستىندە ايتىپ تۇرعان ءسوزىن قاراشى.

— بالاسىنا سەنەدى...

— بۇعان دا ءبىر زاۋال...

— انا ءجۇنىستىڭ بالاسى سىباپ ءبىر بەرسە ءوزىن! قورقىپ تۇر ما ەكەن سويداۋىلداي بولعان سوپاق!..

تاپ وسى ءسوز قايراۋىن جەتكىزگەندەي:

— حاجى، كومۋسىز تاستايتىن تۋىسقانىمىز جوق. اكەتەمىز سۇيەگىن. ءبىراق بايقاڭىز!.. — دەدى نۇرىم اپتىعا سويلەپ. ول ءسوزىنىڭ اياعىن بىتىرە المادى، اشۋ قىسىپ بۋلىعىپ، دەمىن الا الماي قالدى.

— حاجى، اسقاقتاماڭىز! اسقانعا دا ءبىر توسقان. حاجىنىڭ دا، حالپەنىڭ دە، سورلىنىڭ دا جاتار جەرى جالعىز. ەرالىمەن قاتار جاتپاسا ءوز اتاسى باتىر شالمەن ءبىر جاتار...

توياشتىڭ بۇل ءسوزىن بىرەۋ ايقايلاپ قوستاپ كەتتى:

— باقىنىڭ اتا-باباسى ەشكىمنەن دە كەم ەمەس، باق-داۋلەتىم باسىم ەكەن دەپ ولىكتىڭ ارۋاعىنا ءتىل تيگىزۋ اسقاندىق... بۇل مۇسىلمانشىلىق ەمەس. ءوزىمىز كومەمىز ادال نيەتتى اعامىزدى. ول شەيىت!.. حاجىنىڭ قوتىر تايىن قورعايمىن دەپ اجالعا قارسى بارعان كىسىنى كوردىڭىزدەر مە مىنە نە ىستەگەنىن؟! «بوق باسىندا ولگەن تۋىسقانىڭدى كەرى الىپ كەت!» دەپ قورلادى. كورەرمىز ءالى! مۇنى تەگىن جىبەرەدى دەپ ويلاماڭىز، حاجى. ءبىراق ءقازىر ولىك ۇستىندە ءسوز كوتەرمەيمىز، — دەدى.

سوڭعى ءسوزدى ايتقان اسان ەدى. ول ساعادان بەرمەن. حان جۇرتىنداعى تاۋ ۇستىندەگى ءشوپ شاۋىپ جاتقان پىشەنشىلەردى ارالاپ بولىسقا اتتانامىن دەپ، جىگىت جيناپ جاتقان ءجۇنىستىڭ سالەمىن تاراتا كەلگەن-دى. «ەل بولىپ اتتانامىز. بۇل قورلىققا شىدامايمىز. قالەندى بوساتامىز. جارلى-جاقىبايعا تىزەسىن باتىرىپ كەلگەن بولىسىنا دا، بولىستى قولدايتىن بي مەن بەگزاتتارعا دا توبە كورسەتىپ تەڭدىك سۇرايمىز» دەگەن. اسان سوزىنە جالشىلار تەگىس ەرىپ، اۋىلعا كەلگەن ەدى. كىشكەنە اساندى كوپ ىشىنەن بايقاماي تۇرعان نۇرىش:

— اسان، سەن نەگە قىزاسىڭ؟ «باقى مەنىڭ تۋىسقانىم دەپ قىزاسىڭ با؟ باقى ساعان تۋىسقان بولسا — ماعان دا تۋىسقان. ونىڭ ءولىمى ەكەۋمىزگە بىردەي. توڭىرەگىمە بۇتاعا تىعىلعان تورعايداي ون-ون بەس جىل دامدەس بولىپ وتىردى. مىنۋىنە ات، ساۋۋىنا سيىر بەردىم. جارىلقاساڭ سەن قايدا قالدىڭ؟ كوزىڭدى شەگىرەيتپە، كىمنىڭ الدىندا سويلەپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ، — دەدى.

كۇيگەلەك اساننىڭ قانى قايناپ كەتتى.

— ون بەس جىل بويى تورعايداي پانالاعان پاقىرعا كورسەتكەن جاقسىلىعىڭ مىناۋ بولسا — مۇسىلمانشىلىقتىڭ دا بىتكەن جەرى وسى بولدى. مەن ورىستىڭ مالىن باقتىم — اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا بولسا دا، اقىمدى جەگەن جوق. وسى كۇنگە دەيىن قىسىلىپ بارسام، نانى مەن سۋىن الدىما قويىپ بارىن ايامايدى. سەن كاپىردەن دە جامانسىڭ. حاقىن جەگەنىڭ ءبىر باسقا، ولگەندە قويۋعا الاقانداي جەردى دە قىزعانىپ وتىرسىڭ. انا قايىپقوجانىڭ بالاسىنا تۇك بەرمەي ءۇش جىل قوي-قوزىڭدى باقتىرىپ، اقىرى ساباپ-ساباپ قاشىرىپ جىبەردىڭ. مىنا قورشالاپ تۇرعان جىگىتتەردىڭ سەن اقىسىن تۇگەل بەرە قويادى دەپ مەن ءوز باسىم ويلامايمىن. تۋىسقانى جوق دەمە — باقىنى كومەتىن ادام بار. ونىڭ انا جەسىر قاتىنى مەن ەكى بالاسىنىڭ حاقىن سۇرايتىن دا ادام بار. سابىر ەت. ەرتەڭ سويلەسەم مەن سەنىمەن. ءبىر مەن ەمەس، مىنا تۇرعان جىگىتتەردى ەرتىپ كەلىپ سويلەسەمىن. تاسقان ەكەنسىڭ سەن، الدىڭا جان شىقپاعانعا! — دەپ اسان العا قاراي شىعا كەلدى.

اساننىڭ كوزى كوك ەدى، ول اشۋلانعاندا شەگىرەيىپ كەتەتىنىن نۇرىش بىلەتىن. ءقازىر سول كوزى تىكە قاراعان توياشقا جاسىلدانىپ كەتكەن سياقتاندى. جوق جەردەن شىعا كەلىپ ءسوزىن سويلەگەن اسانعا توياش قۋانىپ كەتتى. ول نۇرىشقا كيمەلەي جاقىنداپ:

— نە باسىندا، نە اياعىندا جوق. تابانىن تاس پەن شوڭگە ءتىلىپ سونشاما قويدى قارشاداي بالا قالاي باقپاقشى؟ ەڭ بولماسا استىنا انا جاۋىر بايتالىڭدى مىنگىزبەيسىڭ بە؟ اتتىلى كىسىنىڭ ماڭىنا قاسقىر دا جۋىماس ەدى. ءبارى وزىڭنەن. اناۋ كۇنى ساساي سارقوجانىڭ بالاسىن ساباپ-ساباپ ءولتىرىپ قويا جازداپسىڭ. سەنەن قورىققاننان جانىن ساقتاپ قاشىپ بارادى قويشىڭ، ءوزى قۋ جەتىم... باقىعا كورسەتىپ تۇرعاندارىڭ مىناۋ، — دەدى ول، كىشىرەك كوزى قىليلانا قىسىلىپ.

— دۇرىس ايتاسىڭ، اسان! توياش، سەن دە دۇرىس ايتاسىڭ. مىرزا، مىرزا دەگەن نۇرىشىمىزدىڭ مىرزالىعى وسى... باسقادان نە ءۇمىت، نە قايىر! — دەپ شۋلاپ قويا بەردى بىرنەشە ادام جامىراسىپ.

زورلىعى مەن ادىلسىزدىگىن كوزىمەن كورىپ تۇرسا دا، جۇرت شۇعىلدىڭ اتىن اتاي الماي كەكتى ءسوزدى نۇرىشقا قاراي مەڭزەدى. ال ادامنىڭ بەتى-جۇزىنە قاراماي ەگەسكەن اداممەن شاپ ەتىپ ۇستاسىپ، وتكىر ءتىلىن قاداپ الاتىن شۇعىل اسانعا ءتىل قاتا المادى. الدە ول جۇرتتىڭ سۇستى ءجۇزى مەن اشىنعان ءسوز ۇنىنەن سەسكەندى مە، الدە بولماسا ءوزىنىڭ ورىنسىز قاتاڭدىعىن مويىندادى ما — ايتەۋىر ول اسانعا دا، توياشقا دا ەندى قايتىپ ۇرىنباي، بالاسىنا عانا كيلىگە كەتتى.

— ءبارى سەنىڭ جاماندىعىڭ. ايتار ءسوز، ىستەر ءىسىڭدى بىلمەيسىڭ، اتادان تۋماي كەتكىر! جوعال كوزىمە كورىنبەي! — دەدى ول نۇرىشقا جەكىرە ايقايلاپ.

جۇرت ۇندەمەدى. قاباقتارىن تۇيگەن كۇيى، قادامىن جەرگە قاداي باسقان كىشكەنە شۇعىلدى كوزدەرىمەن ۇيىنە شىعارىپ سالدى.

— تۇراتىن ەشنارسە جوق. جۋىپ كەبىندەپ، كەرى الىپ جۇرىڭدەر. ءوزىمىز كومەمىز. انا شۇيكە مەن جەتىمەكتەرىن ەرتەڭ كەلىپ كوشىرىپ اكەتەمىز. ءبىر تيىنىن قالدىرماي باقىنىڭ نەشە جىل مالىڭنىڭ سوڭىندا جۇرگەن اقىسىن ەسەپتەپ الامىن. قاپىدا قالما، بەرمەسەڭ... — دەدى اسان نۇرىشقا، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتپا.

سونسوڭ ءوزى باستاپ باقىنىڭ ۇيىنە كىردى.

— قۇتىرعان ەكەنسىڭ، سەن بۇكىر مەرگەن. مەن دە كورەرمىن سەنى...

نۇرىش كەشتەتىپ قارامەكتەپتەن جىمپيتىعا قاراي جول تارتتى.

ەكىنشى تاراۋ

1

سول وڭىردە زەڭبىرەك داۋسىن ەڭ الدىمەن ەستىگەندەردىڭ ءبىرى ءجۇنىس حاجى بولدى. ءبىراق مۇنى ءجۇنىس اپ دەگەندە بىلە قويعان جوق.

تاڭ نامازىن وقىپ بولعاننان كەيىن حاجى جاينامازىن جيناماستان مالداسىن قۇرىپ، جايعاسىپ وتىرىپ تاسبيح تارتتى. ساناي-ساناي جىلتىرلانىپ بىتكەن دەسبى تاسىنىڭ ۇزدىكسىز سىرتىلى، وتىز ۇشتەن قايىرىپ تىنىمسىز قايتالاعان ءتاڭىرىنىڭ سىرداڭ ەسىمى ابدەن جالىقتىردى بىلەم، حاجى ءبىر مەزەت دەسبىسىن قويا سالىپ، كوز جۇمعان كۇيى وتىرىپ قالدى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كەدەرگىسىز ەنگەن ەرتەڭگى تۇنىق اۋا وعان ەلىتتىرە اسەر ەتتى؛ ونىڭ ۇستىنە ءۇي ىشىندەگى ۇيىقتاپ جاتقان بالالارىنىڭ بەيعام پىسىلى، كۇن شىعار الدىنداعى بوزتورعايدىڭ توبەدە ۇرشىقتاي اينالىپ ۇيىپ سالعان ءانى قوسىلىپ، مۇلگىپ وتىرعان قارتتى ودان ءارى ماۋجىراتىپ، كوزىنە قالعۋ پەردەسىن كيگىزىپ جىبەرگەندەي بولدى. ول باسىن تومەن ءتۇسىرىپ الىپ قايتادان كوتەرىپ، ءتۇسىرىپ الىپ تاعى قايتادان كوتەرىپ وتىرىپ، ءسال ۋاقىت ۇيىقتاپ كەتتى. ءبىراق جاينامازعا قيسايمادى، وتىرعان كۇيى تىزەسىنە شىنتاعىن تىرەپ، وڭ قولىمەن باسىن سۇيەپ ۇيىقتادى. بۇل ءبىر مينۋت ىشىندە دە دەنەگە كۇش-قۋات قۇيىپ جىبەرەتىن بال قايماق قالعۋدىڭ قانشاعا سوزىلعانىن ءجۇنىس بىلگەن جوق، تەك سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى دا، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ادەتىنشە مال ورەر الدىندا سىرتقا شىعىپ، توڭىرەكتى كوزبەن شولۋ ءۇشىن ول ەسىككە قاراي بەتتەدى. تابالدىرىقتى اتتاپ، اياعىن بىرەر ادىمداعاننان كەيىن ونىڭ ەكى كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالىپ كەتتى دە، اۋىر دەنەسى اۋىتقىپ بارىپ، تالتىرەكتەپ ەسىك الدىنداعى قۇرت جايعان اربانىڭ قالقانىنان ۇستاپ قالدى.

ول ۇزاق ۋاقىت تۇردى. بۇل ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كەزدەسكەن باسى اينالىپ، كوزى قارايۋدىڭ سەبەبىن انىق بىلمەسە دە، ول جۇرەگى الدەنەدەن سەسكەنىپ، قالپىنا كەلگەننەن كەيىن دە قوزعالمادى. «قوزعالسام قۇلاپ كەتەم» دەگەن ءقاۋىپ كوڭىلىنە كەلدى. ازدان كەيىن «جان بار جەردە قازا بار» دەگەن ءبىر ۇرەي پايدا بولدى دا، ءبىراق تاپ سول مەزەتتە ونىڭ قۇلاعىنا الىستان كۇننىڭ كۇركىرەگەنى ەستىلدى. ونىڭ ويى ءبولىنىپ كەتتى، قۇلاعى قاتەسىز شالدى — انىق كۇن... تاپ وسىنى دالەلدەگەندەي تاعى دا دۇڭك ەتە قالدى، ءبۇل وتە قىسقا كۇركىرەۋدىڭ كۇڭگىرتتەۋ شىققان دۇڭكىلىنەن كەيىن جەر بولار-بولماس ءدىر ەتىپ قوزعالىپ كەتكەن سياقتاندى. حاجى باسىن كوتەرىپ الدى. ول باسى اينالعانىن ۇمىتىپ كەتتى، قۇلاپ قالارمىن دەگەن بۇلدىر قاۋىپتەن دە كوڭىلى باسقا جاققا اۋدى. «دۇڭك ەتىپ كۇن كۇركىرەي مە؟ سۇبحان اللا؟..» ءجۇنىس ويىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى — دۇڭكىل بىرنەشە رەت جالعاسا شىعىپ، سىلكىنگەن جەردەي زەڭبىرەك ءدىرىلى اياققا اپ-انىق ءبىلىنىپ تۇردى. تاعى دا «سۇبحان اللا!» دەپ جىبىرلادى ونىڭ ەرىندەرى. ءبىراق ەندى قايتىپ دۇڭكىل دە ەستىلمەدى، ءدىرىل دە سەزىلمەدى.

كورگەن-بىلگەنىن ورتاعا سالا بەرمەيتىن ءجۇنىس تاڭەرتەڭگى باسى اينالعانىن دا، بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن بۇل بەلگىسىز دۇڭكىلدى دە ەشكىمگە اڭگىمەلەمەدى.

حاجى سول كۇندەر ازالى ادامداي تۇنجىر ءجۇردى. قالەندى ۇستاپ كەتكەننەن بەرى ونىڭ كوڭىل كۇيى قالپىنا كەلمەي قويدى.

نۇرىم مەن توياش تاۋدان قايتىپ كەلىپ باقى جونىندەگى اڭگىمەنى قالدىرماي ايتىپ بەرگەندە دە ءجا نالىپ، ءجا سابىرسىزدىققا سالىنعان جوق، سول قاباعى قاتىڭقى كۇيى تومەن قاراپ وتىردى دا:

— تۇندە كوكەم مارقۇم تۇسىمە ەنىپ ەدى. قىستاۋدا ەكەنبىز دەيمىن، قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن. باقى بوساعادا قول قۋسىرىپ تۇر ەكەن. «باقى شىراعىم، ءجۇرشى، ەكەۋمىز جەل جاققا اققالا سوعىپ كەلەيىك. ءۇيدى قار باسىپ قالار» دەيدى كوكەم مارقۇم. ءسويتتى دە ەكەۋى اق تون كيىپ شىعىپ كەتتى. ءبىلىپ ەدىم باقىنىڭ بۇل دۇنيەنىڭ ادامى بولمايتۇعىنىن، — دەدى.

شۇعىلدىڭ قىلىعىنا ول قۇلاق تا سالعان جوق. ول زيرات باسىندا دا اڭگىمەگە كىرىسپەي جۇرتتان بولىنە بەردى.

وسى حاجى اۋىرىپ جۇرگەن جوق پا؟ سوزگە وتە ساراڭ بولىپ كەتىپتى. كوڭلىنىڭ ءتىپتى ءبىر قوشى جوق. ءوڭى دە سولعىن، — دەد ءبىر كۇنى توياش بەكەيگە.

بەكەي وعان ءوزىنىڭ بەلگىلى شىرىلداعان داۋسىمەن:

— جوق ءارى. باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداسا ءاجى-اعا جاتپاي ما؟ اۋرۋ ادام جاتادى عوي. جاتپاعان ادام اۋرۋ بولا ما؟! — دەپ جاتتاپ العان جات ساباعىنداي مۇدىرمەستەن وزىنشە دالەلدەگەن بولدى.

قادەس پەن اقماديا باسقاشا جورامالدادى.

— جۇكەڭ ءبىر ۇلكەن حابار ەستىگەن بولۋى كەرەك، — عالامات جۋىقتاعان شىعار، زەڭبىرەك داۋسى جيىلەدى دەسەدى عوي ىشتەن كەلگەندەر. زاماننىڭ نە بولارىن ويلاپ، بۇل كىسىنى وي جۇدەتۋى دە مۇمكىن، — دەدى ۇنەمى قالا جاقتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاعىن كوبىرەك تۇرەتىن قادەس، قانداي وزگەرىس بولارىن الدىن-الا شامالاۋ نيەتىمەن.

ونى اقماديا قوستاپ:

— پاي-پاي، ءبىزدىڭ جۇكەڭدەر دە ميلى-اۋ، ءتىپتى سوزگە قىسىلمايدى عوي، تالاي تار كەزەڭدەردە اقىل تاۋىپ كەتەدى. ادامدى كوپ اقىل دا جۇدەتەدى. وتكىر وي قويمايدى عوي قاجاماي، — قايراي بەرسەڭ قايراق تا مۇجىلەدى. قادەس، دۇرىس ايتاسىڭ، بۇل كىسى ءبىر حابار ەستىگەن شىعار. ىشكى جاقتا ۇرىس كۇشەيىپ كەتكەن كورىنەدى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇستىنە كەلىپ جۇرمەسىن بۇل ىلاڭ. زەڭبىرەكتىڭ ءبىر وعى تۇسكەن جەر تىپ-تيپىل بولادى دەيدى. جىم-جىلاس ەتىپ كەتىپ جۇرمەگەي مال مەن جاندى، — دەپ ۋايىم ءبىلدىردى.

— ۋايىمداۋعا ەرتە ءازىر، اقا.

— ەرتەسىن ەرتە عوي. سوندا دا جامان ايتپاي جاقسى جوق، حاجى تۇنجىر... مەن سونان قورقامىن. سىرىن اشا بەرمەيتىن ادام عوي. بىردەمەنى ءبىلىپ، قاتىن، بالا-شاعانى ۇركىتپەيىن دەپ ىشتەي ۋايىمداپ جۇرمەسە!

اركىم ءارتۇرلى توپشىلادى، ءبىراق ءجۇنىستىڭ سىرىن ەشكىم اشا المادى. ول قارا وبادان كەلگەن جيەن جىگىتتىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن ءبىراز سەرپىلگەندەي بولدى. بولىسقا اتتانىستى ول تاباندى جانە العىر تۇردە باستادى. ءبىراق قاباعى جادىراپ، كوڭىل جازى اشىلمادى... قايتا كۇزدىڭ اشىلمايتىن ىزعارلى بۇلتىنداي بارعان سايىن تۇنەرە ءتۇستى...

2

«ناعاشى جۇرتىنا سالەمدەسپەكشى» بولىپ قارا وبادان ەرگەن ورازدى قاجىمۇقان كۇن باتا ورتاداعى اۋىلعا الىپ كەلدى.

اۋىل الدىنداعى قيسىقسايدىڭ قاباعىنا شىعا كەلگەندە، القاپتاعى كەشكى اۋىلدىڭ سىرت كورىنىسى كوز الدىنا تۇتاس تارتىلدى: بەستەن، وننان شوعىر-شوعىر بولىپ بەينە ءبىر ورەگە جايعان قۇرت سياقتى جاعالاي تىگىلگەن كيىز ۇيلەر، كوزدى جەرگە تۇسىرمەي جاپىرلاپ تۇر؛ ساي مەن وزەن اراسى اسا الشاق ەمەس، ەكى شاقىرىمداي-اق ەنسىز ويپات، ءبىراق وتە ۇزىن، و شەتى مەن بۇ شەتىنە كوز جەتپەيتىن قۇيقالى تەپ-تەگىس سالا، سول سالانىڭ ۇزىنا بويىنا قونعان ەل وتە ەتەكتى كورىندى. بۇرىن بۇل ەلدىڭ جايلاۋىن كورمەگەن ورازدىڭ كوزىنە سول كوپ اۋىلدىڭ ۇستىنە كەشكە سالىم قىبىرلاعان قاراقۇرىم مال سيماي جاتقان سياقتى. جانە مالمەن ارالاس اتتىلى-جاياۋلى ادام اياق الىپ جۇرگىسىز، ءۇيدى-ۇيدىڭ، اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىنا لىق تولى. ءتىپتى جاياۋ قاتىناسارلىق جەرگە دە ات ءمىنىپ بارىپ قايتاتىن سياقتى.

ءجۇنىس جىگىت جيناپ قالەندى بوساتۋعا اتتاناتىنىن جاريالاعاننان كەيىن، ەل جىگىتتەرى ءتاۋىر دەگەن ءبىر-بىر ات ايعىرىن قولعا ۇستاي باستاعان-دى. بۇل كەز جانە ورازا ايتىنىڭ قارساڭى ەدى. ايت مەيرامىندا مۇشەگە شاباتىن، بايگەگە قوساتىن جۇيرىكتەرىن كەشكە قاراي ءمىنىپ ءتۇسىپ تاڭ اسىراتىن شاق، بايگە اتتارىنا ءسۇت بەرىپ، كۇندىز جابۋلاپ جۇرگىزىپ، ءتۇن جەتەكتەپ وتىراتىن كەز-دى.

نۇرىم ساياقتاعى كەر اتتى ۇستاپ ءمىنىپ وزىنە جاراتىپ، جۇيرىك قاراكوك بيەنى حاكىمگە ارناپ، سۋىتتىرىپ جۇرگەن. بۇگىن ول قاراكوك بيەنى ءمىنىپ شىعىپ، مولالى توعايدى ءبىر اينالىپ، سۇلەيمەنمەن بىرگە ۇيگە قاراي كەلە جاتتى.

سيرەك قۇلىندايتىن جىڭىشكە قاراكوك بيە ءارى جۇيرىك، ءارى سۇلۋ جىلقى — جۇمىر جون، تۇرقى ۇزىن، قازاقتىڭ بايىرعى جىلقىسىنداي ەمەس، قامىس قۇلاق، قۇلىن جالدى جانۋادى. اياڭىنا جانىنداعى ات بۇلكىلدەي ەرىپ وتىراتىن. ەكى-ۇش تاڭ اسىپ، بۇگىن تاعى ءبىراز جەر جەلىپ دەنەسى قىزىپ العان بيە اياعىن وتە جەڭىل باسىپ، اۋىل سىرتىندا كولبەكتەي بەردى. جىڭىشكە قاراكوك بيەنى اياڭىنان دا، كولدەنەڭدەي بەرگەندەگى ەسىك پەن توردەي تۇرقى مەن شۇلعىپ تاستايتىن ادەمى باسىنان دا جۇرت الىستان تانيتىن.

— اناۋ قاراكوك بيەلى ءجۇنىستىڭ ۇلكەن بالاسى، ءداۋ دە بولسا ايتقا قارسى ات جاراتىپ ءجۇر. قاسىنداعى سۇلەيمەن بولۋى كەرەك، ۇزەنگىگە شىرەنۋى سول سياقتى، — دەدى قاجىمۇقان قاسىنداعى جولداسىنا.

وراز ءبۇتىن اۋىلدى كوزبەن تۇتاس وراپ، قاي جەردە قانداي بايدىڭ اۋىلى بارىن سىرتىنان ولشەپ، ءپىشىپ، تۋعان ناعاشىسى كەدەيلەۋ مولدا مەرعاليدىڭ ءۇيىن شامامەن «اناۋ-اۋ» دەپ كەلە جاتىر ەدى، ول قاجىمۇقاننىڭ سوزىنە جاۋاپ قايىرماستان:

— مەنىڭ مەرعالي ناعاشىمنىڭ ءۇيىن شامامەن تابۋعا بولادى. ۇمىتپاسام، نىعمەت قوي ولاردىڭ باي تۋىسقانى. اناۋ جالعىز وتىرعان ۇلكەن ءۇي سونىكى بولۋ كەرەك، العا قاراي شىعىڭقىراپ قونعان، كوردىڭ بە باسقانىڭ ۇيلەرىنەن وزىق بوپ-بولەك، شاڭسىزداۋ تەپسەڭگە تىككەن ءۇيىن. مىنە، اگار وسى ءۇي نىعمەتتىكى بولسا، سول جاعىنداعى كىشىرەك ەكى قوڭىر الا ءۇيدىڭ ءبىرى مەرەكەڭدىكى. باياعىدا ءبىر كەلگەنمىن، وعان التى-جەتى جىل بولىپ كەتتى. تاپتىم با؟ — دەدى قاجىمۇقاندى يىعىنان ۇستاپ سىلكىپ قويىپ.

— جيەنجان، سەنىڭ تاباتىنىڭدى مەن باياعىدا بىلگەنمىن. ساعان باسشىنىڭ كەرەگى جوق، تەك قوسشى بولا بەرگەن ءجون. ەكى قوڭىر الا ءۇيدىڭ نىعمەتتىكى جاعىنداعى سۇلەيمەن دەيتىن سالت اتتى، سالبىر قامشى، وزىڭە ايتقان ەر كوڭىل جىگىتتىكى. ءوزى انا كەلە جاتقان ۇزىنكوك بيەنىڭ جانىنداعى. ال، شەتكى قوڭىر الا ءۇي سول ءوز ناعاشىڭدىكى. وزدەرى قىزىق. مىنا سۇلەيمەن مەن نىعمەت بايدى ايتامىن. نىعمەتتىڭ مالى ءبۇتىن القاپقا سيمايدى. ەكەۋى بەل نەمەرە، نىعمەت اقبوتانىڭ بالاسى، سۇلەيمەن ناربوتانىڭ بالاسى. ال سۇلەيمەندە ءومىر بويى ءبىر سيىردان ارتىق مال بولىپ كورگەن ەمەس. مىنەتىنى نىعمەتتىڭ ءبىر بيەسى — ونى دا جۇرتتان ۇيالعانىنان بەردى-اۋ دەيمىن، تۇگى جوق نەمەرە ىنىسىنە. سوندا دا سۇلەيمەن نىعىمەتتەن كەدەيمىن دەپ ويلامايدى، ات ءۇستى سونىكى، ويىن-ساۋىق سونىكى، جيىن باسى سونىكى. ۇيىندە توسەنىپ جاتاتىن كورپەسى جوق، ءبىراق بارساڭ مال سويىپ بەرەدى. سيىرىنىڭ بۇزاۋىنا اۋىستىرىپ السا دا، قارىزعا السا دا، ۇرلاپ السا دا، جىرلاپ السا دا توقتى سويىپ سىيلايدى. قىزىق جىگىت. ءقازىر كەلەدى، ءبىزدى كوردى... قاسىنداعى نۇرىمدى الا كەلسە ءتىپتى كورىم بولار ەدى، ولەڭ ايتقىزار ەدىك... — دەدى قاجىمۇقان.

— ناعاشى، ءجۇنىستىڭ ۇلكەن بالاسى بولعاندا حاكىمنەن ۇلكەنى مە؟.. الدە تەنتەك اعام بار دەگەنى مە؟.. ءىمم... كەلسىن، كەلسىن، — دەدى وراز.

— تاپ ءوزى، ءتۇبى جوق ولەڭشى. وزدەرى ءبىر دەگداردىڭ تۇقىمى: ءبىرى ولەڭشى، ءبىرى وقىعان. اكەسى بولسا اناۋ — ءوزى باتىر، ءوزى بي، ەڭ قىمباتتى جاعى — بولعانىنشا اقىلدى ادام، ءادىل ادام. وسى حاجىنىڭ مەن جارلىعا جاماندىق ىستەگەنىن، اعايىندى رەنجىتكەنىن كورگەنىم جوق... انە، ءبىزدى كوردى. بەرمەن قاراي ويىستى. سۇلەكەڭ كورمەس پە؟

— ەلدەرىڭىز قالىڭ وتىرادى ەكەن جانە مالدى ەكەن. مىناۋ نە دەگەن مال! ءتۇۋ، عاجاپ! وزەن جاق بەت تە، قىر جاق بەت تە قاپتاعان قوي مەن سيىر عوي. جىلقى ءقازىر بولسا بولماسا دا قىردا. تۇيە دە. ءبىزدىڭ ەل مۇنداي ەمەس. ءارى از ەل جانە كەدەي ەل. كاسىپ قىلىپ كۇنەلتەدى كوپشىلىگى. بايى بىرەن-ساران. مىنا نىعمەتىڭىزدىڭ قانشا قويى بار؟

— وسىنىڭ قويىن كىم ساناعان! مىڭ جارىم بولار. ال، مۇنىڭ بايلىعى جىلقى عوي. سوناۋ سىرىمشىققاننان بەرگى القاپتى نىعمەت پەن قودامبايدىڭ جىلقىسى عانا الىپ جاتادى. اۋىلعا تەك بايلايتىن بيە، ەكى ايعىر ءۇيىر-اق جىلقى كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەڭ بايى شۇعىل مەن وسى ەكەۋى عوي. باسقالارى شامالى. ءبىزدىڭ ورىنبەك، جۇمانياز دەيتىندەرىمىزدە جىلقى ءۇش-تورت جۇزدەن عانا، قويلارى دا شامالى، — دەدى قاجىمۇقان جاس جىگىتتىڭ تاڭدانعانىنا ونشا كوڭىل بولمەي.

— ازىق ءۇش ءجۇز، ءتورت ءجۇز جىلقى بولسا!..

بۇلار مەرعاليدىكىنە جاقىنداپ قالدى. سايدىڭ قىراتىنان بەرگى تەپسەڭنەن بوز جۋساننىڭ پيازداي قىشقىل ءيىسى مۇرىندى جارىپ، قولقانى كەۋلەپ كەتتى.

كەشكە قاراي كۇن قوڭىرقاي تارتىپ ەدى، ءبىراق جاڭبىر جاۋماي، ءتونىپ كەلگەن قارا بۇلت جىرتىلىپ-جىرتىلىپ تاراپ كەتكەن بولاتىن. ءقازىر كەشكى ءبىر تىمىق كەزدە باتقان كۇن اسپانعا ادەمى ساۋلە شاشىپ جىبەرگەن. قوتانعا يىرگەن بۇپ-بۇيرا ءمالىش قويلارداي شوعىرلانىپ، اسپان ەڭسەسىندە بۇدىرماق شاربى بۇلتتار دۇرمەكتەلىپ قالىپتى دا، ال، اق سارعىش ساۋلە ولاردى ورنىنا ورگىزىپ، بىرتە-بىرتە ىدىراتىپ، بوزعىلداندىرىپ بارا جاتىر.

وراز سالەم بەرىپ ۇلگىرگەنشە، جاسى ۇلكەن بولسا دا سۇلەيمەن ولارعا:

— اسسالاۋماعالايكۇم، ۋاھا! جيەن، امان-ەسەن بە؟ ءۇي ءىشىڭىز تەگىس امان با؟ كانە، ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي. قاجەكە، بىزدىكىنە ءتۇسسىن. بەلكۇللى، ءوزىمىز وڭاشا وتىرىپ سايراندايمىز. شالدارعا سالەم بەرىپ شىقسا بولدى. وزدەرىنىڭ اۋزى بەرىك. رەنجىمەيدى. بۇر، قاجەكە، اتتىڭ باسىن، بۇر! — دەدى سۇلەيمەن.

قاجىمۇقان مەن وراز بۇلارمەن امانداسىپ، ازىراق توقتاپ تۇردى دا، اقىرى سۇلەيمەن بولماعاننان كەيىن، ات-ارباسىن سۇلەيمەنگە بەرىپ، وزدەرى مەرعالي مولداعا سالەم بەرىپ، اماندىق سۇراسۋعا كىردى.

كەشىكپەي-اق سۇلەيمەننىڭ ءۇيى اڭگىمە-كەڭەسكە قۇمار قارا ساقالدار مەن ولەڭ-جىر تىڭداۋدى اڭساعان قارا مۇرتتى جىگىتتەرگە لىق تولدى؛ ۇلكەندەرمەن ارالاس بالالار دا قاپتادى، ەسىكتەن، ىرگەدەن سىعالاعان جاس كەلىنشەكتەر مەن قىزداردىڭ دا قوڭىر كوزدەرى جىلت-جىلت ەتىپ، شاشپاۋ، شولپىلارى سىلدىر-سىلدىر قاقتى.

كوپ ۇزاماي-اق:

— تولعا، نۇرىم، تولعاپ جىبەر. «ءۇش قياندى» ايت، انا جيەنىنە. ناعاشىسىنىڭ كۇشىن كورىپ كەتسىن، بەلكۇللى، — دەدى سۇلەيمەن دومبىراسىن نۇرىمعا ۇستاتىپ.

نۇرىم دومبىرانى الىپ، قۇلاعىن ازداپ قانا بۇراپ، شەرتىپ قالدى دا:

— مىناۋ، سىڭعىراپ تۇر عوي، سۇلەكە، — دەدى.

جۇرت نۇرىمدى قاۋمالاي ءتۇستى.

— ۋا-ا-ا، — دەپ باستادى نۇرىم كەۋدەسىن كەرىڭكىرەپ، باسىن جوعارى كوتەرە ءتۇسىپ:

...ۋا-ا،ا
جايىقتىڭ بويى جايلى قيان،
ەدىلدىڭ بويى ەلدى قيان.
ماڭعىستاۋدىڭ بويى مالدى قيان —
ادىرا قالعىر ءۇش قيان!
ءۇش قياننىڭ مىنا بويىنان
تالاي جۇرت جوسىپ جول سالعان،
كوشۋدىڭ جولىن مول سالعان!
تۇندىگىن تۇندە ءتۇسىرىپ،
ىڭىردە ءسۇتىن ءپىسىرىپ،
جاس بالاعا ءىشىرىپ،
ءتۇنى بويى دۇرلىگىپ،
تەڭدەپ بۋىپ مۇلىگىن،
تورتكە ءبولىپ تۇلىگىن،
تاڭ اتا يەسىز جۇرت قالعان،
ورەدە جايعان قۇرت قالعان،
قاڭعىعان جالعىز يت قالعان.
جەتى جۇرتتىڭ كەتكەن جەر،
ادىرا قالعان نەتكەن جەر!
ەردىڭ سوڭى يساتاي
ەرلىكتىڭ تۋىن تىككەن جەر —
جاۋدى باسقا تەپكەن جەر،
ماحامبەتىن ەرتىپ اپ،
جاڭگىرگە شەپ قۇرعان جەر.
جاسقۇستىڭ ارعى تۇمسىعى
قامال ەتىپ تۇرعان جەر،
ۋا، دۇنيە-اي، قاپىدا
سانىن باتىر ۇرعان جەر!
قابىرشاقتى قاراسۋ
ۇيرەك پەن قازىن اتقان جەر،
حاننان بەرمەن ىعىسىپ،
شاتىر تىگىپ جاتقان جەر.
كوپىرى جوق اق جايىق،
اتىن جالداپ وتكەن جەر.
مۇز ۇستىندە وت جاعىپ
الا قىستاي كەزگەن جەر.
جىلى توسەك، اق وردا
جار قوينىنان بەزگەن جەر.
قارا قازان، cap بالا
قامى ءۇشىن قايعى تاتقان جەر،
وكىنىشكە باتقان جەر،
ۋا-ا-ا، باتقان جەر!
— ە، ۋاي دە! — ۋا، شىركىن!
سەمسەرىن سەرمەپ ايقايلاپ
ءبىر جول ءجۇزىن كەسكەن جەر،
كوك سۇڭگىسىن وڭ سىلتەپ،
جاۋ كەۋدەسىن تەسكەن جەر.
اق تابان ات جانۋار
سۇرىنبەس تۇياق بولا ما،
قاپىدا ورعا تۇسكەن جەر.
بيدەن ءپاتۋا تابا الماي،
حاننان كەگىن الا الماي،
اق ورداسىن بۇزىپ شابا الماي،
تايماننىڭ باتىر بالاسى
تورى ات باسى تاۋىندا
ءسۇيتىپ ءبىر
مىنە، ۋاي، سول زامان
قازا ءبىر تاۋىپ، ۋاي،
قالعان جەر.

جۇرت دۋ ەتتى. بىرەۋلەر كوزىنە جاس الىپ تەرىس اينالدى، بىرەۋلەر تاماعىن كەنەپ قالدى. ەندى بىرەۋلەر:

— ۋاي، شىركىن دەسەيشى! ۇل عوي يساتاي!

— دەگەنىنە جەتپەي كەتكەن ارىستان!

— قارادان تۋعان حان ۇلىنا بەرگىسىز ساباز!

— وركەنىڭ ءوسسىن، نۇرىم. اينالايىن، تاعى دا سىلتە! تاعى دا، تاعى دا. كوپ ەدى عوي سەنىڭ تەرمەڭ.

وراز ۇشىپ تۇرا كەلىپ نۇرىمنىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.

— ۋا، ناعاشىم، جارايسىڭ. كانە، بەتىڭنەن ءبىر ءسۇيىپ الايىن... — دەپ نۇرىمنىڭ موينىنان قۇشاقتادى. — اينالايىن، ايتىڭقىرا. مىناۋ ءوزىڭنىڭ تولعاۋىڭ عوي. ءاي باسە، مەنىڭ كورگەن ءتۇسىم ءتۇس بولسا، وسىلاي بولۋ كەرەك جىگىتتىڭ سەرپۋى. اياعى قالاي؟ اياعى بولماسا ماحامبەتتىڭ وزىنەن سىلتەپ جىبەرشى. انا ءبىر توپ جىگىتىمەن يساتاي قاقاعان قىستىڭ ىشىندە ءىلبىشىننىڭ تۇسىنان ءوتىپ، ەلسىز دالاعا تۇنەپ، تاڭەرتەڭ بۇگەجەكتەپ توڭىپ، ورنىنان تۇرا الماي جاتقاندا جىگىتتەرگە دەم بەرىپ، ماحامبەتتىڭ اۋىزشا شىعارىپ جىبەرگەنىن ايتشى، — دەدى.

وراز ەندى نۇرىمدى قاراقشىعا جاقىنداعان اتتاي كوتەرمەلەپ، ناق جانىندا تىزەرلەپ وتىرىپ الدى.

— مەن ونى بىلمەيمىن عوي، جيەنجان. بىلسەم ساعان ايتپاعاندا كىمگە ايتامىن، — دەدى نۇرىم شىن پەيىلدى، اقجارقىن جۇزبەن. ءوزى تاعى دا كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ، قاناتىن قومدانعان بۇركىتتەي جەلپىنە ءتۇستى.

— بىلمەسەڭ ءوز تەرمەڭدى ايت! بىزگە، بەلكۇللى، وزىڭدىكى دە جەتەدى، — دەدى سۇلەيمەن تەرشىگەن ومىراۋىن اشا ءتۇسىپ. نۇرىم ازىراق ويلاندى دا:

— باسقا بىرەۋىن ايتايىن، — دەپ ايقايلاپ اندەتىپ، بۇرىن ءوزى كوپ ايتپايتىن ماحامبەتتىڭ ءبىر اۋىز ولەڭىن ايتتى:

اتادان تۋعان ارۋاقتى ەر
جاۋدى كورسە جاپىرار،
ۇدەي ءبىر سوققان داۋىلداي،
جاماندارعا قاراساڭ،
مالىن كورەد جانىنداي.
جۇيرىك اتتىڭ بەلگىسى —
تۇرادى قۇيرىق، جالىندا-اي.
ايتىپ ايتپاي نەمەنە
حالىق قوزعالسا، —
(ۋا، جيەنجان) —
تۇرالمايدى حان تاعىندا-اي.
اي-اي.

— نە دەيدى، نە دەيدى؟ حان تاعىندا تۇرا المايدى دەي مە؟ قايتا ايتشى، نۇرىم ناعاشى، مەن بۇل ولەڭدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرمىن. بۇل دا ماحامبەتتىكى عوي، — دەپ وراز قولقا سالدى.

نۇرىم ولەڭنىڭ سوڭعى ءتورت جولىن جاياۋلاتىپ ايتىپ، دومبىراسىن اقىرىنداپ شەرتە بەردى.

— مىنە، مىنە، — دەدى وراز، ۇيدەگى قالعان ادامنىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيىستىرعانداي قولىمەن اينالانى وراي كورسەتىپ — ماحامبەت ولەڭى ەكەنى ۇدەي سوققان داۋىلداي وراپ العاننان-اق كورىنىپ تۇر. باتىرلىعى مەن قايراتتىلىعى جالىنداپ تۇرعان جوق پا، ايتشى ناعاشى؟ ا، سولاي ەمەس پە؟ ءدال ايتپاي ما؟ «حالىق قوزعالسا، حان تاعىندا تۇرا المايدى» دەيدى. تاپ بۇگىنگى كۇنگە دە ارناپ ايتقان، قاراڭدارشى! ءبۇتىن قارا حالىق تابان تىرەسىپ قاتار تۇرسا تىپىر ەتكىزبەس، حان، سۇلتاندارىڭدى! ا، سولاي ما، ناعاشى؟ اۋليەنىڭ لەبىزىندەي اقيقات ءسوز!

سۇلەيمەن ونى قوستاپ:

— دۇرىس، دۇرىس. نۇرىم ولەڭنىڭ، بەلكۇللى، مارقاسقاسىن تاۋىپ ايتادى. «قىز جىبەكتى» بىلەدى. ال، «قىرىق باتىردى» جىر قىلسا، قالەكەشىڭنىڭ وزىنەن ارتىق، ءۇش تۇنگە تاۋسىلمايدى، بەلكۇللى، بۇلاق، — دەدى.

«قىز جىبەك» تە جاقسى، الايدا، مىناۋ تەڭدەسى جوق اسىل ءسوز عوي. قاراشى، قايراتى مەن دانالىعى قاتار تۇرعان جوق پا! بۇل ناعىز كوك نايزا ولەڭ، حالىققا ارناپ ايتىلعان، جەتپىس جىل جەر استىندا جاتسا دا، جاسۋدى بىلمەيتىن شىن الماس! جارايسىڭ، ناعاشىم! ولەڭدى كوپتەن ايتىپ كەلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى وراز، نۇرىمدى ارقاسىنان قاعىپ.

نۇرىم اقىرىن ەزۋ تارتىپ، دومبىراسىن ەرمەك ەتىپ قاعا بەردى، جاۋاپتى سۇلەيمەن قايىردى.

— بالا كەزىنەن ولەڭ ايتىپ كەلەدى. ناعاشىسى سەرى بولعان ادام، ونەرلى سويدىڭ تۇقىمى. بەلكۇللى، ءتۇپسىز اقىن. ايلاپ، جىلداپ ەلدەن كەتىپ قالاتىن دا ۋاقىتتارى بولادى، — دەپ كۇلدى ول.

اسان مەن قاجىمۇقان دا سۇلەيمەن ءسوزىن دەمدەي ءتۇستى.

— سۋىرىپ سالما اقىن. جيىن-تويدىڭ جانىن كىرگىزىپ جىبەرەتىن جايساڭىمىز عوي، — دەدى قاجىمۇقان.

اسان وعان باسىن يزەدى. بۇل ەكەۋى ءوزارا سويلەسىپ كۇبىرلەسە قالدى دا، ءبىراق وراز ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق توسا قويمادى، ونىڭ بار ويى مەن نازارى ءبىر نۇرىمنىڭ باسىندا عانا بولدى. بۇل ولەڭىنەن جالىن شىعىپ تۇرعان اقىن-جىرشى وعان ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەن قازىنا سياقتاندى.

«مىنا نۇرىمدى جانشا جىگىتتەرىنىڭ اراسىنا اپارىپ قويساڭ نە بولار ەدى! ولەڭىنە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ شۇلعىر ەدى دە، اقىن قالاي ۇيىتقىسا كوپ سولاي تولقىر ەدى. ەگەر دە قارسى ۇگىت-تاستايتىن ولەڭ بولسا؟! ەرىكسىز جينالعان قازاق جىگىتتەرى قاراسابىنداي ءىرىپ جونەلمەي مە؟ قاق ورتاسىنا تاستاپ جىبەرگەن زەڭبىرەك وعىنان دا كۇشتى بولماس پا؟! ورنىندا ايتىلعان ءبىر ولەڭ مىڭ ۇگىتشىگە تەڭ تۇسەر ەدى...» دەپ ويلادى ول.

وراز نۇرىمدى ءوز جانىنان شىعارماۋعا،. ونىمەن كوبىرەك سىرلاسۋعا تىرىستى.

— كۇرەس ناعاشى، قارت پەن كەمپىردىڭ حاكىم مەن ەكەۋىڭنەن وزگە بالاسى بار ما؟ — دەپ سۇرادى ول نۇرىمنىڭ يىعىنا قولىن سالىپ.

— بىر-ەكى قوزى باعارلارى بار، — دەدى نۇرىم ونىڭ نەگە سۇراعانىن ويلانىپ جاتپاستان.

— ۇلكەن ادامدار بالانى اياقتاندىرۋعا اۋەس كەلەدى، وندا ءوزىڭدى ۇيلەندىرىپ، قارت پەن كەمپىر بولەك وتاۋ ەتۋگە ىڭعايلاپ-اق جۇرگەن شىعار، — دەدى ول نۇرىمنىڭ جايىمەن شۇعىلدانا ءتۇسىپ.

— بەلكۇللى، سولاي. قارتتارعا قالسا تاپ بۇگىن-اق ۇيلەندىرىپ نۇرەسىڭنىڭ اياعىن ءجىپسىز تۇسايتىن. ءبىراق قاشاعان قۇلىنداي زىمىراپ بۇل دا قۇرىققا جۋي قوياتىن ەمەس. دەگەنمەن جاقسى قىز تاپساڭ، جيەن، ءوزىم جاۋشى بولامىن، — دەدى سۇلەيمەن نۇرىم ءۇشىن جاۋاپ قايىرىپ

— جوق، جوق، ناعاشى. ازىرگە ۇستاتپاعانى جاقسى. ۇيلەنۋگە ءالى ۋاقىت بار. ءقازىر مىنا جىر مەن ولەڭ، ءان مەن كۇي بازارىن دۋىلداتا بەرگەن ءجون. نۇرەس كونسە ەكەۋمىز بىرگە جىمپيتى جاققا ساپار شەكسەك پە دەگەن ويعا دا كەلىپ تۇرمىن. ءبىراق بۇل الداعى نارسە. ونى سوڭىنان كورەرمىز. سولاي ما، نۇرەس؟ — دەدى وراز يىعىنان ءبۇرىپ ۇستاعان كۇيى نۇرىمعا بۇركىتشە شۇيىلە ءتۇسىپ.

اسانمەن سويلەسىپ وتىرعان قاجىمۇقان بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن ءبولىپ جىبەردى.

— ول قانداي قوجايىن تاعى جەر استىنان شىعا كەلگەن؟ مەن كورسەتەيىن وعان داكىمەنتتىڭ قانداي بولاتىنىن، — دەپ قاجىمۇقان ىشكى قالتاسىنان اقشا سالاتىن شيلانىن الىپ اشىپ جىبەردى دە، تورتكە بۇكتەپ سالعان گۋبەرنالىق سوۆەتتىڭ قاعازىن اساننىڭ الدىنا تاستاي بەردى. — وڭى مىنانى، وقىماساڭ دا ءبىر قاراپ قوي، كىم قول قويىپ، قانداي ءمور باسىلدى ەكەن وزىنە! اتتەگەن-اي سەن تەك حات تانىمايسىڭ. مەن دە ورىسشا سويلەي العانمەن، قۇرعىرىڭدى جۇرگىزە بىلمەيمىن. ايتپەسە ءبىر كەلىستىرىپ وقىپ بەرەر ەدىم شىركىندى. مەن بۇل داكىمەنتتى قالاي العانىمدى ايتسام، ونىڭ ءوزى ءبىر كەشكە تاۋسىلمايتىن اڭگىمە. بۇل سوڭىنان. قىرىق ءۇي بالىقشىنىڭ قولىنان سۋى مەن بالىعىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى تارتىپ الماسا، ەندى ەشكىم الا المايدى، — دەدى ول ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ سويلەپ. ءسويتتى دە اساننىڭ شاقشاسىن سۇراپ الىپ، قاجىمۇقان الاقانىنا تۇسىرگەن ناسىبايدى قوس بارماعىمەن شىمشىپ يىسكەلەي باستادى. سۇلەيمەن مەن اسان دا دوكۋمەنتكە ۇڭىلە قالدى.

— قىرىق ءۇي ەمەس. مىنا اسەكەڭمەن مەن دە كىرەيىن دەپ وتىرمىن بالىق ارتەلىنە. بەلكۇللى، ءجۇز ءۇي بولامىز كۇزگە قاراي، — دەدى سۇلەيمەن قاعازدى قولىنا الىپ، الدىمەن ونىڭ ءمورى شتامپىنا قاراپ.

اساننىڭ كوزى دە ۇلكەن ءموردىڭ كوك سيامەن باسىلعان ايقىن تاڭباسىنا ءتۇستى. سۇلەيمەن قاعازعا قاتتى ريزا بولعان پىشىنمەن ىرجيا ەزۋ تارتتى دا، ءبىراق اسان كەلگەن بويداعى تۇنجىر قالپىندا قالدى. ول ىشىنەن: «مىنانىڭ ءمورى دە مىقتىسىن مىقتى سياقتى. ءبىراق انا نۇرىش اكەلگەن قاعازدىڭ دا ءمورى وسال كورىنبەيدى جانە بىرەۋ از دەگەندەي ەكى جەردەن باسقان، اتاڭا نالەتتى» دەپ ويلادى، كۇنى كەشە ءوز كوزىمەن كورگەن جاڭا قوجايىنداردىڭ ارەندا قاعازى ەسىنە ءتۇسىپ.

— اينالايىن، مىنانى وقىشى، كوكتەن تىلەگەندى جەردەن بەردى ەمەس پە، مۇنىڭ اتى! بۇل بەلكۇللى، ۇلكەن تويدىڭ باسى. جالعىز سيىرىمدى سويىپ توي جاسايمىن مەن بۇعان. بۇكىل اڭقاتى بويىنداعى حالىقتى شاقىرامىن. ول از بولسا بولىس قولاستىن تۇتاس شاقىرامىن. بۇكىل ەل-ەلگە جار سالامىن. امان بولسا تەكەڭنىڭ بازارىن بالىقتان تولتىرىپ، سارىتاۋعا دەيىن جەتكىزەمىن، ماسكەۋ مەن پەتەربۋرىڭا دا جىبەرەمىن شالقاردىڭ cap سازانىن! — دەپ كوتەرىلە سويلەي باستادى.

ناسىباي يىسكەپ وتىرعان قاجىمۇقاننىڭ ەڭسەسى دە بۇرىنعىدان ەداۋىر جوعارىلاي ءتۇستى.

— سۇلەكە-اۋ، مەنىڭ ورىسشا وقي المايتىنىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ، ماعان نەگە ۇسىناسىڭ. الدە قازاقشا جازىلعان ەكەن دەپ قالدىڭ با؟ — دەدى نۇرىم قاعازدى ورازعا ىسىرىپ.

— ماعان بەلكۇللى، ءبارىبىر. كىم وقىسا دا وقىپ بەرسە بولدى، قۇي قازاقشا، قۇي ورىسشا جازىلسىن.

قاجىمۇقاننىڭ كوزىنە بۇل قاعازدىڭ قۇدىرەتتەن دە كۇشتى كورىنەتىنىن وراز الداقاشان بىلگەن ەدى. جالعىز قاجىمۇقان ەمەس، بۇكىل شارۋا اتاۋلىعا بۇل دوكۋمەنتتىڭ ءمانى وزگەشە ەكەنىن سەزىپ وراز جالما-جان ونى وقىپ بەرۋگە كىرىستى. ءبىراق ول قاعازعا قاراپ ەجىكتەپ اۋدارىپ جاتپادى — ءدال ماعىناسىن ءوز تىلىمەن ايتىپ بەردى.

— تىڭداڭىزدار! سوۆەت حۇكىمەتىنىڭ دەكىرەتى بويىنشا رەسەي قولاستىنداعى جەر مەن سۋ ماڭداي تەرىن اعىزىپ ەڭبەك ەتەتىن قالىڭ قارا شارۋاعا بەرىلەدى. بۇرىن بار بايلىققا يە بولىپ كەلگەن ارام تاماق، جاتىپ ىشەر الپاۋىتتار مەن باي-بەكتەر بۇدان بىلاي جەر مەن سۋعا قوجا ەمەس. حۇكىمەتتىڭ دە، جەردىڭ دە، سۋدىڭ دا، تەمىر جولدىڭ دا، فابريك-زاۆودتىڭ دا قوجاسى كەدەيلەر. سوندىقتان ورالدىڭ گۋبەرنالىق اتقارۋ كوميتەتى كازاك-ورىس بايلارى مەن قازاق بەكتەرىنىڭ مۇلكى بولىپ كەلگەن شالقار كولىن اينالاسىنداعى قالىڭ كەدەيگە ياعني بالىق كاسىبىمەن كۇن كورگەن شارۋالارعا بەرىلسىن دەپ ۇيعاردى. بۇدان بىلاي كول يەسى — بالىقشى ارتەلى.

ورال گۋبەرنالىق سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى.

ءتور اعا ورنىنا: پەتر پارامونوۆ.

اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى: مەڭدىكەرەي يپماعامبەتوۆ، ءابدىراحمانوۆ ايتييەۆ، اندرەي كولوستوۆ.

حاتشى ورنىنا: قاپي مىرزاعالييەۆ، ءمورىن باسقان باگدانوۆكا سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى دەپۋتات دوۆجەنكو. — مىنە دوكۋمەنتتىڭ قىسقاشا مازمۇنى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ ال، تۇسىنسەڭىز، اقساقالدار، اڭگىمە مىناداي: قولىندا اسىل قازىناسى بار ادام «قازىنام بار!» دەپ ايقايلامايدى، ونى اقىلمەن پايدالانۋعا كىرىسەدى. ويتكەنى دوستان بۇل كۇندە دۇشپان از ەمەس، ازعىن ادامدار اياق استىنان شىعا كەلەدى. ارالارىڭدا ازعىرۋشى جۇرمەسىن. «بايلارعا، بەكتەرگە قارسى ەشتەمە بىتىرە المايسىڭدار»، دەپ جاسىتۋشىلار دا كەزدەسەر. ءبىراق ونان قورىقپاڭدار. ءبىر قول، ءبىر جەڭ بولىپ قولدارىڭا بەرگەن اسىل قازىناعا نە بولۋعا تىرىسىڭدار. سەندەردى قولدايتىن حۇكىمەت بارىن مىنە كوردىڭدەر عوي، — دەدى وراز.

— ەستىدىڭدەر مە؟ — دەدى قاجىمۇقان اسانعا قاراپ، — بۇرىنعى قوجايىنداردىڭ ماعان ەندى پۇتى ءبىر تيىن.

— يلاھي، سولاردىڭ پۇتى ءبىر تيىن-اق بولسىن. مەيلى ءتىپتى جارتى تيىن بولسا دا، مەنىڭ كوڭىلىم باياعىداي — وعان قايعىرار مەن جوق. ءبىراق انا سەنىڭ نۇرىش تۋىسقانىڭ كەشە ماعان سۋ دا، بالىق تا مەنىكى، مىنە قاعازى دەپ، قالتاسىنان سۋىرىپ الىپ، ەكى جەردەن ءمور باسقان سالا قۇلاش سارى قاعازىن كورسەتتى. كورسەتىپ قانا قويعان جوق «كاسىپ ەتكىڭ كەلسە مەنىڭ اۋىمدى تارتاسىڭ، تارتپاساڭ شالقارعا اياعىڭدى قيا باسپايسىڭ» دەپ مىڭقىلدادى. مەن مىنە، سونى كورىپ كەلىپ وتىرمىن. ول ول ما، ونان دا زورىن ىستەپ جاتىر شۇعىلدىڭ بالاسى، — دەدى اسان.

— نۇرىشتىڭ ءسوزىن ءسوز دەپ، سەن دە، اسەكە، جوق نارسەنى ايتاسىڭ-اۋ، سول ءۇشىن مۇڭايىپ، ا؟ — دەدى سۇلەيمەن.

— تاعى نە جاساپتى؟ — دەپ قاجىمۇقان ايقايلاي تۇرەگەلدى.

اسان وعان رەنجىگەن پىشىنمەن:

— ماعان نەگە ايقايلايسىڭ، سەن. شۇعىلدى قوجايىن قىلعان مەن دەپ ويلايسىڭ با؟ كولىڭ، بالىعىن وعان از. انا حانجۇرتىن بۇرناعى كۇنى بار ماشينەسىن سالىپ سيپاپ سالعان. ساعاداعى سورلىلارىڭ «جالعىز سيىرعا ون-ون بەس شومەلەدەن پىشەن الامىز دەپ وتىرعان شابىنىمىزدى دا شاۋىپ الدى» دەپ زارلاپ وتىر، — دەدى.

— مەن ءقازىر كەتەمىن. كورسەتەمىن مەن ول شۇعىلدىڭ بالاسىنا كورىمدى، ول شاپسا — مەن شاپقان ءشوبىن تاسىپ الامىن. جالعىز مەن ەمەس، ءبۇتىن ساعاداعى ەلدى ەرتىپ شىعىپ مەن وعان كورسەتەمىن كورەسىسىن. ەلىرگەن ەكەن، مىرىق نەمە. اكەم باي، ءىنىم حاكىم بولدى دەپ. مەنىڭ دە تابان تىرەر جەرىم، سويىلىمدى سوعاتىن ەلىم بار، — دەپ قىزىندى قاجىمۇقان. ۇيدە وتىرعان سۇلەيمەن، اسان، نۇرىمدار بولىپ ونى قايتا وتىرعىزدى.

— جەتى تۇندە ەشتەمە بىتىرمەيسىڭ. ەرتەڭ ەرتەمەن كەتسەڭ دە كەشتىك ەتپەيدى. ءبىراق تۋعان-تۋىسقاندارمەن اقىلداسىپ الىپ، ءىس ىستەۋ كەرەك، — دەستى.

3

اساننىڭ شامالاۋى دۇرىس بولدى. ءجۇنىس تۇيىق كورىندى.

سالەم بەرىپ كىرگەن قاجىمۇقان مەن ونىڭ جولداسىنا حاجى سالقىنداۋ پىشىنمەن امانداستى دا توردەن ورىن كورسەتتى.

«مۇنىڭ كىربىڭ قاباق وتىرۋ سەبەبى نە بولدى ەكەن؟

مەنى بالاسىمەن بىرگە قارا وباعا اتتاندىرعاندا «ءابدىراحمان نە اقىل ايتار، قالەن ەكەۋى زامانى ءبىر دوس جاندار ەدى. مىنا بۇلىككە وزدەرى تيىم سالا ما، بولماسا كارى ءجۇنىس اتقا ءمىنسىن دەر مە؟ ءبىل. تەز قايت»، دەپ ەدى. ءقازىر جۇزىندە نە قۋانعان، نە اسىعا حابار سۇرايتىن ءپىشىن جوق. اڭگىمەنىڭ باسى نە بولار، ءتۇبى نەگە سوعار؟ حاجى كوزىنىڭ استىمەن ورازعا ءبىر قاراپ قويدى دا، قاجىمۇقاننان:

— مىنا بالانى مەن تانىمادىم بىلەم. بۇل قاي بالا؟ — دەپ سۇرادى، «وقىعان، ەل باسقاراتىن» دەگەن سوزگە ەلەڭ ەتكەندەي بولىپ.

ءبىراق ول جاس قوناقتىڭ وقىعان جىگىت ەكەنىن كىرگەننەن-اق شامالاعان-دى، كيىمى قازاقى بولعانمەن، ءجۇرىس-تۇرىسى ءبىلىمدى جاننىڭ سيپاتىن اڭعارتىپ-اق تۇر ەدى. قاجىمۇقان شاپشاڭداپ تاماعىن كەنەپ الدى. «قالاي، يكەمگە كەلىپ قالعان جوق پا؟ ءتىنىن تاۋىپ تارتساڭ قارتىڭنىڭ قىرتىس-تىرتىسى جازىلار» دەگەندەي ول ورازعا جىمىڭ ەتە قالدى.

— حاجەكە، ءسىزدىڭ تانىماي قالۋىڭىز عاجاپ ەمەس. بۇل ءبىر ءبىزدىڭ اۋىلعا سيرەكتەۋ قاتىناساتىن ءجۇنباستاۋ جيەن. الما اپايدان تۋعان، قىنىق جانۇزاقتىڭ بالاسى وراز دەگەن جىگىت وسى بولادى. بور مەن جوسا ساتپايتىن قىنىق پەن ساساي بار ما، جايىق بويىندا جوسا ساتىپ ءجۇر ەكەن، مەنىمەن بىرگە كەلدى ناعاشىلارىما بارامىن، دەپ. بۇگىن سىزگە سالەم بەرەمىن دەگەنسىن ەرتەمەن الىپ كەلگەنىم.

ءجۇنىس ورازعا تۋرا قاراپ:

— ءا، مەرعاليدىڭ جيەنى مە. ەندى ءبىلدىم. امان-ەسەن بە، شىراعىم. اكە، شەشەڭنىڭ دەنى ساۋ ما؟ جانۇزاقتىڭ وقىعان بالاسى بار دەپ ەستۋشى ەدىم، سەن سول ەكەنسىڭ عوي، — دەدى.

ءجۇنىس ءماسىسىنىڭ قونىشىن تارتىپ، قىرتىسىن جازدى دا، جەلبەگەي جامالعان سارى نانكە بەشبەتىنىڭ ومىراۋىن قاۋسىرا ءتۇستى. ونىڭ ءجۇزى ازداپ سەرگىگەندەي بولدى.

وراز جۇگىنىپ وتىر ەدى، سويلەردە ورنىنان قوزعالىپ ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى.

— شۇكىر، ناعاشى! ءوزىڭىز دە ساۋ، ءسالاماتسىز با؟ اتام يسانىڭ كىم بولعانىن انىق بىلمەيمىن، ال، اكەم جانۇزاق ءىلبىشىن مەن بۋدارين كازاك-ورىستارىنىڭ قاسقا سيىرى قانشا، الا وگىزى نەشەۋ — سونى تۇگەندەپ كۇن كورگەن ادام. سوندا دا ونىڭ كوڭىلگە مەدەۋى بار ەدى، ول — سىرىم دا قوي باققان، اتادان ارىزىمسىز التاۋ دا تۋادى، جەمىن الىپ جەي بىلمەيتىن جەتەۋ دە تۋادى؛ بار بولساڭ — اسپا، جوق بولساڭ — ساسپا؛ ۇلكەنگە سالەم بەر، كىشىدەن اليك ال، — دەيدى. سول اكە ءسوزى كەۋدەگە حات بوپ، اقىلگوي كارياعا سالەم بەرىپ شىعايىن دەپ كەلدىم. جانە ناعاشىسى جاماننىڭ جيەنى وڭباس دەگەن ات ماعان ءسىز جاعىنان جۇقپايتىنىن بىلسەم دە، قىزىل تىلگە تيەك جوعىن ەسكەردىم. ەرتەرەك كەلگەنىمدى كەشىرەرسىز، — دەدى.

ءجۇنىس ورازدىڭ بەتىنە تىك قارادى. ول ۇندەمەي ءبىر ءسات ويعا تيەك بەردى.

ءسوزدى ورىندى جەردە عانا ورنىنا ءدال جۇمسايتىن، رەتى كەلمەسە جاس تۇگىل كارىمەن دە شەشىلە سويلەسپەيتىن ءجۇنىس كەشىكپەي ورازبەن جاراسىمدى اڭگىمەگە كوشتى. بۇل جىگىتتىڭ جۇنىسكە ۇناعانى: العىر سويلەيدى، جۇيەلى سويلەيدى؛ ارعى جاعىندا سەنەر وي بۇلاعى مەن ءسوز جۇگىرەر ارناسى تۇزەڭ سياقتى. قالەن ۋچيتەل دە اقىلدى، سالماقتى، ءبىلىمدى ادام، ءبىراق سوزگە جۇيرىك، ءتىل بەزەگەن ادام ەمەس. ال مىناۋ توپقا تۇسەر بەلى بەكىم پالۋانداي ەركىن، اياقشىل اتتارداي ەڭسەسى جوعارى. «ناعاشى جاعىندا كىم بار... قۇلباراق ءبيدىڭ ءسوز ساپتاسى دەۋگە اراسى الشاعىراق. مۇمكىن ءوز تۇقىمىندا ءبىر سوي بار شىعار»، دەپ ويلادى ءجۇنىس ورازعا ريزا بولىپ.

— شىراعىم، قاجىمۇقان جيەن دەپ ءازىل ايتتى، ول دا ءجون. الايدا ونەر ءتۇرلى، كاسىپ — ونەر ارقاۋى. جوسا قازىپ، بور ساتقاندى مەن ايىپ دەمەيمىن. ال مەنىڭ بايقاۋىمشا بۇل باس كاسىبىڭ دە ەمەس، قاناعاتقا جارار ونەرىڭ دە ەمەس. ءسوز الپىڭنەن كورىنىپ تۇر — جاقسىدان ونەگە العان بالاسىڭ. باياعىدا اكەمىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى: ءار كەزەڭدە ۇل دا تۋادى، ۇلعا جارارلىق ات تا تۋادى؛ نۇرالىنىڭ وكتەمدىگى — اقىلدى سىرىمدى، حان جاڭگىردىڭ اقىلسىزدىعى — ەر يساتايدى تۋعىزدى، — دەپ. ءبىراق زاماننىڭ جىرى باسقا. يت سۇيەككە قاقالماس دەيتىن قاعيدامەن جۇرەتىن جەبىر بي مەن ارداڭداعان ءامىرشى ەلگە ونەگە ەمەس. ەلگە ونەگە بەرەتىن جىگەر مەن اقىل يەسى جاندار. سەن ءبىزدىڭ بالامەن زامانداس ەكەنسىڭ، ورەر جەرىڭ مەن ءورىسىڭ ءبىر جوتانىڭ استى مەن ءۇستى بولعان. سول بالانىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىنەن حاباردار ەمەسسىڭ بە؟ قالا بەتتەن كەلەسىڭ عوي، كەشە ەرتەمەن دۇڭكىل ەستىدىم، اركىم ونى ءارتۇرلى جوريدى، ءبىراق بۇل سوعىس الدى دەپ بىلەم. جاقسىلار نە دەيدى ەكەن، ەل ءۇستى مايدان استىندا قالىپ ھالاك بولماس پا؟ — دەدى قارت ءجۇنىس جاس جىگىتتەن ۇلكەن ءۇمىتتى جاۋاپ كۇتىپ.

ول بۇرىنعىدان اناعۇرلىم جادىراپ سويلەپ، جاس وقىمىستىعا جوعارى باعالاپ تەرەڭ ساۋال بەرگەنمەن، ونىڭ قاندايلىق جاۋاپ قاتاتىنىن سىناۋ نيەتىندە بولدى. مۇنى وراز دا ءتۇسىندى. ول بۇرىن توپقا ءتۇسىپ جارىپ سويلەپ جۇرمەسە دە، دوس-زامانداستار باس قوسقان جەردە ءارى باتىل، ءارى تاپقىر جاۋاپ ايتقان. ءبىراق بۇل جاۋاپ ۇلكەن سىن، مۇنان كوپ نارسەنىڭ تاعدىرى شەشىلەتىندەي كورىندى. ومىردە كوپتى كورگەن ۇلكەن سىندى جەرلەردە ەل تاعدىرى شەشىلەتىن قيىن تارتىستارعا ءتۇسىپ جۇرگەن تاجىريبەلى شالدىڭ كوڭىل قوشىنىڭ جوقتىعى ۇلكەن وزگەرىستىڭ دۇمپۋىنەن ەكەنىن اڭعارىپ قالدى. «ەل ءۇستى مايدان استىندا قالىپ ھالاك بولماس پا؟ جاقسىلار نە دەيدى ەكەن؟» دەگەنى — مەنى ۇلى دۇبىرمەن ءبىر دەگەنى، مەنىڭ جاۋابىم — جاقسىلاردىڭ جاۋابى بولعانى. قارت ەكى جولدىڭ ايىرىعىندا تۇر. ءابدىراحماندى، ساقىپكەرەيدى، باقىتجاندى، ءبىزدى قولداپ قالەنگە ارا تۇسە مە؟ الدە شىنتۋايتقا كەلگەندە جاسىعان جەزدەي مايىرىلىپ، بەكتەر مەن سۇلتاندار، قازىرەتتەر مەن بيلەردىڭ ساپىندا تۇرىپ قالا ما؟ وندا مىنا دۇمبىرلەگەن كوپ كەدەي وزىنە ەزى پالۋان بوپ جىمپيتى امىرشىلەرىنە شۇيدەسىن كورسەتۋگە تۇرىسا الار ما؟ جوق، شتاب بارلىق كۇشتى نەگىزگى جاۋعا قارسى شىعار دەدى عوي...» دەپ ويلادى وراز.

ول جۇنىسكە تامان جىلجي قومدانا ءتۇستى؛ ەڭسەسىن كوتەرىڭكىرەپ الىپ، ءبىر شالدى بيلەي المايتىن نەسى بار دەگەندەي، توستەپ سويلەپ كەتتى.

— ارداقتى ناعاشى، ءادىل سوزگە بالا دا توقتايدى، دانا دا توقتايدى. ءار كەز وزىنە لايىق بەتكە ۇستارىن بەلگىلەيدى دەگەن دانىشپاندىق ءسوزىڭىز بىزگە ساباق ەسەبىندە. ءبىزدىڭ بەتكە ۇستار جاقسىلارىمىز بار. ولار: جەر ءبىتىپ، سۋ اققالى كوكسەپ كەلە جاتقان تەڭدىككە، ادىلدىككە اياق باسىپ تۇرمىز. بۇل ءبىراق وڭاي قولعا تۇسەر ولجا ەمەس: ەرلىك پەن تاپقىرلىقتى كەرەكسىتەتىن، قۇرباندىعى مول، قارۋ ايقاستىرىپ، قان توگىسەتىن جول دەسەدى. انا ءسىز ايتقان دۇڭكىل سول مايدانداسقان ەكى جاقتىڭ زەڭبىرەگىنىڭ داۋىسى. ءقازىر مايدان ءۇستى تاسقالانىڭ ارعى جاعى، كەشىكپەي تەكەگە تونبەكشى؛ كۇزدەن قالماس، كۇزدەن قالسا — قىستان ءارى كەتپەس. جايىق ولكەسىندە وزبىرلىق ەتىپ كەلگەن اتاماندار مەن جاندارالدان، جەر مەن سۋدىڭ شۇرايلىسىن اتاسىنىڭ اق مۇلكىندەي يەمدەنىپ، جاتىپ جەپ ىڭعىرشاعى اينالعان بورسىقتاردان بوساتامىز؛ قامشى ۇيىرگەندەردەن قۇتقارامىز؛ حان مەن سۇلتاندارعا قارسى تايتالاسىپ كەلگەن قارا قازاققا تەڭدىك اپەرەمىز، جەتىم مەن جەسىرگە قامقور بولامىز، بارعا جوقتى جەم ەتپەيمىز، باعاسىن ءتۇسىرىپ ەڭبەكتى قور ەتپەيمىز دەپ تۇر. مىنا قاجەكەڭ سياقتى (ول قاجىمۇقاندى قول شوشايتىپ كورسەتتى) بالىقشىلارعا، ءبىزدىڭ ەل سياقتى ءسىڭىرى شىققان كەدەيلەرگە ءتاڭىردىڭ ءوزى بەرگەن باي قازىنا — بالىقتى شالقارىن قولىنا ۇستاتامىز، — دەيدى. مىنە، جاقسىلارىڭىزدىڭ ايتاتىنى. ءىنى — اعاعا قارايدى، اعا — داناعا قارايدى. جايىقتىڭ سالاسى مول، ءبىراق ول سالالاردىڭ قۇيار ارناسى ءبىر — باسى بۇلاق، اياعى تەڭىز. سونداي-اق جالپاق ساحارادان جاس تالاپكەر اڭداپ ورسە — ولاردىڭ قۇشاقتاسار جەرى حالقى ەمەس پە؟ حالىق دەگەنىمىز مىنا ءسىز سياقتى ارداقتى اتانىڭ الدى عوي. ءوزىڭىز ايتقان حاكىم مەن ءبىزدىڭ ورەر جەرىمىز دە، ءورىسىمىز دە بيىك جوننىڭ استى مەن ءۇستى — ەل. مىنگەنىمىز ءبىر كەمە، جۇزەرىمىز ءبىر داريا — ەل. الما، ءپىس، اۋزىما ءتۇس دەپ شالقامىزدان جاتساق، ءسىز ءبىزدى ۇل دەپ تانىماس ەدىڭىز. سوندىقتان، كوش الدىنا جۇگىرگەن قولدى-اياقتاي بالاڭىز ءبىز بولىپ تۇرمىز؛ ال، كوشتىڭ قونار جەرىن ءسىز دايىنداعانسىز، — دەدى. قاجىمۇقان قىمىزدى ءسىمىرىپ-سىمىرىپ جىبەردى، «وي، شىركىن، مىناۋ جۇكەڭنەن باسىم جاتىر سوزگە. بارەكەلدە! الدىن وراي باستادى»، دەپ ويلادى ول. حاجى ورازدىڭ ازداپ قىزعىلت شىراي جۇگىرە باستاعان ۇلكەن كوزدى اقشىل جۇزىنە قادالىپ قالدى. ول ساقالىن سيپادى، ءسوز ساپتادى.

— سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى دەيدى. وپاسىزدىڭ — كوبىنە بايلىقتان. جيرەنشەنىڭ كوسىلىپ جاتار جەرى دە بولماپتى دەسەدى. ال، اقىل مەن ادامشىلىققا جيرەنشەدەن اسقان ادام از عوي. سەن شىراعىم، كوزىن ماي جاپقان بالپاڭ ءجۇرىستى مىرزالارى كوپ شىرەنگەن ەلدىڭ بالاسى ەمەسسىڭ. مەن مۇنى جاقسى بىلەمىن. سەنىڭ ەلىڭ اۋزى تۇششىدان كورى اششىنى تاتىڭقىراعان، جامباسى جۇمساقتان كورى قاتتىنى كوبىرەك كورگەن ەل. سوندىقتان سەن دە، مىنا قاجىمۇقان دا ەرىككەننەن سالتانات ءۇشىن سارعايىپ جۇرگەن جوقسىڭدار. مەن سىرتتارىڭنان نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى، نە ويلايتىندارىڭدى شامالايمىن. ءوز جەمدەرىڭدى وزدەرىڭ الىپ جەيتىندەرىڭە كوزىم جەتەدى. سوندىقتان باتامدى بەرگەننەن باسقا، ايتار اقىل، كورسەتەر كۇش مەندە شامالى قالدى... — دەدى ءجۇنىس.

وراز قىمىزدى ءبىر جۇتتى دا، توستاعاندى جەرگە قويدى. اتاقتى قوستايكە پالۋان ايتقان ەكەن، — دەدى ول: — ءوي، شىراعىم، بۇكىنىڭ بالاسى كۇپىلدەگەندە ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەسىڭ، باتىرلىق ايتساڭ سەنەن اسقان ەل جوق. ال اگاردا بار بۇكى ءبىر كۇندە ولسە، كومىپ ۇلگەرۋ مەنىڭ قولىمنان كەلەر-اۋ؛ ال مەن ولسەم، مەنى ءبارىڭ جيىلىپ ءبىر كۇندە كومىپ ۇلگىرە المايسىڭدار عوي، دەپ قورقامىن، — دەپتى. جۇرت قوستايكەنىڭ ايتقانى كەلگەن ەكەن دەسەدى. قازعان قابىردىڭ لاحاتى تار كەلىپ ءبىر ءمارتابا ونى قايتادان كەڭىتىپتى؛ ونان كەيىن اياعى سيماي قابىردى ءۇش ءمارتابا ۇزارتىپ قازىپ، قاراڭعى تۇسكەننەن كەيىن جەرلەۋدى كەلەسى كۇنگە قالدىرىپتى-مىس. سول سياقتى، ءسىزدىڭ يگى باتاڭىزبەن بىرگە، ايتار اقىلىڭىز دا، كورسەتەر قايراتىڭىز دا ءالى ۇشان داريا، ول قوستايكەدەن دە زور. ونىمىزدىكىن قوسساق — ءسىزدىڭ توپ باستار تاجىريبەڭىزگە جەتەر مە، بولماسا ءبارىمىزدىڭ اقىلىمىز — ءسىزدىڭ القالاپ ايتقان جالعىز سوزىڭىزگە تۇرار ما؟ ءوزىڭىز ايتقان ادىراڭداعان امىرشىلەردىڭ ارسىز ىسىنە تيىم سالۋعا، اتقا ءمىنىپ ءادىل ءسوز ايتۋعا جيىن جاساپ جاتىر دەپ ەستىدىك، جولىڭىز بولسىن. ءسىز باسشى، ءبىز قوسشى، — دەدى جاس جىگىت حاجىگە ءسال باسىن يگەندەي يشارات ەتىپ.

— ءىمم... قىمىز ءىش، شىراعىم، قىمىز ءىش، — دەدى ءجۇنىس، اقىرىن عانا ساقالىن جۇمساقتاپ ءبىر سيپاپ ءوتىپ.

وراز ونىڭ ويلانعانىن، ءبىراق تاعى دا كومەيىندە ءسوز قالعانىن سەزدى. قىمىز ءسىمىرىپ جاتىپ، ول دا ويلانا ءتۇستى. «قاجىمۇقاننىڭ ءجۇز شىرايىنا قاراعاندا ورىندى ايتقان سياقتىمىن. ءبىراق جەڭىل قولبالالىق ءسوز بولىپ قارتقا قاناعاتسىز كورىنبەسە»، دەپ كۇدىكتەندى ول، ايتقان سوزدەرىنە اسا كوڭىلى تولماي.

— قىلتيىپ ءوسىپ كەلە جاتقان كوك قۇلاق تارىداي انا جاس بالالارعا تالىم-تاربيە بەرەرلىك، مىنا قاجىمۇقان سياقتى ەتى ءتىرى جىگىتتەرگە اقىل-ونەگە ايتارلىق، كوبىمىزگە ىستىق جايدا كولەڭكە بولعان وشەتىلىمىزدى تال تۇستە مىلتىقپەن كەلىپ ايداپ كەتتى. ءۇش-تورت كۇن ءوتتى. ۇشتى-كۇيدى حابارسىز كەتتى. سول ازاماتىمىزدىڭ جايىن بىلۋگە ادام جىبەرىپ ەدىم، «قاماپ، جاۋاپتاۋ ءۇشىن قىزىلۇيگە اسىرىپ جىبەرىپتى» دەگەن بۇگىن ءتىل الدىم.. شۇعىل سياقتى ادامدار ءبىر تايى جوعالىپ، تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتسە دە، ونى جار سالىپ، ادام اتتاندىرىپ تاۋىپ الادى. تايى ءۇشىن مايدان تىگىسىپ تۇرۋعا بار. ال، مەنىڭ قۋايىن دەگەنىم ازاماتتىق ار، جوقتايتىنىم جۇرت سەركەسى. ەل شاۋىپ باتىرلىق كورسەتەيىن دەگەن پارىقسىز جەل كەۋدەلىك ەمەس. «قىزىل يت سەنى بىلەمىن!» دەپ قوجا ناسرەدين ايتقانداي، بولىسقا: «مەن سەنى بىلەمىن، ايداتتىرىپ العان سەنسىڭ، تاۋىپ بەرەتىن دە سەنسىڭ. قالەن سەنىڭ جەسىرىڭدى الىپ، جەلىڭدى كەسكەن جوق. «بارماق كوتەرسەڭ — جۇدىرىق بار، قامشى ۇيىرسەڭ — قادا دايىن» دەگەن ءادىل تالاپ ەدى. ءبىراق ات جالىنان ۇستاپ مىنەر قايرات كەتكەننەن سوڭ توپ باستاپ ءبىز ۇقساتا الماسپىز. كەيىنگى جاستاردان ون بەس-جيىرماسىن جىبەرىپ قانا تەڭدىك سۇرايىن دەپ وتىرمىن، — دەدى قارت.

ءسوزدىڭ جاقسى ارنامەن باستالىپ كەتكەنىنە، تۇنجىر قارتتىڭ بىردەن بىرگە سەرگي تۇسكەنىنە، جاس جىگىتتىڭ اقىلدى سوزىنە ىشتەي قاتتى ريزا بولىپ، كوزى جايناپ وتىرعان قاجىمۇقان، تىزەرلەپ ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى.

جۇكە، مەن وزىڭىزبەن كەلىسىپ ءابدىراحماندى ىزدەپ تاۋىپ ءجون-جوسىق سۇراۋعا قارا وباعا بارىپ كەلگەنىمدى ءوزىڭىز كورىپ وتىرسىز. اينالاسىن كورمەيتىن كورتىشقانداي جىبىرلاپ ۇيدەن شىقپايدى ەكەنبىز، ەشتەمەنى كورمەيدى ەكەنبىز، ەشبىر عادالات ءسوز بەن اسىل ءىستى ەستىپ-سەزبەيدى ەكەنبىز. مەن دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ادامداي بولىپ قايتتىم. ءسوزىمىزدى سويلەيتىن، باسىمدى قورعايتىن حۇكىمەت ادامدارىن كوزىممەن كورىپ، قولىممەن قولىن ۇستاپ قايتتىم. جەر مەن سۋ ياكي سونىڭ بارلىق بايلىعى ماڭداي تەرى مەن جۇلىن كۇشىن جۇمساعان كەدەيدىكى دەگەن قاعاز الىپ قايتتىم، مىنە قاعازى. (ول قالتاسىنان سوۆدەپ بەرگەن دوكۋمەنتتى سۋىرىپ الىپ ءجۇنىستىڭ الدىنا تاستاي بەردى.) ءوزىمدى كوميتەت بولاسىڭ، كەدەيىڭدى قورعايسىڭ دەپ تاعايىندادى شيازدان كەيىن. قولىما قارۋ بەردى. كەرەك بولسا ەرتەڭ كەلىپ مىڭ مىلتىق ال دەدى. ميىما مي قوستى. اكەم جانتىلەۋ كوردەن ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولدىم. مەن ەندى ەشكىمگە قولجاۋلىق بولا المايمىن. مەنى سۇيەيتىن كۇش كوپ، ونىڭ شەتىن ءوزىم كورىپ قايتتىم: جايىق جاعاسى تولى عاسكەر، جىپىرلاعان ادام، باس قۇراعان شياز، اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىق. سونىڭ ىشىندە ءسىزدىڭ بالاڭىز بەن ەكەۋمىز دە ارالاسىپ كەتتىك. مي جەتپەيتىن جۇمىستار كوپ، مەن ونى ەپتەپ حاكىم مەن مىنا وراز جيەننەن ابدەن قانىپ ءبىلدىم، سۇراماعانىم جوق. مىنە مەنىڭ كوزىممەن كورىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ كەلگەنىم. بۇكىل تاۋ القابىنىڭ، قاراقاباق پەن قوس وبانىڭ شابىنى ازدىق ەتىپ شۇعىل كەشە ءبىزدىڭ انا ءبىر-بىر سيىرعا دەپ وتىرعان حانجۇرتىنىڭ ءشوبىن شاۋىپ كەتىپتى. ءشوپ — ءشوپ قوي، ونان دا زورىن شىعارىپتى. شيەتتەي بالا مەن قاتىن-قالاشتى اسىرايمىز با دەپ وتىرعان، تالشىق ەتىپ وتىرعان شالقاردى مەنىكى دەپتى. بۇرىنعى قوجايىندارمەن بىرىگىپ، جىمپيتىداعى مىقتى بالاسىنان قاعاز الىپ كەلە مە، قالاي، ايتەۋىر كولدىڭ بالىعى مەنىكى، اۋ تارتسا كەدەيلەرگە اقىسىنا جۇزدەن بەس بالىق بەرەمىن دەيتىن كورىنەدى. مەن انا قارا سيراق كەدەيلەردىڭ ءجۇزىن جيناپ اپارىپ، بۇگىن بارلىق حانجۇرتىنىڭ ءشوبىن تاسىپ الامىن، بۇل — ءبىر. ارتەلدىڭ بيلىگىنسىز شوراقتىڭ بالاسى اكەسىن، شۇعىلدىڭ بالاسى كوردەگى اتاسىن الىپ كەلسە دە كولگە اياعىن باستىرمايمىن. اتىسسا اتىسامىن، شابىسسا شابىسامىن. ءبىراق مەنى باسقا اعايىندار بۇزىقتىق ىستەيدى دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان ماعان ءسىزدىڭ ءادىل-قازىلىق ءسوزىڭىز كەرەك. قاسىمدا اقىل بەرەتىن ءوزىڭىز وتىرۋىڭىز كەرەك. شالقاردى ماقار مەن شوراق توناپ، وياز بەن جاندارال كەلگەندە ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سويلەگەن ءسىز ەمەس پە ەدىڭىز؟! كەشە، جىگىت الاردا بولىستى بايلاپ الۋعا ەرتىپ الىپ شىققان ءسىز ەمەس پە ەدىڭىز؟! وسى كۇنگە دەيىن ءسوزىمدى سويلەپ كەلىپ، ەندى ناعىز تەڭدىككە قول جەتەر دەپ ءۇمىت كەمەسىنە مىنگەندە ءسىز جاعادا قالماقسىز با؟ جوق، جۇكە، ءسىز وشاق باسىنىڭ ادامى ەمەسسىز. وشاق باسىندا وتىرۋشى شالدار سانسىز. جۇرت ءسىزدى بىلەدى. قاجىمۇقان ءالى بەلگىسىز ادام. «كىم بار ەكەن — ءجۇنىس بار ما ەكەن؟» — دەپ سۇرايدى ەرتەڭ جۇرت. انا قۇل مەن توقسابا، بۇكى مەن قوجاكەلدى: «قارانىڭ ءبىر ءادىل ءبيى ءجۇنىس ەدى، ول شىقسا ءبىز ونىمەن بىرگەمىز»، — دەيدى. انا باستاعى، ساعاداعى، تاۋداعى، وسى جەردەگى، ورتاداعى اۋىلدىڭ ءبارى دە ءجۇنىستىڭ ءسوزىن تاستامايدى، ءجۇنىستىڭ سوڭىنا ەرەدى. باتاگوي قارت ىشىمىزدە بولاسىز. تاپ بۇگىن ءبولىنىپ قالۋىڭىزدى مەن ءوز باسىم تۇسىنە المايمىن، — دەدى قاجىمۇقان.

ءجۇنىستىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ول قاجىمۇقاننان تاپ مۇنداي اتالى ءسوز شىعا قويماس دەپ ويلاپ ەدى. «تەنتەك كەدەي. بۇزىقتىعى دا از ەمەس ەدى. بۇل سوزگە دە جەتىلىپ قالعان ەكەن. كوميتەت... بولشيەۆيك... ءبىزدىڭ بالا دا وسىلارمەن ءبىر، باقىتجان، ءابدىراحمان، قالەن، مىنا جانۇزاقتىڭ ۇلكەن كوزدى وتكىر بالاسى! قارا قازاق تۇتاس...»

— مەن قالەندى بوساتتىرامىن دەپ ايتتىم عوي، قاجىمۇقان، سەندەرگە ايتاتىن ءسوزىمدى. ءسوزىم — ءسوز، — دەدى ءجۇنىس قاباعىن ءتۇيىپ.

قارتتىڭ قاباق ءتۇيۋى ءزارلى بولماسا دا، كەرەكسىز ەكەنىن سەزىپ وراز جۇمسارتۋ ءادىسىن ىزدەدى. ول ءسال عانا كىدىرىس بەرىپ، قىمىزدى ءىشىپ الدى دا، جۇنىسكە بۇرىلىپ:

— ءاجى ناعاشى، مەنىڭ ءبىر سىزگە ايتار تىلەگىم بار. بولا ما؟ — دەپ سۇرادى.

— بولادى، شىراعىم، — دەدى ءجۇنىس ازىراق بوساڭداۋ ۇنمەن.

— ءاجى ناعاشى، جەتكىزىپ ايتا الماسام كەشىرەرسىز. ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاقسى ادامدارىنىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدىم... اتاقتى «ەل اۋادا» بوسقان جۇرت ارىپ-اشىپ، ءارى جۇرۋگە دارمەنى كەلمەي، مال قىرىلىپ، جان ءولىپ، باباتايقايىڭنان كەرى قايتىپتى. جاسىعان ەلدى جازعىرۋ ءۇشىن پاتشا حۇكىماتىنىڭ ادامدارى ەلگە شىعىپتى. «ەرەۋىل جاساپ، باس كوتەرىپ ەلدى بۇزعان ادامداردى تاپ» دەپ، ەل جاقسىسىن جيىپ قىسپاققا الىپتى. اسىرەسە بوسقان ەلدى كۇشپەن قايىرۋعا شىققان «كاپيتان اكۋتيندى كىم ءولتىردى، سونى تاپ» دەپ قىسقان. ءىس قيىنعا اينالىپ، جازىقسىز جاندار جازالانۋعا بەت العاننان كەيىن جارقىن ءجۇنىس بي ايتىپتى: اق-كوتەندى سەڭگىرالى باتىردىڭ ءوزى ءولتىردى، ءجۇنىستىڭ ءسوزى ءولتىردى. ولتىرۋشىدە كىنا جوق، كوزەۋشىگە ايىپتارىڭدى سالا بەرىڭدەر، — دەپ. سوندا تەرگەۋشى: «ءجۇنىس كىم؟ ول نە دەپ كوزەدى؟» دەگەندە، ون ەكى جاسار جاس بالا (وراز ءجۇنىستىڭ جۇزىنەن وزگەرىس ىزدەپ، كوزىن ايىرماي تۋرا قاراپ سويلەدى) ورتاعا شىعىپ: «ءجۇنىس — مىنا مەنمىن. مەن سەڭگىرالى باتىر مەن بەگىمبەت ساداقشىنىڭ اتىن باعىپ، تۇندە جاساڭعا وتتاتىپ، ەرتەمەن سۋارىپ، ەرىن سالىپ جەتەكتەپ اكەلىپ، جۇيرىكتەرىن الدىنا تارتۋشى ەدىم. جالاڭ قىلىشىن جارقىلداتىپ كوشكە شاۋىپ كەلە جاتقان اكۋتيندى كورىپ بەگىمبەت ساداقشى اق-كوتەن قايسىسى؟ — دەپ سۇرادى. سوندا مەن الدىڭعى ەكەۋدىڭ وڭ جاقتاعىسى، — دەدىم. بەگىمبەت جاۋىرىنىن قيعاشتاپ، ساداعىن تارتا بەردى، قوزى جاۋىرىن وق اتتىڭ موينىن جارىپ ءوتىپ كەتتى دە، اق-كوتەن قۇلادى، ەكىنشى وق، ءۇشىنشى وق كەيىنگىلەرىنىڭ وزدەرىن سۇلاتتى. كەرى شاپقان اسكەرگە ارالاسىپ كەتىپ سەڭگىرالى ۇشەۋىن شانشىپ ءتۇسىردى. باتىر قايتىپ كەلگەنسىن: اتا، اق-كوتەن وتكەن جۇمادا تاماشالاپ جاس ءسابيدى نايزانىڭ ۇشىنا ءىلىپ، شىرىلداعانىنا شاتتانعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ەندى ءوزى قايتەر ەكەن، شانشىپ كوتەرىڭىزشى دەدىم. سەڭگىرالىنىڭ نايزاسى تونگەندە اق-كوتەن باۋىرىمەن جورعالاپ باتىردىڭ الدىنا باردى. نە دەگەنىن تۇسىنگەنىم جوق. ءبىراق ەڭىرەگەنىن كوردىم. «مىنە، مەنىڭ تىلىممەن ءولتىردى» دەپتى ءجۇنىس. بي ءجۇنىس وعان: «بالا، سەنىڭ اتىڭ دا ءجۇنىس پە ەدى. شىراعىم، بولىپ تۇر ەكەنسىڭ. ۋاقىتىڭ الدا، ىستەر ءىسىڭ مەن سويلەر ءسوزىڭ دە الدا. جولىڭ ۇزاق ءارى داڭقتى بولسىن!» دەپتى عوي سىزگە... — دەپ وراز ءجۇنىستىڭ يىعىنا تامان قولىن سوزىپ قالىپ، جالما-جان كەرى قايىرىپ الدى. ءجۇنىس كۇلىپ جىبەردى.

— ونى كىمنەن ەستىدىڭ، شىراعىم وراز؟.. ايتۋشىلار اسىرىپ ايتادى. اجارلاپ جىبەرەدى... «ەمشەكتەگى بالانى شانىشقاندا بەت تامىرى بۇلك ەتپەيدى، ءوزىن شانىشقاندا شىمىركەنەر مە ەكەن، سەڭگىرالى اعا»، دەگەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتىلعان شىعار... جۇرت قوسىپ ايتۋعا ەجەلدەن بەيىم... — دەپ قارت ساقالىن ءبىر رەت جۇمساقتاپ سيپاپ ءوتتى.

— ... تاپ سول جاس جۇنىستەي ءسوز كادەسىنە اسپاسام دا، ات قوسشىلىق كادەسىنە اسارمىن. مىنا ۇلكەن ساپارىڭىزعا مەن دە ەرسەم قايتەدى؟ ناعاشى، تىلەگىم وسى ەدى، — دەدى وراز.

ءجۇنىس ورازدىڭ يىعىنان قاقتى.

4

جاز كۇنى كىشكەنە زەمليانكانىڭ ەسىگىن شالقاسىنان تاستاپ ۇيىقتايتىن قاجىمۇقاننىڭ ەجەلگى ادەتى بولاتىن. ۇيدەگى ەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى قورىلىنا قۇلاعىن سالىپ مانار ءبىراز ۋاقىت كوزىن جۇمباي ەسىكتەن سىرتقا قاراپ جاتتى. دالا تىپ-تىنىش. اي وراعى تاڭ بىلىنەر كەزدە عانا كورىنەتىن ءتۇننىڭ ءبىر قاراڭعى كەزى ەدى. ال قارا كوك اسپاننىڭ ەسىكتەن كورىنگەن ۇشكىلدەي بولشەگى بەينە ءبىر نىلدەپ-نىلدەپ جايىپ قويعان ءبىرتارتار سياقتى — ارعى جاعىنان الدە نەلەر قاراڭداپ كەتكەن سياقتانادى. مانار مەزەت كوزىن جۇمىپ، سىرتقا قۇلاعىن تىگە ءتۇستى، — ساي جاقتان دۇبىرلەپ باسقان اياقتىڭ دىبىسى ەستىلگەندەي بولدى. ول كوزىن قايتادان اشتى دا:

— اقىرىن، ءۇيدى باسىڭا كوتەردىڭ عوي، — دەپ شىنتاعىمەن قاجىمۇقاننىڭ ءبۇيىرىن ءتۇرتىپ قالدى. ءبىراق قاتتى ۇيقىعا كىرگەن قاجىمۇقان وعان سەلت ەتپەدى. ونىڭ ۇزدىك-ۇزدىك شىققان ىلكى ىركىس قورىلى ءقازىر قۇيقىلجىعان كۇيگە اينالىپ ءۇي-ىشىن جايما-قوڭىر دىبىسقا تولتىرىپ جىبەرگەن ەدى. مانار ارىگىرەكتەگى ءدۇبىردى انىق ايىرا الماي باسىن كوتەرىپ وتىرىپ تىڭدادى، ۇيگە كەلە جاتقان بىرنەشە ادامنىڭ اياق باسقانى ەندى وعان انىق ەستىلدى جانە ەسىكتەن كورىنگەن قارا قوشقىل اسپاننىڭ كىشكەنە بولشەگىندە ەربەڭدەگەن قوڭىرقاي كولەڭكەلەر ەلەستەدى. «جامان قايناعا مەن كەنجەكەيلەر مە قايتادان كەلە جاتقان؟ ءتۇن ىشىندە تاعى نە تىعىز جۇمىس تۋىپ قالدى. مىنا بيشارانىڭ ۇيقىسىن ءبولىپ جىبەرەدى-اۋ، راقاتتانىپ قورىلداپ جاتىر ەدى»، دەپ ويلادى ايەل ەرىن اياپ. ۇيگە جاقىنداعانداردىڭ سانى، دۇبىرگە قاراعاندا، كوپ ادام سياقتاندى، بىردەن ەكى زورايىپ، ەسىكتىڭ قاق كوزىنەن كەلە جاتقان ەلەس، كولەڭكەلەر دە ءبىر توپ بولىپ كورىندى. ايەل تۇرەگەلىپ ەسىككە تامان كەلدى دە، ۇيگە جاقىنداپ كۇبىرلەسە قالعان ادامداردىڭ سوزىنە قۇلاعىن توستى.

— وسى ءۇي مە؟ — دەپ سۇرادى ءبىر دىبىس. وعان وتە اقىرىن ۇنمەن ەكىنشى ادام:

— وسى، وسى. ەسىگىن اشىپ ۇيىقتايدى، انە ۇڭىرەيىپ تۇر، — دەدى.

ەسىگى مەن ءتورىنىڭ قارىس اتتام اراسىن قارمالاپ باسىپ كەلىپ ايەل ەرىن جۇلقىلاپ وياتقانشا ءدۇبىر ەسىككە دە تايانىپ قالدى.

— بۇ نە، بۇ نە، قىزىل وگىز بە؟ — دەدى شالا ۇيقى قاجىمۇقان باسىن كوتەرىپ.

ىستىقتا سەنەككە كىرىپ ۇيرەنگەن قىزىل وگىزدىڭ ۇيگە باسىن سۇعاتىن دا ادەتى بار-دى، ءدۇبىردى قۇلاعى شالىپ قالعان قاجىمۇقان ۇيگە وگىز كىرىپ كەلە مە دەپ ۇيقىلى كوزىن ۋقالاي ءتۇستى.

— جوق... دۇبىرلەگەن كوپ ادام «ءۇيى وسى ما؟» دەپ سەنى سۇراپ كەلە جاتىر. جەتى تۇندە بۇل قانداي دۇرلىگىس؟ قايداعى ادامدار؟ — دەپ ايەل ۇرەيلەنە باستادى.

— ادام؟.. قايداعى ادام؟.. مەنى سۇرايدى دەيسىڭ بە؟ قاجىمۇقان ءسوزىن اياقتاپ ۇلگىرمەدى — توپىرلاعان ادامىڭ ەكەۋى ۇيگە كىرىپ كەلدى.

— بايبىشە، شام جاق! — دەدى الدىڭعىسى وكتەم ۇنمەن. كەيىنگىسى شىرپى شاعىپ قالدى؛ توسەك ۇستىندە وتىرعان قاجىمۇقان دا كىرگەندەردىڭ تانىس ادام ەمەس ەكەنىن كورىپ ايەلىنە:

— شام جاق، شام جاق! — دەدى.

قازاندىق يىعىندا تۇرعان ماي شام سىعىرايعان كەزدە ەسىكتەن باسىن سۇققان كەيىنگىلەر، جاسىرىنباك ويناعان بالاداي، جىلت ەتىپ كەرى شەگىنىپ كەتتى.

— قاجىمۇقان جانتىلەۋ ۇلى، سەنبىسىڭ؟ — دەدى ىلكى وكتەم ءۇندى ادام.

— يا، مەنمىن. جول بولسىن، جوعارى شىعىڭدار، — دەدى قاجىمۇقان ورنىنان تۇرىپ.

— كيىن.

اڭ-تاڭ بولعان قاجىمۇقان:

— نە شارۋا... وسى جەردە ايتۋعا دا بولادى عوي. قاي جاقتان كەلگەن جىگىتسىڭدەر، تانىمادىم؟ — دەدى.

— كيىن، كيىن! بىلاي شىققاسىن بىلەسىڭ! — دەپ وكتەم ءۇندى وعان جاقىنداي ءتۇستى. بەي ۋاقتا كەلگەن قاتاڭ لەبىزدى ءتۇسى سۋىق ادامداردىڭ تەگىن جۇرمەگەنىن ايەل ەرىنەن بۇرىن سەزدى.

— ەل بولساڭدار — ەلمىز دەپ، جاۋ بولساڭدار — جاۋمىز دەپ جوندەرىڭدى ايتپايسىڭدار ما. جەتى تۇندە قايدا بارادى — ءوزى جولدان كەلگەن ادام... — دەدى مانار دىرىلدەپ. ايەلدىڭ كورىكتى اقشىل بەتى ماي شامنىڭ ولمەشى ساۋلەسىمەن كەلگەندەرگە سارى جولاقتانىپ جانە وتە-موتە ات جاقتى بولىپ كورىندى.

— سارى قاتىن، ساعان قالعان اڭگىمە جوق. تەز بايىڭنىڭ كيىمىن تاۋىپ بەر، ايتپەسە ات قۇيرىعىنا كويلەكشەڭ بايلاپ اكەتەم، — دەدى توسىننان كەلگەن ءامىرشى ادام.

— بۇل نۇرىشتىڭ... شۇعىلدىڭ ءىسى... انا ءىزىڭ كەسىلگىر ستارشىن قايناعانىڭ ءىسى... جەتى تۇندە كەلىپ جازىقسىز ادامدى جەتەكتەپ، ات قۇيرىعىنا بايلايمىز دەگەن نە سۇمدىق! كىم بارسىڭ! سىرتتا كىم بار؟ قايداسىڭدار! ويباي، كىم بار!..

ايەل ايقايلاپ جىلاپ سىرتقا قاراي ۇمتىلدى. ءبىراق ەسىك جاقتا تۇرعان ەكىنشى ادام مانارعا:

— ءوشىر ءۇنىڭدى، جاعىڭ قارىسقىر. ءوشىر دەگەنسىن، ءوشىر! — دەپ جەكىرىپ، كەرى يتەرىپ جىبەردى. ءسويتتى دە ول: — ءاي، اكەل ارقاندى! — دەدى كەيىنگى جاقتاعىلارىنا. تاعى ەكى ادام كىرىپ كەلىپ بەشپەت-شالبارى مەن ەتىگىن كيىپ ۇلگىرگەن قاجىمۇقاننىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاي باستادى. اپىر-توپىرمەن ءسونىپ قالعان شامدى ءبىرى قايتادان جاعىپ، ەكىنشىسى شىرپى شاعىپ جارق ەتكىزىپ، جايباراقات جاتقان قاجىمۇقاندى جابىلىپ بايلاپ الدى دا، ۇيگە كىرگەن بەسەۋى كەرى شىقتى. بۇلارعا سىرتتا قالعان تاعى بىر-ەكى ادام قوسىلىپ ءبىرى ارقاننىڭ ۇشىنان جەتەكتەپ، ءبىرى ەكى قولى بايلاۋلى ادامدى جەلكەلەپ ايداپ دۇركىرەگەن كۇيى ءۇي الدىنداعى جالپاقسايعا ءتۇسىپ كەتتى.

بۇلاردىڭ ىزىنشە ۇيدەن ايقاي سالىپ ويبايلاپ جىلاپ شىققان ماناردىڭ داۋسى ءبۇتىن ساعانى باسىنا كوتەردى، ازدان كەيىن تاس قاراڭعىدا انا جەر، مىنا جەردەن جۇگىرگەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس جاندار تولىپ كەتتى. ءبىراق تا، كەلگەندەر كىم، قاجىمۇقاندى ولار قاي جاققا الىپ كەتتى، وعان جەتى تۇندە نە ىستەمەكشى؟ — مۇنى ولار اشا المادى.

5

بىرنەشە كۇننەن بەرى اۋىزدان اۋىزعا كوشكەن اتتانىس باستالدى.

ءتاۋىر ات پەن بەلدى بيەلەر ەكى-ۇش كۇن بويى بەلدەۋگە بايلانىپ، مەزگىلىمەن سۋارىلىپ، تۇندە ورىستەتىلمەي اۋىل الدىنداعى قيسىقسايدىڭ بويىندا ورەلەنىپ ەدى. ۇيىردەن ۇستاعان توق جىلقى بىرەر قايتارا تاڭ اسىرىلىپ تا الىنعان. كوپتەن بەرى قولعا ۇستالماي، جۇبىن جازىپ قالعان بەس قارۋدىڭ تەڭ تۇبىنەن اق قانجارى مەن قايقى قارا قىلىشتارى الىنىپ مويىنعا اسىلدى، ەر قاسىنا تۇقىرتا بىرنەشە قۇس مىلتىق ءىلىندى. توياش پەن شايدوللا پالۋان تاقىمدارىنا ايبالتا قىستىردى دا، اسان مەن نۇرىم ولجا ۆينتوۆكالارىن الدى.

ساسكە كەزىندە بەستەن-وننان توپتانىپ ءۇيدى-ۇيدىڭ اراسىندا تەڭسەلە باستاعان قارلىعاش مۇرتتى جەلپىنگەن جاستار مەن قارا ساقالدى سالۋالى ادامدار وزەن جاعاسىنا، تارتوعايعا جينالا باستادى.

ەرتەدەن بەرى دۇبىر-دۇرمەككە ەلەگىزىپ، تاي-قۇناندى بالالار كەڭ جايلاۋدىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە مۇشە الىپ قاشقانداي، شاپقىلاسىپ ەدى، ءقازىر قارۋ اسىنعان جانداردىڭ سوڭىنان قۇرت شاباقشا قاپتاپ، ولار دا وزەنگە قاراي اعىلدى. ساقالى كۇزگى سەلەۋدەي جەلبىرەگەن ءۇش-تورت كارى ادام ماردىمسىز جىلجىپ قيسىقسايدىڭ قىراتىنا شىقتى. ۇزاق جىلداردىڭ ءبىر ىستىق، ءبىر سۋىعىنا قۋارعان قولدارى مەن جاسىعان كوزدەرىن كولكەشتەپ ولار دا تارتوعايعا قاراستى؛ باستارىن شايقاپ زامان سۇرەڭىن تىلدەدى، بەندەنىڭ ازعانىن ايتىستى.

— ويدا — ويران، قىردا — قيقۋ باستالدى دەگەن وسى!

— بۇرناعى جىلدا ەل وسىلاي ءدۇبىلىپ، باسى زارمەن باستالىپ، اياعى قارعىسپەن توقتاپ ەدى!

— ءبارى ادامنىڭ ازعاندىعى! ءعادىل بي قالمادى، ابىرويلى ءىس بولمادى. حاكىمدەر ەلىن تالادى، جەتىم مەن جەسىر زار قاقتى!

— مىنە، ەل كۇيزەلدى دەگەن وسى دا. ءجۇنىس ايتقانداي: اۋىل ۇستىنە كۇندە-كۇندە ات ويناتسا، ازاماتتى ساباسا، توقتىداي وڭگەرىپ كىسىمىزدى اكەتسە، جازىقسىز جانعا مىلتىق كەزەپ، اتتان قۇلاتىپ ولتىرسە — ەل كۇيزەلمەي كىم كۇيزەلەدى! كۇيزەلتتى عوي ازعان حاكىمدەر.

— ءجۇنىستى قوزعاعان دا وسى باستان اسقان قىلىق، — دەستى الگى قاريالار.

اۋىلدىڭ وزەن جاق شەتىندە كەمپىرلەردىڭ كۇڭىرەنگەنى دە قۇلاققا كەلدى. اسىرەسە زارلاۋىق دامەشتىڭ ءۇنى الا-بۇلە شىقتى. ونىڭ: — سەن، بولىس، ەرگىزدە ەكى بولما! مۇنشاما سەرگەلدەڭگە سالعانداي نە جازىپ ەدىك؟ ءۋا، كورەر كۇنىڭ كوپ بولعىر، جالماۋىز! — دەگەن اشىنعان قارعىسى سۋ باسىنا دا ەستىلدى.

اۋىل ءۇستى ءۇن مەن دۇبىرگە تولدى. ۇيدە قالعان ەركەك، ايەل، بالا-شاعا تۇگەل دالاعا شىقتى.

ءسويتىپ، كۇندە، كۇندە قوقاڭداپ ەلگە تاقىمى تيگەن جاڭا اكىمدەردىڭ كورسەتكەن زورلىعىنان ىشكە سيماي قايناپ كەلگەن اششى زىعىر لاڭ ەتىپ سىرتقا شىققانداي بولدى؛ ىركىلگەن ىزا-كەكتىڭ ءبارى بولىسقا اۋدى... باس پالەنىڭ ءبارى بولىستان ەمەس ەكەنىن ءجۇنىس كوپتەن تۇسىنگەن. ءبىراق ول ەجەلگى ساقىرا ءادىسىن قولداندى — بولىسقا شاپتى.

«قىزىل يت، مەن سەنى بىلەمىن دەگەندەي، بولىسقا: اتتان قۇلاتىپ ولتىرتكەن باقىنىڭ جەسىر قاتىنى مەن جەتىم بالاسىن اسىراۋدىڭ قامىن كوزدە. ايداتىپ جىبەرگەن ازاماتىمدى بوساتتىر. ماگەركي مۇنى ىستەمەيدى ەكەنسىڭ، ەرۋلىگە قارۋلى: جەتىم ءۇشىن — مالىڭدى، ازاماتىم ءۇشىن — اعاڭدى قولعا ۇستايمىن. جوعارعى حاكىمىڭمەن ءوزىڭ سويلەس دەيمىن. ايتپەگەن كۇندە كوك قارۋ جاستانعان قالاعا قىر كورسەتۋىم تەرەزەگە تاس اتقان تەنتەك بالانىڭ ىسىندەي بولار. ال ىرگەلى ەلىڭنەن بولەك قونىپ، ۇركەردەي شەتتەپ وتىرعان بولىس اۋىلىن سىڭار ۋىسىما دا سيعىزىپ الارمىن» دەپ ويلادى ءجۇنىس. ءبىراق ول بۇل ويىن كوپكە سالماي، ءىستى ادىسپەن ىستەۋگە كىرىستى. ءارى بولىستاس، ءارى ىرگەلەس وتىرعان ىرگەلى ەلدىڭ ءبىرى توقسابا ەدى. بولىس تا سول توقسابانىڭ ءبىر اتاسىنان شىققان بولاتىن. سوندىقتان رۋ نامىسىن قوزعاپ الارمىن دەپ، ءجۇنىس كولدەنەڭ كوزدەن بولىسقا اتتانعانىن دا جاسىردى. تارتوعايعا كەلگەننەن كەيىن جينالىپ تۇرعان جۇرتقا:

— كانە، بەرەگىرەك كەلىڭدەر، القا-قوتان يىرىلە قويىڭدار، — دەدى.

ءوزارا قىجىڭداپ بىر-بىرىنە كوز الارتۋى قالمايتىن بۇل بىرنەشە اتاعا بولىنەتىن ورتاداعى اۋىلدىڭ تۇتاس اتقا مىنگەنىنە ءجۇنىس قاتتى ريزا بولدى. ءوز جىگىتتەرىمەن كەلەتىن قاجىمۇقاندى قوسپاعاندا الپىسقا تارتا ادام اتقا مىنگەن.

«قادەستەن باسقاسى تەگىس شىققان ەكەن. بۇل جاقسى ىرىم. وسى اداممەن دە ءبىر توبەنىڭ باسىنا ىركىلمەي شىعىپ، ىدىراماي تۇسۋگە بولار. اتتەگەن-اي، قادەستى ءبۇيى شاعىپ شىعا الماي قالعانىن، كوپ ءسوزدى بولعانمەن اۋزىنىڭ جەلىمى كۇشتى. كەرەك جەرى بار ەدى» دەدى ول ىشىنەن وزىنە قاراي قاۋمالاپ كەلگەن جۇرتتى تۇگەندەي قاراپ.

ول تارانتاس ۇستىندە وتىرعان كۇيى:

— قادەس جوق، سوندىقتان اقماديا، توياش، سۇلەيمەن، نۇرىم بولىپ، ون بەس جىگىت بىلاي شىعىڭدار. سەندەر اڭقاتىنىڭ وسى بەتىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ بولىس اۋىلىنىڭ وكپە تۇسىنان وتەسىڭدەر دە بولىستىڭ ءوزىن، ءجا ءارى ءبيى، ءارى تۋىسقانى تىلەۋعاليدى قىزىلاعاشتىڭ تۇبىنە ەرتىپ كەلەسىڭدەر. كەلمەيمىن دەسە زورلاڭدار. ءبىراق ورىنسىز قامشى ءۇيىرۋ بولماسىن، كەرەكسىز قىزۋ ءسوز سويلەنبەسىن. ماگەر جىگىت جيناپ وتىرىپ قارسى كۇش كورسەتەتىندەي بولسا — بىرەۋىڭ بىزگە شابىڭدار. تابىساتىن جەرىمىز قىزىلاعاش. باسقا ەشبىر اۋىلعا سوقپاڭدار. سۇراعان ادامعا جىمپيتىعا جونەپ بارامىز دەرسىڭدەر، — دەدى.

ون بەس جىگىت ءبولىنىپ شىعا بەردى. ءجۇنىستىڭ كوزى اتىن قايتا-قايتا تەبىنىپ، قاباعى تىرجيا تۇسكەن اقمادياعا قادالدى.

— اقماديا، سەنىڭ سارى اتىڭ قايدا؟ ونى كىمگە بەردىڭ؟ مىنا استىڭداعى قولاۋ قارا بايتالمەن قوزى قايىرايىن دەپ شىقتىڭ با؟ — دەدى ول رەنجىگەن پىشىنمەن. — مەن سەنى قادەستىڭ ورنىنا ءبىر توپتى باستار، ءسوزىن سويلەر دەپ ەم... بىلاي شىق. سەنىڭ ورنىڭا قۇبايرا بارسىن.

— قولاۋ ەمەس. قايدان قولاۋ بولادى، — دەپ كۇبىرلەدى اقماديا، كوپكە قاراي كەرى بۇرىلىپ.

ءقازىر اياعىنىڭ سىلتىعانى كوزگە تۇسە بەرمەسە دە، بۇل بايتالدىڭ اقساپ ءبىر ايداي مىنۋگە جاراماي قالعانىن ءجۇنىس ءوزى كورگەن-دى.

«بار اتىن مىنبەي، بۇل نە قىلعانى؟.. بىرەۋىن جوق جەردە ءبۇيى شاعىپ، بىرەۋى اتىن اياپ، وڭبايتىن ادام سولاي كەلەدى. قاتىن-قالاشتىڭ اراسىندا بيلىك ايتىپ اتتاي جەلگەندە ۇرتىڭ قانداي جەلپىلدەر ەدى؟!» — دەدى ءجۇنىس ىشىنەن.

دۋ-دۇرمەكپەن بۇرىن بايقاماي، اقماديانىڭ استىنداعى قاتپا بايتالدى جاڭا عانا كورگەن جۇرت جابىلا كوز تاستاپ، جامىراي ءسوز ەتتى.

— قولاۋ بولسا دا، ونىڭ قارا بايتالى جۇيرىكتىڭ تۇقىمى — شاپقان سايىن ءوز شاڭىنان وزا بەرەتىن جانۋار، — دەپ كەكەتتى اسان.

— قىزا-قىزا كەلگەندە اياعىنىڭ ۇشەۋ ەكەنى دە بىلىنبەي كەتەدى دەسەيشى، — دەپ ارت جاقتان ءبىر ادام اساننىڭ كەكەسىنىن قوستاي ءتۇستى.

— وندا مۇنى انا بولىستىڭ جۇيرىك قارا ايعىرىنان شىعارتىپ الا قايتۋ كەرەك بولدى عوي.

— ە، اقاڭ اقىماق دەيسىڭ بە، ەكى ءجۇرىس جاساماي، وسى ساپاردا-اق قارا بايتالدى قارا ايعىرعا كەزدەستىرىپ، كورىمدىگىن ءوزى الادى عوي.

— ونىڭ تاعى قول ۇستاتارى بار ەمەس پە؟..

ءبۇل ازىل-كەكەسىن ونان دا ءارى سوزىلار ما ەدى كىم ءبىلسىن، ءبىراق ءجۇنىس قولىن كوتەرىپ، توقتاڭدار دەگەن يشارا بەردى.

— قالعاندارىڭ اڭقاتىدان ءوتىپ قىرعى جولمەن قىزىلاعاشقا تۋرا اسىڭدار، ءبارىمىز دە سول جەردەن تابىسارمىز، — دەدى.

ءسويتىپ ءجۇنىس وزەننىڭ ءبىر بەتىمەن قىرىقتان استام ادامىن جىمپيتىعا قاراي شىعارىپ، ون بەس جىگىتىن ەكىنشى بەتىمەن بولىستىڭ اۋلىنا جونەلتتى. ءوزى بەكەيگە دەلبەسىن ۇستاتىپ، اقماديانى قاسىنا سالت ەرتىپ كورشىلەس وتىرعان توقسابا قۇلمىرزانىڭ اۋلىنا كەتتى.

اقىلداسار ادامىن شاقىرىپ الىپ سويلەسەتىن ەجەلگى ادەت ەدى؛ سول جول-جورا بويىنشا ءجۇنىس، اۋىلىنىڭ سىرتىنا كەلگەنسىن «قۇلمىرزانى شاقىرىپ كەل!» دەپ اقماديانى جىبەردى دە، ءوزى ات-ارباسىن جولدان شىعارىپ قىرعارىراق تۇرعان مايتوبەنىڭ باسىنا قاراي بوي ۇردى. توبەنىڭ ەتەگىنە كەلىپ اربادان ءتۇسىپ، كوگالداۋ جەرگە بوكەيگە كىلەم جايعىزىپ، ءوزى ۇستىنە جانتايىپ جاتىپ توڭىرەككە كوز سالدى. القاكولدىڭ جاز بويى ءوڭىن بەرمەيتىن بەتەگەلى قىراتى، ودان ارعى قىزىلقۇماقتىڭ ۇيىتكەن توستىكتەي قوڭىر جولاقتانعان قارا ەگىستى ەتەگى، ارقا بەتتەگى اڭقاتىنىڭ يرەك-يرەك جار قاباعى ءجۇنىستىڭ كوزىن كوپ بوگەگەن جوق، ۇيتكەنى بۇل ماڭ دا ءوزىنىڭ كۇندە كوز الدىندا تۇراتىن شۇڭقىر سايىنداي ەس بىلگەلى كورىپ كەلە جاتقان القابى بولاتىن. ونىڭ بار نازارى دوڭگەلەنە قونعان شاعىن اۋىلدىڭ دەن ورتاسىندا تۇرعان قۇلمىرزا ۇيىنە اۋدى؛ بار ويى توقسابانىڭ سوزگە جۇيرىك بەتتى ءبيىنىڭ قالاي قارسىلاپ، نە جاۋاپ بەرەرىندە بولدى. ءجۇنىستىڭ جادىنا قۇلمىرزانىڭ ايتقان تالاي بيلىك سوزدەرى دە، اشىنىپ ايتقان اششى كەكەسىنى دە ءتۇستى. «جەر داۋىندا دا، جەسىر داۋىندا دا ىرگەلى ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرە الماي ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولىپ جۇرگەن ساباز. سوڭىنا ءبۇتىن ەلى تۇتاس ەرمەسە دە، ءوز اۋلىمەن شىعىپ، دەم بەرسە ۇلكەن يگى. كىم بىلەدى — كەيدە قايىستاي سوزىلىپ پاتۋاعا كەلمەيتىن دە قايسارلىعى بار ەدى. وسىنداي دا ەپتىلىگى مول، اڭدىپ سويلەپ، ۇتا جاۋاپ بەرەتىن قادەستىڭ دە بولماعانىن. سەرى بولامىن دەپ، قاباعىن كەرگەن، وي بولامىن دەپ اۋزىن تولتىرا سويلەگەن مىنا وداعاي قيمىلدى اقماديا بيگە ادەپسىزدىك كورسەتىپ جۇرمەگەي»، دەپ ويلادى ءجۇنىس.

ءبىراق اعايىندى ەكەۋىنىڭ ويى ادەپسىزدىكتەن دە ارەگىرەك جاتىر ەدى. وتكەن كەش بۇلار وڭاشالاپ سويلەسىپ، بۇل ساپاردان قالاي دا بۇلتارىپ قالۋ ءادىسىن تاپقان بولاتىن. ول ءادىستىڭ ءبىرى — «قادەستى ءبۇيى شاقتى» بولدى دا، ەكىنشىسى — اقمادياعا جولدان قايتۋعا سىلتاۋ — اقساق بايتال ەدى. ال، قۇلمىرزانى شاقىرۋعا كەتىپ بارا جاتقان اقماديانىڭ ەسىنە كەشەگى جولدىڭ قادەسكە ايتقان: «توقسابانىڭ بىرەۋىنە «بايقاماي» قامشى سىلتەپ قالار ما ەدى، شىركىن! اراداي دۋىلداپ وزىنە باس سالىپ، ءجۇنىستىڭ جولىن بوگەر ەدى» دەگەن ءسوزى ءتۇسىپ كەتتى. ءبىراق مۇنىڭ قاي تۇردە، قاي جەردە ىستەلەرىن اقماديا بىلمەدى. ول تەك ءوزىنىڭ اۋجار مىنەزىمەن ءۇي سىرتىنا بارعان سوڭ ات ۇستىندە شىرەنە بەردى؛ ۇيگە كىرىپ اتاقتى ادامعا سالەم بەرىپ، جۇگىنە سويلەۋدىڭ ورنىنا، انادايدان:

— اۋ، كىم بار؟ — دەپ ايقايلادى.

ويلاماعان جەردەن ونىڭ بۇل اۋمەسەرلىگى «دۋىلداعان اراداي كوپ توقسابانىڭ بىرەۋىنە ءتيىپ كەتۋدىڭ» باسى بولۋعا اينالدى. ۇيدەن ءبىر جىگىت شىعا كەلدى دە، جاسى وتىزدىڭ شاماسىنداعى ەدىرەيگەن جاس ادامنىڭ كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇسىپ، اۋزىن تولتىرا سويلەگەن سيقىن كورىپ:

— كىم كەرەك ەدى؟ — دەپ سۇرادى.

— ماعان توقسابانىڭ ءبيى قۇلمىرزا كەرەك. ايت، شىعىپ كەتسىن، — دەدى اقماديا ۇزەڭگىگە شىرەنە ءتۇسىپ.

ۇيدەن شىققان جىگىت وعان تاڭدانعانداي قاراپ، ءسال بوگەلىپ قالدى دا:

— قۇلمىرزانى ات ۇستىندە تۇرىپ شاقىراتىن سەن ءوزىڭ كىم ەدىڭ سونشاما؟ — دەدى ول داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ. جىگىت ءوزى ەس ءبىلىپ، باسىنا بورىك، اياعىنا ەتىك كيگەلى ءۇي سىرتىنا كەلىپ ات ۇستىنەن قۇلمىرزاعا «شىعىپ كەت» دەگەن جاندى كورگەن جوق ەدى. ءبيدىڭ ءوزى تەڭدەس ادام بولسا ءبىر ءسارى، ال مىنا ارىق بايتالعا مىنگەن ەسەر ادامشا ەدىرەيە قاراپ شىرەنە سويلەيتىن نەمەنىڭ انادايدان اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە ەڭكەيە كىرىپ، باس ءيىپ سالەم بەرۋدىڭ ورنىنا «قۇلمىرزانى شاقىرىپ جىبەر. شىعىپ كەتسىن!» دەۋى وعان كۇپىرشىلىك سياقتى كورىندى.

— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى سەن توقسابا كەيىنىرەك بىلەرسىڭ. بولىس ءوز تۋىسقانىم دەپ كەۋدەڭدى كوتەرەسىڭ بە؟ بولىسىڭدى الدىمدا قۇرداي جورعالاتارمىن ءالى. بۇل اڭگىمە سوڭىنان: شاقىر قۇلمىرزاڭدى، — دەپ اڭىرايا ءتۇستى اقماديا.

5

جىگىت كوپ ويلانبادى. ول جالما-جان كەرى بۇرىلىپ ۇيگە باسىن سۇققانداي بولدى دا، قايتا شىعىپ:

— جاقسى! جاقسى، مىرزا! — دەپ اقمادياعا جاقىنداي بەردى. — ءقازىر كورەسىڭ قۇلمىرزانى. ءوزىڭ ۇيگە ءتۇسىپ سۋسىن ىشپەيسىڭ بە؟ تانىمادىم — ايىپقا بۇيىرما، — دەدى اقماديانىڭ قاسىنا كەلىپ.

«جامان توقسابانى بىردەن جاسىتتىم» دەپ ويلادى اقماديا. ول داۋسىن بۇرىنعىدان دا كوتەرە ءتۇستى.

— ۇيگە تۇسۋگە ۋاقىتىم جوق، ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ وتىراتىن شاق ەمەس. شىعا ما، الگى بيلەرىڭ، شىقپاي ما؟ — دەپ وكتەمسىدى.

— جوق، ءتۇسىڭىز، قوس اعاسى. ءتۇسىڭىز — كۇن ەرتە، — دەپ جىگىت جالىنعانداي بولىپ تىزگىنىنەن ۇستاپ ۇيگە قاراي تارتتى.

اقماديا تاعى دا بىرەر اۋىز ءسوز ايتپاقشى بوپ كەزەنىپ، ءبىراق كىدىرىپ قالدى. ۇيدەن باسقا ءبىر ءىرى جىگىت شىعىپ:

— بەرى ءجۇر، بەرى ءجۇر، — دەدى.

اقماديا جۇرمەدى، ءبىراق تىزگىننەن ۇستاعان جىگىت، زورلاعانداي تارتىپ، اتتى ۇيگە قاراي جەتەكتەي ءتۇستى. اقماديانىڭ ات ۇستىندە سىرەسىپ تارتىپ، جەردەگى جىگىتتىڭ قولىنان تىزگىندى كۇشتەپ بوساتپاقشى بولعانىن كوردى دە، ۇيدەن شىعىپ جۇر-جۇرلەگەن جىگىت جۇگىرىپ كەلىپ ات ۇستىندەگى اقماديانىڭ سەكىرىپ جاعاسىنا جارماستى. جاعادان الىپ وزىنە قاراي جۇلقىپ تارتقان ادامنىڭ ەڭسەرۋىنە شىداماي بەلسىز ارىق بايتال بۇراڭ ەتە قالدى دا، اقماديا اۋعان ەردەي سىرعىپ ات باۋىرىنا كەتتى. ءبىراق ءىرى جىگىت ونىڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ جاعاسىن دا بوساتپادى، ءوزىن جەرگە دە كولبەتپەدى — دەدەكتەتىپ ۇيگە قاراي سۇيرەي جونەلدى.

— جىبەر. ولتىرەمىسىڭ، سونشا قىلعىندىرىپ، — دەپ جۇلقىندى اقماديا، اياعى جەرگە دۇرىستاپ ءتيىپ جوندەلىپ كۇش الا باستاعان كەزدە. ءبىراق ءبىر كىسىمەن الما-كەزەك تۇسكەندەي ءالى بولا تۇرىپ، جۇرەكسىز اقماديا قول قاتىپ قارسىلىق كورسەتە المادى، جاسىعان ۇنمەن: — بوسات دەيمىن جاعامدى. مەنى ءجۇنىس حاجى جىبەردى. قۇلمىرزانى شاقىرىپ كەل دەدى. بۇلارىڭ جولسىز عوي... دەي بەردى. جاعادان الىپ سۇيرەپ كەلە جاتقان جىگىت ءۇن قاتپادى.

— ءجون بىلمەيتىن كورگەنسىزدى وسىلاي ۇيرەتەدى، ءبىزدىڭ ەل. وزدىگىڭنەن اتتان ءتۇسىپ، ۇلكەنگە سالەم بەرۋدى بىلمەيدى ەكەنسىڭ — ەندى ۇيرەنىپ ال، قالاي ەتىپ ءتۇسىرىپ، قالاي ەتىپ جۇگىندىرەتىنىن، — دەدى ءبىرىنشى جىگىت.

ول قولىنداعى بايتالدى شىلبىرىن سۇيرەتىپ قويا بەردى دە، قارىسقان اقماديانى ارتتان كەلىپ يتەرمەلەدى. ەكپىنى جار جىققانداي ەكى ءالدى جىگىتتىڭ ءبىرى سۇيرەپ، ءبىرى يتەرمەلەگەنسىن ول ەرىكسىز ەمپەڭدەپ كەتتى. سوندا دا، ۇيگە جاقىنداعاندا اقتىق رەت قارىسىپ كورەيىن دەگەن ادامداي، قامىتتان قاشقان وگىزشە شەگىنشەكتەي ءتۇسىپ ەدى، ارتتاعى جىگىت ونى جەلكەدەن ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى. اقماديا العا قاراي ەڭىسىپ كەتتى دە، جاعادان ۇستاعان جىگىتكە سۇيەنىپ قالدى.

— ولتىرەسىڭدەر مە، بۇلارىڭ جولسىز عوي... — دەپ كۇبىرلەدى ول ەسىكتەن ەرىكسىز سۇيرەتىلە كىرىپ بارا جاتىپ.

قازان جاقتا، توردەن تومەنىرەك، ءوز ورنىندا وتىرعان قۇلمىرزا بي ەسىكتەگى ابىگەرگە ءبىر قاراپ قويدى دا، ورتالاپ كەلگەن قىمىزىن بابىمەن شايقاپ توستاعانىنا ۇڭىلە ءتۇستى. كۇندە الدەنەشە رەت كورىپ جۇرگەن كونە سارى توستاعاننىڭ دا، ىشىندەگى ءىشىپ وتىرعان سارى قىمىزدىڭ دا ول ۇڭىلگەندەي ەشنارسەسى جوق سياقتى ەدى. كوپ ۇستالسا دا كەتىگى جوق، تەك قانا شەتى ازداپ جارىلىپ، ءبىراق كىرىگىپ كەتكەن كادىمگى ءوزىنىڭ ءتۇبى قوڭىر سارى توستاعانى! ول ازدان كەيىن قىمىز شايقاۋدى توقتاتتى دا، ءبىراق باسىن كوتەرمەي:

— بۇل كىم ءوزى؟ — دەپ سۇرادى.

— ءسوز ساپتاۋى بارقىن كورىنەدى، — دەدى ىلكى جىگىت.

— يا؟

— ءجۇنىس حاجى ءسىزدى شاقىرىپ كەل دەپتى. ءوزى انا ءدوڭ باسىندا وتىر بىلەم.

قۇلمىرزا اقماديانىڭ بەتىنە ەندى تۋرا قاراپ:

— سەنى قوسشى ەتىپ الىپ شىققان ءجۇنىستىڭ دە الجۋعا اينالعانى ەكەن، — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ.

ءسويتتى دە بۋرىل ساقالدى، ەر كەلبەتتى بي قالعان قىمىزىن جۇتىپ ءبىتىرىپ، بەتىن سيپادى دا، ورنىنان تۇردى، تاياعىن الىپ ۇيدەن شىقتى.

قاشىپ كەتەتىندەي الگىدەن بەرى ايرىلماي ۇستاپ وتىرعان جىگىت اقماديانىڭ جاعاسىن بوساتىپ، ءوزى ەسىك جاققا وتىردى. قۇلمىرزا اقماديانى يا قويا بەر، يا ۇستاي تۇر دەگەن جوق.

ءجۇنىس وتىرعان مايتوبە مەن قۇلمىرزا ءۇيىنىڭ اراسى ءبىر شاقىرىمعا تاياۋ جەر بولعانمەن حاجى بولعان ۋاقيعانى ابدەن ۇقتى. ول «اتتەگەن-اي، بەكەر جىبەردىم اقماديانى. شىعاسىعا يەسى باسشى دەگەن وسى»، دەپ وكىندى. ءبىراق، ۇيدەن شىقان قۇلمىرزانى كورىپ، ءىستىڭ اقىرىن سابىرمەن كۇتتى.

سالەم بەرگەن قۇلمىرزاعا ءجۇنىس ورنىنان تۇرىپ قۇشاقتاسىپ كورىستى؛ ەكەۋى بىر-بىرىنەن اماندىق سۇراستى، ءسال ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىسقاننان كەيىن، ءجۇرىپ كەلگەن ادامىنان ءجون سۇراپ، قۇلمىرزا ءسوز باستادى.

— توبەگە كوتەرىلىپ، جورىق الدىندا جاماعاتقا تۇگەل ءسوز تاستايتىن سىرىم بيشە، بيىككە شىققانىڭنان-اق ات ماڭدايىن الىسقا مەڭزەگەنىڭ كورىنىپ تۇر. جولىڭ بولسىن، حاجى، اتقا ەر جۇك، ەرگە قامشى اۋىر بوپ قايتپاۋىنا تىلەكتەسپىن، — دەدى ول كۇرىلدەگەن جۋان ۇنمەن.

قۇلمىرزانىڭ كەلبەتتى بەتىنە لايىق داۋسى دا تارعىلدانىپ باستالىپ، ءبىراق بىرتە-بىرتە اۋەنى قوڭىر قالىپقا كوشەتىن. ول ءجۇنىستىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ وتىرىپ جۇزىنەن ۇلكەن سىنىقتىڭ تاپتى. «سىرقات جانداي كوزى كىرەۋكەلەنىپ، جاق ەتى بوساڭ تارتقان با، قالاي؟! ساقالى دا سەلەۋلەنە تۇسكەن ەكەن. ءبىراق دەنەسى نىق، ءسوز سالماعى بەزبەنىنە يە سياقتى، — دەدى ول ىشىنەن.

— الاي بولسىن، جاقسى تىلەكتە جارتى ىرىس. — ءجۇنىس ازداپ تاماعىن كەنەپ قويدى. ونىڭ كىدىرىپ ءسوز جۇبىن ىزدەگەنىن ءبىلىپ، قۇلمىرزا جەتەكتەي ءتۇستى.

— ۇزىن جولدىڭ دا قىسقاسى بار — ءساتى تۇسكەن سان ساپارعا تەڭەۋ، شەگىرشىنگە بەرگىسىز توراڭى بار، سۇيەنە كەتسەڭ بەلىڭە مەدەۋ. حاجى، تولقىمالى قۇباتال دا ەمەس، قولىڭا جاڭىلىس قۋراي ۇستاپ شىققان ەكەنسىڭ، وقىس سۇيگەندە شىرت سىنىپ قالا بەرمەسە يگى ەدى، — دەدى ول ەڭسەسىن كوتەرىڭكىرەپ.

سان رەت ءسوز سالماقتاسىپ تىزەرلەسە وتىرىپ بيلىك ايتىپ قالعان بۇل ەكى ادام ءبىر-بىرىنىڭ سىرىن دا، ءتىل بەدەرىنىڭ ءتۇرىن دە جاقسى بىلەتىن. ءجۇنىس قۇلمىرزانىڭ بۇل ءسوزى قوسشىسى اقماديا جونىندە ەكەنىن بىردەن اڭعاردى، ونىڭ بۇلاي ايتارىن كۇتىپ تە ەدى، ءتىلدى ءبيدىڭ ۇنىندە كەسىندىلىك بولماعانىنا، قايتا قىنجىلا تۇسكەندەي ءبىر اۋەن سارىننىڭ قۇلاققا كەلگەنىنە كوڭىلى كونشىگەندەي بولدى.

— دوس الدىندا دوس قىنجىلسا — سۇيەنەرىنىڭ بەرىك ەكەنى دە. حاقتان وزگە قاتەسىز پەندە جوق. مىنا ەردىڭ قاسىنداي قاجالىپ ازامات ءوڭى قۋقىل تارتقان شاقتا، كوپ شەگىرشىن ىشىندە قول جاڭىلىس ىلىنگەن ءبىر قۋرايدىڭ باسقادان بۇرىن، بي، سەنىڭ كوزىڭە تۇسكەنى ءىستىڭ وڭعا اينالعانى، — دەدى ءجۇنىس.

قۇلمىرزانىڭ جۇزىنە كۇلكى شىراي جۇگىردى.

— ال، جاقسى، جۇكە، ءبورى قويعا ۇمتىلعاندا، كۇشىك ءسۇت جالاپ كەتتى دەپ قۋالامايىق. باس ءسوزىڭىزدىڭ جۇبىن جازىپ جىبەردىم بە؟ سويلەڭىز. كەڭەس باسى كەلىستەن باستالادى دەپ، مەنىكى ىلىك تە ەمەس، كوزگە شۇقۋ دا ەمەس، كوڭىلدە كۇدىك قالماسىن دەۋدىڭ قامى.

— ونى ءوزىم دە كورىپ وتىرمىن. بي، مەن ساعان ءتىل بەزەپ، تۇيتكىلدەپ سويلەپ، ونەر كورسەتەم دەۋدەن اۋلاقپىن. ۇيتكەنى بۇگىن بۇككەن سىردىڭ، سۇڭگۋى ۇيرەكتەي، ەرتەڭ-اق توبەسى شوشاڭ ەتە قالاتىنىن ەكەۋمىز جاقسى بىلەمىز. سول ءۇشىن قىمتانباي، بۇركەنبەي، ومىراۋدى سەنىمەن قاتار وتىرىپ ءبىر جەلپىسىپ، وي كۇرمەۋىن ءبىر جەردە تۇيىسسەم دەپ شاقىرتتىم. جاداۋ جايدىڭ مول ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. سوندا دا ەسىڭە تۇسىرەيىن: ۇيالى قاسقىر قاناتتاس ەلگە اۋىز سالماۋشى ەدى — ءقازىر داعدى باسقا بولسا كەرەك. جىمپيتى حاكىمدەرى cap قاسقا شەگىرتكەدەي قاپتاعان اتامانداردى جىبەرسە، بولىس شابارماندارىن جۇمساپ، ءبىر كەلىپ ات الدى، ەكى كەلىپ ادام سابادى، بۇل از دەپ، ءوزى بۇعىپ قالىپ، شابۋىلشىلارعا كىسىمدى ءولتىرتتى، ازاماتىمدى جەتەكتەتتى. وگىزگە تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋار. بۇگىنگى مەنىڭ باسىما تۇسكەن لاڭ ەرتەڭ كوپ جۇرتتىڭ توبەسىنە تونەر. ەرلىك قىسىپ، كۇش بۋىپ، الپىسقا كەلگەن شاقتا باتىرلىق اتاققا يە بولا شىققانىم جوق؛ اعارعان ساقالدىڭ دا ارى ءۇشىن اتقا مىنبەدىم؛ ەل بەلى قايىسىپ تۇر — مىنە، ورنىمنان تۇرعىزعان سەبەپ. بۇل بەل وسى قايىسقاننان قايىسا بەرە مە دەپ سەسكەنەم. سول ءۇشىن تاياق تاڭداپ جاتۋعا مۇرشا كەلمەي قولعا ىلىككەن قۋرايدى دا مەدەۋ بولا ما دەپ قارمانعانىم. بي، قابىرعالى ەلىڭ بار، ءبىرىمىز قانات، ءبىرىمىز قۇيرىق بوپ قامدانساق، جولسىزدىقتىڭ جولىن بوگەۋىمىز حاق، — دەدى ءجۇنىس قۇلمىرزانىڭ بەتىنەن شىراي جاۋابىن ىزدەپ تۋرا قاراپ. ءجۇنىس قانشاما قارمانىپ بەت قۇبىلىسىن ۇقپاق بولسا دا بي بەتىندە قوستادى دەرلىك جۇمساق قوبالجۋ دا، قارسى قىدىرعان قاتقىل تولقىن دا سەزىلمەدى. قۇلمىرزا وڭىنە ويىن ۇتتىرماي سول جاي قالپىندا قالدى.

— ءبورى الىستا، بولتىرىك ىندە. الىستاعىسىنا اڭشىنىڭ مولى كەرەك. سەرمەگەنىڭ قاتە كەتپەگەن سەن كوك سۇڭگى ەدىڭ، التى-ارىس اعايىندى باستاماق بوپ شىقتىڭ با، الدە ىنىندەگى بولتىرىكتى ءىلىپ الىپ كەرى بۇرىلاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى قۇلمىرزا، جۇنىسكە جاۋاپ قايىرماستان. ءجۇنىس قاباعىن شىتتى. وعان قۇلمىرزانىڭ بوسپالاپ سۇراپ، ىستەر ءىسىن بولجالداعانى ۇنامادى.

— ءبىرىنشى سوزىڭە باپ، بي، — دەدى ول: — ءبورىنىڭ اتى ءبورى. كوكجال دا بولتىرىكتەن وسەدى. اۋلاعانسىن ونى سوعۋ ماقسات. ال، قايسىسىنان باستاۋ قاجەتىرەك — بۇل ءادىس-ايلانىڭ ءىسى. ەكىنشى سوزىڭە: «سەرمەگەنىڭ قاتە كەتپەگەن كوك سۇڭگى ەدىڭ» دەيسىڭ. سۇڭگىنىڭ دە سابى بار. ساپسىز سۇڭگى قۇر ۇڭعى. مەن سۇڭگى بولسام، سونىڭ ناق قولعا ۇستار جەرى سەنسىڭ. التى-ارىس اعايىننىڭ ءبىرى دە ءوزىڭ. بولتىرىكتى ىننەن سۋىرىپ الۋعا مەنىڭ ءوز ءالىم دە جەتەدى، وعان سەنىڭ ارا تۇرمايتىنىڭدى دا بىلەمىن. سول ءۇشىن توبە باسىندا سەنىمەن تۇگەل سويلەسەيىن دەپ كەلدىم.

ءجۇنىس قۇلمىرزادان كوزىن اۋدارىپ، الدەنەنى ىزدەگەندەي، تومەن ءۇڭىلدى.

قۇلمىرزا ويلانىپ جاتپادى.

— قالاي بولعاندا دا تالاپ ۇلكەن، ماقسات زور كورىنەدى. ءۇش كۇننەن بەرى نە ىستەپ جاتقانىڭ ەمىس-ەمىس قۇلاققا دا ءتيىپ ەدى. ەندى مىنە ءوزىڭ كەلىپ وتىرسىڭ. ەل بەلىنىڭ قايىسقانى كىمنىڭ ارقاسىنا ايازداي باتپاس دەيسىڭ، حاجى. بۇل سوزىڭە ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىز قۇل. الايدا، اۋىز لەبىزىڭ ابىز بولىستى قانجىعاعا بايلاپ الىپ، تەڭدان سۇراۋ سياقتى. بۇعان مەن ارا دا تۇسپەن، القالاپ بيلىك تە ايتپان. ونىمەن ءىسىڭ بىتسە يگى ەدى. اتارمانداردى جىبەرگەن جىمپيتى حاكىمدەرى دەپ ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ. ال، مەنەن كومەك كەرەك بولسا بۇكپەي ايتارىم: كۇنى كەشە توقساباعا ءبىر بول دەپ قاقساپ، جاعىم جار بولعاننان كەيىن، ءبىر بولماساڭ ەكىگە جارىل، ەكى از دەسەڭ تورتكە ءبولىن دەپ توبىنان شىعىپ كەتتىم. بۇگىن سول «قابىرعالى ەل» دەگەنىڭ ءتورت بولەك. ەڭ كىشكەنە بولشەگى وسى وتىرعان القاكولىڭنىڭ اينالاسى، — دەدى.

— سونان سوڭ؟ — دەدى ءجۇنىس تومەن قاراپ وتىرعان كۇيى.

— ارعى جاعى اششى: التى-ارىس اعايىنىڭنىڭ ءبىرى توزعان بوزدەي تىگىسىنەن ىدىراپ بارادى.

— ىدىراۋ ءار جەردە دە بار...

— ءبىزدىڭ ەل سياقتى بوي-بويىمەن كەتكەنى از.

— باسىن بەسىككە ۇرعان بالاداي جۇلقىنىپ، ارىن ارلاپ، ابىرويىن بۇركەگەن جۇرتىڭنىڭ تۇگەل تۇرماۋى وكىنىشتى. كورەگەندىگىڭە شەك كەلتىرگەن جەرىم جوق. الايدا، بي، ەرتەڭگى بۋالدىردى تۇمانعا ەسەپتەپ جۇرمەگەي ەدىڭ.

— ولاي بولسا ءوز توستاعانىم كەتىگى — اينالدىرىپ ۇرتتاپ جۇرە بەرەر ەدىم. داۋا بولماي تۇرعانى قارا قازان قۇلاعىنىڭ شەتىنەۋى عوي. شەتىنەۋ ەمەي نەمەنە: ءبىر توبى قالاعا بوي ۇرىپ، قالام ۇستاپ ۇستاعان ادامدى قاۋمالاپ ءجۇر، ءبىر توبى بولىستىڭ شاشباۋىن كوتەرەمىن دەپ اۋرە، مۇنىڭ ءبارىنىڭ كوزدەگەنى باس قامى، ءار جەردەن بۇعىپ قاراپ ءوزىن دە، وزگەنى دە اۋرە ەتۋ. ال، ءجۇنى جىعىلىپ، ۇركە قاراپ، شەگىنشەكتەپ تۇرعان كوپتى ىلگەرى جەتەكتەر ادام جوق، — دەدى قۇلمىرزا، بۇرىنعىدان كورە وزگەرگەن قوڭىر ۇنمەن.

— بي جاڭىلىسپا، توپ باستار سەركە ەلدەن تۋادى، ەل ىرگەسى تابانىندا. قارتاڭ تارتقان قۇلمىرزا دا تۇعىردان تۇسكەن جوق... جەتەكتەر ادام بار.

— جوق، حاجي، ءبىز... ءبىز دەمەيىن، مەن دەيىن. مەن ەسكىردىم. ەسكىگە ادام اۋەس ەمەس، جۇرت جاڭانى كوكسەيدى. جاڭانىڭ بابىن ەسكى تاپپايدى.

ءجۇنىس ويلانىپ قالدى. ول ۇندەمەي ءبىراز وتىرىپ، باسىن كوتەرىپ الدى دا، جۇمساق ۇنمەن:

— كوپتەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرا الماي، ءجۇزىڭدى كوكسەپ ءجۇر ەدىم، قۇلمىرزا. بۇگىن مىنە، شىن لەبىزىڭدى ەستىدىم. «جاڭانىڭ بابىن ەسكى تاپپايدى» دەيسىڭ، — دانا ءسوز. وسىعان كورە قالەن وشەتىلدى سەرپەر قاناتىمداي ەتىپ، وڭ جاعىما ۇستاپ ەدىم، سول توپشىمدى قيعانسىن شىدامادىم. ايتپەسە توقسابادان قۇن سۇراپ شىققانىم جوق. ءوزىم جەتپەسەم دە داۋسىم جەتسىن، سۇراۋسىز ۇل جوق، بوس جاتقان پۇل جوق دەگەنىم ەدى. ۇلكەن بورىگە قولىم جەتپەسە دە، داۋسىم جەتەر دەپ ويلايمىن. ءسوزىڭنىڭ ءتورىن دە، بوساعاسىن دا كوزبەن كورگەندەي بولدىم. اتقا ءمىنىپ شىعىپ ايقايلاسپايتىنىڭدى دا شامالاعانمىن. ماعان سەن جانباستاپ جاتىپ قازىلىق ءسوزىڭدى ايتساڭ بولعانى، — دەدى.

— دۇرىس ايتاسىڭ، قۇن سۇراساڭ تەك تارتىس بولماس ەدى، ويتكەنى باس جاۋىڭ توقسابا ەمەس قوي، بولىس توقساباعا دا، ساعان دا بىردەي، وتىرىك بولسا دا وعان شار سالىندى. سونان سوڭ، زامان باسقا، ءۇن باسقا. قاباعىنا قارىس سۇيەم مۇز قاتىپ، قىراۋ جالدى، ارلان بوكسەلى ايعىر ءمىنىپ، اق قارعا قارعىعان قابلانداي ۇزىن ءىز تاستاپ جۇرگەن شاق التى قىردىڭ ارعى جاعىندا قالدى عوي!..

— الايدا، بي، شىبىنداي جان ارۋداي اياۋلى كورىنىپ، تابانعا كىرگەن شوگىردى نايزا ۇشىمەن بارابار تۇتىپ وكشەدەن باسۋ جاراماس. زامان باسقا — حاق ءسوز. زامان كەرى كوشپەيدى — بۇل دا حاق. ەندەشە قارعا ادىمىمەن بولسا دا ىلگەرى باسار زامانمەن بىرگە جىلجىر بالا بار. قوش تۇر، قۇلەكە. قىزىلاعاش تۇبىندە توسىپ وتىرعان ادامىم بار، — دەپ ءجۇنىس ورنىنان تۇردى.

— حاجي، مەن سەنىمەن قوشتاسپايمىن، قايتاردا كۇتەمىن. بارىم ءازىر، داستارقانىم جايۋلى، — دەدى قۇلمىرزا.

قىزىلاعاش شالقاردان جىمپيتىعا اساتىن قارا جولدىڭ ۇستىندەگى ات شالدىرىپ وتەتىن جەر-دى. ءجۇنىس حاجى جولدا قۇلمىرزا بيمەن ۇزاق اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ات-اربامەن اقىرىنداپ ءجۇرىپ جەتكەنشە سول ۋاعدالى جەرگە ونىڭ ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن جىگىتتەرىنىڭ ەكى توبى دا كەلىپ ۇلگەرگەن ەدى.

ات ءۇستى قاشان دا ادامنىڭ دەلەبەسىن قوزدىراتىنى ءمالىم، اسىرەسە جاساق-جاساق بولىپ قىزۋ ىسكە اتتانعان جاندار وزگەشە جەلىگىپ، دۇرلىككەن جۇرىسپەن جاي كەزدە جارتى كۇندىك جولدى تەز قۋسىرىپ العان بولاتىن. جاستار جاعى اۋدارىسپاق ويناپ، تاقىم كۇشىن سىناسىپ، بورىك الىپ قاشىپ، ات تاقىمىن جازىپ، كەيىنگىلەردى توسىپ الىپ، تاعى العا وزىپ وتىرعان. ال، ۇلكەندەر جاعى ءىستىڭ نەمەن تىنارىن الدىن-الا توپشىلاپ، كورىنگەن قاراعا كوز تىگىپ، كولدەنەڭ دىبىسقا قۇلاق ءتۇرىپ ەلەگىزگەن-دى. ون بەس جىگىتتى باستاپ بولىس اۋىلىنا كەتكەن قۇبايرانى دۇرلىككەن جۇرت اينالا قورشاي قالدى. ءبىراق جالعىز اتىن جوعالتىپ، جۇگەنىن ارقالاپ قايتقان ادامشا يىعى سالبىراپ كەتكەن قۇبايرا:

— اۋىلى جىلان جالاعانداي، قۇلىنعا قۇرىق سالار ەركەك جوق. بوسقا اقىماق بولىپ قايتتىق؛ قاتىن، بالا-شاعاعا كۇلكى بولدىق، — دەدى.

— ۇلەستەن قۇر قالاتىنداي اتتارىن تاقىمداپ ومىراۋلاتا ۇمتىلعان جۇرت ەندى قايتقان سۋداي كەرى لىقسىدى. بىرەۋلەر تاڭدايلارىن قاعىسىپ، بىرەۋلەر قاباقتارىن شىتا سويلەدى.

— بولىس اقىماق دەپ پە ەدىڭ، ءبىزدى كۇتىپ ۇيىندە جاتاتىن!

— قىزىلۇيگە سىزىپ تۇرعان عوي، ءدۇمپۋدى سەزىپ!

— انا جىلعىداي قارا ايعىرمەن قايقايعانى.

— كۇنى بۇرىن حابار العان عوي، اڭقاتى بويى اتقا ەر سالىپ جاتىر دەپ جول شىعار مۇنى جەتكىزگەن.

— جول ستارشىن ۇيىندە، بۇگىن كورگەن كىسى بار.

— جول ۇيىندە جاتىپ تا ەبىن تابار.

— ەندى نە ىستەيمىز؟

ۇزەڭگىسىنە شىرەنىپ، كوپتەن ءبىر ارشىن جوعارى كوتەرىلدى دە، شۋلاعان جۇرتتى بوركىن بۇلعاپ سۇلەيمەن توقتاتتى.

— توقتاڭدار! نە ىستەپ، نە قويارىن جۇكەڭنىڭ ءوزى ايتادى. انە كەلە جاتىر، — دەدى ول ايقايلاپ.

حالىق سۋ سەپكەندەي بولىپ توقتاي قالدى دا، جابىلا كەيىنگى جاقتاعى قارا جولعا قارادى. جول ۇستىندە جانىندا ەكى-ۇش سالت اتتىلى ادامى بار ات-اربا كورىندى. اسان كىشكەنە كوكشىل كوزىن سىعىرايتا قاراپ، ءسال توقتاپ تۇردى دا:

— مىناۋ قىرعى جولمەن تاۋ جاقتان كەلە جاتقان ادامدار جانە جەككەن اتى قىلاڭ كورىنەدى، — دەدى.

باسقالار دا جامىراپ:

— سولاي.

— سولاي، — دەستى.

اعاش تۇبىندەگى سامساعان قالىڭ اتتىلارعا قاراپ شوشىنعانداي كەلە جاتقاندار كىلت توقتاپ قالدى، ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ استىنداعى قاز مويىن كوك ات بويىن كورسەتكەندەي تاپ سول كەزدە كولدەنەڭدەي ءتۇستى.

— ءما، مىناۋ نۇرىشتىڭ كوك اتى، بەلكۇللى، سول. نۇرىم، قاراشى، كوزىڭ ءجىتى عوي، — دەدى سۇلەيمەن.

— سول، سول. بۇل قايدا بارا جاتىر؟ قىزىلۇيگە حابار بەرمەكشى عوي شاماسى! — دەدى نۇرىم تىستەنە ءتۇسىپ.

— كورەلىك. بەرى كەلسىن، — دەدى قۇبايرا.

ءبىراق ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى اربالى، اتتىلى ادامدار ىلگەرى دە جۇرمەدى، كەرى دە بۇرىلمادى — نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ، ۇرپيىسكەن كۇيى جول ۇستىندە تۇرا بەردى.

— كىم بولسا دا بارىپ، ءبىلىپ كەلىڭدەرشى، وتكەلدەن شەگىنشەكتەگەن تۇيەدەي ەدىرەيىپ، اياقتارىن باسپاي قويدى عوي، — دەدى قۇبايرا سۇلەيمەنگە.

ءسويتتى دە ول شەتىرەك شىعىپ اتتان ءتۇسىپ، تەرلەپ كەلگەن اتىن جەلگە قاراتىپ قاڭتاردى دا، شىلبىرىن جەرگە بوس تاستادى؛ ەزى اعاش كولەڭكەسىنە كەتتى. باسقالارى دا جاپىرلاسىپ اتتارىنان ءتۇسىپ، كولەڭكەدەگى قۇبايرانىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانا باستادى.

— مەن دە بارامىن.

— مەن دە بارامىن! — دەسىپ، اتتان تۇسپەگەن جىگىتتەردىڭ ءبىر قاتارى، جول ۇستىندە تۇرعان اربالىعا قاراي بەت العان سۇلەيمەن مەن نۇرىمنىڭ سوڭىنا ەردى.

اربانىڭ جانىنداعى ءۇش اتتىلىنىڭ ءبىرى نۇرىش ەدى. ول توپتان ءبولىنىپ شىعىپ، لەكىتىپ كەلە جاتقان سۇلەيمەن مەن نۇرىمدى جانە ونىڭ سوڭىنا ەرگەن جىگىتتەردى تانىپ قالدى دا، تەز اتتىڭ باسىن كەرى بۇرىپ الدى.

— مىناۋ، بۇزىق حاجىنىڭ جىگىتتەرى... اتتەگەن-اي، ويلاماعان جەردەن كەزدەسكەنىن كوردىڭ بە!؟ امانقۇل، بۇر اتتىڭ باسىن، انا ولجاورىستاردىڭ قىرعى جولىنا قاراي تارت، — دەدى.

اربا ۇستىندە وتىرعان امانقۇل دا، قاسىنداعى سالت اتتىلى ادامدار دا جولدان شىعىپ ارەگىرەكتەگى اۋىلعا بەت بۇردى. بۇلاردىڭ بۇرىلا سالىپ قاشۋعا بەت العانىن كورىپ سۇلەيمەن:

— توقتا، توقتا! — دەپ ايقايلاپ بوركىن بۇلعاپ، اتىن تەبىنە ءتۇستى.

نۇرىش سۇلەيمەننىڭ ايقايىن دا ەستىدى، بۇلعاعان بوركىن دە كوردى. ءبىراق ول توقتامادى. قاسىنداعى ەكى ادامىمەن اربادان ارقان بويى ءبولىنىپ شىعا بەردى. وسى كەزدە قوراپتى اربادان باسىن كوتەرىپ ءبىر ادام قالتالاقتاپ تۇرەگەلدى دە، دەلبەنى ۇستى-ۇستىنە قاققان امانقۇلدىڭ يىعىنا اسىلا تۇسكەندەي بولدى. ءبىر مۇشەلىك جەردەي اربادان ۇزاڭقىراپ كەتكەن ءۇش اتتىلىنى قۋماي سۇلەيمەن مەن نۇرىم الدىمەن ارباداعىلاردى توقتاتپاقشى بولىپ، جولدان بۇرىلا سالا سالدىرلاتا جونەلگەن تارانتاستىڭ جولىن كەستى.

— كوك اتتىلى عوي نۇرىش، وعان سەز جوق، ال ونىڭ قاسىنا ەرگەندەرى كىم؟ اربا ۇستىندەگى نە قىلعان ادامدار؟ قۇداي بىلەدى دەيىن، بۇل تەگىن ءجۇرىس ەمەس... كورەرسىڭ — تەگىن ەمەس، — دەدى سۇلەيمەن جورتاقتاپ كەلە جاتىپ دەمىككەن ادامشا، ءۇزىپ-ۇزىپ سويلەپ.

— تەگىن ءجۇرىس بولسا مىنا سياقتى ءار توبەنىڭ استىنان قاسقىرشا قاراۋىلداپ ادامدى كورە سالا جالت بەرمەيدى عوي، — دەدى نۇرىم.

ءبىراق نۇرىمنىڭ ءسوزىن سۇلەيمەن ەستي الماي قالدى، ۇيتكەنى ول اربا ۇستىندەگى جۇلقىنعان قاجىمۇقاندى كوردى دە، بارلىق ىنتا-نازارى سوعان اۋدى.

— استاعپىرالدا، مىناۋ، قاجىمۇقان عوي! بەلكۇللى، سۇمدىق! بۇل قالاي بولعانى، نۇرىم-اۋ؟ — دەدى سۇلەيمەن جاعاسىن ۇستاپ.

قاجىمۇقاننىڭ تۇرىنەن نۇرىم شوشىپ كەتتى: ونىڭ وڭ جاڭ شەكەسىنەن اققان قان بەتى مەن موينىن تۇتاس جاۋىپ، قىزىل قابىرشاقتانىپ قاتىپ قالىپتى؛ قان تيمەگەن ەكىنشى جاق بەتى دە شاڭ مەن تەرگە بىلعانىپ ايعىز-ايعىز؛ شىقشىت سۇيەگى شىعىڭقى قارا قايىستانعان بەتىن كەزەرگەن ەرىندەرى ونان ءارى جۇدەتە تۇسكەن.

— مىنالار ءولتىردى عوي... سۇلەيمەن، سۋ جوق پا؟.. — دەدى قاجىمۇقان داۋسى جەر استىنان شىققانداي قىرىلداپ. ونىڭ داۋسى قارلىعىپ، تاڭدايى قۇرعاقسىپ، سويلەۋگە دە دارمەنى كەلمەي قالعان ەكەن. ۇستىندەگى سارى نانكە بەشبەتىنىڭ ومىراۋى مەن جاعاسى دال-دال؛ ارتىنا قايىرىپ قىل شىلبىرمەن بايلاعان قولدىڭ بىلەزىگى قانتالاپ كەتكەن.

— باسىن جارىپ، قول-اياعىن بايلاپ، تاپا-تالتۇستە ارباعا تاڭىپ، ەندى كىسى ولتىرۋگە كىرىستىڭدەر مە، اتاڭا نالەتتەر! — دەپ ارباعا جەككەن اتتىڭ باسىنا دويىرمەن تارتىپ قالدى دا، نۇرىم اتتان قارعىپ جەرگە ءتۇستى.

ات قاشقاقتاپ كەرى شەگىنشەكتەي بەردى. قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي قالعان امانقۇل دا اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ «تۋتۋلاپ» دەلبەسىن جيدى.

— مەن سەندەردىڭ وسى شامادان كەزدەسەتىندەرىڭدى كۇنى بۇرىن بىلگەنمىن. قىزىلاعاش جولىمەن جۇرەيىك دەگەن مەن. قۇداي اتقاندار قاجەكەڭدى كۇناسىز جازعىرىپ، قول-اياعىن بايلاپ تاستاعانى... — دەدى ول لەكىتە سويلەپ.

— سەن سۋايت، كوپ وتتاماي قاجەكەڭنىڭ قولىن شەش. نۇرىشقا قوسىلىپ ءوندى سەن دە جاۋ بولدىڭ با؟ — دەپ نۇرىم وعان تونە ءتۇستى.

— ءاي، نۇرىم، سەن ماعان نەگە اقىراسىڭ. اقىرعىش بولساڭ انا نۇرىشقا اقىر. قاجەكەڭدى مەن بايلاتقانداي-اق كوزىڭنىڭ بۇقاسىن شىعارىپ، ەجىرەيە قالىپسىڭ، مۇقىم، وسىنىڭ ءبارىن مەن ىستەتكەندەي، — دەپ امانقۇل قارسىلاسا قالدى.

— جەر-كوكتى كەزىپ جۇرگەن جەلاياق، شاۋىپ كەلىپ حابار بەرۋگە دە جارامادىڭ، — دەدى نۇرىم امانقۇلعا تەسە قاراپ. ءسويتتى دە، ءوزى جالما-جان قاجىمۇقاننىڭ قولىن شەشە باستادى.

ارتىنان كەلگەن جىگىتتىڭ ءبىرىن سۇلەيمەن سۋسىن اكەلۋگە كەرى شاپتىردى دا، ءبىراق السىرەپ قالعان قاجىمۇقاندى كۇن كوزىنە ۇستاماي كولەڭكەگە جەتكىزبەكشى بولىپ، امانقۇلعا ات-اربانى اعاش تۇبىندەگى كوپكە قاراي جەتەكتەتتى.

كوپ ءسوزدى امانقۇلعا جۇرتتىڭ كوبى سەنبەي ۋاقيعانى قاجىمۇقاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستۋدى كۇتتى. ءبىراق ءتۇنى بويى قورلىق كورسەتىپ ون-ون بەس شاقىرىم جەردەگى شۇعىلدىڭ اۋىلىنا جاياۋ ايداپ اكەلگەن قاجىمۇقاننىڭ ۇزاق ۋاقىت سويلەسۋگە ءحالى كەلمەدى. جەگەن سوققىنىڭ ۇستىنە بايلاپ تاستاعان ادامدى اربا دا مىقتاپ سوعىپ تاستاعان ەكەن. سۋسىن ءىشىپ، يىعىنان دەم الىپ، قولى مەن باسىن ۇستاپ تومەن قاراپ، ءبىراز وتىرعاننان كەيىن:

— يتتەر داكىمەنتىمدى الىپ كەتتى... شىرت ۇيقىدا جاتقاندا ويلاماعان جەردەن باستى... ايتپەسە... — دەدى ول ەنتىككەن ادامداي دەمىن ءۇزىپ-ۇزىپ زورعا دەگەندە الىپ... — ەكەۋى دۋاننان كەلگەن ادامدار ما دەيمىن... «ءبىراق شۇعىل قىزىلۇيگە... ھارون تورەگە تاپسىر»، — دەدى.

اۋزىن اشىپ، تۇنىپ قالعان جىگىتتەر اڭگىمەنىڭ ارعى جاعىنا قۇلاعىن تۇرە ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق ۇلكەن كوزدى، وتكىر وراز اياعىن ىرعاي باسىپ قاجىمۇقاننىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.

— ناعاشى، اڭگىمە تۇسىنىكتى. جات تا دەم ال. جۇكەڭ كەلگەنسىن اقىلداسامىز. دوكۋمەنت كەتسە، باسقاسىن الارسىڭ. ال، جىگىتتەر، سەندەر دە باسپالاماڭدار، قاجەكەڭنىڭ ءتۇرىن كورىپ تۇرسىڭدار عوي. كۇشىن جيناپ كولەڭكەدە دەمىن السىن، — دەدى ول قولىمەن جۇرتتى ارايلاپ كەرى ىسىرىپ.

— ويباي، قالەكەڭ، كەلە جاتىر! — دەدى ارت جاقتان ءبىر جىگىت.

— قايدا؟ قاي جاقتا؟

— قايداعى قالەكەڭ؟ — دەپ قاجىمۇقاندى قامالاعان جۇرت جاپىرىلا ارت جاعىنا قارادى. شەگىرەيگەن كوزىن تاعى دا قولىمەن كولكەشتەي قادالا قاراپ تۇردى دا، اسان:

— راس... قالەكەڭ. قاسىنداعىسى تىلەۋعالي بىلەم، — دەدى.

— قوي، قالەندى بوساتۋشى ما ەدى. باسقا بىرەۋ شىعار، — دەپ ەدى بىرەۋى.

— جوق، قالەكەڭ. بەلكۇللى، ءوزى، — دەدى سۇلەيمەن. جىمپيتى جاقتان كەلە جاتقان ەكى اتتىلىنى كوزىمەن ءبىر-اق شالىپ.

— قالەكەڭ بولسا — ءىس ءبىتتى، جولىمىز بولدى دەسەيشى.

— جوق، ءىس بىتكەن جوق، سۇلەيمەن، قالەندى بۇگىن قورىققاننان بوساتىپ وتىر مىنا بولىسىڭ. قاسىنداعىسى سونىڭ تۋىسقانى عوي، كوردىڭ بە. قاجي كەلگەسىن مۇنىڭ ءتۇبىن تۇپتەڭكىرەۋ كەرەك. قىزىلۇيىنە بارامىز دەسە — وعان دا دايىنبىز، — دەدى كوپ سويلەمەيتىن شايدوللا پالۋان. ءبىر كىجىنىپ، ءبىر دۇرلىگىپ، ءبىر قوبالجىپ، ءبىر تولقىعان كوپ جوق جەردەن كەزدەسكەن ولجا قاجىمۇقاندى قويا سالىپ، ەندى كەلە جاتقان ەكى اتتىلى مەن كەيىندەگى ءجۇنىستى كۇتتى. ءبىراق سوڭىنا ەلى ەرمەي تاۋى شاعىلىپ تۇعىرعا قونعان قۇلمىرزانىڭ سوزىنەن كەيىن اۋىر ويعا باتىپ جالعىزسىراپ كەلە جاتقان ءجۇنىستىڭ نە دەرى ءمالىمسىز ەدى. مىنا كەلە جاتقان شىن قالەن ۋچيتەل بولسا، بۇل جاساقتىڭ ىلگەرى جۇرەر-جۇرمەسى دە بيماعلۇم نارسە سياقتاندى.

ءۇشىنشى تاراۋ

1

ۋچيتەل بۇل ۋاقيعانى ويلاپ تا، تالداپ تا ۇلگەرمەدى... ۇزىن دەستەنىڭ بويىنا اسىقپاي جىلجىپ ەتەكتەپ تۇقىم شاشقان ەگىنشىدەي، كەڭ ساحارادا ەركىنشە ءجۇرىپ تۇيىرلەپ ءبىلىم سەپكەن قالەن دە وقىس جەردەن قىسپاققا ءتۇسىپ ەدى. ءۇي ءىشى، وت باسىنىڭ قامى ۋچيتەلدى اسا ەلەڭدەتپەيتىن. سوندىقتان دا ول جۇرت پىشەندى ەڭسەرىپ العاننان كەيىن عانا (وندا دا ماككانىڭ دىگىرلەۋىمەن!) ءجۇنىستىڭ ءشوپ ماشيناسىن سۇراپ الىپ ەدى. ويى: ءبىر قالت ەتكەندە تۋىسقاندارىنىڭ قولقابىسىمەن بيدايىعى بەلۋاردان كەلەتىن باشەكەڭ كولىنىڭ سىرتىنداعى قوس بۇلاقتى ەكى كۇن ىشىندە ءتۇسىرىپ الماقشى بولدى. ءبىراق تۇسكە جەتپەي-اق قارۋ-جاراقتى التى اتتىلى ادام ءوز قىستاۋى جاعىنان شىعا كەلىپ:

— كوپتىلەۋوۆ، بولىستىڭ كەڭسەسىنە جۇرەسىڭ! — دەگەن.

ءجۇرىسى دە سۋىت، تۇستەرى دە سۋىق بۇل اسكەري جاندار سابىرلى ۋچيتەلدىڭ:

— مەن پىشەن شاۋىپ جاتىرمىن. اسا قاۋىرت جۇمىس بولسا ەرتەڭ بارايىن. مىنا ءبىر اياداي جەردى بۇگىن-ەرتەڭ شاۋىپ الماسا ءشوبى قاتىپ كەتەدى، — دەگەن دالەلدى ءسوزىن قۇلاققا ىلمەدى. قالەن جىعا تانىمايتىن، ءبىراق ءوزىن بۇرىن جىمپيتىدا كورگەن، فورمالى كيىم كيگەن وكتەم وفيسەر سۇستى ۇنمەن:

— اياداي جەرىڭنەن كورى ۇلكەنىرەك اڭگىمە بار شارۋاشىل، ۋچيتەل، اڭگىمەلەسىپ تۇرۋعا ۋاقىت جوق. ءمىن انا ارباعا! — دەدى جايداق تارانتاستىڭ ۇستىندە وتىرعان جارتاي جاققا قولىن سەرمەپ. شۇعىلدىڭ اتتارىن ءمىنىپ، ايعىرىن اتىپ كەتەتىن كۇنى ابىلايەۆ قالەندى سول پىشەن باسىنان جونەلتكەن-دى. جولشىباي ول ءىشى اسا جاراتا بەرمەيتىن سىزداعان جارتايدان اڭگىمە سۇرامادى. «مىنالارىڭ كىم؟ سەن قايدان كەلەسىڭ، بۇلارمەن قالاي كەزدەستىڭ؟» دەپ ءجايمانىستى بىلۋگە كوڭىلى بارمادى. بار ەرمەگى: ۇزىن جاعىنىڭ ۇشتىلاۋ يەگىنە بىتكەن ۇركەردەي ساقالىن اندا-ساندا ءبىر سيپاپ قويىپ، جازعى دالانىڭ كوزگە ۇيرەنشىكتى كورىنىستەرىنە قاراي بەردى. وزەننىڭ ءقازىر ەلسىز بەتىندەگى كوپ قىستاۋلار، ءيىرىم-يىرىم تۇبەكتەر، الىستاعى ەگىستى قاباق پەن جاتاعان بەلدەر مۇمكىن وعان وزگەشە وي سالعان دا شىعار! جايداق اربانىڭ سوڭىنان تاقىمداي جورىتقان قازاق جىگىتىنىڭ بالاشا ەلەگىزگەن دوڭگەلەك ءجۇزى، يىعىنا اسىنعان مىلتىعى مەن بەلگە بايلاعان قىلىشى دا كوپتەگەن وي ءتۇيىنىن جازىپ جىبەردى مە، قالاي؟ ايتەۋىر ول: «ءيا، سولاي. وسىلاي بولۋعا ءتيىس!» — دەدى وزىنە ءوزى، الدەنەنى ءويلاپ-پىشىپ، وسى قورىتىندىعا ءبىر سەنىمدى پىشىنمەن تىرەلگەن ادامشا. شاقىردى دەگەن بولىس ونى كەڭسەسىنە توقتاتقان دا جوق.

— ءسىزدى مەن ەمەس شاقىرتقان، مىنا كىسىلەر. قىزىلۇيگە جاۋاپ بەرۋگە اپارا ما قالاي؟! — دەپ، جارتايدى بوساتىپ، باسقا ارباعا مىنگىزدى.

وعان قالەن:

— ءوزىم دە سولاي بولار دەپ شامالايمىن، — دەدى. ءسويتىپ ول «جاڭا وكىمەت» ورناعان قىزىلۇيگە كەلىپ، كەشكە قاراي وزەنگە تاياۋ جەردەگى سوپاق گاۋپتۆاحتاعا «ورنالاسقان». «بۇلاردىڭ كاتالاشكاسى وسى ەكەن عوي»، دەپ ويلادى ول ءىشى وتە تار جانە مەيلىنشە ىستىق بولمەدە وتىرىپ. بۇل بولمەنىڭ بوي جازىپ جۇرەر جەرى، جانە اياق سوزىپ وتىرارلىق ورنى جوق، جۇك اعاش سياقتى تاپال كەرەۋەتشەنىڭ ۇزىن بويىنا زورعا سىيىپ تۇر. تۇنىمەن كوزىن ىلمەي قۇجىناعان اش قاندالامەن الىسىپ جانە دەم الۋعا اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ ابدەن قالجىراعان ۋچيتەل ەرتەڭىندە:

— ءسىزدى تورە شاقىرتىپ جاتىر، — دەگەن كەشەگى بالاشا ەلەگىزگەن دوڭگەلەك ءجۇزدى جاس جىگىتتىڭ سوزىنە قۋانىپ كەتتى. وعان مىنا قاپاستان شىعۋ، كەڭ دۇنيەگە، انا ۇلكەن جارىق الەمگە ءبىرجولا بوسانىپ، ەركىن اياق باسقانداي كورىندى. سوندا دا ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتىمەن:

— شاقىرتپاعان شىعار، ايداپ اكەل دەگەن بولار، — دەپ ساباعىنان جاڭىلعان شاكىرتىنىڭ ءسوزىن تۇزەتكەندەي جوندەپ قويدى. ءسويتتى دە بەشپەنتىن قولتىعىنا قىسىپ، بولمەدەن تەز شىعىپ كەتتى. ءبىراق تىسقا شىققاننان كەيىن كيىمىن قاعىپ-سىلكىپ، ەركىندەي دەم الىپ، اياعىن اسىقپاي باستى. سوڭىنا ەرگەن جىگىت تە ونى قىستاعان جوق، تورە وتىرعان كەڭسەگە جەتكەنشە بويىن جازسىن دەگەن ادامشا ءوز بيلىگىن وزىنە بەردى.

ورال وڭىرىنە اتى شىققان بەلگىلى پوليسمەيستەر تورەنى قالەن كوپتەن بىلەتىن، ونىڭ اتى مەن ىسىنە ابدەن قانىقتى. بۇرىن بىرەر رەت ھاروننىڭ ءجۇزىن دە كورگەن بولاتىن. كىرىپ كەلگەندە ول ويلاماعان جەردەن توسىپ كەزدەسكەن ھارونعا تاڭىرقاعان جوق؛ ونى ويعا سالعان باسقا نارسە: زاماننان بەرى پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتىپ شەن-شەكپەن العان بۇرىنعى ۇلكەن دارەجەلى ادامنىڭ مىنا جاڭا ۇكىمەتكە باسشى بولا قالعانىنا تاڭداندى. «اۆتونوميانى دا وسى ازۋلى سۇلتاندار باسقارعانى ما؟ حالىقتىڭ قولىن تەڭدىك، بوستاندىققا سوندا بۇرىنعى جۇرتتى ءبىر شىبىقپەن ايداعان امىرشىلەر جەتكىزبەكشى مە؟.. دەپ ويلادى دا، كەنەت بۇل ويىنىڭ تەرىس ەكەنىن ۇعا قويدى. «بۇلاردىڭ اۆتونومياسى ەڭبەكشى حالىقتىڭ كوزدەگەن اۆتونومياسى ەمەس. بۇلار حالىقتىڭ قالاۋىمەن سايلانباعان اكىمدەر...» ءوزى وقىعان سوۆدەپ ۇندەۋىنىڭ سوزدەرى كوز الدىنا كەلدى.

سىپايى امانداسىپ، ايداپ اكەلسە دە، رۇقسات سۇراپ كىرگەن ۇزىن بويلى ۋچيتەلدىڭ پاراساتى جۇزىنە وتىرعان شاعىن دەنەلى ھارون جەردە تۇرىپ توبەگە قاراعان ادامشا قارادى. تورەنىڭ ويىنا ەڭ الدىمەن كەلگەن نارسە: «وسى بايباقتى بىتكەننىڭ ءبارى شەتىنەن سىرعاۋىلداي ءىرى كەلەدى ەكەن. قارا جۇكتەن وزگەگە جارامايتىن تۇيەدەي بولعان نەمەلەر، الەۋمەت ىسىنە كىرىسۋ بۇلاردىڭ قاي اتاسىنىڭ قالدىرعان مۇراسى ەكەن؟.. ءبىراق مىنانىڭ ماڭدايى كەرە قارىس كورىنەدى، ويلى ادام بولۋى دا عاجاپ ەمەس...» دەگەن سىرت پىشىندەمە بولدى. ول وسى ويىمدى سەزىپ قالار دەگەن ادامشا كوزىن جالما-جان باسقا جاققا بۇرىپ:

— وتىرىڭىز! — دەپ بوساعا جاقتاعى وتىرعىشتى كورسەتتى.

ورال قالاسىنداعى ۇلكەن مەكەمە، ۇلكەن ورىندا، سىي-قۇرمەت ۇستىندە، سۇق قولىمەن نۇقىپ قانا پارمەنىن جۇرگىزىپ قالعان ھارون سۇلتان كىشكەنە قالاداعى كولەمi شاعىن ىسكە ولگەنشە نارازى. مۇنداعى مەكەمەدە ءىس تە، اپپاراتىنداعى ادامدار دا ونىڭ كوزىنە ولقى كورىنەدى دە تۇرادى. ولقى ەمەي نەمەنە؟ قولىنان ءىس كەلەدى دەگەن جالعىز عانا ايتقالي مىرزانىڭ ءوزى دە بۇيرىق-پارمەندى دۇرىس ورىنداپ قايتپادى. بەس-التى سولداتىمەن توپتالىپ ءجۇرىپ ءبىر ستۋدەنتتى ۇستاۋعا امال-ايلاسى جەتپەدى. مۇنداي توپاس ادامدارمەن تىڭعىلىقتى ارەكەت ىستەۋگە بولا ما؟! ونىڭ ۇستىنە وسى جەرگە كەلگەلى ول كۇندىز دە، كەشتە دە دۇرىستاپ دەم الاتىن سايا تاپپاي قويدى. كۇندىز كوشە ءارى شاڭ، ءارى ىستىق. كەش اۋا تىمىرسىق. كولەڭكەسى تۇسەتىن اعاش جوق شاڭ باساتىن ءبىر تاماشا جاۋىن جوق. نە ءبىر كەش مۋزىكا تىڭدايتىن سايالى سارايى بار، بەيىلدى بيكە بولسا. كوڭىل كوتەرىپ اڭگىمەلەسەتىن جاماعات قاۋىمنان جۇرداي قۇتىنىڭ قۋ شوقىسى...

ەرتەدەن بەرى ول قاباعىن اشپاي، ورنىنان دا تۇرماي، تەك تەرەزەگە عانا قاراپ تۇنجىر وتىر ەدى. «مەيماناسى اسىپ بولعان بۇزىقتاردىڭ» ءبىرى قولعا تيسە باس سالارلىقتاي كارلى كەيىپتە بولاتىن. قالەن كىرىپ كەلگەندە ھارون اقىرىپ قالا جازدادى دا، ونىڭ بايسالدى ءتۇرىن كورىپ ءوزىن-وزى ەرىكسىز توقتاتتى. ونىڭ ويىنشا ءبۇل بىرەۋدى بىرەۋگە ايداپ سالۋشى، جىلپوس، ەلدەن بولەك الاياق، ىسىنە ءتۇسى ساي سيىقسىز سۇمىراي ادام سياقتانعان. ال مىناۋ قياپاتتى، ءتىپتى ويلى ادام بولۋى دا عاجاپ ەمەس، ۋچيتەل ونىڭ ويىن دا، مىنەزىن دە ەرىكسىز وزگەرتىپ جىبەردى. ھارون اڭگىمەنى جاي باستاپ، ۇتىمدى سويلەۋدىڭ جولىن ىزدەدى. ءبىراق بيلەرشە الىستان وراپ، ماقالداپ، تىپىر ەتكىزبەيتىن جارقىن بەينەلەرمەن اشەكەيلەپ سويلەۋگە شورقاق سۇلتان ۇزاق ءمۇدىرىپ قالدى. كەڭسەلىك تەرگەۋ تىلىمەن شىرماپ الۋعا دا دالەل تاپشى. «سحود اشتى» دەگەن ستارشينانىڭ جالاڭ قاعازىنان وزگە تۇلدىر جوق. ايتييەۆتىڭ نە ايتقانىن، ونى مىنا الدىندا تۇرعان ۋچيتەلدىڭ قالاي قولداعانىن، ىستەمەكشى بولعان ارەكەتتەرىنىڭ ءتۇرىن سيپاتتايتىن ەشبىر دەرەك، نە ايعاقتاردان كۋالىگى بولسايشى! الىستان قۇرىق سالۋعا مىنا سياقتى ادامدار موينىن توسا بەرە مە؟!..

ھارون سۇلتان وسپاقتان كىنالاپ، جاۋاپكەردىڭ ءوز سوزىنە ءوزىن ءسۇرىندىرۋ ادىسىنە كوشتى. ويتكەنى ۋچيتەلدى «ويلى ادام» دەپ تاپقانمەن اقكوڭىل جان عوي دەپ تە شامالادى. اقكوڭىل كىسىنىڭ نانعىش كەلەتىنىن ادام سىناۋعا تاجىريبەسى مول ھارون جاقسى بىلەتىن.

— بولشيەۆيكتەر پارتياسىنا قاشان كىرىپ ەدىڭىز؟ ولاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا قۇداي جوق. قۇداي جوق دەۋ مۇسىلماندىق پەن مۇسىلماندىق ادەتتەردەن بەزىنۋ بولادى عوي. ءسىزدى مۇسىلماندىقتان بەزگەن ۋچيتەل دەسەك جاستار، شاكىرتتەر نە دەر؟ وسىنى قالاي دەپ ويلايسىز، كوپتىلەۋوۆ مىرزا؟ — دەدى ھارون سۇلتان، بارىنشا سالماقتى سويلەپ.

ءسويتتى دە ول «ەڭ ءبىر جاندى جەرىڭنەن جالتارتپاستاي ەتىپ ۇستادىم، بۇعان نە دەر ەكەنسىڭ!» دەگەن ويمەن قالەنگە قادالا قارادى. وسى ءۇيدىڭ ۇلكەندىگىن شامالاپ الايىنشى دەگەن ادامداي قالەن ھارون سويلەگەن كەزدە بولمەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كوزىمەن ولشەي شولىپ، تەرەزە جاقتاۋلارىنا دەيىن ءسۇزىپ ءوتىپ ەدى. ول تورەنىڭ توسىن ساۋالىنا ەلەڭ ەتە قالدى. مۇنداي ءىرى اڭگىمەگە سوعادى دەپ، ءدىن جونىندە بۇل سياقتى تەرەڭگە كەتەدى دەپ ول مۇلدە ويلاعان جوق-تى. سول قولىمەن ساقالىن سيپاپ قويدى دا، قالەن دە ھارونعا تۋرا قارادى. ھاروننىڭ كوزىندە اششى كەكەسىن شىرايى، مۇقاتۋ، ءمۇدىرتىپ تاستاۋ نيەتى بارىن بايقادى. ۋچيتەل ويلانا باستادى. «بولشيەۆيكتەر پارتياسىنا؟ كىرگەنىم جوق. كىرمەدىم دەپ اقتالىپ جاتۋ لايىق ءىس پە؟ مەنىڭ قانداي پارتيادا بار-جوعىم تارازىعا سالىپ اقىلداساتىن نارسە مە؟ ءدىن...» كوبىرەك ويلانىپ، اسىقپاي سويلەيتىن قالەننىڭ جاۋابىن ونان ءارى بوگەي، سول ءسات ونىڭ قىر مۇرنىنىڭ ۇشىنا وشىگە ىزىلداپ كەلىپ ءبىر سارى ماسا قونا قالدى. وزىنەن ءوزى ساقالعا قاراي اقىرىن جىلجىپ كەلە جاتقان قول ماسانى قاعىپ جىبەرىپ، كەشەدەن بەرى ابدەن مازاسىن كەتىرگەن بۇل تىستەۋىك شىركەيدى قارجىپ ۇستاۋ ارەكەتىنە كوشتى. ونىڭ بار جىگەر-ىنتاسى مەن وي-ەركى سول ماساعا اۋعان تارىزدەندى. جاۋاپ كۇتكەن ھاروننان مۇلدە ءبولىنىپ كەتتى.

— سارى ماسانىڭ شاققانىنان ىزىلى جامان. بيىل وسى جەردە ماسا كوبەيىپ كەتكەن ەكەن. بۇرىن مۇنداي ەمەس ەدى. كەشەدەن بەرى مازانى ابدەن العانى. ەھە-he، — دەدى ول قۇشىرلانا قارجىپ. ءبىراق ماسا قولعا تۇسپەدى، تەرەزەگە قاراي ۇشىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە قوناقتاۋعا كەتتى.

— مەن سىزدەن ماسانىڭ قاي جىلى كوبەيىپ، قاي جىلى ازايعانىن سۇراعان جوقپىن. مەنىڭ سۇراعىما ءسىز جاقسى ءتۇسىندىڭىز، ۋچيتەل، سوعان جاۋاپ بەرىڭىز، — دەدى ھارون.

— سولاي، سۇلتان، ءتۇسىندىم. سول ايتقانعا تۋرا كەلىپ تۇر...

ھارون قۇلاعىن تىگە ءتۇستى. ۋچيتەلدىڭ اسا جاي قيمىلى، سوزىپ سويلەگەن ءسوزى، قايتا-قايتا قولعا ىلىگە بەرمەيتىن ساقالى مەن يەگىنىڭ ۇشىن سيپاي بەرەتىن ادەتى تورەگە وتە-موتە وعاش كورىندى. «بۇل ءوزى ادەيى ىستەپ تۇرعان جوق پا، بەس تال ساقالىن جاۋ شاۋىپ كەتە مە ەكەن قايتا-قايتا تۇگەندەپ» — دەپ ويلادى.

— بۇل نە ءسوز ايتىپ وتىرعانىڭىز؟ «سول ايتقانعا تۋرا كەلىپ تۇر» دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

— مەنىڭ جولداسىمنىڭ ايتقانى ءدال كەلدى، سونى ايتامىن، سۇلتان، تۋرا كەلىپ تۇر دەپ. بۇل ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ ەمەس.

— جولداسىڭىز كىم؟

قالەننىڭ قولى تاعى دا يەگىنە قاراي جىلجىدى.

— جولداسىم... ونى ءسىز بىلەسىز. بۇرىن ميروۆوي سۋديانىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەگەن. وتكەن كۇزدەن بەرى قازاق شارۋالارىنىڭ سەزىن شاقىرۋعا، حالىققا بوستاندىق جەمىسىن اپەرۋگە قايرات قىلىپ جۇرگەن ادال جان. ءابدىراحمان دەيتىن كىسى.

— نەگە بىلمەيىن، بىلەمىن. سول ايتييەۆ جونىندە... قاشىپ جۇرگەن بولشيەۆيك ايتييەۆ. ول نە دەپ ەدى؟

— جوق، ونىڭ ايتقانىن ماعان سىزگە جەتكىزۋدىڭ ورنى جوق، وعان مەنىڭ ۇجدانىم بارمايدى. بۇل ءبىزدىڭ ءوزارا ءىسىمىز، — دەپ ەدى قالەن، ھارون سۇلتان كەكەسىن كۇلكىمەن:

— ءسىز ايتپاعانمەن ءابدىراحمان ايتييەۆ بىزگە ءبارىن جەتكىزدى. سىزدەردىڭ بولشيەۆيك ەكەندەرىڭىزدى راستاپ جاتىر، راستاماۋعا شاماسى دا كەلمەدى، ءبارى انىق، ءبارى بەلگىلى نارسە. ءسىزدىڭ اۋىلدا سحود اشقانىن، وندا نە اڭگىمە بولعانىن، جىمپيتى ءۋالاياتىنا قارسى ارەكەت، ۇگىت جاساعانىن تۇگەل ايتىپ بەردى. ءقازىر ونىڭ تەرگەۋى اياقتالىپ قالدى، تۇرمەگە وتىرعانىنا ءبىراز كۇن ءوتىپ كەتتى، — دەدى. قالەننىڭ ءتۇسى ازداپ سۇرعىلت تارتتى.

— حالىقشىل ەر ازامات ەدى، — دەدى قالەن سوزىپ سويلەپ. ول باسىن شايقادى، جۇزىندە قىنجىلۋ پايدا بولدى. ال ھارون تەرگەۋ ايلاكەرلىگىمەن سەنگىش ۋچيتەلدى اڭسىزدا قولعا تۇسىرگەنىنە ىشىنەن ناساتتانا ءتۇستى.

— حالىقشىل... ءسىز دە حالىقشىل ۋچيتەلسىز. ايتييەۆ، ءسىز — ءبىر يدەيالى ادامسىزدار. ءبىراق ەر اتاعىن العانداي ونىڭ قازاق حالقىنا ىستەگەن جاقسىلىعى جوق، قايتا ول جاڭا عانا قۇرالا باستاعان قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىلارىنا قارسى ازعان ادامداردان توپ جيناپ قاراشەكپەندەرمەن بىرىگىپ كەتتى. وسى دا ابىرويلى ءىس پە؟

— مەن سىزگە، ھارون سۇلتان، كىم ابىرويلى، كىم ابىرويسىز؛ مۇنى ايىرىپ بەرە المايمىن، — دەدى قالەن اقىرىن عانا. — ال، مەنىڭ يدەيامدى ءسىز دە بىلەسىز، باسقا دا جاقسى بىلەدى. حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋ، اعارتۋ جۇمىسىنا بار كۇشىمدى سارپ ەتۋ. سوندىقتان حالىق ۋچيتەلى دەگەن اتاق بەرىلگەن. ءابدىراحمان دا بۇرىن حالىق ۋچيتەلى. ەر اتاعى جاۋعا شاپقان باتىرلارعا عانا ەمەس، باسقالارعا دا ايتىلادى عوي، سۇلتان، ونىڭ نە ايىبى بار؟

— ايىبى ايقىن... ايتارىڭىز دالەلدەۋدى كەرەكسىتپەيدى. ايتييەۆ تە، ءسىز دە بولشيەۆيكسىز. مۇنان ارتىق ايىپ بولا ما؟ مۇنى ءسىز الدە يگىلىكتى ىسكە بالايسىز با؟ «ساق ادام ەدى، قالاي ۇستالدى ەكەن؟ بۇل راس ءسوز بە، الدە جاي سىناۋ ما؟» دەيتىن قوسارلانا جۇرەتىن كەرەكتى كۇدىك بۇل جولى قالەننىڭ ويىنا كەلمەدى. تەك: «ءابدىراحمانعا نە ىستەر ەكەن؟ قازاق اتاماندارىنىڭ قولىنا تۇسكەنى وتە ءقاۋىپتى بولدى» دەگەن اۋىر قورىتىندىعا كەلدى. ءوزى جونىندە ول قىسىلمادى.

— مەن حالىق ۋچيتەلىمىن، — دەدى ول تاعى دا. — حالىقشىلدىعىم ايىپ بولىپ تاعىلماسقا ءتيىس. ال ەگەر دە ءسىز «بولشيەۆيكسىز، ءدىنسىزسىز» دەپ كىنالاساڭىز، مۇنىڭىز ورىنسىز. كوزقاراسى ءۇشىن، ويى ءۇشىن ادام زاڭنىڭ تەزىنە سالىنباۋى كەرەك. ءسىزدى جۇرت مونارحيانى قولدايدى دەسەدى. وسىعان قاراپ مەن سىزگە مونارحيست ەكەنسىز، مۇنىڭىز جارامايدى، بۇل پىكىرىڭىزدەن قالاي دا بەزىڭىز دەۋگە حاقىم جوق. پاتشا كوڭىلىڭىز نە قالايدى، ەرىك وزىڭىزدە. اركىم دە وسىنى سالت ەتۋگە ءتيىس.

ھاروننىڭ قاراقوڭىر ءجۇزى كوگىلدىر تارتتى، ءبىراق ول دا اقىرىن سويلەدى. بەينە قالەننىڭ مۇقامداپ، اسىقپاي سويلەيتىنىنە ەلىكتەگەن ادام سياقتاندى.

— ءسىز سياقتى وقىعان، كوزى اشىق قازاق ۋچيتەلدەرىنىڭ بۇلاي دەۋى عاجاپ نارسە. قىلمىستىڭ ءبارى وسى وي-پىكىر بوستاندىعى دەگەن الدامشى ازعىن سوزدەردەن قوزداپ جاتىر. انا ايتييەۆ باستاعان، مىنا ءسىز قوستاعان قىلمىستى توبىر «حاق ءدىن، حاق پاتشا، حاقتىڭ جولىن قۋىپ اعارتۋ» دەيتىن قۇداي قولداعان كىرشىكسىز حالال ەرەجەلەردى اياق استىنا تاپتادى. ەسىكتە جۇرگەن قۇل-قۇتاندار مەن تولەڭگىتتەردى تورگە شىعارۋعا دايار. باردىڭ داۋلەتىنە، جاقسىنىڭ اتاعى مەن ساۋلەتىنە قول كوتەرەتىنىڭىزدى ءبىز دە جاقسى بىلەمىز... ءوز سوزىڭىزبەن ايتقاندا، سىزگە دە... ءىم... ءوز پىكىرىڭىزگە يە بولۋعا ەركىڭىز بار... ءبىزدىڭ سۇرايىن دەگەنىمىز، قاي ۋاقىتتان بەرى بولشيەۆيك پارتياسىنا تىلەكتەسسىز، ياكي مۇشەسى بولىپ قىزمەت ىستەگەنىڭىزگە كوپ ۋاقىت بولدى ما؟ جانە قازاق وقىعاندارىنىڭ اراسىندا سىزدەردى قولدايتىندار كوپ پە؟ وسىنى ايتساڭىز... — ھارون از كىدىرىپ ۋچيتەلگە كوزىن توقتاتتى. — سونسوڭ كوپتىلەۋوۆ مىرزا، ءوز شارۋاڭىزعا بوساتارمىز. بىزگە دە بۇل ماسەلەگە ۋاقىت وزدىرۋ پايدالى ەمەس. مىنا انكەتانى تولتىرىپ قول قويىڭىز.

ھارون قالەنگە بلانكە ۇسىنىپ، ۇستەلگە شاقىردى. قالەن ىشىنەن تورەنىڭ ايتقان ءۇش تاعان ناسيحات ۇرانىن ورىسشا اۋدارىپ، «حاق ءدىن، حاق پاتشا، حاقتىق جولىمەن اعارتۋ» دەگەنىن «پراۆوسلاۆيە، پروسۆەششەنيە، سامودەرجاۆيە ەكەن عوي. وسى تانىس ۇران فرانسۋزداردان ورىستارعا، ەندى ورىستاردان قازاقتارعا كوشكەنى مە؟ مۇنىڭ بىزگە قانداي كەرەگى بار؟ الدە وسى تورەنىڭ ءوزى پراۆوسلاۆيەنى ۇگىتتەۋگە كىرىستى مە؟» دەپ ويلادى. ول ۇسىنعان قاعازدى الدى دا، تەز وعان كوز جۇگىرتە باستادى.

بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز ءوتتى. ھارون: «تۇرمەگە وتىردى. ءابدىراحمان ءبارىن دە مويىندادى» دەگەنگە كۇدىك كەلتىرمەدى. ەندى تەزىرەك جاۋاپ بەرىپ ءوز شارۋاڭىزعا قايتا بەرەرسىز دەگەنگە نانسا، بۇل تۇيەدەي بولعان ات جاقتى اقىماق قولعا وڭاي ءتۇستى. دەگەنمەن وزىندە پاراساتتى ادامنىڭ سيقى بار: «جاقتارى مەن ماڭدايى قانداي كەلىستى، ناعىز مارقاسقا! بۇزىق يدەياعا اۋماي عالىمدىق كارەراعا كىرىسكەن بولسا، بۇدان ءبىر ءمان شىعار ما ەدى، قايتەر ەدى» دەپ ويلادى. ول ايداتىپ اكەلىپ تىرناعىنىڭ شەڭگەلىنە العان قۇرماندىعىن ىشىنەن وتە جەك كورسە دە، ونىڭ سابىرلى مىنەزىن، بۇل كەلبەتتى ءپىشىنىن، ءتىپتى اقىل يەسى ەكەنىن سىنان-مىنەپ، جوققا شىعارا المادى.

قالەن قاعازعا كوزىن جۇگىرتىپ قانا قويعان جوق، ونى وقىپ شىعىپ ويلانا باستادى. ول ھارون كورسەتكەن ۇستەل جانىنا وتىرمادى. تۇرەگەلىپ تۇرعان بويى ھارونعا:

— راحمەت، سۇلتان. اياداي جەردە كەشەدەن بەرى وتىرا-وتىرا زەرىكتىم. تۇرەگەلىپ تۇرۋعا مەن ۇيرەنگەن اداممىن، ەندى بىرنەشە ساعات تۇرسام دا اۋىرلامايمىن، — دەدى. ونىڭ شىنىندا دا ءىشى تار، قاپاس، قاندالالى بولمەگە كەرى ورالۋعا زاۋقى دا جوق ەدى. ءبىراق وعان بارماۋ ءۇشىن مىنا قاعازدى تولتىرۋدىڭ كەلىسى كەلمەيتىنىن بىردەن سەزدى. باسىنان اياعىنا دەيىن ايىپتى ادامنىڭ قىلمىسىن موينىنا الىپ كەشىرىم سۇراعان قاعازدان ايىرماسى از. «...مەن كىنامنىڭ اۋىر ەكەنىن بىلەمىن ءبىراق سوت، تەرگەۋ ورىندارىنا ادىلدىكتى اشىپ كەشىرەدى دەگەن سەنىمىم زور...» دەگەن جەرلەرى ويلانعان ادامعا بەتىن بۇركەپ قويعان دوزاق سياقتى. ۇزاق ۇڭىلسە قاعازدىڭ سىرى اشىلاتىنىن ھارون دا بايقاپ قالىپ:

— ءىس باستالعاننان كەيىن جاۋاپ الۋ شارت، ال جاۋاپ العان جەردە وسىنداي فورمالنىي جاقتارى بولادى. تەزىرەك تولتىرساڭىز... مەنىڭ دە قىزمەتىم بار ەدى باسقا جەردە، ءسىزدىڭ دە اينالا بەرۋىڭىز شارۋاڭىزعا ىڭعايلى ەمەس قوي، — دەدى ول، ۋچيتەلدىڭ شارۋاسىنا جانى قاتتى اشيتىن ادامشا، اياعان بولىپ.

ۋچيتەل اسىقپادى. ول قاعازدى تاعى ءبىر اۋدارىستىرىپ، سىرت جاعىنا ءۇڭىلدى. «...كىنامنىڭ اۋىر ەكەنىن بىلەمىن...» مۇنداي سوزدەر ات ۇرلاپ، كىسى ولتىرگەن، بولماسا باسقا ءبىر الەۋمەت تىنىشتىعىن بۇزعان قىلمىستىلارعا ماحسۇس. بۇل قالاي بولعانى؟

— ءىمم... — دەپ باسىن يزەدى. — الەۋمەت تىنىشتىعىن بۇزۋ ءقاۋپى. يە، سوعان تيىم سالۋ...

قالەن بۇل جولى جاعىن اسىقپاي سيپاپ قاعازدى ھارون تورەنىڭ الدىنا تامان ىسىرىپ قويدى.

— مەنى وسى ءۇشىن شاقىرساڭىز، بۇل جاڭىلىس ءىس، تورە. الەۋمەت تىنىشتىعىن بۇزۋ قىزىلۇيدەن شىققان سالىقشىلاردان باستالىپ جاتىر. ەشنارسەگە تۇسىنبەيتىن نادان جىگىتتەرگە «الىپ كەل، شاۋىپ كەل!» دەپ، جۇمساۋدى توقتاتقان ءجون. قازاق مال باققان مومىن شارۋا، وعان ەل بولۋدى، شارۋاسىن وڭدەۋدى ءتۇسىندىرۋ كەرەك، وڭى مەن سولىن ايىرتىپ، بىلىمگە، جارىق دۇنيەگە قول سوزۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. مىنا وسى ءقىزىلۇيدى كىم بيلەپ تۇر. بۇل باياعى پاتشا ۇكىمەتى مە، بولماسا حالىقتىڭ قامىن جەيتىن، ءادىل ءتارتىپتى قولدايتىن حاكىمدەر مە، وسىنى دا بىلمەيدى ەل. سول ەلدى كەلىپ شەتىنەن بورىكتىرىپ اتىن تارتىپ الىپ، ءوزىن ساباپ، سولدات بولاسىڭ دەپ جىگىتىن ايداپ، سالىققا مالىن قۋىپ ساتتىرىپ جاتقانداردى نە دەيمىز؟ الەۋمەت تىنىشتىعىن بۇزۋ وسى بولماس پا؟ سۇلتان، وسى سياقتى بەيباستاق ءىستى ىستەپ جۇرگەن جانداردى تىيساڭىز جۇرت سىزگە ەڭ مەيىرىمدى العىسىن ايتار ەدى. ءسىز شاقىرتپاي-اق، مەن ءوزىم كەلمەكشى ەدىم... — دەپ ۋچيتەل تاماعىن كەنەي ءتۇستى.

ھارون ورنىنان تۇرەگەلدى. سىرت كوزگە جۋاس، اقكوڭىل، رەڭدى جاۋاپكەر مۇنداي قارسى ايىپ كوتەرەر دەپ ول ويلاعان دا جوق ەدى. سۇلتاننىڭ اكىمدىك، وكتەمدىك سەرپىنى وزىنەن ءوزى ەرىكسىز بۇلقىنعانداي بولدى.

— ءۋالايات ءتارتىبىن قالاي جۇرگىزۋدى سۇراۋ ءۇشىن الدىرعانىم جوق، كوپتىلەۋوۆ. قايدا، كىمنىڭ الدىندا تۇرسىن، بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟ سەندەي بولشيەۆيك ۇگىتشىسىن ءقازىر جەرگە قازىقشا قاعىپ جىبەرۋگە مەنىڭ قۇدىرەتىم.

قالەن وعان تاڭىرقاعانداي قارادى؛ ول اتاعى بار، لاۋازىمى زور سۇلتان ءىستى ءويلاپ-پىشىپ، اقىلمەن شەشەر دەپ ەدى. ولاي بولمادى، تورە كۇش كورسەتتى.

— ولاي بولسا، سۇلتان، ءسىز مەنى، جاھانشا ادۆوكاتتىڭ وزىمەن سويلەستىرىڭىز. سول كىسىنىڭ الدىنا جۇگىنەيىك. مەنىڭ ايتارىم كوپ ەدى، ءبىراق سىزبەن اڭگىمە بىتپەيتىن بولدى، — دەدى.

— مەن نە، ويىنشىق بولدىم با ساعان؟ — دەدى ھارون سول كوتەرىڭكى داۋىسپەن.

— جوق، ءسىز ويىنشىق ەمەسسىز. شارۋاعا جاعىمسىز ءىس ىستەلىپ جاتىر دەگەن مەنىڭ ءسوزىم سىزگە ويىنشىق بولدى بىلەم. ەل قامىن جەيمىز دەگەن ادامنىڭ ءبىرى عوي، اۋىلدا بولىپ جاتقان باسسىزدىقتى سول ءادىل قازىڭىز جاھانشا دوسمۇقامبەتوۆتىڭ الدىندا ءسوز ەتەيىك. مەنىڭ سىزگە باسقا ايتارىم جوق، سۇلتان، عاپۋ ەتىڭىز، — دەپ، قالەن باس كيىمىن كيدى.

2

تاپ سول كۇنى جىمپيتى قالاسىنداعى بۇرىنعى كرەستيانسكيي ناچالنيكتىڭ كەڭسەسى بولعان كوپ تەرەزەلى قاراعاي ءۇيدىڭ ەڭ تۇپكى بولمەسىندە باتىس ءۋالاياتىنىڭ باستىعى ادۆوكات جانشا دوسمۇقامبەتوۆ پەن دوكتور حالەل دوسمۇقامبەتوۆ ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشا اڭگىمەلەسىپ ەدى. ادۆوكات جانشا ورال قالاسىنان تاڭ بىلىنە شىعىپ، جولدا حانكول مەن كوپىرلى اڭقاتىدا ەكى رەت ات اۋىستىرتىپ جەكتىردى دە. جىمپيتىعا ەرتەڭگى ساعات وننىڭ شاماسىندا جەتتى. ونىڭ بۇل ساپارى دا اسا سۋىت، قيمىلى دا وتە جەدەل ەدى. كەلگەن بويى ۇيگە كوپ ايالداماستان قالانىڭ ىشىندە جەگەتىن جەڭىل فاەتونىنا ءمىندى دە، ول جولشىباي حالەلدى الىپ «ماحكاماسىنا» كەلگەن-دى.

الدىڭعى بولمەدە ۇلىقتىڭ الدىن توسىپ جاڭا عانا كىرگەن قولقانات وفيسەر قارجاۋوۆ، ەسىككە تامان تولىق دەنەلى ەل بيلەرى ءتارىزدى ەكى ادام جانە ولاردان ءارى بوساعا جاقتا ءبىر شارۋا وتىر ەدى. دوسمۇقامبەتوۆتەر كىرىپ كەلگەندە بۇلار، مولدانى كورگەن شاكىرتتەردەي، ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلىپ جاپىرىلا تاعزىم ەتىستى. بي الپەتتى تولىق كەلگەن ەكى ادام ءتىپتى ەڭسەلەرى ەدەنگە جەتكەنشە، بەينە ءبىر ساجدە قىلعان جاندارداي ەڭكەيىپ قالدى. ءبىراق كىرگەن ەكى ۇلىق بۇلارمەن امانداسىپ، بولماسا باس يزەسىپ جاتپادى، كipگەن بويى ىركىلمەستەن ورتاداعى بولمەنىڭ ەسىگىنەن ەنە بەردى. قاۋىرت جۇمىسى جونىندە مالىمدەمە جاساۋعا اسىققان جانشانىڭ ءارى سەنىمدى، ءارى باسقالاردان جاقىنىراق كورەتىن وفيسەرى قارجاۋوۆ ىلەسە كىرۋ نيەتىمەن ولارعا ەرە ءتۇسىپ ەدى، سوڭىندا كەلە جاتقان دوكتور حالەل وعان قايىرىلىپ قاتۋ پىشىنمەن قاباعىن ءتۇيىپ، كەرى قاراي قولىن سەرمەپ قالدى. وفيسەر باسقا ۇرعان بالىقتاي، كىلت توقتادى دا دوكتور كەرى سەرمەگەن قولىمەن كىرگەن ەسىگىن جاۋىپ كەتتى. كەيىندە قالعاندار مۇنى بايقاپ ۇلگىرمەدى، ولار سول ەڭكەيگەنى ءالى ەڭكەيگەن كۇيىندە، قول قۋسىرعاندارى بۇگىلگەن قالىپتا قالعاندى. ال، قارجاۋوۆقا بۇل ۇلىقتاردىڭ سوڭىنان ەرە كىرۋگە رۇقسات ەتپەگەنى سوققىدان جامان ءتيدى، ونىڭ ءون بويىن ار اشۋى كەرنەپ كەتتى. ول ەرتە دەمەي، كەش دەمەي، جانشانىڭ كەڭسەسى تۇگىل ۇيىنە دە ىركىلمەي ەنە بەرەتىن؛ ەركىن سويلەسىپ، ۇلىق پارمەنىن ءمۇلت ەتكىزبەي ورىندايتىن، ءوزى جانە رۋلاس، ءارى سەنىمدى، ءارى وتكىر جالاڭ قىلىش سياقتى بولاتىن. كولدەنەڭ جۇرتتىڭ كوزىنە دە ول جانشانىڭ تونىنىڭ ىشكى باۋىنداي كورىنىپتى، قولقانات وفيسەرى اتانعان. سوڭعى كەزدە ونى قالا حالقى قورىقسا دا، سىيلاسا دا اۋىزدان تاستامايتىن بولعان-دى. اسىرەسە ونىڭ قاتالدىعىن كەزدەسە كەتكەن ەكى ادام اڭگىمە ەتپەي قالمايتىن: «انە، قارجاۋوۆ كەتىپ بارادى!»، «جىگىت بەرمەيمىز دەگەن ولجاورىستىڭ قارجاۋوۆ ون ادامىن ايداپ كەلىپتى!»، «انت ۇرعان، كازاك-ورىستىڭ اتامانىنان دا قاتال قارسىلىق قىلعان ءبىر بۇعانايدى قىلىشپەن جاۋىرىننان تارتىپ جىبەرگەن ەكەن، كەشىكپەي بالنەستە ءولىپتى عوي؟»، «قارجاۋوۆ شىداتپاس، ءتۇسى سۋىق!» بازارداعىلار اڭگىمەلەپ تۇر: «قارجاۋوۆتىڭ قامشىسى تيمەگەن بۇلان جوق دەيدى»، «جانشاعا سۇيەنەدى عوي، ايتپەسە كورەر ەك ونىڭ مىقتىلىعىن!» دەسەتىن.

سول قارجاۋوۆ وڭاشا سويلەسپەكشى بولعان دوسمۇقامبەتوۆتەرمەن بىرگە تۇپكى بولمەگە كىرە الماي، بىرنەشە سەكۋندتاي كوگەرىپ تۇرىپ قالدى دا، كەنەت كەرى اينالىپ:

— كوتەر باستارىڭدى، جارايدى! — دەدى قاتال ۇنمەن. ەڭكەيگەن ەكى قارا ساقالدى ادام مەن شارۋا رەڭدى كىسى باستارىن كوتەرىپ، ۇكىمەت باسشىسى كىرگەن ەسىككە مەڭزەي ەلجىرەگەن ۇنمەن:

— مەرەيى ۇستەم بولسىن تاقسىردىڭ. اللا عۇمىرىن ۇزاق ەتسىن، ۇلىق تورەنىڭ! — دەستى.

اسكەرگە الىنعان جىگىتتەرگە «حان سالاۋاتىن» ايتقىزىپ ۇيرەتىپ، جانشا ءوتىپ بارا جاتقاندا باس ءيدىرىپ باتا بەرگىزىپ ارەكەتتەنگەن وفيسەر مىنالاردىڭ بۇل العىسىنا كوتەرىلىپ قالدى؛ ءتىپتى بۇل ەلجىرەگەن ىزگى تىلەك قارجاۋوۆتىڭ تاپ وزىنە ايتىلعانداي جىلى كورىندى.

— راحمەت! جارايدى! — دەدى ول جايلانىسىپ قايتادان وتىرا باستاعان ۇلىق توسۋشىلارعا. ونىڭ داۋسى ازداپ باستاپقى قالىپتان جۇمساعىراق شىقتى. ءبىراق سوندا دا ول ءتۇسىن سۋىتقان، قاباعى قاتۋ كۇيىندە قالدى.

وسى كىشكەنە قالانىڭ بار بيلىگى ءبىر وزىندە عانا سياقتى بوپ جۇرگەن ءور كوكىرەك وفيسەر، باسشىلاردىڭ قۇپيالاسۋ سەبەبىن ىزدەدى. «بىلتىر كۇزدەن بەرى بىرىندەپ قۇرالا باستاعان، بيىل كوكتەمدە كەمەلىنە كەلىپ ۇكىمەت بولعان ءۋالاياتقا مەن از ەڭبەك ءسىڭىردىم بە؟ وتىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ ويىل مەن تەكەنىڭ، ءىلبىشىن مەن شىڭعىرلاۋدىڭ اراسىن شارشىلاپ شاپقىلامادىم با؟ اتىن جيىسىپ، اسكەرىن قۇراستىرمادىم با؟ «قازاق ەل بولسىن!» دەگەن ۇرانعا مەن قىزبادىم با؟ مەنى ەندى نەگە شەتتەتەدى؟ الدە ەكەۋىنەن وزگە جان ەستىمەيتىن ۋاقيعا تۋدى ما؟ الدە مەنىڭ جاقپاس ءبىر قىلىعىم بار ما؟..» دەگەن ويلار قارجاۋوۆتىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ جىبەرگەندەي قىنجىلتتى. ول بۇرىلىپ بولمەدەگى ادامدارعا قارادى. قوس قارا ساقالدى كۇبىرلەسىپ اڭگىمەلەسىپ قالىپتى دا، ارەگىرەك وتىرعان شارۋا بۇرگە شاققانداي تىپىرشىپ، تەرىس اينالىپ كۇيبەڭدەپ قالعان. وسى ادامنىڭ ءجۇزى كولدەنەڭنەن قاراعان قارجاۋوۆقا تانىس سياقتى كورىندى. ونىڭ ويىنا كەنەت: «توپىرلاپ ەسىك الدىن بوساتپايتىن وسىنداي داۋ-جانجالمەن ارىز اكەلىپ جۇرگەن داۋكەستەر-اق مازانى الىپ ءبىتىردى. وسى حايۋانداردىڭ كەسىرى الگىلەردى ىعىر قىلىپ تاستاعان. ارتىنا قاراماستان، تىعىلعان ادامشا كابينەتكە كىرۋگە اسىقتى» دەگەن توپشىلاۋ كەلىپ قالدى. جانە كوپتەن بەرى كوپ ارىزشىلارعا ءوز بيلىگىن ايتىپ كەلىستىرىپ ۇيرەنگەن قارجاۋوۆ:

— سەن نە جۇمىسپەن كەلدىڭ؟ — دەپ موشقادى، وزىنە تاياۋ وتىرعان قارا ساقالدى، تولىق قارا كىسىنى. تولىڭ قارا كىسى قارجاۋوۆتى سىرتىنان جاقسى بىلەتىن جانە سوزگە دە شەبەر ادام ەكەن.

— راحمەت، مىرزا، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى سىرتىڭىزدان ەستىپ جۇزدەسۋگە قۇمار ەدىك. ءقازىر اللانىڭ قالاۋىمەن سول تىلەك قابىل بولدى. مەن ءبىر داۋ-دالابانى، وتىرىك-وسەكتى قۋدالاپ دۋانعا شاۋىپ ۇلىقتىڭ الدىن اڭدىپ، سىرتىنان قاراۋىلداپ جۇرگەن جان ەمەسپىن. بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا، جاقسىدان راۋايات، ىزگىدەن شاپاعات كوكسەيتىن، سىرتىڭىزدان مەرەيىڭىزدىڭ ۇستەم بولۋىن تىلەپ جۇرگەن ءبىر جامان اعاڭمىن. ۇلىق دارەجەلى ەلى قۇرمەتتەيتىن سۇيىكتى جاھانشا مىرزاعا اۋىز ەكى ايتپاق بولعان ءبىر ءجايتىم بار ەدى. سونى ايتىپ، سول كىسىنىڭ ءپاتۋالى اۋزىنان شىققان تاپتىرماس اسىل اقىلىن ءوز قۇلاعىممەن ەستۋگە ماعشۋق بولىپ ەدىم. ۇيىنە تۋرا بارۋعا قىمباتتى جۇبايى رەنجىپ قالا ما دەپ، ماحكاماسىنا كەلىپ ەدىم. ەگەر دە ءسىز جاھانشا مىرزاعا: «قارىنداسىڭىزدىڭ حال ۇستىندە جاتقانىن ايتۋعا، تاعى دا باسقا امانات اكەلگەن حايىرشا قازيدىڭ ءىنىسى كەلىپ تۇر» دەسەڭىز، مەن سىزگە ەكى ءدۇنيادا اللا تاعالا رازى بولسىن دەر ەدىم. ال، مىنا كىسى، حالەل دوكتوردىڭ جاقىن ادامى، بەرىش. الىستان ىزدەپ كەلگەن. ول كىسىنىڭ ءۇيىن تابا الماي، باعانا تاڭەرتەڭ مەنىمەن كەزدەسىپ، ەكەۋ بولىپ وسى جەرگە كەلىپ وتىر ەدىك، دەپ ول قاسىنداعى وزىنەن دە تولىعىراق قارا ساقالدى ۇلكەن كىسىنى قولىمەن نۇسقاپ، ءوزى باسىن ءيدى.

«مىنا كىسى حايىرشا قازيدىڭ ءىنىسى، ال مىنا كىسى حالەل دوكتوردىڭ جاقىن ادامى»، دەگەن سوزدەر قارجاۋوۆتىڭ قاتال ءپىشىنىن ىستىق سۋعا مالىپ العان قايىستاي ءجىبىتتى. حايىرشا قازيدىڭ قارا ساقالدى ءىنىسىنىڭ ءسوز لەبىزى مەن كەلگەن جۇمىسىنىڭ جاي-جاپسارى قارجاۋوۆتىڭ اكىرەڭدەۋىنە جول قالدىرماۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ونىڭ الدىندا قىزمەت ەتىپ، راي ءبىلدىرۋدى كەرەكسىتتى. ءوزى ىشكە كىرە الماي، ۇلىقتارعا تاپ سول مينۋتتە قولى جەتپەي تۇرسا دا، قارجاۋوۆ:

— جاقسى، جاقسى، اقساقال. مەن ءقازىر ماعلۇمدايمىن. سونان كەيىن ول كىسى ءسىزدى قابىل الادى. ءوزىم ءبارىن دە رەتتەيمىن، — دەدى. سونسوڭ ول ەسىك جاقتاعى ءجۇزى تانىستاۋ كورىنگەن شارۋاعا بۇرىلىپ ەدى، بۇل شارۋا تاپ بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن ءوزى... «كورگەن» ادام بولىپ شىقتى.

— سەن تاعى نەگە كەلدىڭ؟ الدە مەنىڭ بىتىمىمە ريزا بولماي شاعىم بەرۋگە كەلدىڭ بە؟ — دەدى.

قارجاۋوۆ قادالا ءتۇستى، ونىڭ ءۇنى بۇرىنعىدان دا قاتال ەستىلدى.

— مەن بە؟.. مەن سول جەسىرىمدى تارتىپ العان ماسقارالاردىڭ قىلىعىنا شىداي الماي كەلدىم، راقىم مىرزا. از اتا، ناشار اتا قۇدايدىڭ ق ۇلى ەمەس پە؟ بۇعانايسىن دەپ مۇنداي قورلىق جاساۋ شاريعاتقا دا، زاڭ-زاكۇنگە دە حيلاپ ەمەس پە؟ ءسىز ايتتىڭىز... ءبىراق عادالات بار... ءادىل قازى... — دەي بەرىپ ەدى، قارجاۋوۆ ونىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.

— سەن تاعى ەندى مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىم عارزا بەرۋگە كەلگەن ەكەنسىڭ عوي. مەن كىم، بىلەسىڭ بە، ءوزىڭ؟ مەنىڭ ايتقانىم — ايتقان، ىستەگەنىم — ىستەگەن. بۇل جەرگە اياعىڭدى اتتاپ باسۋشى بولما. كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايت. ال، بۇلاي ەتپەيدى ەكەنسىڭ عوي، ءبىر بۇتىڭنان انا باعانانىڭ باسىنا ءىلىپ قويامىن. جوعالت قاراڭدى، — دەدى ول ءتۇسى بۇزىلىپ.

شارۋا كۇيبەڭدەپ، بەلىندەگى بەلبەۋىن جوندەپ قويدى. باسىنداعى بوركىن الىپ قايتا كيدى. الدەنەنى كۇبىرلەپ ەسىككە قاراي جىلجىدى.

ەكى قارا ساقال ىشىنەن: «مىنا سورلىعا تىقىر تايالدى-اق. قارجاۋوۆتىڭ ۇستىنەن شاعىم بەرىپ مۇنىڭ ماڭدايىنىڭ سورى دا بەس ەلى ەكەن» دەپ ويلادى. وزدەرى نازارىن اۋدارماعان بولىپ ساقالدارىن سيپاپ، قولىمەن ۇشىن قايىرىپ اكەلىپ اۋىزدارىنا سالىپ، تاماقتارىن كەنەي ءتۇستى.

3

ەكى دوسمۇقامبەتوۆ كىرگەن بويى تۇپكى بولمەگە كەتتى، بۇل جانشانىڭ قىزمەت كابينەتى ەدى، ال ورتاداعى ۇزىن بولمە — ءماجىلىس زالى بولاتىن.

ەدەنىنە ۇلكەن قالى كىلەمدەر توسەلگەن، ءىشى كەڭ كابينەتتىڭ كىرە بەرىسىندەگى كيىم ىلگىشكە جانشا قارا قالپاعىن ءىلىپ، توردەگى ۇستەل جانىنا باردى دا، حالەل ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ورىنى — وڭ جاق بۇرىشتاعى بيىك كرەسلوعا وتىردى. ول قالپاعىن تەرەزە الدىنا قويىپ، سۇرتىگىنىڭ ەتەگىن جوندەي ءتۇستى. ءبىر جۇمانىڭ ىشىندەگى بارلىق حال-جايدى ەستۋگە جانە ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورالدا ءبىتىرىپ قايتقان جۇمىستارىن تىڭداۋعا قۇمارتقان دوكتور جانشا ءسوزىن باستاعانشا اسىقتى. ول ۇزىن بويلى جانشانىڭ ءىرى قولىمەن شاشىن تاراشتاعانىنا، قاتىرمالى تىك جاعالى اق كويلەككە تاققان قارا بانتيگىن تۇزەگەنىنەن، قىرى سىنباعان قارا جەلەتتىڭ ومىراۋىن تاعى ءبىر سيپاپ وتكەنىنە نارازى پىشىنمەن قاباعىن شىتتى. «مىڭ كىسىنىڭ الدىندا مىنبەگە شىعىپ سويلەيتىندەي... بوي تۇزەپ، ءسوز قۋعان وسى ادۆوكاتتاردان بەرەكەتسىز حالىق جوق»، دەپ ويلادى حال ەل ماقپال بۇلىقتى جۇمساق كرەسلونىڭ كەنەرەسىنەن قوس قولداپ ۇستاعان كۇيى ادۆوكاتتىڭ زور مۇرىندى، قارا سۇر بەتىنەن كوزىن الماي.

ەكى دوسمۇقامبەتوۆتىڭ مىنەزدەرى دە، تۇرلەرى دە ەكى باسقا، سىرت كوزگە دە بىردەن كورىنەتىن ايىرمالارى مىقتى ەدى. جانشا سۇيەكتى، كەلبەتتى، اشىق، بيلەپ-توستەپ ەركىن سويلەيتىن جانە ءارى ءجيى، ءارى قاتتى كۇلەتىن ادام. ال، جەز ساعاقتى سوپاق كوزىلدىرىك كيگەن ورتا بويلى، دوڭگەلەك قارا ساقال قويعان، قاراتورى دوكتور ءور مىنەزدى جان. ءقازىر ول قادالعان جەرىنەن قان الاتىن سۇلىك سياقتى، قاباعىن شىتىپ ورىندىقتا تىك شانشىلىپ وتىر. ەسكى زاماننىڭ كوزى — اياقتارى ويمىشتى ۇلكەن قوڭىر ۇستەلدىڭ جانىندا تۇرعان بويشاڭ جانشانىڭ قاسىندا حالەل ۇساق كورىنەدى، ونىڭ ۇستىنە قاقىرايعان بيىك، ارقالى ۇلكەن ورىندىق ونى شامادان تىس كىشىرەيتىپ كورسەتىپ تۇر، ول، — بەينە ۇيادا وتىرعان وتكىر كوزدى كىشكەنە كۇيكەنتاي سياقتى.

ادۆوكات كوپ كۇتتىرگەن جوق، قوڭىر داۋىسپەن، قولىن ءجيى-جيى سىلتەپ قويىپ، ەكپىندەتە سويلەپ كەتتى.

— قالادا ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن نارسە، — دەدى جانشا وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ: — ءبىر قازاق جوق. مۇنىڭ جاقسى ىرىم ەكەنىن ءىشىم بىردەن سەزدى. قورجىننىڭ باسى وڭعا قاراي، تەكەدەن جىمپيتىعا اۋعان. كورمەيسىز بە، كوشە دە، بازار دا، ماحكامانىڭ الدارى دا دالباي-تىماق، مالاقاي، بورىككە لىق تولى. تاپ وسى ءۇيدىڭ توڭىرەگىندە ءقازىر قاپتاپ كەتەدى. ءوز قوتىرىن ءوزى قاسيتىن ءوز ۇكىمەتى ىرگەدە تۇرعاندا حالىق قايدا بارۋشى ەدى. قازەكەڭ بىلەدى. بۇرىن تەكەنىڭ ءىشى سولاي ەدى. ءقازىر وندا تەك ەل قازاعى بازاردا كەزدەسپەسە، كوشەسىندە دە، ءتىپتى قاپتاپ وتىراتىن زەمستۆونىڭ الدىندا دا بىرەۋىنىڭ توبەسى كوزگە تۇسكەن جوق. قازاق چينوۆنيكتەرى دە سيرەگەن. ماقتانىش ەمەس پە، حالەكە، ءا؟ — دەدى جانشا داۋىستاپ كۇلىپ.

— ماقتانۋعا ءالى ەرتە، — دەدى حالەل ەزۋ تارتپاستان.

— ەرتەسىن، ارينە، ەرتەرەك. ءبىراق بار نارسەنى كورمەۋگە دە بولمايدى. ەگەر دە ماتا، شاي، شەكەر ساۋداسىن ءبىزدىڭ ساۋداگەرلەرىمىز جاقسىلاپ جۇرگىزسە جىمپيتى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە اۋىزعا الارلىقتاي اكىمشىلىكپەن بىرگە شارۋاشىلىق جاعىنان دا كۇش الار ەدى... ال، تەكەنىڭ قازىرگى ءتۇرى: عاسكەر تۇراتىن كازارما. ءىشى-سىرتى بىردەن عاسكەر. مەرگەن، قوجاقار، كنياز جاقتان تاعى دا كوپتەگەن پولكتار كەلىپ جاتقان كورىنەدى...

— جاقىندا بولعان ۇرىس نەمەن تىنىپتى؟

— ... ول ۇرىس بۇزاۋلىقتان تومەن ەدىل بويىنان شىققان قىزىل وتريادتارعا قارسى شىققان گەنەرال اكۋتيننىڭ وپەراسياسى كورىنەدى. ءبىر ديۆيزياعا جۋىق قىزىلدار كۇشىن تالقانداپ جىبەرگەن. اكۋتين ەندى سامار تۇبىنە قاراي جورىققا شىقپاق. اق كازاكتار سوعىس ءۇشىن تۋعان جاۋىنگەر زاڭعار ەمەس پە، ءا؟ حا-حا-حا!

الدىندا ءبىر عانا كىسى وتىرسا دا ادۆوكات جانشا، سوت زالىندا سويلەپ تۇرعانداي، قولىن اسەمدەپ سىلتەپ، سالالى ساۋساقتارىمەن الدەنەنى نۇقىپ كورسەتىپ، قىزىپ كەتتى. ونىڭ قاتتى كۇلگەنى الدىڭعى بولمەدەگىلەرگە ەستىلسە دە، ءسوزىن ەشكىم قۇلاعى شالار ەمەس، قوسقابات تەرەزەلەر تىسقا دىبىس شىعارماستاي تاس جابىق، پەردەلەرى دە ءتۇرۋسىز. قاقپا الدىنداعى جانە ۇزىن كوشە جاق بۇرىشتاعى قارۋلى جاساۋىلدار، كۇزەتشىلىگىنە ناساتتانعانداي، ايباتتى پىشىنمەن بەينە قاققان قازىق سياقتى شانشىلىپ-شانشىلىپ قالعان. ولاردىڭ مىناۋ ۇلىقتار كىرگەن ۇيگە شەت قۇلاقتى توستىرماۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى بەيساۋات كوزدى بۇل ۇيگە ۇزاق تىكتىرىپ، توقتاپ قاراتارلىق ءتۇرى جوق.

حالەل جانشانىڭ سوزىنە ۇيىپ تىڭداعانى سونشالىق، ءتىپتى كىرپىك قاقپاستان، كوزىن ايىرماستان سويلەۋشىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزىن ساناعانداي قادالىپ قالعان. جانشا اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى.

— ... ناكازنوي اتامان قالادا جوق، تولستوۆتان نۇسقاۋ الۋ ءۇشىن گۋريەۆ قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. پراۆيتەل ميحەيەۆتىڭ كوڭىلى ءقازىر كوتەرىڭكى، ءۇنى وزىنە-وزى پالۋان ادامنىڭ ۇنىندەي اشىق شىعادى، ءجۇزى دە وتە جارقىن كورىنەدى. ماحكاماسىندا اڭگىمەمىز سول كەلىسكەن قارۋ-جاراق، ماشينا جانە عاسكەر جۇمىسىنا ۇيرەتەتىن ۆوەنسپەسياليست جونىندە بولدى. ال، ساياسي جاعداي، بولىپ جاتقان ۋاقيعالار جايىندا باستىقتىڭ ۇيىندە سويلەستىك...

— ءۇي جاعدايىندا ەركىن سويلەسەدى عوي ادام.

— ارينە، وتە ەركىن سويلەستىك. ميحەيەۆ سياقتى اسا ساق، اسا سوزگە ۇتقىر ادامنىڭ تامىرىن ۇستاپ سىر تارتۋ ءۇشىن: «بەيباستاق ەسكەن بالا دا ءۇيدىڭ اڭكى-تاڭكىسىن تاپ وسىنداي ەتىپ شىعارماۋشى ەدى، رەسەيدىڭ تەمىر ءتارتىبى قاشان قالپىنا كەلەر ەكەن؟ ەلىرگەن بالانىڭ قۇلاعىن جۇلقۋ وسىنشاما ۇزاققا سوزىلدى» دەپ ەدىم، پراۆيتەل مەنىڭ بەتىمە ۇزاق ۋاقىت قاراپ وتىرىپ: «ءسىز ادۆوكات جيعانشا دوسمۋحامەدوۆيچ، تيەگەن جۇگى اۋىپ قالىپ، جولدا مەحنات شەككەن پىشەنشىلەردى كورگەنىڭىز بار ما؟ مىنا ءبىزدىڭ ءىس تاپ سول تامىزدا تەرلەپ-تەپشىپ، اۋعان پىشەندى قايتا تيەپ جاتقاندار سياقتى»، — دەدى. سوزدەن ءسوز شىعادى، مەنىڭ ويىما تاپ سول مەزەت بولعان ءبىر ۋاقيعا ءتۇستى، باستان كەشىرگەن جايىمدى ايتىپ، وعان مىسال ەسەبىندە بىلاي دەدىم: «مەن جاس كەزىمدە اۋىلدا، كادىمگى قازاقتىڭ ساميان سارى دالاسىندا، ورتا داۋلەتتى شارۋا اكەمنىڭ قولىندا ءوستىم. قىسقى، جازعى مەكەن-جاي، شابىندىق، ەگىستىك جەرىمىز، تولىپ جاتقان جىلقى مەن قوي بار ەدى. سول مالعا پىشەن شاۋىپ، ونى جيناپ، تاسىپ، ۇيەتىن جالشى، كومەكتەسەتىن اعايىندارمەن بىرگە مەن دە جۇمىس باسىندا بولاتىنمىن. اۋىل ءومىرى وتە جاقسى عوي: كەڭ دالا، ءيىسى مۇرىندى جاراتىن شالعىن ءشوپ، كەشكە دەيىن شومپىپ، قۇلاش ۇرىپ، جاعالىق ويناپ، قالجىراپ، ەرىنىڭ كوگەرگەنشە ىشىنەن شىقپايتىن وزەن سۋى — وتكەن جاستىق شاقتىڭ ءبىر قايتا اينالىپ كەلمەيتىن، ساعىم سياقتى قولعا ۇستاتپاي ارىلەگەن كەزى ەمەس پە؟.. مىنە سول الىستاعى ءومىردىڭ ءبىر سۋرەتى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. ءشوپ كوپ سياتىن ۇلكەن-ۇلكەن ىردۋان ارباعا تيەپ ءبىر كۇنى ءشوپ تاسىدىق. حوحولداردان ۇيرەنگەن ادەتىمىز بار، ول كەزدە پارلاپ ات جەگەتىن بولعانبىز. ءبىزدىڭ ۇيدە، جاڭىلماسام، حوحول اربا دا ەڭ ءبىرىنشى رەت قونىس تەپتى عوي دەيمىن. اربانىڭ بىر-بىرىنە ون شومەلەدەن تيەدى عوي دەيمىن. ويتكەنى مەن ءبىر تۋرا تاۋعا شىققانداي بولدىم — الدىڭعى اربانىڭ ۇستىندە مەن وتىرعانمىن. مەنىڭ بىتىرەر جۇمىسىم: «شۇۋ-شۇۋلەپ» اتتاردىڭ دەلبەسىن قاعىپ، توقتاتپاي ايداپ وتىرۋ. پىشەن بولعان جەردە سونا بولاتىنى ءمالىم ەمەس پە، ايعىرداي ءبىر سارقاسقا سونا سول قولداعى تورى اتتىڭ قاراقۇسشا ءشۇيىلىپ، جۇقا شابىنىڭ استىنا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، قايتا ءشۇيىلىپ، قايتادان سۇڭگىپ، مازا بەرمەي-اق قويدى. باستىرىقتىڭ ناق باسىنان ۇستاپ الىپ، اتتىڭ تەرمەن كوپىرشىگەن ساۋىرىنا تونە توڭقايىپ، شىبىرتقىمدى ىڭعايلاپ ۇستاپ، سونانى سوعىپ تۇسىرۋگە مەن دە ازىرلەندىم. شىبىرتقىم ۇزىن ەدى، ءبىراق مەن ونى قاتىرىپ، ءۇشىن ساعاسىنا قايىرىپ بايلاپ، قىسقارتىپ العانمىن. اتتار قۇيرىعىن بۇلعاپ قويىپ، باستارىن تىنىم تاپپاي شۇلعيدى. كەيدە ءتىپتى ارتقى اياعىمەن شىدامسىز شابىن ۇيكەلەپ سوعىپ قالىپ كەلە جاتتى. تاپ سول كەزدە اربا جانىندا كەلە جاتقان پىشەنشى جىگىتتەر ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسىپ اربانى دا، اتتى دا ۇمىتىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، ەكەۋىنىڭ ماعان توبەلەرى كورىنبەدى جانە «بالا، دەلبەڭدى قاعىپ قوي» دەمەدى. اتتار تۇسە بەرىسى تىك قيسىقسايدىڭ جارلاۋ قاباعىنا دا كەلىپ قالدى. مەن سايدى دا، جارقاباقتى دا، قاقىرايتا تيەگەن پىشەندى دە ۇمىتىپ كەتتىم: ەسى-دەرتىم ءشۇيىلىپ كەلىپ اتتىڭ جۇقا شابىنا قويىپ كەتكەن ىزىلداۋىق سونانى سوعىپ تۇسىرۋدە بولدى. كورىپ كەلە جاتقانمىن، دىز ەتە قونىپ ءبىر مينۋتتەي توقتاعان جەرىنەن قىزىل مونشاق شىعا كەلەدى. سول ارسىز سونا تورى اتتىڭ كۇنگە كۇيىپ، شابدارلاۋ تارتقان سيرەك تۇكتى شابىنا قادالا ءتۇستى... ارعى جاعى مەنىڭ ەسىمدە جوق، تەك شىبىرتقىمنىڭ شاپقا سارت ەتكەنىن، اتتىڭ ىرشىپ كەتكەنىن، اربانىڭ ويعا قاراي جانتايا تۇسكەنىن، ءوزىمنىڭ الدەقايدا دومالاپ كەتكەنىمدى عانا بىلەمىن. ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى، كۇن وتە ىستىق ەدى. كوپتەپ جابىلىپ اربانى قايتا تۇرعىزىپ، ءشوپتى قايتادان تيەگەنشە شولدەپ ءتىلىمىز اۋىزعا سيماي كەتتى. سونى ويلاسام ءقازىر دە اۋزىم ءىشى قۇرعاقسىپ تۇرعان سياقتى، ۇلى دارەجەلى مىرزا. ءسىز وسىنداي جۇكتى ايتاسىز عوي. اۋعان جوق، اۋعان جوق، تاپ وسى سياقتى دەگەنىڭىز تاماشا تەڭەۋ. ەندى، ءبىراق وسى جۇكتى اربا سياقتى اڭسىزدا قۇلاعان مەملەكەتتى... دەدىم. «بىلەم، بىلەم، جيعانشا دوسمۋحامەدوۆيچ ءسىز سياقتى بالالىڭ ىستەپ اربانىڭ دەلبەسىنە يە بولا الماي جۇگىن جىعىپ العان الەكساندر فەدوروۆيچتىڭ اڭعىرت ءىسىن تۇزەتىپ جاتىرمىز، كوپ بولىپ تۇزەتىپ جاتىرمىز. كاۆكاز بەن دوننان، ءسىبىر مەن ورالدان، كاسپيي مەن ورىنبوردان كوتەرىلگەن داڭقتى قازاق ۇلدارى، ولارعا كومەكتەسىپ جاتقان ەر جاۋىنگەرلەر تەز تۇرعىزادى؛ بۇعان سەنىم زور، — دەيدى. — ەندى مىنا قىزىل ورتتەن قۇتىلۋ كەرەك. ءورت سالۋشى ىشكى جاقتا بولعانمەن، انا روسسيا تۇكپىرىنەن اكەلىپ قونىستاندىرعان ءبىزدىڭ مۇجىقتارىمىز دا سونى ۇرلەپ جاتىر. نادان باسشىلاردىڭ كەزىندەگى جەر داۋىنان تۋعان كيرگيز اعايىنداردىڭ دا الاكوزدىگى سول ءورتتى قوزدىرۋعا دەم بەرەدى. ءقازىر اقىلدى باسشى، باتىل قيمىلدى قوسشى كەرەك. ۆويسكو ۇكىمەتىنىڭ سەرىگى جاستىڭ قۋاتىن اياماي جۇمسايتىن شاعى وسى عوي دەپ ءۇمىت ەتەدى ءبىزدىڭ قاجىرلى ناكازنوي اتامان گەنەرال مارتىنوۆ، — دەيدى ميحەيەۆ. گەنەرالدىڭ ءسوزى دە، ويى دا، ىستەپ جاتقان ارەكەتى دە، توڭكەرىسپەن تەز كۇرەسۋدە شىنىعا تۇسەر كەزىڭىز كەلدى، تىل تۇتاستىعىن بەرىك ۇستاۋ ءسىزدىڭ كومەگىڭىزدى كەرەكسىتەدى» دەگەنگە توقتايدى.

— ءسىز نە دەدىڭىز، ادۆوكات؟

— مەنىڭ ايتارىم بەلگىلى عوي، حالەكە. جىمپيتى ۇكىمەتى ۇيىمداسۋ داۋىرىندە تۇر. كۇش كوپ، ايلىق مول، ادام جەتكىلىكتى. ال، وسىنى تارتىپتەپ العانشا بىزگە اعايىندىق كومەك كەرەك، قۇرال-جابدىق، دارى-دارمەك، ينسپەكتورلىق جاردەمگە مۇقتاجبىز، مۇنى سىزدەردىڭ جومارت قولىڭىز ساناسپاي ۇسىناتىنى ماعان ايدان انىق، — دەدىم. سولاي ەمەس پە، حالەكە، ءا؟ حا-حا-حا.

— سولاي. دۇرىس ايتىلعان ءسوز. ورىندى. كۇش تە، بايلىق تا مول دەپ تاۋىپ ايتىلعان. وسال ەمەستىگىڭدى دوسىڭ دا ءبىلىپ قويسىن. اعايىنىڭ دا بەلدى بولساڭ، بار بولساڭ سىيلايدى، — دەدى حالەل.

دوكتور حالەل جانشانىڭ سوڭعى سوزىنە ازىراق توقپەيىل تارتقان ادامنىڭ ءپىشىنىن كورسەتىپ كەڭي ءتۇستى. ورىندىققا شالقالاڭقىراپ وتىرىپ جاعاسىن بوساتتى، كوزىلدىرىگىن الىپ ءسۇرتىپ قايتا كيدى، ىشكى جەلەتىن اعىتىپ، اقىرىن عانا جەلپىپ قويدى. ىشىنەن: «سوزشەڭسىڭ! سويلەسە بىلەسىڭ! ايلا-امالعا جۇيرىكسىڭ...» — دەدى. بۇل ىشتەي ريزالىعىن ابدەن بەكىتىپ كۇدىكسىز ەتپەكشى بولىپ ادۆوكاتقا:

— قولما-قول كومەك قاي تۇردە؟ — دەپ سۇرادى.

— ەكى مىڭ ۆينتوۆكا پاترونىمەن، ون ەكى پۋلەمەت، بۇل دا وق جابدىعىمەن. پولكوۆنيك بەلوۋس شتاب مامانى رەتىندە كەلمەكشى بولدى. تاعى باسقا ينتەندانتتىق مۇلىكتەر. سونسوڭ حالەكە، ءبىر جەڭىل ماشينا... اۆتوموبيل الا بەردى.

سەنىمدى، ءىس بىلەتىن ءبىر جىگىت بار ەدى. اڭگىمەنىڭ اياعىن سۇلتان ھارون تورە مەن دوكتور ەحلاس ءبولىپ جىبەردى، بۇل ەكەۋى كىرگەن بويى دوسمۇقامبەتوۆتەرمەن قول الىپ امانداستى دا، اۋىر جايدى بايان ەتتى.

— ۇلۇع مارتەبەلى جاھانشا مىرزا، ءسىزدىڭ جوعارعى حۇزىرىڭىزعا ارنالعان دونەسەنيەنى وقىپ شىعۋعا لۇقسات ەتىڭىز، — دەدى ھارون تورە، ىززەتپەن تىك تۇرىپ. جاھانشاعا قاراپ قۇلاق قاعىپ.

— ايتىڭىز، ايتىڭىز، حۇرمەتتى سۇلتان ھارون تورە، قۇلاعىمىز سىزدە، — دەدى جانشا.

ول بۇل سۋىت كىرگەن ەكى ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ ءبىر جاعىمسىز نارسەنى ايتۋعا كەلگەنىن شامالادى دا، ءبىراق سىر بەرمەي جايباراقات قالىپتا تىڭداعان بولدى.

ھارون تورە فورمالى كيىمىنىڭ ءتوس قالتاسىنان تورتكە بۇكتەگەن بەدەرلى بلانكەگە قارا سيامەن جازعان مالىمدەمەنى الىپ جازىپ جىبەردى دە، سول قولىمەن تەز-تەز قوس ميىعىن كەزەك سيپاپ ءوتتى. سونسوڭ تاماعىن كەنەپ قويىپ قاتاڭ داۋىسپەن:

ۇشبۋ جىلى ساراتان ايىنىڭ ءپانچامبى كۇنى، كوپىرلى اڭقاتى بولىسىنىڭ ۆولوستنوي پراۆيتەلى بەكباسوۆ ماعلۇم ەتتى: ونىڭ حۇزىرىنداعى ءنومىر ءتورتىنشى اۋىلدىڭ كيرگيزدارى بولشيەۆيك ايتييەۆتىڭ اعۋلاندىرۋىمەن سحود اشىپ، جەلىك ءسوز سويلەپ، جاڭا قۇرىلعان جىمپيتى ءۋالاياتى حۇكىماتىنا بويسۇنباۋعا قارسى نارازىلىق كورسەتۋگە، تورە ناشەلنىكتەرگە باعىنباۋعا، ۆولوستنوي، اۋلنىي ستارشينالارعا كەلىسپەۋگە، ۆويسكو پراۆيتەلستۆوسىن تانىماۋعا باس ۇرىپ، بايلام ەتكەن. بۇل سحودتى قۇرۋشى سول اتالمىش ءنومىر ءتورتىنشى اۋىلدىڭ كيرگيز ۋچيتەلى قالەن كوپتىلەۋوۆ بولعانى انىقتالدى. قايسى ۋچيتەل، سەنىمسىز ۋچيتەل بولعانى ءۇشىن بۇرىن دا ۋچيتەلدىك قىزمەتىن اتقارۋدان بوساتىلعانى ماعلۇم. تەرىس نيەتتى قالەن كوپتىلەۋوۆ ۋچيتەلدى الەۋمەت ىستەرىنە كەسەل جاساعانى ءۇشىن تەرگەۋ استىنا پروكۋرور سانكسياسىز، مەن وزىمە بەرىلگەن ۇلكەن حۇقۋقىڭىزبەن، باعىنىشتى تۇتقىن ەتتىم. وسى ايتىلمىش ىستەر، ياكي ۋچيتەل قالەن كوپتىلەۋوۆ حاقىندا سول ءنومىر ءتورتىنشى اۋىلدا تۇراتىن كيرگيز ءجۇنىس شالوۆ دەيتىن ءبىر بەتكەي قىڭىر قىرسىق جۇرەتىن ادام جىگىت جيناپ، جاساق قۇراپ، قارۋ تاۋىپ، ەكى جۇزگە جۋىق كيرگيزداردى ۆولوستنوي پراۆيتەلگە قارسى ەرەۋىلگە شاقىرعان، پراۆيتەل ۆولوستنويدى كىرىپتار ەتىپ بايلاپ الۋ پيعىلىمان ساراتاننىڭ جيىرمانشى كۇنى شاھارشامبىدا اتپەن كەلىپ شابۋىل جاساعان. ۆولوستنوي پراۆيتەل بەكباسوۆ مىلتىق اسىنىپ، نايزا كوتەرگەن، قىلىش تاققان ەرەۋىلشىل نيەتى بۇزىق ايتىلمىش كيرگيزداردان قاشىپ شىققان. بۇل قيسىق ءجۇنىس شالوۆ

1916 جىلى پاتشا اعىزام حازىرەتلارىنىڭ بيىك ۋكازى ەعلان ەتىلگەندە گەرمان پاتشاسىنىڭ روسسيا يمپەرياسىن سوعىس ارقىلى باعىنىشتى ەتۋىنە تىلەك بىلدىرگەن، تىلوۆايا رابوتىعا كيرگيز بالالارىن بەرمەي ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلگە كۇش كورسەتكەن. بۇل تۇعىرىسىندا وياز كرەستيان ناچالنيگىنىڭ ماحكاماسىندا 227 راسپورياجەنيە بارلىعى ماعلۇم.

جوعارعى جازىلعان ماعلۇمدامانى ءسىزدىڭ جوعارعى حۇزىرىڭىزعا باس ءيىپ جولداپ، الدىڭعى ۋاقىتتا بەرەتىن پارمانىڭىزدى بۇلجىتپاي ورىندايتىنىن سەندىرۋشى: جىمپيتى ءۋالاياتى حۇكىماتىنىڭ ىشكى جاعدايىن تارتىپتەۋشى ناچالنيك سۇلتان ھارون تورە قاراتايەۆ ءمور باسىپ قولىمدى قويدىم.

ۇشبۋ جىلى، ساراتان ايىنىڭ 22ء-ىنشى، جۇمعا كۇنى ءوز اپارتامەنتىمدە سوستاۆيت قىلىندى، — دەدى.

سۇلتان ميىعىن تاعى ءبىر سيپاپ ءوتتى، ءسويتتى دە ول ماعلۇمدامانى جانشاعا ۇسىندى. حالەل دوسمۇقامبەتوۆ ھارون تورەنىڭ الدە «ماعلۇمداماسىنا»، الدە پىشىنىنە شوشىندى ما، ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. ءبىراق ەشنارسە ايتپاستان جانشاعا قاراپ: «وسى دا ءىس پە؟» دەگەن نارازى كوزقاراسپەن قايتا وتىردى. جانشا:

— وتىرىڭىز، سۇلتان! جاقسى. ال، ءسىز نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز، ەحلاس مىرزا؟ — دەپ شۇعىلوۆقا بۇرىلدى. جانشانىڭ دا ءوڭى قۇبىلىپ كەتتى، ءبىراق ول حالەلدەي شىدامسىز مىنەز كورسەتپەدى، ويعا سالىستىرىپ ءىس ىستەيتىن ادام سياقتى قىسىلماعان شىرايدا قالدى. ول ءتىپتى قۋاقى سوزدەر ايتۋعا تىرىستى.

— مۇنى نە دەيدى، حالەكە، قازاق ۇلتىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان التىباقان الاۋىز مىنەزىنىڭ قالدىعى، جاڭا الامان دەيمىز بە؟ سولاي دەپ اتايمىز با؟ — دەدى قارقىلداپ كۇلىپ.

ءبىراق ونىڭ بۇل كۇلكىسى وزىنەن ءوزى شىققان ەركىن كۇلكى ەمەس، ارىدەن كەلمەگەن، بەرگى كومەيدەن عانا لىقسىپ شىعىپ كەتكەن كۇلكى تارىزدەندى. حالەل جانشاعا قاراي قالدى. «نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتپاي، مۇنداي وتە ناشار جاعدايدا بالا سياقتى كەڭكىلدەۋدىڭ نە كەرەگى بار؟! بۇل اياق استىنان شىققان الا اۋىزدىق ەمەس، بۇل ماعىناسى تەرەڭ الا اۋىزدىق. ۇلكەن رۋلاردى باستايتىن ادامدار اياعىنان قاز تۇرعان حۇكىماتتى قولداۋدىڭ ورنىنا توبەسىنەن قامشى ءۇيىرۋى جىلارلىق ءىس... بۇل تەگىن ەمەس. مۇنىڭ تۇبىندە ۇلكەن بۇلىكتىڭ ۇرىعى جاتىر. مۇنى قوزدىرۋشى بار...» حالەلدىڭ ءتۇسى كورەر كوزگە قۋقىلدانا باستادى. بۇل ويى ونىڭ قانىن ىشىنە تارتا قۇبىلعان وسى قۋقىلدانۋىنان دا، قاتتى تۇيىلگەن قىرتىستى قاباعىنان دا كۇنى بويى قاققان قازىقتاي شانشىلىپ وتىرعان كىسىنىڭ ءقازىر ۇشىپ تۇرا كەلىپ، جارق ەتكىزىپ كوز تاستاۋىنان دا ايقىن كورىندى: حالەلدىڭ ريزا بولماي قالعانىن، اسىرەسە «كۇلكىگە سالادى» دەپ ويلاعانىن جانشا دا سەزدى. ال، ەحلاس ءجۇنىستى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى.

— ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى دەگەندەي، وسىنداي ءبىر ەسەر ادامدار ەلدى بۇلدىرەتىن بولدى. مەدىرەسەنى مەكتەپ ەتەمىن دەپ مەشىتتە بۇلىك شىعارىپتى. ءبىراق حازىرەت، يشاندار قاتتى رەنجىپ، تيىم سالامىز دەپ ۋاعادالاسسا كەرەك. اۋىلىنىڭ ۇستىنەن كولدەنەڭ كوك اتتىنى جۇرگىزبەيتىن ءبىر پالە — «مەن سايلاعان حان جوق، اتا-بابام حان مەن سۇلتانعا شوقپار سوعۋمەن ءوتتى، مەن سول اتا جولىن قۋعان كىسىمىن»، دەيتىن كورىنەدى. نادان حالىق ايقاي-شۋدى جاقسى كورمەي مە، شابامىز، قيراتامىز، دەپ باردىڭ داۋلەتىن كورە المايتىن سوزدەردى قوشەمەت تۇتادى ەكەن، — دەدى.

— اتا تەگى كىم ەدى ءوزىنىڭ، سىزدەرگە جاقىن با، — دەپ سۇرادى جانشا ەحلاستان.

— جاقىن دەگەندە — ءبىر رۋلى ەلمىز. اتا تەگى ەل بۇزعان تەنتەك. ءبىزدىڭ قارت: «بۇل سوعىلعان مۇنان ەلۋ جىل بۇرىن بالا كەزىندە-اق پاتشانىڭ كوزىن قۇرتامىز دەپ ايقايلايتىن. اكەسى «ەل اۋادا»، نايزا شانشىپ، ساداق تارتقان باس بۇزار» دەيدى. ھارون تورەنىڭ جازعانى اقيقات: 1916 جىلى ۆولوستنوي پراۆيتەلدى شاۋىپ الۋعا اتتانعان اپەرباقان ادام، — دەدى ەحلاس.

— قالەن دە سىزدەرگە جاقىن با؟

— تۋىسقاندىققا ەكەۋى دە بىردەي، ءبىر اتالى ەل... بۇل ەكەۋىنىڭ ەڭ جامان جاعى: كەدەي، قويشى، جالشى، كەم-كەتىكتەردىڭ ءبارى اقىل سۇراپ، سولاردىڭ ەلىرتكەنىنە قۇتىرىپ كەتىپتى. ۆولوستنويعا قاراي شىققاندا جولداعى ەلدەردى ەرتىپ، قارا كوبەيتىپ كەلە جاتىر دەيدى.

ھارون جارلىق كۇتتى، حالەل الا اۋىزدىقتى قالاي باسۋدىڭ جولىن ويلادى. ال، ەحلاس ونسىز دا ءتورت جاعى بىردەن تەڭەلمەيتىن باقىتتىڭ جولىن بوگەي بەرەتىن قىرسىقتاردى جوق ەتۋدى تىلەدى.

— ەحلاس مىرزا، الدىڭعى بولمەدە قارجاۋوۆ بار سياقتى كورىندى. سونى شاقىرىپ جىبەرسەڭىز، — دەدى جانشا وعان.

ەحلاس باسىن ءيدى دە، تەز قارجاۋوۆتى شاقىرۋعا شىقتى.

بۇل كەزدە الدىڭعى بولمەدەگىلەر توردەگى تورەلەردىڭ ءجا شىعارىن، ءجا شىقپاسىن بىلە الماي سارعايا كۇتىپ، ءارقايسىسى ءوز ويىمەن بولىپ وتىر ەدى. جانشانىڭ قارقىلداپ كۇلگەنى ولارعا دا ەستىلدى.

قوس قارا ساقال دىبىسىن شىعارماي ءوزارا سىبىرلاسىپ، بىرىنە-بىرى ىشتەگى ۇلىقتىڭ كۇلكىسىن ماقۇلداعانداي جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. «جەسىر داۋىمەن» كەلگەن شارۋا قارجاۋوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن كەتپەكشى بولىپ ىڭعايلاندى دا، ءبىراق ىشتەگىلەردىڭ كوڭىلدى قارقىلى ونى دا ەكى ويلى ەتتى. ونىڭ ويىنا: «بالكىم شىعىپ قالار. مۇمكىن حان ءادىل بيلىگىن ايتىپ سالار، ول قارجاۋوۆ ەمەس قوي دويىرىن الا جۇگىرەتىن»، دەگەن قۋ ءۇمىت كەلدى. سوندىقتان ول كۇيبەڭدەپ، اينالاقتاي ءتۇستى. جانە وسى كەزدە قارجاۋوۆ ىشكە كىرىپ كەتىپ ەدى. ول الدىڭعى بولمەدە قابىلداۋ كۇتكەن قاراپايىم ادامدارمەن بىرگە وتىرۋعا ارلانىپ، دوسمۇقامبەتوۆتەردىڭ ۇستىنە كىرە الماسا دا، ورتا بولمەدە تەڭسەلۋمەن بولدى دا، شىداي الماي تاعى دا الدىڭعى بولمەگە شىقتى.

ۇلىقتار كەڭەسىنەن شەت-قاقپاي قالعان وفيسەرگە بار پالە وسى الدىڭعى بولمەدە وتىرعانداردا سياقتاندى. «نەگە توپىرلايدى، كۋالىككە كەلگەندەي، سىرەسىپ وتىرعانىن كوردىڭ بە؟ بۇلار تۇگىل مەنى دە كىرگىزبەدى...» ونىڭ كوزى «داۋكەس قازاققا» ءتۇسىپ كەتتى. كەت دەگەندى قۇلاعىنا دا ىلمەگەن، التىنىن جوعالتقان ادامداي كۇيبەڭدەي قالىپتى. قارجاۋوۆتىڭ اشۋلانعاننان ءوتى جارىلىپ كەتە جازدادى. جۇزىندە شاعۋعا ىڭعايلانعان جىلاننىڭ زارىندەي ءبىر ۋلى ءپىشىن پايدا بولدى. جەل جارىپ، كۇن قارايتقان قارا قايىس بەتى كۇرەڭدەنە ءتۇستى، كوزىنىڭ اڭ ەتى دە تالاۋراپ، ءتىپتى قاراشىعىنا دەيىن قىزعىلت تارتقان سياقتاندى.

— ءالى كۇنگە كەتپەي نەنى كۇتىپ تۇرسىڭ؟ — دەپ، ول ماناعى جەسىر داۋىمەن كەلگەن شارۋاعا تونە ءتۇستى.

ونىڭ شىقشىت ەتى بۇلتيىپ شىعىپ كەتتى.

— مەن تاقسىردىڭ وزىنە... جاھانشانىڭ...

قاتال وفيسەردىڭ بۇزىلىپ كەتكەن تۇرىنەن زارەسى ۇشقان شارۋا ءسوزىن دە ايتىپ بىتىرمەدى، شەگىنىپ تە كەتە المادى، تەك قانا باسىن قورعاعانداي ەكى قولىن ەربەڭدەتە ءتۇستى. ءبىراق ول قورعانىپ تا ۇلگىرە المادى، قارجاۋوۆتىڭ شىقشىتتان تيگەن جۇدىرىعى ونى سىرتقى ەسىككە قاراي اۋىتقىتىپ جىبەردى دە، ال شەگىنە بەرىپ، ءنالدى ەتىكپەن بوكسەدەن تەپكەنى مۇرتتاي ۇشىردى. قۇلاعان جاننىڭ دەنەسىنە تاعى دا الدەنەشە تەپكى تيەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن، ول تەك ەحلاستىڭ:

— قارجاۋوۆ مىرزا! — دەگەن داۋسىنا جالت قاراپ كەرى اينالدى.

ەحلاس قۇلاپ قالعان ادامعا «انىقتاپ قارايىنشى» دەگەندەي التىن پەنسىنەسىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا تامان ءتۇسىرىپ جىبەرىپ تۇزاق كورگەن قۇرداي شۇقشيا قالدى.

— راحمەت، مىرزا، ءسىزدى جاقاڭ شاقىرىپ جاتىر. ءىمم، مىنا كىسى نەمەنەگە ءتارتىپ بۇزدى؟ — دەپ سۇرادى ول قارجاۋوۆتان.

— ءقازىر، دوكتور، ءقازىر. عاپۋ ەتىڭىز، وسىندا قابىلداۋعا مۇرشا كەلمەي جاتقاندا توپىرلاپ ەسىك الدىن بوساتپايدى. بۇلاردى ەركىمەن جىبەرسەڭ اينالا بۋنت شىعىپ جاتقاندا!..

قارجاۋوۆ جالما-جان بەلبەۋىن دۇرىستاپ، كوستيۋمىن تارتىپكە كەلتىرە باستادى.

— ءىمم... ىشتە دە، تىستا دا تولىپ كەتكەن باسسىزدىق... جاقسى، تەزىرەك كىرىڭىز، — دەپ، ەحلاس شىققان ەسىگىنە قايتا كىردى.

قارجاۋوۆ ۇلىقتار وتىرعان كابينەتكە كىرىپ كەلىپ:

— بۇيرىق سىزدەن، تاقسىر، — دەپ قۇلاق قاعىپ، ەسىكتەن ءبىر ادىم ىلگەرى جەر ءجۇردى دە، جانشاعا قاراپ شانشىلا قالدى.

— گاۋپتۆاحتادا قالەن كوپتىلەۋوۆ دەگەن ۋچيتەل وتىرعان كورىنەدى... كوپتىلەۋوۆ پە ەدى؟ — دەپ جانشا ەحلاسقا بۇرىلدى.

— كوپتىلەۋوۆ.

— سول كىسىنى ءقازىر وسىندا الىپ كەلىڭىز، — دەدى جانشا قارجاۋوۆقا.

— حۇپ، تاقسىر.

— قارجاۋوۆ كىرگەننەن دە تەز شىعىپ كەتتى.

4

ءجۇنىس ەرەۋىلى جىمپيتى باسشىلارىنا اڭسىزدا اياققا باسىلعان شوقتاي اسەر ەتتى.

ورال گەنەرالدارىنىڭ «ىشكى تىلدى بەرىك ۇستاۋ باستى مىندەت. بۇلىكشىلەرمەن كۇرەسىمىز ءالى دە وتە ءالسىز؛ بولشيەۆيكتەردىڭ قارسى ۇگىتى قاۋداندى جەرگە سالعان ءورت سياقتى» دەگەن قورىتىندىسىنان كەيىن بۇل دوسمۇقامبەتوۆتەرگە اۋىر وي تۋعىزدى. ءبىراق جانشا مەن حالەل بۇل جوندە ەكى ءتۇرلى قورىتىندىعا كەلدى.

«ىشكى رەسەيدەن كەلگەن جەرسىز، سۋسىز قايىرشى كرەستياندار مەن فابريك-زاۆودتاردا ىستەيتىن جالاڭ اياق، جالاڭ باس جۇمىسكەرلەر ورىس حۇكىمەتىنە قارسى قولىنا قۇرال الىپ شىقسا — مۇنىڭ سەبەبى تولىق: اش قاسقىر ادامعا دا باس سالادى، سول سياقتى ولار اش-جالاڭاش اشىنعان حالىق. ال، مىنا قازاقتىكى نە؟ تالاعاننىڭ تىرناعىندا، اساعاننىڭ اۋزىندا مال سياقتى جوسىپ ءجۇرىپ، بۇگىن ءوز الدىنا ەل بولامىز دەپ «ءاۋ دەسىپ»، باس قوسقاندا سويىل كوتەرىپ شىعۋ!.. ءجۇنىس كىم؟ ول نەنى كوكسەيدى؟ قويشى ەمەس، قولاڭ ەمەس، ءبىر ەلدىڭ باس كوتەرەر ەتى ءتىرى ادامى ەمەس پە! بۇل ەلدىكتەن ايىراتىن قازاقتىڭ قارا باسقان الا اۋىزدىعى. ءوزىنىڭ باسشىسىنا شۇيدەسىن كۇجىرەيتە مە؟ الدە بيلىككە ۇمتىلا ما؟ جوق، مۇنىڭ سەبەبى تەرەڭ. بۇل ازعىرۋ ىسىنەن تۋعان بۇلىك. ءجۇنىستى ايداپ سالۋشى بار. ال، مىنا ۋچيتەل دەپ وتىرعان بۇزىققا نە كەرەك؟ بۇل دا بولشيەۆيك پە؟ سونىڭ تىلەكشىسى مە؟ انا قاراشەكپەندەرمەن اۋىز جالاسىپ جۇرگەن كەردەرىنىڭ سوعىلعاندارى عوي وسىنىڭ ءبارىن ازدىرىپ جۇرگەن. ايتييەۆىڭ، ارعانشايەۆىڭ، يپماعامبەتوۆىڭ، مىرزاعالييەۆىڭ — قازاق ەمەس، ساتىلعان شۇرشىتتەر. بولشيەۆيكتەر ءبىر مايلى قۇيرىق اساتاتىنداي، مۇردارلار تۇگە! بۇلاردىڭ ۇلىن رۇمعا، قىزىن قىرىمعا جونەلتۋدەن باسقا امالى جوق»، دەپ قورىتتى حالەل دوسمۇقامبەتوۆ ىشىنەن. ءبىراق بۇل پىكىرىن جانشاعا عانا ايتۋدى، سونىمەن وڭاشا اقىلداسۋدى ماقۇل تاپتى. مىنا وتىرعان بۇرىنعى پاتشا ۋاكىلى سۇلتان ھاروننىڭ الدىندا، بولماسا حاكىم بولۋعا تىرىسىپ جۇرگەن، ءبىراق ءوزىنىڭ سارى ۋىزى كەپپەگەن ەحلاستىڭ كوزىنشە ەل بيلەۋ سىرىن بولىسۋدەن بوي تارتتى. بۇل ەكەۋىن حالەل ونشا اقىلدى، تاپقىر، كەڭەس بەرە الاتىن ادامدار دەپ ەسەپتەمەيتىن.

ول قوسپادا بولعان سەزدەن كەيىن جالپى قازاق وقىمىستىلارىنا دا كوڭلى قاتتى قالعان-دى. «قولىندا بيلىك كۇشى بار ادامدى عانا سىيلايدى قازاق. بۇل وتارشىل حۇكىماتتىڭ بۇراتانا ەلدەرگە ەككەن مەرەزىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان قالىپتاسىپ ەل بولىپ كەتكەنشە، اعايىنشىلىقتى تىيىپ، قاتاڭ قيمىلمەن تەمىر تەگەۋىرىندى ساياسات قاجەت دەگەن. حالەل وسى پىكىرىن جانشانىڭ قۇلاعىنا سىڭىرە بەرۋ ءۇشىن ءسوز اراسىندا: «جاھانشا مىرزا، ەل باسقارۋ دەگەن، قىمىز ساپىرعان بايبىشەنىڭ ساۋىرىنان سيپاپ قويىپ، ءماز-مايرام بولىپ وتىرا بەرۋ ەمەس. ەل بيلەۋ ءۇشىن دە باتىردىڭ جۇرەگى، پالۋاننىڭ بىلەگى، جيرەنشەنىڭ تاپقىرلىعى بولسىن. سەندە سوڭعى بار، الدىڭعىلارىن كورسەتۋىڭ شارت»، دەيتىن.

حالەل ءقازىر ورنىنان كوتەرىلە ءتۇسىپ، بۇرىنعىدان كورى جايلانىڭقىراپ وتىردى. ول تورەنى سىناۋ ءۇشىن جانە جانشانى الىستان ءبىر قايراپ ءوتۋ ءۇشىن:

— ھارون سۇلتان، مىنا جاي ەستىر قۇلاققا دا، كورەر كوزگە دە جايسىز جاعداي ەكەنىن بايقاعان شىعارسىز. بۇل ءبارىمىزدىڭ دە تەگىس ويلاناتىن، التى ارىسىمىزدان سۋىق تەر شۇبىرتاتىن ءىس. بالانى جاستان، قاتىندى باستان تىي دەيتىن ەدى، بۇل قالاي بولدى؟ ىشكى ءتارتىپ ءسىزدىڭ تاجىريبەلى قولىڭىزدا ەمەس پە؟! — دەدى.

ھارون بوگەلىپ قالدى. ول جانشانىڭ نە ايتارىن، قالاي باعىت بەرەرىن بىلمەي تۇرىپ جازالاۋ ءتۇرىن كەسىپ ايتۋعا اۋزى بارمادى.

— دوكتور، مەن ءۋالايات باسشىسى مارتەبەلى جاھانشا مىرزانىڭ پارمەنىنە باس ۇرامىن، سوعان قاراي امال ىستەۋگە كۇش سالامىن، — دەدى سۇلتان ھارون.

حالەل ونىڭ بەتىنە جالت قارادى دا:

— قويشى قولىنا تاياقتى قوي شەتىندە سۇيەنىپ تۇرۋ ءۇشىن المايدى، — دەدى.

حالەلدىڭ ءتۇسى بوزارىپ كەتتى، ول ىشىنەن: «چينوۆنيك! وسى كۇنگىنىڭ جانسىز قاراقشىسى. ازعىنداپ تۋعان! اتاڭ قاراتايدىڭ اتىنا عانا يەسىڭ، اقىلى مەن قايراتىنان ماحرۇم قالعان تورەشىك»، — دەدى ەرنى قىبىرلاپ. ول مۇنى ەستىرتىپ ايتىپ قالا جازدادى.

— حالەكە، قويدى شاشاۋ شىعارمايمىن دەپ بۇگىن قۋالاپ يىرە بەرگەنىممەن، ەرتەڭ ول جونگە جايىلا قويار ما ەكەن. ونى ەندى كورەرمىز. سۇلتان دا ءوز ىسىنە ويلانىڭقىراپ كىرىسەر... — دەدى جانشا ھاروندى اراشالاپ.

ول حالەلدىڭ مىنەزىن جاقسى بىلەتىن، ونىڭ تاپ قازىرگى ويىن دا جاقسى ءتۇسىندى. «ءبىراق ءجۇنىستىڭ ەرەۋىلىن باسۋدىڭ جولى كوپ؛ حالەلدىڭ قولدايتىنى قاتال شارا، كۇش كورسەتۋ. قارۋلى وترياد شىعارىپ جولىن كەسىپ، ەندى قايتىپ باس كوتەرمەستەي ەتىپ ەلىرگەن شالدىڭ جىگىتتەرىن قىرىپ تاستاۋعا دا بولادى! وندا باسقا ەلدەر نە دەيدى؟ جانشا ەل بيلەۋ تىزگىنىن قازاقتىڭ قانىن شاشۋدان باستادى دەمەي مە؟ توپ جيناپ ۇيرەنگەن، ءالى كۇنگە اساۋلىعى باسىلماعان نادان حالقىن ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي شامدانىپ، قىرىپ سالدى دەمەس پە؟ قىرۋ ساياساتى مەن رۋ ساياساتى قارسى ادىلدىكتىڭ ءتۇرىن مولايتىپ جىبەرمەس پە؟ انا كوپتىڭ كوكەيىنە قوناتىن ءسوزدى دە، ءىستى دە تاپقىش قارت باقىتجان، العىر الىبەكوۆتەر مەن ايتييەۆتەر، انا مەڭدەشيەۆ پەن جولدىبايەۆ باستاعان قالىڭ ۋچيتەلدەر نە دەر؟ ەل جانشانىڭ تاياعىنان، ونىڭ اڭعىرت باسقان اياعىنان قاشىپ سولار جاعىنا شىعىپ كەتپەس پە؟..» جانشانىڭ ويى وسى سياقتى ون تاراپقا ءبولىندى دە، اياعىندا ونىڭ ادىسكەر ادۆوكاتتىق ايلاكەرلىگى جول تاۋىپ بەرگەندەي بولدى. ول تۇرمەگە تۇسكەن قالەن ۋچيتەلگە دە لايىق ايلالى ءادىستى دە، ءجۇنىستىڭ بەتىن قايتارارلىق قۇرال كۇشتى دە تەز كوردى... اكەسىنىڭ قالەنگە قويعان ءمىن-مىسقىل اتى ەسىنە ءتۇسىپ: «تاۋىپ قويعان ات. سەن سارجاعال تەكە حالەكەڭ ايتقان قاتال قويشىنىڭ جۋان تاياعى. ءجۇنىس پەن ەكەۋىڭنىڭ شەكەڭنەن سارت ەتە تۇسكەندە كىمنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەرسىڭ» دەپ، كۇنى بۇرىن ناساتتانا باستاعان ەحلاستىڭ ويىنان شىقپادى. جانشانىڭ ۇكىمى بۇلار ويلاماعان ۇكىم بولدى.

ءوزىنىڭ جۇپ-جۇمساق داۋسىمەن اقىرىنداپ قانا سالەم بەرىپ كىرگەن قالەنگە وتىرعان ءتورت ۇلىقتىڭ تورتەۋى دە بىردەن قارادى. اڭداعان ادامعا بۇلاردىڭ ۇشەۋى ءبىرى تىكەندى، ءبىرى ىزالى، ءبىرى كەكەسىندى كوزبەن اتىپ جىبەرگەندەي قادالعان ەدى، ال، جانشا قاناتىنىڭ استىنا العان قامقورشى جانداي قالەنگە ءبىر بەلگىسىز جۇمساق شىراي كورسەتتى.

ۋچيتەل تەرەزەسى تەڭ ادامداي ىلگەرى جۇرۋگە دە، بوساعادا تۇرىپ قالۋعا دا ىڭعايسىز كورىپ، (وتىرا كەتۋگە كەلىسى جوق) ءسال داعدارىپ قالدى. ءبىراق ول وتىرعانداردىڭ نازارىن باسقاعا اۋدارۋ ءۇشىن:

— ءسىز ءجۇرىڭىز، ىلگەرى ءوتىڭىز! — دەپ ارت جاعىنداعى قارجاۋوۆقا جول بەرگەن بولدى.

ارباعا تەزدەتىپ مىنگىزىپ: «باس اياعىڭدى! حانعا سالەم بەرۋگە باراسىڭ. كەرە قارىس انا ماڭدايىڭنان سيپاۋ ءۇشىن شاقىرتىپ جاتىر. سەندەي ساراناۋ ۋچيتەلدەر ەل بۇلدىرۋگە كەرەك!» دەپ، كەكەتىپ قارجاۋوۆ ونى گاۋپتۆاحتادان ءۋالايات ۇيىنە ون مينۋتتىڭ ىشىندە جەتكىزگەن؛ ءبىراق ءوزى قالەن قاشىپ كەتەتىندەي كوزىن الماي، وكشەلەي ءجۇرىپ، ىلە كىرگەن.

— پارمەنىڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر! كوپتىلەۋوۆتى الىپ كەلدىم، — دەدى قارجاۋوۆ.

ول قۇلاق قاعىپ تاعىزىم ەتىپ، تاعى دا تىك تۇرىپ جانشاعا قاراپ شانشىلا قالدى.

— ءيا، ۋچيتەل، بەرەگىرەك كەلىڭىز، — دەدى جانشا ءزارسىز شىرايمەن.

ءسويتتى دە ول قالەنگە وتىرۋعا ورىندىق كورسەتتى. باسقالارى ىلكى سۋىق جۇزبەن ونى بەينە ءبىر قۇربانعا شالاتىن قوشقارداي ءارى مىنەپ، ءارى سىناپ قاراپ جاتتى.

ھارون تورەگە: «جانشا مىرزانىڭ الدىنا جۇگىنەلىك، الىپ بارىڭىز!» دەپ تالاپ قويعانمەن بۇل تىلەگى ورىندالا قويادى دەپ ويلاعان جوق ەدى. ال ءجۇرىسى اسىر-تاسىر، مىنەزى شالكەس، بەتىنەن ءزارى شىعىپ تۇرعان قارجاۋوۆتىڭ:

«حانعا سالەم بەرۋگە باراسىڭ!..» دەگەن كەكەسىنىن ول ەلەگەن جوق-تى. ءقازىر سول «مىقتى جانشانىڭ» الدىنا كەلىپ قالدى. جانشانىڭ ءوزى... قالەن جانشانى مۇنان ءبىراز جىل بۇرىن كورگەن بولاتىن. وعان كوپ ۋاقىت ءوتتى. وسى جىمپيتىنىڭ التى كلاستىق ورىس-كيرگيز مەكتەبىندە ساباق بەرىپ جۇرگەن كەز. ساباق ءۇستى. وقۋشىلاردىڭ زەرەكتىگىن بايقاۋ ءۇشىن بولۋ كەرەك، ايتپەسە جانشانىڭ اعارتۋ جۇمىسىنا بايلانىسى جوق. تاقتا الدىنا شىققان شاكىرت كىم ەدى... وسى حاكىم ەمەس پە ەدى سول! «ارتەل كرەپكا اتامانوم، ا اتامان موگۋچ تولكو پري ارتەلي»، — دەپ جازدىردى. ونان سوڭعى سويلەمى: «بەدا ۆ توم، چتو كيرگيز كايساسكيي نارود ستراشنو تەمەن ي وتستال وت درۋگيح نا سەلىە ۆەكا». سول ۇزىن قارا سۇر جانشا. اعارتار ما سول ارتتا قالعان نادان ەلىن؟!.. مەنەن ءقازىر جاۋاپ الماقشى. «ستراشنو وتستالي، نو نادەەمسيا نا درۋگيە» دەرمىن مىرزاعا!.. اناۋ اتاقتى دوكتور حالەل بولۋى كەرەك. سۇراڭىز، مىرزالار. مەنىڭ دە ايتارىم از ەمەس! — دەپ ويلاپ، قالەن ادەتىنشە قولىن يەگىنىڭ ءسۇيىر ۇشىنا قاراي جۇگىرتتى.

— الەۋمەت جۇمىسىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن ءسىزدى وسى كەزگە دەيىن شاقىرا الماعانىمىز اسا وكىنىشتى دەپ بىلەمىن، كوپتىلەۋوۆ مىرزا. ءبىراق مۇنىڭ دا سەبەبى بار: باسقۇر مەن باۋىن، ءشيى مەن ءتۇس كيىزىن دايىنداپ ۇلگەرمەي، شاڭىراعىن عانا كوتەرگەن وتاۋ سياقتى جاس اۆتونوميانىڭ جابدىعى كەڭ وتىرىپ كەڭەسۋگە مۇرشا بەرمەي جاتىر. قولىنان ءىس كەلەتىن، حالىقتىڭ قامىن جەيتىن وقىعان جىگىتتەرىمىزدىڭ سانىن دا الىپ بولعانىمىز جوق. مىنا ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىزدى دە عايىپتان كورىپ قالىپ وتىرمىن، كەلىسسىز جاعدايعا كەزدەسىپ قالعانىڭىزدى ەستىپ قالىپ، الدىرىپ وتىرمىن. بۇل ءبىر رەتتەن وتە وكىنىشتى جاي، ءبىر رەتتەن قۇداي كەزدەستىرگەندەي، نيەتكە قاراي تابىسقاندىق. ءسىز سياقتى ءبىز كورمەگەن، ءبىز اتىن ەستىمەگەن ەلدە ءالى دە تالاي ارداگەر اقىلدى ازاماتتارىمىز كوپ. سول سىزدەر مەن بىزدەر باسىمىزدى تۇتاس قوسىپ، ءبىر جەڭنەن قول شىعارساق، مىناۋ ساميان سارى دالادا ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن ەبەلەكتەي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتى ەل ەتە الامىز، سونىڭ وزىنە لايىق مەملەكەتىن قۇرا الامىز. بۇل ءۇشىن پاراساتتى وي مەن كۇردەلى ءىس ىستەلۋى كەرەك. الدىمەن بىرلىك كەرەك. قازاق اتاۋلىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ كەرەك، انەستەن وربىگەن الاش بالاسىنىڭ الاسى مەن قۇلاسى جوق. ءسىز مىنا اياعىن اڭداماي باسقان اڭعىرت جىگىتتەردىڭ باسسىزدىعى مەن وكىنىشتى قىلىقتارىن كەشىرەرسىز، — دەدى جانشا قالەنگە. سونسوڭ قارجاۋوۆقا بۇرىلىپ قاتاڭ ۇنمەن: — كوپتىلەۋوۆ سياقتى اياۋلى اعالارىڭنان اقىل سۇراۋدىڭ ورنىنا ونى الاياق بۇزىقتارمەن قوسا كىرىپتارلىققا ۇشىراتقاندارىڭ ءۇشىن اياعىنا جىعىلىپ كەشىرىم سۇرا. اتاڭنىڭ ءادىل جولى — ايىبىنا استىڭداعى اتىڭدى مىنگىز! — دەدى ول.

قارجاۋوۆ شوشىپ كەتتى: شىن ايتا ما، الدە سىناپ تۇر ما دەگەندەي، ول جانشانىڭ بەتىنە قادالا قاراپ ەدى، ادۆوكاتتىڭ سۇستى ءجۇزىنىڭ سۇرلانا تۇسكەنىن جانە ونىڭ قاباعىنىڭ ۇستىندە قاتۋلىق پايدا بولا قالعانىن كوردى دە:

— شورەڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر... ءبىراق مەن ەمەس، بۇل كىسىنى تۇتقىنداعان. الگى انا ابىلايەۆ ەدى، — دەي بەرىپ ەدى، جانشا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:

— قارسى جاۋاپ قايىرىپ، سولدات ءامىردى ەكى ەتپەس بولار. سەن قازاق ءۋالاياتىنىڭ سولداتىسىڭ، — دەپ جەكىرىپ قالدى دا، ورنىنان تۇرەگەلدى.

وفيسەرلەردىڭ ىشىندە جاقىن بولعانمەن وتە قاتتى سەسكەنەتىن جانە وزگەشە قۇرمەتتەيتىن قارجاۋوۆ جانشانىڭ ىزعارلى بەتىن كورىپ، ءامىرىن ەكى ەتكەندەي بولىپ قالدى.

ول جالما-جان قاسىنداعى قالەننىڭ الدىنا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا:

— كەشىرىڭىز، ۋچيتەل. قاتەلىك بىزدەن، عاپۋلىق سىزدەن. ات-شاپان ايىپ مويىندا، — دەپ باسىن ءيدى. بۇل كۇتپەگەن جەردەن ءىستىڭ بۇلاي ءساتتى شەشىلە قالۋىن قالەن ابدەن ويلاپ، تالداپ ۇلگىرمەدى. ول ءۇنى ۇياڭ، ماعىناسى ۇزىنسونار جانشا ءسوزىنىڭ ۇشىنا جەتكەنشە ءوز ايتارىن عانا — قارسى جاۋابىن عانا تۇيىندەپ تۇرعان. جۇرتتىڭ حان دارەجەسىندە كوتەرىپ جۇرگەن جۇيرىگىنىڭ بۇگىن عاپۋ ءوتىنىپ بوساتاتىنىن ول ويلاعان دا جوق-تى. عاجاپ وزگەرىس! اسىرەسە كەشەگى ايباتتى ھاروننىڭ بۇگىن بۇل قويدان قوڭىر بولىپ، مىنا ۇر دا جىق وفيسەردىڭ ءقازىر ەندى الدىنا باس ءيىپ تۇرعانى اقكوڭىل ۋچيتەلگە قۇدىرەتتىڭ ىسىندەي كورىندى. ول ءتىپتى قارجاۋوۆتى اياپ كەتتى. «سورلى قازاق جىگىتتەرى بىلمەي وتقا دا تۇسەدى. ءسابي سياقتى. شاپ دەسە شابادى. تۇسىنسە — اياعىڭا جىعىلادى» دەپ ويلادى.

— راحمەت! — دەدى قالەن نە دەرىن بىلمەي.

بۇل العىس جانشاعا ما، ايىپتى بولىپ قالعان قارجاۋوۆقا ما، — الدە ەكەۋىنە دە ارنالعان العىس پا، — ونى ۋچيتەل ارناپ، مەڭزەپ جاتپادى، ايتەۋىر ورنى كەلگەن ءسوز اۋىزدان وزىنەن ءوزى شىعىپ كەتتى. قارجاۋوۆ ءبىراق مۇنى وزىنە ارناپ ايتىلعان ءتاڭىر جارىلعاسىن دەدى بىلەم، ريزالىق پىشىنمەن قالەنگە ءبىر قاراپ الىپ، جانشاعا:

— ارتىق سوزگە عاپۋ ەتىڭىز. بۇيرىعىڭىزدى ورىنداپ، ۋچيتەلدى اتتاندىرۋعا رۇحسات ەتسەڭىز، تاقسىر، — دەپ تاعىزىممەن قۇلاق قاقتى.

— بارىڭىز، — دەدى دە، قالەنگە بۇرىلىپ: — ۋچيتەل، كورگەنشە قوش بولىڭىز! — دەدى.

قالەن وتىرعاندارعا سىپايى تۇردە باسىن ءيىپ قوشتاستى دا، ەندى الدىنا تۇسكەن قارجاۋوۆتىڭ سوڭىنان ىلەسە شىقتى.

اڭگىمەنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر دە لەبىز قاتپاعان، ءبىراق سالقىن جۇزبەن قوزعالماي، سول باياعى ارقاسى بيىك جۇمساق ورىندىقتا شىنتاقتاي سۇيەنگەن كۇيى تىك شانشىلىپ وتىرعان حالەلدىڭ بەتىنە ەحلاس كوزىلدىرىكتىڭ استىنان اقىرىنداپ قاراپ قويدى. ول ءبىراق قارا ساقالدى جاس ورتاسىنا جەتكەن دوكتوردىڭ اشاڭ، قاراتورى جۇزىنەن بۇل ءىستى ءجا قوستاعان، ءجا قوستاماعان نىشان تاپپادى. «بۇل ەكەۋىنىڭ قالەن جونىندە مەنەن بۇرىن ويلاسىپ العانى ما؟ قالاي-قالاي بولىپ كەتتى. ءجۇنىستى دە وسىنداي قوشەمەتپەن قارسىلاي ما؟ بۇل قانداي ساياسات؟! جوق، حالەكەڭ تۇسىندىرىڭكىرەپ ايتۋ كەرەك»، — دەپ ويلادى ەحلاس.

— ءقادىرلى، حالەكە، ارداقتى جانشا-اعاي. ەرتەڭ ءبىزدىڭ اۋىلعا بارىپ قايتساق. قارت سىزدەردى «قوناققا الىپ كەل» دەپ ماعان تاپسىرعان ەكەن، كۇتىپ وتىرعان كورىنەدى. جانە ساياحاتتاپ شالقار كولىنەن قۇس اتساق، كوڭىل كوتەرسەك دەپ ويلايمىن، — دەدى ەحلاس ەكى باسشىعا ادەپپەن باس نە سويلەپ.

— قانشا جەر؟ — دەدى جانشا، جۇلىپ العانداي.

— جاقىن. جاڭا ماشينامەن ساعات جارىم عانا ۋاقىت كەرەك. — بارامىز، حالەكە. قۇس اتامىز. ەل قاريالارىنا سالەم بەرەمىز.

حالەل قاباعىن تۇيە قارادى دا، ءبىراق ۇندەمەدى. جانشا ونىڭ كوڭىل-كۇيىنە كوز سالمادى، تەك قانا: «ەل قاريالارىنىڭ نازارىن اۋدارۋعا بۇل ىزدەگەندە سۇراعان ساياحات بولدى» دەپ ويلادى.

ءتورتىنشى تاراۋ

1

اركىمنىڭ ءوز مۇڭى وزىنە جەتكىلىكتى... ءشوبى سارى تەڭبىلدەنگەن دالانى قۋىرىپ تۇرعان كۇن ونان ءارى سارعايتا باستاعان. كوز تارتار كوگەرىس شىدەرتى سالاسى عانا. سالانىڭ بويىنداعى ءبىر سىدىرىم بۇلان اعاشى سول اينالا قۇلازىعان دالادا بەينە ءبىر قۇلا جىلقىنىڭ قوڭىر جالىنداي بوپ كورىنەدى.

امانقۇل شىدەرتىگە كۇن ۇياسىنا سۇڭگىپ بارا جاتقان شاقتا جەتتى. بۇل شىدەرتى وزەنى دەگەن ۇلكەن جىلعاداي عانا، سوندا دا ونىڭ كوك شالعىندى، ىزاتتى بويى اڭىزاق قىردىڭ بەتىنە وقتىن-وقتىن سامال جىبەرىپ، قىرىسقان ءجۇزىن جەلپىپ تۇرعان سياقتى. امانقۇل سول راحات سامالعا شەكپەنىنىڭ ومىراۋىن اشىپ جىبەرىپ، جالاڭاش كەۋدەسىن توسا قويدى. بوركىن الىپ، شاشسىز كوك قۇيقا باسىنىڭ تەرىن كەپتىردى. ءوزى دە سالقىن سۋسىندى قانا سىمىرگەندەي سەرگىپ كەتتى.

اتتى ول ەندى بۇلكىل اياڭنان بوكەن جەلىسكە سالدى. اۋىلعا جاقىنداعاندا ونىڭ بىلدىرمەي تەبىنە ءتۇسىپ، تىزگىنىن قىسا باستايتىن ادەتى بار-دى، ءقازىر دە سول سىدىرتىپ كەلىپ قىدىڭداتىپ اياڭداۋ نيەتىنە كىرىستى. ءبىراق ونىڭ الدىندا اۋىل جوق، كوگەرىسى مول، ءشوبى قالىڭ، وننان استام كولەڭكەلى اعاشتارى بار كىشى سارىالجىنداعى ەحلاستىڭ جالعىز ءۇيى عانا تۇر. كوكتەمدەگى بوياۋى كەتپەگەن جاپ-جاسىل ويپاتتىڭ ىشىندە قۋقىل ىستىڭ دالادان بەتىن كولكەشتەپ جاسىرىنىپ تۇرعان، سالقىن سايادا تۇندىگىن كۇن دە شالماعان اق ءۇيدى كورگەندە امانقۇل:

— شىركىن، مىناۋ ۇجماق ەكەن! — دەدى.

اق وردانىڭ توڭىرەگىندە دە، قاسىنداعى جىلاننىڭ جۇمىرتقاسىنداي اق بوزعىلت قوستىڭ ماڭىندا دا ءتىرى جان جوق. ءۇيدىڭ سىرت جاعىنداعى ات بايلايتىن باعاناعا بيەسىن بايلاي سالدى دا، ول اياعىن اسىعا باسىپ ۇيگە اياڭدادى.

ەحلاستىڭ ايەلى جۇگىرىپ جۇرگەن بالاسىن جۋىندىرىپ جاتىر ەكەن. ۇيگە ەكپىندەپ كىرىپ:

— اق جەڭەشە، دەنىڭ ساۋ ما؟ ەحلاس اعام امان با؟ امان-ەسەن تۇراسىڭدار ما؟ نارتاي ءوستى مە؟ — دەدى امانقۇل.

ەركىن سويلەپ، اماندىقتى شۇبىرتا سۇراعان امانقۇلعا ايەل كوزىنىڭ قىرىمەن ءبىر قارادى دا، قاتاڭ ۇنمەن:

— سكۋچنو! — دەدى، داۋسى وتە اقىرىن شىقتى، ىشتەن بىلدىرمەي كۇرسىنگەندەي بولدى.

قىزدىڭ اسا سۇلۋلىعى امانقۇلعا قاتتى اسەر ەتكەن جوق. ول باسىندا «ورىس پا» دەپ بىرەر رەت مۇكاراماعا قاراپ الدى دا، سوڭىنان شىعىپ بارا جاتقاندا عانا ەحلاستىڭ قازاقشا سويلەگەنىنەن: «ە، تاتار ەكەن عوي»، — دەدى. «ارعىماقتاي... و، بيشارا جامال! قازاقتىڭ قارا ءدۇرسىن كەلىنشەگى. اۋزىڭ اڭقيىپ قالادى عوي ءبىر كۇنى سەنىڭ. مىنا بيكەشتى ىقاڭ... دەپ ويلادى امانقۇل جامالعا جانى اشىپ. ونىڭ جامالعا سونشاما نەگە جاقتاسقانىن، ىشتەي ەحلاستى دالەلسىز ايىپتاعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەدى، ءبىراق كەيدە ادامنىڭ ىشكى سىرىن جۇزىنە ءبىر قاراعاننان دا سەزىپ قالاتىن ءبىر عاجاپ كەزەڭدەر دە بولادى.

ەحلاس امانقۇلدى ەرتىپ بالنەستىڭ اۋلاسىنان الىپ شىقتى دا، وڭاشالاپ ەلدەگى بولعان اڭگىمە-جايتتى قالدىرماي سۇرادى. ءسويتتى دە ول امانقۇلعا ەشبىر جاۋاپ قايىرماستان:

— ۇيگە بارا بەر. مەن كەشكە قاراي ورالارمىن، — دەدى. ول ات-ارباسىنا ءمىنىپ ھارون سۇلتاننىڭ كەڭسەسىنە كەلىپ ۇزاق وتىرىپ قالدى.

كۇن ەكىندىگە تايالىپ قالعاندا عانا ەحلاس شىدەرتىنىڭ بويىنداعى اق قوستى، ۇلكەن اق وتاۋىنا كەلىپ جەتتى. ونىڭ جۇزىندە الدەنەگە رەنجىگەن ءپىشىن بار ەدى. ول ءپىشىن سۋىت جۇرىسپەن كەلىپ وتىرعان اعاسى نۇرىشتى كورگەندە ۇرەيلى سەزىمگە اينالىپ كەتتى.

— شۇكىر! — دەدى.

ول ەلدەن كەلگەن جىگىتتەن اتاسى مەن ەنەسىنىڭ، قايناعالارى مەن ابىسىندارىنىڭ اماندىعىن سۇرامادى، امانقۇلدىڭ شۇبىرتا ەسەن-ساۋ سۇراسۋىنا جەكەلەپ جاۋاپ تا قايىرمادى. سول جۋىندىرىپ جاتقان بالاسىنىڭ بەتى-قولىن، اياعىن جەز شىلاپشىنعا سالىپ سابىنداپ جۋىپ بولىپ، الاقانىندا قورازدىڭ سۋرەتى بار قىزىل جيەكتى قازان سۇلگىسىمەن ءسۇرتىپ، تازا كويلەك كيگىزىپ، قازان جاقتاعى ۇلكەن بولسكەي كروۆاتتىڭ ۇستىنە وتىرعىزدى.

جاسى تورتكە جاڭا عانا شىقسا دا بالا وتە بويشاڭ — بيىك كروۆاتتان سالبىراتقان اياقتارى جەرگە شاققا تيمەي تۇر. جانە ونىڭ ماڭدايى دا كەرە قارىس، سوپاڭ بەت، جاعى ۇپ-ۇزىن. كولدەنەڭ كىسىگە ەرەسەك بالانىڭ بەتى سياقتى، قاراۋعا ەلىبى ءىرى.

— نارتاي، ۇلكەن بولىپ كەتىپسىڭ عوي. وي، جىگىتىم، ەحلاس اعامنان اۋماعانسىڭ، — دەدى امانقۇل وعان شىن تاڭ قالىپ. ونىڭ ويىندا بالانى سىلتاۋ قىلىپ، جامالدى سوزگە تارتۋ نيەتى دە بولدى.

— كەلمەي جاتىپ نەگە سۋىلدايسىڭ؟ بالانىڭ كىمگە تارتقانىندا سەنىڭ قانداي جۇمىسىڭ بولىپ قالدى؟ بۇل ەحلاستىڭ بالاسى ەمەس. ايتا بار انا بارقىنىڭا، نارجان مىنا ءوزىمنىڭ بالام. بارقىننىڭ بىرەۋىنىڭ دە جۇمىسى جوق مۇندا، — دەدى ايەل بىردەن تويتارىپ.

امانقۇل نە دەرىن بىلمەي داعدارىپ قالدى. توسەك ۇستىندەگى نارجان وعان ءبىر قاراپ، شەشەسىنە ءبىر قاراپ:

— سۋىلداما! — دەپ امانقۇلعا قاباعىن ءتۇيدى. بالا بۇل ەلدەن كەلگەن «تانىس» جىلقىشىعا شەشەسىنىڭ قاتۋ ۇنمەن جاراتپاي سويلەگەنىن جاقسى سەزدى.

— ءماسساعان! مۇقىم، اق جەڭەشە، ماعان رەنجىگەندەي...

امانقۇل ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ، ساقتانا باستادى. ايەل ۇندەمەدى. ەكەۋى ءتىل قاتىسپاي ءبىراز وتىردى دا، اناسى بالانى توسەككە جاتقىزىپ، شەشىنبەستەن ءبىر قىرىنداپ قاسىنا ءوزى دە قيسايدى. نارجان اناسىنىڭ باسىنا تارتقان اق جىبەك شارقاتىن ىسىرىپ ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، جۇباتقانداي، بەتىن، قاسىن سيپالاپ موينىنان قۇشاقتادى.

...تىك مىنەزدەۋ بولعانمەن جامال بۇرىن مۇنداي ەمەس ەدى عوي. مىناعان ءبىر نارسە بولعان. اشىق سويلەسىپ، كەزى كەلگەندە ازىلدەسۋدەن دە قاشپايتىن. ءقازىر عاجاپ، مۇقىم، وزگە ايەل سياقتى. ءسوزىنىڭ كەسىرىن قارا: «بارقىننىڭ بىرەۋىنىڭ دە جۇمىسى جوق مۇندا»، — دەدى، تاپ بۇگىن بالاسىن بارقىن تارتىپ الىپ جاتقانداي! ءزىلى بار ءسوز. بۇلىك ءسوز! ايەلدىڭ ايتار ءسوزى ەمەس. اسىرەسە وقىعان ۇلكەن اكىم ادام ەحلاستىڭ ايەلى... قالاي-قالاي سويلەيدى! «ەحلاستىڭ بالاسى ەمەس» دەيدى، ءىمم! بۇل ءسوزىڭدى شۇعىل ەستىسە؟ ءبىراق، شۇعىلدان مۇنىڭ تۇقىمى دا كەم تۇسپەس! دىعالدار عوي يتتەر بىرىنە-بىرى جەلكەسىن كۇدىرەيتىپ جاتاتىن. ءىمم... قىزىق...

امانقۇل ايەلگە بايقاتپاي باسىن شايقاپ، كوزىنىڭ استىمەن ءبىر ءسات قاراپ وتىردى دا، ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.

ەحلاستىڭ ايەلى جامال سۇلۋ بولماعانمەن، سۇيكىمدى عانا، ءقازىر جاسى جيىرما ۇشتەن جيىرما تورتكە اياق باسىپ، ناعىز تولىقسىعان، ورتا بويلى، قاراتورى كەلىنشەك ەدى. ەحلاس گيمنازيانى ءبىتىرىپ، پايتاحىت-پەتەربۋرعا وقۋعا جۇرەتىن جىلى شۇعىل بالاسىن جاس كەزىندە ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعىنا ۇيلەندىرىپ اتتاندىرعان. شۇعىلدان دا داۋلەتتى ادامنىڭ قىزى ون جەتى جاسار جامال ون ەكى تۇيەگە ارتقان جيھازى، قىسىراقتىڭ ءۇيىرى، ءبىر دوربا التىن، تاي-تۇياعى ارالاس ءبىر قولساندىق كۇمىسىمەن اتاقتى بۇركىتتىڭ شۇعىلىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان-دى. ون ەكى تۇيەگە ارتقان جۇكتىڭ باستىسى: التى قانات اق وردا ەدى. ونىڭ كەرەگەسىنىڭ كوزدەرى، كوك وتكىزگەن جەرلەرىن كۇمىس بۇركەنشىكپەن قاپتاعان، تاڭعىشتارى مەن ۋىقتىڭ اياڭ باۋلارى جىبەكتەن ىزىلعان-دى. سول ءۇي ءالى سول قالپىندا — كيىزى جىلدا جاڭارىپ، بيىل وسى جەردە تىگۋلى تۇر. وتاۋ بەس قانات، ءارى كەتسە التى قانات بولادى. ال، جامالدىڭ وتاۋى سەگىز قانات اق وردالاردان كەڭىرەك بولاتىن...

ءارى جاس، ءارى ەركە وسكەن باي قىزى جانە ونىڭ ۇستىنە اكەسىنىڭ بەرگەن مول ەنشىسىن الا كەلگەن جامال باسقا كەلىندەردەي شۇعىلدىڭ سيىرىن ساۋىپ، ءسۇتىن پىسىرگەن جوق. وتىن جاعىپ، كۇلىن دە شىعارعان جوق. ءبىرىنشى جىلى ەل اۋزىنا ەرتە ىلىككەن وقىمىستى كۇيەۋىمەن ىلكى ايلارىن بالقايماق ءومىردىڭ بەتىندە ءجۇزىپ وتكىزدى. مالجاندى بولعانمەن وكتەم اتا دا بەتكە ۇستار بالاسىنىڭ باي قالىڭدىعىن ءۇي شارۋاسىنا بەيىمدەي قويمادى. ءبىراق ەحلاسپەن بىرگە سوناۋ الىستاعى سيقىرلى، جۇمباق شاھارعا كەلىنىن جۇرگىزە المادى. ءومىر ءدامىن الىپ بولماعان جامال دا، الىسقا ساپار شەگۋدى تالاپ ەتپەدى. ول ايىرىلۋدىڭ اششى زارىن دا بىردەن تارتقان جوق. بايقاۋسىزدا كۇز بەن قىس ءوتتى دە، جاز وقۋدان ەحلاس كەلدى. الا جازداي قىزىق داۋرەن، ەن جايلاۋ، ويىن-ساۋىق، سايران-شاتتىقپەن كۇندەر بايقاۋسىز ءوتىپ جاتتى. ءبىراق سول كەلەسى كۇزدە ۇلكەن شاھارعا بىرگە جۇرۋگە قول سوزعان جامال ەكى قابات بولدى دا، اتا مەن ەنە، قاينى اعا مەن ابىسىن — ءبۇتىن اۋىل بولىپ رۇقسات ەتپەدى. كەلەسى جىلى نارجان دۇنيەگە كەلدى. اياققا تۇساۋ مىقتاپ ىلىكتى. جاس بالامەن پەتەربۋردا تۇرۋ، ۇزاق جول ءجۇرۋ — ورىندالاتىن ارمان بولماي شىقتى. سوندىقتان جامال جىل قۇسىنداي ەحلاستى تەك جازدىكۇنى عانا ەكى ايعا، ءارى كەتسە ءۇش ايعا عانا قولىنا قوندىراتىن بولدى. بۇل دا سابىر ەتەتىن، كونەتىن جايدى. «وقۋ ماڭگى ەمەس، ول ءبىر كۇنى بىتەدى دە، الداعى ايىرىلماس ءتاتتى ۇزاق ءومىر باستالادى، قىزىقتى داۋرەن جەتەدى، نارجان وسەدى، اۋىزبەن قۇس تىستەيتىن ەڭ باقىتتى، سالتاناتتى شاق كەلەدى...»

وسى ءۇمىت جامالعا مىزعىمايتىن ءارى تاباندى، ءارى جاقىن، ءارى بەرىك، ءارى قۇدىرەتتى، كۇشتى سۇيەنىش بولدى. ءبىراق كەيدە مۇڭايىپ، ساعىنىش جاسىن باسقالاردان تاسا جەردە بىلدىرمەي سىعىپ الاتىن؛ وڭاشا قوڭىر كەشتەردە ىڭىرسىپ سالعان انمەن عانا شەر تارقايتىن. مۇنداي كەز دە بوساعان ءتىندى شيراتاتىن، تەز ۇمىتتىراتىن ءۇمىت — شەكەسى توقپاقتاي ۇل! بەس جىلعا جۋىق ۇزاق ۋاقىت ۇمىتپەن ءوتتى!...

وزەكتى ورتەپ، ءىشتى مۇزداتىپ جىبەرەرلىك اششى كۇدىك جامالعا بىلتىر تاپ وسى كەزدە پايدا بولدى. ۇلكەن دوكتور بولىپ كەلگەن ەحلاس اۋىلعا سوقپاي جىمپيتىعا اسىپ كەتتى دە، ەكى-ۇش اي وتكەننەن كەيىن ورالدى. وندا دا «كەمپىر مەن شالعا سالەم بەرۋ ءۇشىن» ءۇش كۇنگە كەلدى. بۇرىن ىستىق قۇشاقتاپ، قىسىپ ءسۇيىپ، بالاشا ويناپ جۇرەتىن، «دوكتور بولىپ شىققان كۇنى بىرگە قالاعا الىپ كەتەمىن» دەيتىن ەحلاس بۇل ءۇش كۇندە بىرگە تۇرۋ جايدى «ءلام-ميم» دەمەدى. بۇرىنعى سىرلاسۋ، كۇلۋ، ويناۋ، الىستا ۇمىت قالعان سياقتى. كوشۋ جونىندە اعاسى اڭگىمە ەتكەن كەزدە: «ءقازىر قالت ەتۋگە مۇرشا جوق. ءۇي ءىشىن ويلاۋعا ءقازىر شاما كەلەر ەمەس.

بۇكىل ويازدىڭ دوكتورلىق جۇمىسى، بالنەستىڭ جۇمىسى، زەمستۆونىڭ جۇمىسى ءبىر وزىمدە. ونىڭ ۇستىنە تاعى دا اۆتونوميا ماسەلەسى بار. جاقىندا ورالعا بارامىن. ساراتوۆقا دا ءجۇرىپ كەتۋگە تۋرا كەلەدى» — دەگەن سوزدەر جاۋدى، تولىپ جاتقان مىندەتتەردى ساناۋعا ساۋساق جەتپەيتىن بولدى. بۇعان اعا دا، اكە دە ەشنارسە ايتا العان جوق-تى.

...تەك بيىل عانا تازا جەرگە ءۇي تىگىپ، قىمىز ءىشىپ ءبىر جاز ءۇي تاربيەسىن كورۋگە كوندى... سوندا دا ىستەپ جۇرگەن ءىسى مىناۋ.

ايەلدىڭ كەنەت وزگەرىپ كەتكەن مىنەزىن تۇسىنە الماي امانقۇل اتىنىڭ قاسىنا كەلدى. شىبىنسىز قوڭىر سالقىن جەردە تەرى دەگدىپ قالعان بيەنىڭ ەرىن الىپ جاقسىلاپ قاڭتارىپ سۋىتۋعا قويدى دا، ول جاتاتىن تەگىستەۋ جەر ىزدەدى. «قوستا قارت جىلقىشى قارىمساقتىڭ ايەلى بولۋ كەرەك، ءبىراق ءالى كۇنگە كوزگە تۇسكەن جوق. ول قايدا كەتتى ەكەن؟» دەپ ويلادى، ەردى باسقا جاستىڭ ەتە، جونانى توسەپ، بوستەكتى ونىڭ ۇستىنە جايىپ، جاتار ورىندى ىڭعايلاپ بولىپ، شەكپەنىن شەشىپ توسەكتىڭ ۇستىنە قويدى. «بۇل قالاي، بۇ قۇداي اتقان قاتىن ەڭ بولماسا قىمىز دا بەرمەي جاتقىزا ما؟ شىركىن، قارپىپ اسايتىن ءبىر شايناما بولسا! ەرتەڭگى قۋ شالاپتان باسقا تۇك ءنار تاتقان جوقپىن. جولداعى تۇسكەن ءۇيدىڭ قاتىنى دا ءبىر كورمەگىر ەكەن، كوزدەي توستاعانمەن جاس ساۋمالدان اۋىز تيگىزدى دە قويدى. ءىشىڭ شۇرقىلداپ تۇرعاندا كوزگە ۇيقى كەلە مە؟» دەپ ۋايىمدادى امانقۇل. ول بالكىم: «ۇيگە كىر، امانقۇل. تاماق ءىش! دەپ ايتار دەپ ۇمىتتەنىپ قاقىرىنىپ، ءسىڭبىرىنىپ، بىرنەشە رەت «بار ەكەنىن» اڭعارتىپ، تاماعىن دا كەنەپ قويدى. ءبىراز كۇتتى. اقىرىندا ۇيگە كىرىپ شىعۋدى ماقۇل تاپتى.

ەسىككە ءتونىپ كەلگەندە جامال وعان قارسى شىقتى. جول بەرگەن بولىپ امانقۇل كۇيبەلەكتەي باستاپ ەدى.

— كىرىپ تاماعىڭدى ءىش! — دەدى جامال سول ىلكى قاتال ۇنمەن.

ءسويتتى دە ءوزى وشاق باسىنا قاراي كەتتى.

امانقۇل قاتتى قۋانىپ كەتتى. جالما-جان ۇيگە باسىن سۇعا بەرگەندە ونىڭ كوزىنە الدىمەن تۇسكەن نارسە وڭ جاقتاعى تومەنىرەك توسەلگەن قارالا تەكەمەتتىڭ ۇستىندەگى پودنوس، ونىڭ ۇستىندەگى ۇلكەن ەكى ءتىلىم نان مەن سارى ماي سالعان اياق بولدى. ول قالاي وتىرىپ قالاي باستاۋدى ويلانا قويعان جوق، ۇلكەنىرەك كەسەكتى مايعا باتىرىپ جىبەرىپ، اۋىزدى تولتىرا-تولتىرا ەكى-ۇش رەت قارپىپ العاننان كەيىن جان-جاعىنا قارادى...

«شۇعىلدىڭ ۇيىندە ءوزىم ءوز بولىپ جىلقى باققاننان بەرى ءومىرى مۇنداي ۇلكەن كەسەك نان تيگەن جوق. ەڭ قۇداي ءيدى دەگەندە قاسىق باسىنداي قوس بەرەندىك نان مەن ءبىر الاقان ماي. ول دا جىل قۇسىنداي. كوبىنەسە اق ىرىمشىك پەن سارىسۋ عوي شايناما دەگەنىڭ: «جارايسىڭ، جامالىم! تۇرتيساڭ بايىڭا تۇرتي، مەنىڭ وندا ارالاسار كۇيىم شامالى، ماي مەن نانعا، قىمىزعا تويعىزساڭ بولدى... ءاي، بۇل قۇداي اتقان نەگە تۇرتيادى ەكەن؟ وسىلارعا نە جەتپەيدى ەكەن! بۇل قۇداي اتقان ەكى قولىن جىلى سۋعا مالىپ وتىرا بەرمەي مە. بيە ساۋاتىن، قىمىز پىسەتىن، وت جاعاتىن، تەزەك تەرەتىن، كىر جۋاتىن كىسى بار. باي — اناۋ. ءۇي — مىناۋ! بولسكەي كرەۋەت... ۇستىنە ءبىر جاتار ما ەدى ءوزىنىڭ! ءتوردىڭ الدى تولعان قىزىل الا كىلەم. تەكەمەت، شي كىلەم، باسقۇر، جىبەك ۋىق باۋ. شاڭ تيمەيتىن مىناۋ — اق وردا... بالا اناۋ، ماڭدايى كەرە قارىس بولىپ ۇيىقتاپ جاتقانى. ساراناۋ تۇقىم، مۇندار!» دەپ ويلايدى امانقۇل، نان مەن مايدى تاۋىسىپ، اياقتىڭ ءىشىن ايەل كەلگەنشە بىرەر رەت جالاپ تا ۇلگەرىپ.

جامال كىرىپ بىر-ەكى رەت ءپىce سالدى دا، يىندەپ تۇرعان سابانى بولماشى عانا قيسايتىپ ەدى، قىمىز ۇلكەن كەرسەندى «لىق» ەتىپ ەرنەكتەتىپ جىبەردى. «جارايسىڭ، جامالىم»، — دەدى ول تاعى دا ىشىنەن، كەرسەن قىمىزدى قوس قولداپ الىپ جاتىپ. نان مەن مايعا تويعان ادام قىمىزعا قانداي اڭساپ تۇرادى! كەرسەن اناۋ-مىناۋ توستاعاننىڭ ەكەۋ-ۇشەۋىنە تۇرارلىق بولسا دا، امانقۇل مىقتاپ ەكى سىمىرگەندە-اق توتەپ بەرىپ تاستادى. ازداپ شايقاپ قويىپ، قالعانىن ءىشتى...

— راحمەت، اق جەڭەشە! باي بول! بالالى بول! قوساعىڭمەن قوسا اگار... — دەپ زۋلاتىپ بارا جاتقاندا:

— بولدى، بولدى، سۋىلداما. سەنىڭ باتاڭسىز دا جەتىپ جاتىر، — دەدى ايەل زەكىپ.

امانقۇل جىم بولدى.

— ... انا تەكەمەتتى الىپ استىڭا جاي، دالاعا. باسىڭا ءما جاستىق. مىنا كورپەنى توسەن. انا ەحلاستىڭ شينەلىن جامىل... نەگە ەدىرەيە قالدىڭ ۇرىككەن تۇيەشە؟! شۇعىلدىڭ تۇقىمى وڭباعان دەپ، باسقا جۇرتتىڭ ءبارى سونداي عوي دەيسىڭ بە؟ جەتەدى مەنىڭ كورپەم مەن جاستىعىم مىرزاعا دا، جالشىعا دا! — دەدى جامال تاكاببار پىشىنمەن.

امانقۇل اۋىز اشپاستان تەكەمەت، كورپە-جاستىقتى قۇشاقتاپ، دالاعا شىقتى.

توقىم توسەپ، ەر جاستانباقشى بولعان امانقۇل قارا-الا تەكەمەتتى كەڭ ەتىپ جايىپ، جۇمساق كورپە، مامىق جاستىقتىڭ ۇستىنە كولبەي ءتۇستى؛ جاتىپ الىپ ول جان-جاققا كوز جىبەردى: ءۇيدىڭ قازان جاق بەتىندە ساۋكەلەدەي شوشايىپ وقشاۋىراق تىگىلگەن قوس تۇر؛ قوستان ءارى اعاشتىڭ تۇبىنە يىرگەن قوي جاتىر، ءىرى قارا مال جوق؛ قوتان توڭىرەگىندە ادام دا كورىنبەيدى: قوستىڭ شوشاق توبەسىنەن سارعىش تارتقان شامنىڭ ءالسىز جارىعى كورىنەدى. ەسىك الدىندا بىرەۋ قاراڭ ەتكەندەي بولدى دا، قوتان جاقتان دىبىس بەردى.

«ە، باسە، قوستا ادام بار ەكەن عوي. مىناۋ، داۋدە بولسا الپىسباي عوي، سولەكەت باسىپ قوي كۇزەتۋگە شىققان»، دەپ ويلادى امانقۇل قاراڭداعان ادام جاققا كوز تىگىپ. الپىسباي قويشىمەن ونىڭ سويلەسۋگە اۋسارى اۋىپ-اق كەتتى. ورنىنان كوتەرىلىڭكىرەي بەرىپ:

— الپىسباي، ءاۋ، الپىسباي! — دەدى ول اقىرىنداپ، ءبىراق قوس جانىنداعى ادام ەستىرلىك ەتىپ دىبىستادى. قاراڭداعان ادام، دىبىسقا قۇلاعىن تۇرە قالدى دا، ءۇي ارتىنا قاراي ەڭكەيە ءتۇسىپ، اتىن اتاپ شاقىرعان جاققا قاراي ءجۇردى.

— ءاي، باسسايشى اياعىڭدى، امانبىسىڭ؟ كەشكە قاراي سەنىڭ قاراڭ قاي جاققا باتىپ كەتتى؟ — دەدى امانقۇل، اياعىن اسىقپاي باسىپ جاقىنداعان قويشىعا.

قويشى امانقۇلعا سالەم بەرىپ امانداستى دا ۇستىنە شاڭ جۇعىپ قالاتىنداي، تەكەمەتتىڭ شەتىن قولىمەن سىپىرىپ تاستاپ، الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ وتىرا باستادى.

— ءيا، الپىسباي، قاي جاقتان شىقتىڭ؟ الدە ءبىر جەرگە بارىپ قايتتىڭ با؟ كەشتە سەن جوق ەدىڭ عوي، بار بولساڭ سولاقپانداي بولىپ كوزگە تۇسەر ەدىڭ. قارىمساق جىلقىدا ما؟ امان-ەسەن تۇرىپ جاتىرسىڭدار ما؟ قويشى قاراكولەڭكەدە ۇڭىلە قاراپ، وسى سەنبىسىڭ، سەن ەمەسپىسىڭ، دەگەن ادامشا، قولىن سوزىپ جامباستاپ جاتقان امانقۇلدىڭ يىعىنان قىستى.

— ەي، سەن نە قىپ ءجۇرسىڭ تۇندەلەتىپ؟ جاي ما؟ — دەپ سۇرادى قويشى امانقۇلدىڭ ۇشى-قيىرى جوق كوپ سۇراعىنا جاۋاپ قايىرماستان.

الپىسباي امانقۇلمەن جاسى شامالاس، دەنەسى ءىرى، امانقۇل ايتقانداي سولاقپانداي جىگىت ەدى. ءبىراق ونىڭ جايباسار، ەرىنشەك مىنەزىنە قاراپ شۇعىل قويشىلىقتان شىعارماي قويعان، — جۇمساۋعا ىڭعايلى، ىسكە شالىمدى، ەرىنبەيتىن، جۇمىستى كوپ ىستەيتىن جىلقىشىلار مەن جالشىلاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا جارامسىز دەپ تاپقان بولاتىن. سوندىقتان الپىسباي ەسەيىپ ەر جەتكەنشە قوي سوڭىندا قالىپ قويدى.

— جۇمىس بولىپ كەلدىم، سولداتتار ءمىنىپ كەتكەن اتتاردى ءوزىم تاۋىپ الىپ قايتپاسام، باسقانىڭ قولىنان كەلە مە! ال، الپىسباي، نە جاڭالىق بار؟ نە بولىپ جاتىر؟ ەحلاس اعام قايدا؟ ول ۇيىنە قونباي، قالادا قونىپ ءجۇر مە؟ جامال نەگە تۇرتيادى؟ كىمگە اشۋلانىپ تالاعى تارس ايىرىلىپ وتىر؟ سويلەسپەيدى، مۇقىم، اكەسىن مەن ولتىرگەندەي. سويلەسە كەلىپ سويلەيدى، مەنى جىلقى باقتىرۋعا ءبىر ءوزى جالداپ العانداي. سونسوڭ، الپىسباي، مەن ساعان ءبىر قىزىق ايتايىن: مىناۋ بايبىشەڭ اۋزىنا تۇسكەنىن سويلەپ، سۇمدىق سوزدەر ايتتى. مەن: «نارتاي، ءوسىپ قالىپسىڭ عوي. ەحلاس اعامنان اۋعان جوق، وي، جىگىت، قارا مۇنىڭ ۇلكەن بولعانىن!» دەپ ەدىم، «سەنىڭ نارتايدا نە جۇمىسىڭ بار؟ كىمگە تارتقانى ساعان نەگە كەرەك؟ بىلگىڭ كەلسە، بۇل ەحلاستىڭ بالاسى ەمەس. بارقىندارىڭا ايتا بار» دەپ كوكىپ وتىر. و نە دەگەنى؟ مۇنىسىن شۇعىل ەستىسە ءبىر شاتاق شىعارى ايدان دا انىق. نە جەتپەيدى، تۇلدانادى؟ و، توبا! — دەپ امانقۇل جاعاسىن ۇستادى.

الپىسباي جانتايا ءتۇستى. ول امانقۇلدىڭ ايتقان اتتارى جونىندە دە ەشتەمە سۇرامادى؛ ەلدىڭ امانشىلىعى مەن جامانشىلىعى دا ونى ونشا تەبىرەنتپەدى. ءبىراق «جامال نەگە تۇرتيادى!..» دەگەن سوزگە ول ەلەڭ ەتە قالدى. ايتارى ىشىنە سيماي، تىڭدايتىن تىڭداۋشىسى بولماي، امانقۇلدى قولىنا تۇسىرە الماي بوتەن ەلدىڭ ورتاسىندا جالعىزسىراپ قالعان قويشى اڭگىمەگە ورايلاسا كەتتى.

— ونىڭ ءمانىسى بار، — دەدى الپىسباي، دىبىسىن وتە اقىرىن شىعارىپ. — سەن «جامال نەگە تۇرتيادى» دەيسىڭ بە؟ ەحلاس اعاڭ توقال العالى جاتىر، اق جەڭگەڭ... اق جەڭەشە سوعان تۇرتيادى. بىرەۋ قاتىن الا الماي قايعىرادى، بىرەۋ قاتىن الدىڭ دەپ قايعىرادى. بەلگىلى عوي جاي، امانتاي. ۇلكەن اكىمدەرگە ءبىر قاتىن جەتە مە؟ ولار سەنىمەن مەن ەمەس قوي. بىزگە ءبىر-بىر قاتىن دا جەتەر ەدى. ءتىپتى بار عوي، شامالى جارىم-جارتى قاتىن دا جەتەر ەدى ماعان. ولارعا ءبىر قاتىن از. سەن قارا، بايبىشە مىناۋ ۇيدە، توقال — قالاداعى ۇيدە، ءتىپتى، ەحلاس سياقتى ادامدارعا ەلدە تاعى دا ءبىر قاتىن ۇستاۋعا دا بولادى. مالى جەتەدى قاتىن الۋعا. ەحلاس سەنىمەن مەن ەمەس. قالاداعى قاراعاي ۇيىنە مىقتى قاتىن كەرەك. وسى مەن، امانتاي، تاڭىم بار: شۇعىل قاجى نەگە توقال الماعان؟ الدە ءولىپ قالدى ما؟ انا ايتولىش كەمپىر الدىرمادى ما؟ قوي، شۇعىل وعان قاراماس. سونىڭ نەگە قوس قاتىن الماعانىنا ميىم جەتپەيدى... — دەدى الپىسباي تاڭدانىپ.

ول تاعى دا بىرنارسەلەردى ايتقانداي ىڭعاي كورسەتتى دە، شۇعىل جونىندە امانقۇل نە ايتار ەكەن دەپ جاۋابىن كۇتتى.

امانقۇل كۇلىپ جىبەردى.

— ءاي، شامالى، جارىم-جارتى قاتىن دا جەتەر ەدى دەيسىڭ بە؟ قالاي جارتى قاتىن جەتەدى؟ ءبىر قاتىندى ەكىگە ءبولىپ جارتىسىن الاسىڭ با، الدە بىرەۋمەن بىرلەسىپ ورتاقتاسىپ الاسىڭ با؟ ەگەر ەكەۋ ارا ءبىر قاتىن الاتىن بولساڭ سەن مەنىمەن بىرلەس. ساعان مەن قيانات قىلمايمىن، ۇپايىڭ كەتپەيدى، — دەپ امانقۇل سىقىلىقتاي قالدى.

— امانتاي، سەن تالكەك قىلما. مەن سوزگە شورقاقپىن، سەندەي سوزشەڭ ەمەسپىن. مەن: بىزگە شامالى قاتىن دا جارايدى دەگەنىم. تولىق ميلى بولماسا دا، اسا بي بولماسا دا. سونسوڭ ونشا كوركەم بولماسا دا. ەسى جارىم-جارتىلاپ بولسا دا دەيمىن. ايتەۋىر ەرتەڭدى-كەش سيىرىڭدى ساۋۋعا، شاي قايناتۋعا جاراسا بولادى. تەك ۇرىسقاق بولماسىن. سەن، امانتاي، قۇداي اتقان، بۇرىپ كەتەسىڭ ءسوزدى. كەلەكە قىلاسىڭ. دۇرىس.

— ويناپ ايتام، الپىسباي. سەنىمەن بىرىكتىرىپ قۇداي قاتىن العىزباسىن، مىنا كەر بۇقاداي كۇجبان سيقىڭمەن، مۇقىم، سەن ەكى قاتىنعا دا يە بولارسىڭ... جارايدى، ونى قوي. ەحلاس توقالدى قايدان الايىن دەپ جاتىر؟ كىمنىڭ قىزى؟ سۇلۋ ما؟ كوركى جامالدان قالاي؟ ءاي، باسە، ەندى ءتۇسىندىم. سول ەكەن عوي، جامالدىڭ «بارقىنىڭا ايتا بار» دەپ بالاعا داۋ سالىپ جاتقانى. بۇل كوكايىل مىقتى، توركىنىنە تارتىپ تا كەتۋگە بار. ءسوز ساپتاۋىن كوردىڭ بە، — «ەحلاستىڭ بالاسى ەمەس، نارتاي مەنىڭ بالام» دەپ. ءاي، باسە، ءبىر شاتاقتىڭ بارىن كىرىپ كەلگەننەن-اق سەزىپ ەدىم. ءوزى قارا سۇر كىسى، بەتى ونان بەتەر سۇرلانىپ كەتىپتى. وڭاي ساۋدا ەمەس، كۇندەس بولۋ. كۇندەستەردىڭ تالايىن كورىپ ءجۇرمىن... — دەدى امانقۇل.

— كىم قىزى دەپ، مەن قايدان بىلەيىن اكەسىنىڭ اتىن. وسالدى الا ما؟ ءوزى سياقتى دوكتىر دەپ كەلدى عوي، قارىمساق. قالادا كورىپتى. ەحلاس ەكەۋى ەحلاستىڭ ارباسىنا ءمىنىپ كەلە جاتىر دەيدى. قاتىن السا اعاڭ سەنىڭ الاتىن. بىزگە پايدا جوق. ماعان پايداسى جامال جەڭگەڭنىڭ قولى اشىلىپ كەتتى سوڭعى جۇمادا. كىرسەڭ بولدى — ءپىسىپ جىبەرىپ سابانى، كەرسەنمەن بەرەدى قىمىزدى. ناننىڭ جارتى تاباسىن تۇتاس ۇستاتادى. ماعان ەحلاستىڭ كونە كويلەگىن، مىنا شالبارىن (ول بۇتىنداعى شالبارعا قاراپ قويدى) بەردى. تارلاۋ. سوندا دا اسىل شەكپەننەن تىككەن. اتى ماۋىتى دەي مە، بىردەڭە دەپ ەدى، ۇمىتىپ قالدىم، — دەدى الپىسباي.

— ءىم-ىم، — دەدى امانقۇل سوزىپ سويلەپ. — راس جومارت بولعان. تۋرا جومارت بولعان. بايبىشەلىگىن بىلدىرە باستاعان. جاقسى توقال دەيسىڭ بە، ءاي؟ سۇلۋ عوي شاماسى! جامالدان دا سۇلۋ عوي ايتۋى. سەنىڭ ءسوزىڭنىڭ جانى بار، الپىسباي. شامالى قاتىن بولسا دا دەگەنىڭ ەمەس، جارتى قاتىن دەگەنىڭنىڭ ءوزى دۇرىس. سەن جۇماكەڭنىڭ قىزدارىنىڭ ايتقانىن ەستىدىڭ بە؟ جۇرتقا ماقال بولىپ كەتتى. اۋىلدا جىگىتتەر اۋزىنان تاستامايدى. جۇمەكەڭنىڭ ءتورت قىزى تەزەك تەرۋگە شىعىپتى. بويجەتكەن ۇلكەن اپالارى قاپتارىن ارقالاپ ارەگىرەككە ۇزاپ كەتسە كەرەك. اربادا قالعان ەكەۋىنىڭ كىشىسى ايتادى دەيدى: «بىزدەن وزگە جۇرتتىڭ قىزىنىڭ ءبارى ىرىستى؛ انا قۇلەكەڭنىڭ قىزدارىن كورمەيسىڭ بە، ۇلكەنىن ۇزاتقالى جاتىر، ەكىنشىسىنىڭ كۇيەۋى كەلىپ كەتتى، كىشىسىن ايتتىرۋعا جاۋشى كەلدى. جاقىندا ونىڭ كۇيەۋى دە قالىڭدىق ويناۋعا كەلەدى. كوزىمىز جاۋدىراپ جۇرگەنىمىز مىناۋ، كۇيەۋ دە جوق، جاۋشى دا جوق. وسىنداي شاقتا قۇدايدان قۇداي بولىپ، اسپاننان كۇيەۋ جاۋىپ، اپالارعا دارا-دارا، بىزدەرگە ەكەۋ ارا بىرەۋى تيسەيشى تىم بولماسا» دەپ. سول اپالارعا دارا-دارا، بىزدەرگە ەكەۋ ارا دەگەنىندەي، ءقازىر ەكەۋمىزگە ءبىر قۇدايدان قۇداي بولىپ...

امانقۇل ءسوزىن اياقتاپ ۇلگەرمەدى، ءۇي جاقتان:

— امانقۇل! — دەگەن جامالدىڭ داۋسى شىقتى.

— ويباي، ەستىپ قالعان ەكەن اڭگىمەنى، بۇلدىرەدى... — دەپ الپىسباي ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ەڭكەيە بۇگىلىپ، قوسقا قاراي قورباڭداي جۇگىردى.

— ءا، اق جەڭەشە، مەن مىندامىن. ءقازىر، — دەپ امانقۇل جالما-جان شەشىپ تاستاعان ەتىگىن كيە باستادى. سالدەن كەيىن ايەل داۋسى قايتادان شىقتى:

— جارايدى، جاتا بەر؟ قۇلاعىنىڭ ساعىن. قوي شەتىندە قانداي قورىلدار ەدىڭدەر. جاتا بەر! — دەدى، قاتال ۇنمەن. امانقۇل اڭ-تاڭ بولىپ يىعىن كوتەردى دە، قايتادان وتىردى. كيىپ العان ەتىگىن ول قايتا شەشپەدى، ءبىراق ۇيگە قاراي جۇرۋگە دە باتا المادى. «بۇل نە؟ نەگە شاقىردى؟ نەگە جاتا بەر دەپ زەكيدى؟..» اڭدىسىن اڭدىپ، ول قۇلاعىن توسىپ ءبىراز وتىردى دا، توسەگىنە قايتادان قيسايدى. بىرنەشە كۇننەن بەرى ەحلاسقا، ەحلاستىڭ تۇقىمىنا لاعىنات ايتىپ، ءۇنسىز بۋلىعىپ جۇرگەن ايەل بۇگىن ەحلاستىڭ قالادا قونعانىنا جارىلىپ كەتە جازداپ ەدى. ۇنەمى تۇيىققا كەپتەلىپ كەلگەن شىم شىتىرىق ويلار ءقازىر لىق ەتىپ ءبىر ءسات سىرتقا شىققانداي بولدى. ول امانقۇلدى تۇندە ەحلاستىڭ ارتىنان شاپتىرماقشى بولىپ، ورنىنان باسىن كوتەردى دە، شارت سىنعان تەرەكتەي جاستىققا قايتا قۇلادى. ول وزىنە ءوزى: «توقتا! توقتا!» دەدى. ەرىندەرى تاڭ ءاپپاق اتقانشا: «توقتا! توقتا» دەپ جىبىرلاپ جاتتى.

2

مۇكارامانىڭ جىمپيتىعا كەلگەننەن بەرگى كۇندەرى ماعىناسىز ءبىر بۋالدىر — الىستى كورمەيتىن، جاقىندى جاقسىلاپ اڭداي المايتىن تۇمان سياقتى ءوتىپ جاتتى. قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتاسىنداعى بۇل كىشكەنە قالاسىماقتىڭ كوشەلەرى دە قىزىق: كەلتە-كەلتە، جازىق، ەلسىز دالاعا قاراي شىعىپ جاتقان تۇتامداي ورامدار. جالعىز-اق كەڭ كوشەنىڭ بويى ۇزىن. مۇنىڭ ءبىر شەتى بوينيا جاق تۇكپىردەن باستالادى دا، سوناۋ ەكى كلاستىڭ ورىس-قىرعىز مەكتەبىنە قاراي سوزىلىپ كەتەدى. مەكتەپتەن ءارى ۇيەزدىك بالنەس. بالنەس ءبىر كوش جەر جانە جازعا سالىم اياق الىپ جۇرگىسىز جولى بالشىق. مونشا تۇبىندەگى قارا ءۋاليدىڭ ۇيىنەن بالنەسكە جەتكەنشە مۇكارامانىڭ ەكى بەتى البىراپ كەتەدى، ەتەگىن قولىمەن تۇرە، قارا باتەڭكەگە جابىسقان تومارداي قىزىل بالشىقتى اياعىن سىلكىپ جەڭىلتىپ، الدەنەشە رەت توقتاپ، كەيدە جول جيەگىندەگى شوپكە ءسۇرتىپ تازارتىپ الادى. بالنەستىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا قار سۋى ءيىرىلىپ قالعان، سول سۋعا اياق كيىمىن جۋىپ كىرەدى. ءارى ءاپپاق، ءارى جۇپ-جۇمساق سۇيرىكتەي ساۋساقتار جەل مەن سۋعا جارىلىپ، تەرىسى قوڭىرقاي تارتقان، بۇرىنعىدان اناعۇرلىم قاتقىل. ۇلبىرەگەن بەتى دە قاراقوشقىلدانا تۇسكەن. جاز شىققاننان كەيىن دە ءوڭى بۇرىنعى ءاپپاق قالپىنا كەلگەن جوق. شاڭ مەن توزاڭ، جەل مەن كۇن ونان ءارى توتىقتىردى. اقتيىن شولاق مانتو، دوڭگەلەك قارا بورىك كيىپ جۇرەتىن ورالدىڭ اق مۇكاراماسى قارا قوڭىر قىزعا اينالىپ كەتتى. سوندا دا سۇلۋ دەنە، اجارلى ءجۇز، حاكىمنىڭ جانىن قىتىقتايتىن تىك كىرپىكتى، ءمولدىر قارا كوزدەر ءالى سول قالپىندا، ءتىپتى بۇرىنعىدان دا قۇمارلى، بۇرىنعىدان دا ىستىق ءلاززات سەبەلەپ تۇرعانداي. ءبىراق مۇكارامانى تاپ ءقازىر حاكىم كورسە: الدىمەن ونىڭ باسقالار ەلەمەيتىن كوز الدىنداعى جۇقا كىربىكتى كورەر ەدى؛ ءبۇتىن وڭىندە: كوزدە دە، قاباقتا دا باسقاعا بىلىنبەيتىن قىز مۇڭىنىڭ نازىك ءىزى جاتقانىن بايقار ەدى...

بۇگىن دە مۇكاراما ءوزىنىڭ ۇزبەي كەلىپ جۇرەتىن ەكى اۋرۋىنىڭ جاراسىن قايتادان بايلاپ بەرىپ، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ دالاعا قاراپ تۇر. اۋرۋدىڭ بىرەۋى: سول جاق بىلەگىنە شيقان شىققان ەڭگەزەردەي قارا كىسى. مۇنان ءۇش كۇن بۇرىن ەحلاس دوكتور ونىڭ جاراسىن ءتىلىپ ەمدەگەن. ۋشىعىپ كەلساپتاي بولىپ كەتكەن بىلەك بۇگىن ازداپ ىسىگى قايتىپ قالىپتى.

— قاتتى بايلا، لوكتىر، ىسىگى تەز قايتسىن بۇرسۇگۇنى تەكەگە جۇرەمىن، — دەيدى قارا كىسى گۇرىلدەگەن داۋىسپەن قارا قۇستاي كوزىن جالتىلداتا قاراپ.

قارا كىسىنىڭ كەلبەتىندە دە قاراقۇستىڭ تۇرىندەي ءبىر ءارى وجار، ءارى شۇڭىرەيگەن سيىق بار. تۋرا قاراۋعا ادام سەسكەنەرلىك: ۇزىن بويلى، قارا سۇر، جاقتارى اتتىڭ جاعىنداي، مۇرىن ۇلكەن، كوز ۇياسى شۇڭعىل، قاباعى ىزعارلى؛ ءبىر قولىنىڭ ءوزى ءبىر قۇلاش دەرلىك، ال بارماعىنىڭ ۇلكەندىگى عاجاپ، جاراسىن تىلەردە قولىن كەرىپ ۇستاعان مۇكارامانىڭ ۋىسىنا سيمادى. ىلكى كورگەندە مۇكاراما وعان اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالدى دا، ەحلاس دوكتور جىميا كۇلىپ:

— زارقۇمدى وقىساڭىز، سونداعى حاقان باتىر وسى قۇنەكەڭ، — دەگەننەن كەيىن ازداپ ۇيرەنە باستادى. كەيىن ەكى رەت جاراسىن بايلاپ بەرگەننەن كەيىن شيقاندى اۋرۋعا كوز ۇيرەنىپ كەتتى. ءبىراق اۋرۋدىڭ ءاتى-جونىن دۇرىستاپ بىلگەن جوق، وزىنەن سۇراۋعا كەلىسى كەلمەدى. ءبىرىنشى كۇنى دوكتور: «قۇنەكە، قۇنەكە» دەپ اۋرۋعا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىپ، مۇقياتتاپ ەمدەپ: «ەرتەڭ دە كەلىڭىز. بالنەستە مەن بولماي قالسام، مىنا مۇكاراما بيكەش ەمدەيدى»، دەگەننەن كەيىن ەحلاس دوكتوردىڭ «تانىس، جاقىن ادامى عوي» دەپ ويلاعان-دى. سوندىقتان اۋرۋدىڭ اتىنىڭ كىم ەكەنىن دوكتوردان دا سۇراپ الماعان بولاتىن. «مۇمكىن قۇنەكە شىعار. قازاقتار شەتىنەن حەلەكە، قۇنەكە، ارەكە، جۇمەكە، سابەكە بولىپ كەلەدى عوي. تاتارلارشا جامالەتدين ازبي، كامالەتدين ازبي، سالىمگەرەي ازبي، دەمەيدى» دەپ ويلاپ قويعان.

2

تەرەزەگە سۇيەنىپ تۇرىپ، سول قاراقۇس كەلبەتتى «قۇنەكەنى» مۇكاراما ءقازىر كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. اۋزىنا كەلىپ قالعان ءبىر ءسوزدى وعان ايتىپ قالا جازداپ، ءبىراق ۇلكەن كىسىنىڭ كوز قاراسىنان سەسكەنىپ، ىركىلىپ قالدى. «كوزىندە ازىرەيىلدىڭ جان العىش سۇسى بار. ادام قورقارلىق... كىم ەكەن ءوزى؟ وقىعان دا جان ەمەس، باي دا بولماس، بي دە بولماس، مال باققان شارۋا دا سياقتى ەمەس. قازاق حالقىنىڭ ءوزى قىزىق، بىرىنە-بىرى ۇقسامايدى. ەحلاس ابزي... جوق ەحلاس دوكتور، ءبىرتۇرلى... مىناۋ قارا كىسى ءبىرتۇرلى. جاھانشا دا ءبىرتۇرلى. سوڭعى ەكەۋى بىرىنە-بىرى كوپ ۇقساس. ەكەۋى دە ۇزىن، ەكەۋى دە قارا سۇر، ەكەۋى دە مۇرىندى، ەكەۋىنىڭ دە داۋسى زور. ءبىراق جاھانشا وقىمىستى، ادەپتى، سوزگە ۇستا، ۇلكەن ۇلىق، كنيازدار سياقتى ادام. مىناۋ: دورەكى، باتىر، تۇيە ءجۇن شەكپەندى قارا قازاق. جۇدىرىعى شوقپارداي شىعار. جاس كۇنىمدە ءاني: قازاقتاردىڭ ارباسىنا سالىپ جىبەرەمىن، شاليت ەتپە، دەۋشى ەدى. سول قازاقتار مىنا وسى سياقتى ەكەن عوي. «مەنى ءسىز ورالعا الا كەتىڭىز، قالانى، ءۇيدى ساعىندىم، دەپ ايتپاعانىم قانداي جاقسى بولعان، ويتكەنى ول: «جارايدى، لوكتىر، ءجۇر!» دەسە نە ايتپاقشىمىن؟ ءبىر اربادا وتىرىپ، تۇرىنەن، قيمىلىنان جەتكەنشە مەنىڭ جۇرەگىم جارىلىپ ولەر ەدىم.

3

امانقۇل مۇنان بۇرىن دا جىمپيتىعا، كوكتەم شىعا كەلىپ كەتكەن-دى. سول ەحلاستىڭ وتاۋىن كوشىرىسىپ كەلگەن ساپاردا ول بالنەستى دە كورگەن. ءبۇل جولى ول ەحلاستىڭ اۋرۋ قارايتىن بولمەسىنە تۋرا كىرىپ كەلدى. ەشكىمگە ءجون دە سىلتەتكەن جوق جانە ەشكىمنەن رۇقسات تا سۇراپ جاتپادى. قاۋىرت ىسپەن ول سۋىت ءجۇرىپ، بولعان جايدى تەز جەتكىزۋگە اسىقتى.

ويلاماعان جەردەن كىرىپ كەلگەن امانقۇلدىڭ سالەمىن دە الماستان:

— نە بولىپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى ەحلاس.

ول امانقۇلدىڭ جاي كەلمەگەنىن جۇرىسىنەن دە، تۇرىنەن دە سەزىپ قالدى. ءوزىنىڭ دە ءوڭى قۋقىل تارتىپ كەتتى. «ءولىم-جىتىم بار ما؟.. الدە جامال جونىندە اڭگىمە تاراپ كەتىپ...» ونىڭ ەڭ قاۋىپتەنگەنى سوڭعى ايەلى جونىندەگى ماسەلەلەر ەدى. مىنەزسىز اكەسىنىڭ دە، بەدەلدى، داۋلەتتى اتاسىنىڭ دا مۇنىڭ دەگەنىنە كونبەيتىنىن ول ىشتەي سەزەتىن.

— ەحلاس اعا، الدىڭعى كۇنى ەلگە بارعان سالىقشىلار ءبىزدىڭ ساياقتى ۇستاپ الىپ، بار ءىلىپ الار اتتى قالدىرماي ءمىنىپ كەتتى. وسى جىمپيتىعا قالەندى ايداپ كەتكەندەر كورىنەدى. سونى قاجى تەز تاۋىپ بەرسىن دەپ مەنى جىبەردى. تابىسىمەن كەيىن الىپ قايت دەدى. جانە الگى جيىننان كەيىن ول دۇرلىگىپ، باس كوتەرىپ جاتىر... — دەدى امانقۇل لەكىتە سويلەپ.

ەحلاستىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.

— وي، اتتارىڭ بار بولسىن سەندەردىڭ، وسى سەندەردى-اق جاۋ شابادى دا جاتادى ەكەن، — دەدى ول قولىن سىلتەپ، اسا ماعىنا بەرمەگەن پىشىنمەن.

«ات ماسەلەسى جەڭىل. وعان اپتىعىپ-ۇپتىگەتىن ەشنارسە دە جوق. مۇندا اتتان گورى ىرىرەك ماعىنالى نارسەلەر دە بار»، دەپ ويلادى ول. ءسويتتى دە قاباعىن شىتىپ:

— ول تاعى قانداي جينالىس؟ ەل نەمەنەگە دۇرلىگەدى؟ — دەدى.

— ويباي، ەحلاس اعا، سۇراماڭىز. باقاڭدى اتىپ كەتىپتى وسىدان بارعان سولداتتار. قاسقا ايعىر ءولىپ، ءوزى حال ۇستىندە كورىنەدى. قالەن اعامدى ۇستاپ اكەتكەن... وڭاي جۇمىس ەمەس قوي. ءجۇنىس جىگىت جيناپ سول قالەن اعامدى بوساتىپ الماقشى بولىپ جاتىر... (امانقۇل ازداپ ءمۇدىرىپ قالدى دا، ويىن بۇكپەي ايتۋعا كىرىستى) جۇنىسەكەڭ بوساتام دەسە بوساتادى. انا جىلى بولىستى قۋعانداي، ەلدى تۇتاس كوتەرسە... ءقازىر دە كوپ جىگىت جينالىپ قالدى. سوكەت، قۇنداقتى مىلتىقپەن كوك نايزا كوتەرگەندەرگە كوز سۇرىنەرلىك. انا جىلعى قايدا، مۇنىڭ سيراعىنا دا كەلەر ەمەس. جولداعى توقسابا مەن قۇل، ولجاورىس پەن بۇكى قوسىلادى دەسەدى (بۇل جەردە ول سۇلەيمەننەن ەستىگەن بولجال اڭگىمەنى شىن ەتىپ ايتتى)... ايتىپ تۇرمىن عوي سوكەت. قاجى سىزگە قالاي دا اتتاردى...

— توقتا، توقتا!.. — دەدى ەحلاس امانقۇلعا.

امانقۇلدىڭ كەلگەن جۇمىسى اتتاردى تاۋىپ الىپ قايتۋ ەدى. ەلدىڭ ءدۇبىلىسىن ول كورمەگەن، تەك قانا ساعاداعى جىگىتتەردەن ەستىگەنىن «سولاي بولار» دەپ شامالاپ ەحلاسقا قوسىڭقىراپ ايتتى. ەحلاس نە ىستەرىن بىلمەي، جانە اڭگىمەنىڭ نەدەن باستالىپ، قالاي بولعانىن تۇسىنە الماي ساسىپ قالدى. كەڭ دۇنيەنى تارىلتىپ، اسپاندى الاقانداي، جەردى تەبىنگىدەي ەتىپ «ات الدى، جاۋ شاپتىلاپ» كەلگەن امانقۇلدان كەلىسسىز اڭگىمەنىڭ جاي-جاپسارىن تولىق سۇراپ بالنەستىڭ كابينەتىندە وتىرىپ تىڭداۋ لايىقسىز بولدى دا، ەحلاس مۇكاراماعا:

— مىنا جىگىت ءبىزدىڭ شالدىڭ جىلقىسىن قارايتىن بالا ەدى. شارۋانىڭ ارىزى تاۋسىلا ما، ماعان كەلگەن عوي... مەن بۇگىن قايتىپ ورالا الماسپىن بالنەسكە. جاڭادان اۋرۋ كەلسە، ەرتەڭ كەل دەرسىز، — دەپ بولمەدەن شىعا باستادى دا، ءبىر نارسەسىن ۇمىتىپ كەتكەن ادامشا كۇيبەلەكتەپ قايتا كىردى.

قىز دوكتورعا جاۋاپ قاتپاستان، جاقىنداي تۇسكەن ەحلاسقا ۇستەل ۇستىندە جاتقان كۇمىس پورتسيگاردى الىپ ۇسىنا بەردى. دوكتور قىزدىڭ ۇسىنعان قولىن پورتسيگارمەن قوسا ۇستاپ الىپ بەتىنە قادالا قاراپ ەدى، ءوزىنىڭ بەلگىلى ادەتىنشە مۇكاراما ۇزىن، تىك قارا كىرپىكتەرىن قاقپاستان الدەقايدا اسىرىپ كوزىن جوعارى تىكتى. ۇلبىرەگەن قۇدۋ تاماقتىڭ استى، ادەيى كورگەندەي، قىز جوعارى قاراعان سايىن كەرىلە ءتۇستى دە، سۇلۋ مۇرىننىڭ ۇشى بولار بولماس ەدىرەيە كوتەرىلىپ، جۇپ-جۇقا تاناۋى ءالسىز عانا قىبىر-قىبىر ەتتى. دوكتور تەز ەڭكەيىپ بالا بىلەكتى تومپاق قولدىڭ سىرتىنان ءسۇيىپ الدى دا، قىلمىس جاساعان ادامداي شاپشاڭداپ ەسىكتەن شىعا جونەلدى. قىز ورنىنان قوزعالعان دا جوق، يا قارسىلىق، يا سۇيسىنگەندىك ەشبىر شىراي سەزىم دە بىلدىرگەن جوق، تەك سول سۋرەت سياقتى تۇرعان كۇيى بىرنەشە سەكۋند قوزعالماي، كىرپىگىن دە قاقپاي تۇرىپ قالدى...

بەسىنشى تاراۋ

1

ورالدان حات كەلگەن سوڭ...

مۇكاراما بولنيسادان شىعىپ پاتەرىنە جەتكەنشە شاعىن جىمپيتىنىڭ ءبىراز حالقىن كۇندە كوز الدىنان وتكىزەتىن؛ ويتكەنى ونىڭ پاتەرى قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى وتەش دۇكەنىنىڭ ارت جاعىندا ەدى دە، ال بولنيسا ۇزىن كوشەنىڭ بىتكەن جەرىنەن ءارى سوناۋ شىعىس جاق بەتتە وقشاۋ — ەكى ارا ءبىر كوش جەر ەدى. ول جولداعى قىزىل مەكتەپتىڭ مۇعالىمدەرىن ۇزبەي كەزدەستىرەتىن؛ قالاعا كىرە بەرىستە كۇندە بەسىن نامازىنا اعىلعان تاتار شالدارى، ازانشى ساعيتتى، تولىپ جاتقان كۋپەستەر مەن دۇكەنشىلەردى بويلاي ساناپ وتەتىن. بۇلاردىڭ قالادا قايسىنىڭ جوعىن دا بىردەن تاباتىن. بۇلاردان وزگە سوڭعى كەزدە كوبىرەك جول كەسەتىن حان اسكەرى مەن وفيسەرلەرى... اسىرەسە وفيسەر ابىلايەۆ مۇكارامانى ادەيى كەزدەستىرۋگە شىققان ادامشا ۇلكەن كوشەمەن سىدىرتا جەلىپ كەلە جاتادى. ارتىندا ەكى اتقوسشىسى ون-ون بەس قادام جەردە، اڭشىنى جانامالاپ شاپقان تازىداي، تەكىرەكتەپ شاۋىپ كەلىپ، وفيسەر توقتاي قالعاندا، ولار دا كىلت توقتاپ، ءىن اۋزىنداعى سۋىرداي شانشىلا قالادى. ەڭ باستا ابىلايەۆ قىزدى توقتاتىپ، ەحلاس دوكتوردى سۇرادى. كەلەسى كۇنى مۇكاراماعا ول: «كوميسسياعا ەرتەڭ جىگىت اكەلەمىز» دەپ ءمالىم ەتتى. ءۇشىنشى كۇنى دە «ىسكەر ادام» ەكەنىن كورسەتىپ، كوميسسيانىڭ اكتىسىن ءسوز قىلدى. ونىڭ ارعى جاعىندا امانداسۋ ءۇشىن بۇرىلعانىن باياندايتىن بولدى. سول كۇندە الدىنان شىعا كەلەتىن ەرسى ءجۇرىستى وفيسەر ءۇش كۇننەن بەرى عايىپ بولدى. ونىڭ قالادا جوق ەكەنىن مۇكاراما بىردەن ءبىلدى: ءۇش كۇن ىشىندە كوزگە تۇسپەۋى — كامىل-اق ءبىر جاققا جول ءجۇرىپ كەتكەنى. قارا ءۋالي دە ءۇش كۇننەن بەرى قالادا جوق. قارا ءۋاليدىڭ جوق ەكەنى دە بەپ-بەلگىلى: دۇكەن جابىلار كەزدە ول ۋاقشىنىڭ الدىندا ماس بولىپ، بۇلاڭداپ تۇرىپ الاتىن. ال ماسكۇنەم جوق بولعانسىن، اينالا تىپ-تىنىش، مونشانىڭ الدى دا جىنىنان ايرىلعان باقسىداي جىم-جىرت — ءوزىن دە، وزگەنى دە ابىگەرگە سالاتىن ونىڭ بەرەكەسىز يەسى جول ءجۇرىپ كەتكەن-دى.

پاتەرىنە كەلە جاتىپ مۇكاراما وزىنەن ءوزى كۇلىپ جىبەردى. ەرەكشە كوزىنە تۇسەتىن بۇل ەكى ادامنىڭ جوقتىعى وعان وزگەشە — ورنى ۇڭىرەيىپ تۇرعانداي كورىندى. «ينتەرەسنو! — دەدى قىز قاقپاسىنىڭ الدىنا كەلگەندە وزىنە ءوزى. — ەرتەدەن كەشكە شەيىن كوشەدە وڭدى-سولدى جورتىپ جۇرەتىن وفيسەر ابىلايەۆ بولماعانسىن، بۇگىن ءبۇتىن بۇل كوشە ۇيقىدا جاتقان سياقتى تىپ-تىنىش. «ارتىقشىلىعىن» كورسەتىپ كۇندە الدىمنان وتەتىن ەدى، ەسەر... قارا ءۋالي ابي ورالعا كەتكەلى دۇكەنشىلەر قاتارى دا تارقاپ كەتكەن بازارداي. ەي، اللا، اركىمنىڭ ءوز ورنى بار».

الدىڭعى بولمەدە قارا ءۋالي شالقاسىنان ءتۇسىپ قورىلداپ جاتىر ەدى. ەدەندە جاتقان ءۋاليدىڭ ەسىكتى اشقاندا وزىنەن بۇرىن مۇكارامعا قورىلى ەستىلدى.

— مايسارا اپا، مەن تەك قاقپا الدىندا ابيدى ويلاپ تا ۇلگىرگەنىم سول بولىپ ەدى. قاشان قايتتى ورالدان؟ — دەدى كۇلىپ.

مۇكاراما ەسىكتەن ءارى اسپادى، ۋاليگە قاراپ تۇرىپ قالدى. قىزدى تاڭداندىرعان ءۋاليدىڭ قاپ-قارا بوپ تۇتەگەن بارجيعان سيىقسىز بەتى مەن ءۇيدى باسىنا كوتەرگەن ىشقىنعان قورىلى ەمەس، ونىڭ ءوز ورنىندا جاتقانى بولدى. ءۋالي تاپ وسى جەردە، تاپ وسى قالپىندا، تاپ وسى ىشقىنعان كۇيى، تاپ وسىلاي جاتاتىن. ءۇش كۇننەن بەرى بوس تۇرعان ورنى قايتادان تولىپ قالعان سياقتى.

— كەلدى ابيىڭ، كەلدى. كەلىپ، ەسىرىپ تە ۇلگىردى. داۋلەتتى اقشۋريندەر دە بۇلاي جاتپاس! راحاتتانىپ جاتىر: باسىندا جاستىق، استىندا توسەك تە جوق، ءوز ورنىنا جەتتى دە، جىعىلدى، — دەدى ايەل اششى كەكەسىنمەن. — تاناۋلارىن كوردىڭ بە، قاھار سوققاننىڭ، تەمىرشىنىڭ كورىگىندەي جەلپىلدەيدى، ءبۇتىن پوتولوكتى كوتەرىپ تاستارلىق. ءبىر قورا دوڭىزدى ءبىر قوسىپ ايداساڭ دا مۇنداي مۋزىكا بەرمەس.

مۇكاراما اشىنىپ سويلەگەن ايەلگە يا قوستاپ، يا قارسىلىق ءبىلدىرىپ ءتىل قاتپادى. ادەتىنشە سىپايى كۇلىمسىرەپ، تورگى بولمەگە قاراي اسا بەردى.

— ورالدان حات كەلتىردى... ۇستەلدىڭ ۇستىندە، — دەدى ايەل وعان ازداپ جۇمسارعان ۇنمەن.

حاتتى اشىپ جىبەردى دە، مۇكاراما حاكىمنىڭ جازۋىن تاني كەتتى. ول جالما-جان حاتتىڭ اياعىنا قارادى: جازعان سۇيىكتى ءابيىڭ دەپ وقىرسىڭ دەگەن». «بۇل قالاي؟ كوزىم بۇلدىراپ تۇر ما؟» دەگەن ادامشا، قىز ۇزىن كىرپىكتەرىن قايتا-قايتا جىپىقتاتا ءتۇستى دە، «ءابيىڭ» دەگەن سوزگە ابدەن كوزى جەتكەننەن كەيىن مۇڭايا قالدى. كوزىن حاتتان الىپ تەرەزەگە بۇردى.

...بۇل قالاي؟ جازۋ حاكىمدىكى، جازعان ءابي... الدە مەن حاكىمنىڭ قولىن ۇمىتىپ كەتتىم بە؟ مۇمكىن ەمەس! سونىكى. جوق. جوق...

ول حاتقا ەكىنشى رەت ۇڭىلە قالىپ، ءبىرىنشى جولىن وقىپ شىقپاستان قاعازدى اۋدارىپ قاراپ ەدى، ءبىر جاعى اق — جازۋسىز ەكەن. حات كەمپىردىڭ حاتى. بۇل انىق. «بۇل قالاي؟» دەگەن سۇراۋ وعان ءۇشىنشى رەت اينالىپ كەلىپ، ناق كوز الدىنان ءوتىپ كەتكەندەي بولدى. قىز ويعا قالدى. «بالكىم حاكىم جازعان شىعار بۇل حاتتى. ولاي بولسا، وزىنەن نەگە ءبىر اۋىز ءسوز قوسپايدى؟ ەڭ بولماسا ءبىر اۋىز ءسوز قوسۋ كەرەك قوي».

قىز حاتتى تەز وقىدى؛ ونىڭ ۋىلجىعان جۇقا ەرىندەرى كوكتەمنىڭ قوڭىر جەلى ۇرگەن قىزعالداقشا قوزعالا بەردى. ول كەمپىردىڭ: «بوبەگىم مۇكاراما...» دەپ باستاپ، قاتتى ساعىنعانىن، قالا ءىشىنىڭ وسى كۇنى قورقىنىشتى ەكەنىن، ءۇيدى تاستاپ ەشقايدا شىقپايتىنىن، جالعىزدان جالعىز قالىپ، ەرتەدەن كەشكە شەيىن تەرەزەگە قارايتىنىن ءتىزىپ كەلىپ، مۇڭىن شاققان سوزدەرىن جەلىپ ءوتتى دە، اياعىنداعى «يفرات ساعىندىم؛ سەنى بيك كورگىم كەلەدى» دەگەن تىلەگىنەن ءبىر-اق شىقتى. ءسويتتى دە كۇلىپ، قاعازدان كوزىن جوعارى كوتەردى. ونىڭ بويىن ءبىر بۇلدىر شاتتىق بيلەپ كەتكەندەي بولدى. «جازۋ دا، ءتىل دە حاكىمدىكى. سول جازعان. تاتارشا ولاق سويلەيتىنى كورىنىپ تۇر»، — دەدى قىز ىشىنەن. مەزەت ول سول قولىنداعى جۇمارلاپ ۇستاعان كونۆەرتتىڭ سىرتىنا قايتادان ءبىر كوز جۇگىرتتى دە، جوعىن ىزدەگەندەي، ونىڭ ءىشىن اشتى... كونۆەرتتىڭ ىشىندە قالعان ەكىنشى حاتتى قالاي شاپشاڭ سۋىرىپ العانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. ەكى بەتىن تولتىرا جازىپ ءتورت بۇكتەگەن كىشكەنە قاعازدى تىك جازىپ جىبەرىپ قادالا قالدى، ىلكى حاتتان دا شاپشاڭ وقىدى، ءتىپتى وقىماستان، ءسوز ارتىنان ءسوزىن جۇتىپ جاتقان سياقتاندى. وقىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ قادالا قارايتىن ادەتىنشە، تەرەزەدەن جوعارى ءبىر نۇكتەگە الدەنەشە سەكۋند كوز الماي قارادى دا، تاپ سول حات وقىپ تۇرعان جەرىنە — ەدەنگە وتىرا كەتتى. ەكى تىزەسىن بالاشا قۇشاقتاپ تومەن قاراپ قالعان مۇكارامانىڭ ەكى يىعى سولق-سولق ەتتى، بولمە ىشىندە ونىڭ اقىرىن عانا جىلامسىراعان دىبىسى دا قۇلاققا انىق شالىنعانداي بولدى... قىز مىنەزىن ءتۇسىنۋ قيىن. مۇكارامانىڭ كوپتەن كۇتىپ جۇرگەن ساعىنىشتى حاتتى وقىپ جىلامسىراعانى دا تۇسىنىكسىز جايدىڭ ءبىرى، بۇل ادام مىنەزىنىڭ قۇبىلمالىلىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. ازدان كەيىن ول اسىقپاستان ورنىنان تۇرا كەلىپ تەرەزە الدىنا باردى، قول ورامالمەن كوزى مەن مۇرنىن سيپاپ ءوتتى دە، حاتتى قايتادان وقۋعا كىرىستى. بۇل جولى ول وقىپ تۇرىپ ەزۋ دە تارتقان جوق، تۇنجىراپ قاباعىن دا شىتقان جوق — جاي قالپىندا، ءوزىنىڭ سابىرلى قالپىندا قالدى. حاتتى دا ءاربىر ءسوزىن سالماقتاعانداي اسا جاي وقىدى.

«جان سۇيگەنىم مۇكاراما! سەنەن ايىرىلعالى ءۇش اي بولدى. ءۇش اي دەگەن كوپ ۋاقىت ەمەس، ءبىراق ماعان بۇل ءۇش اي — ءۇش جىلعا تاتىدى. نەگە بۇلاي؟ — مەن مۇنى سوزبەن دالەلدەي المايمىن. مۇمكىن ىنتىق جۇرەك كۇن ساناماي ساعات سانايتىن شىعار. سوندىقتان وعان قىسقا كۇن ۇزىن كورىنەتىن شىعار. بالكىم... ءومىردىڭ بۇرىن ءبىز كورمەگەن ەستىپ-بىلمەگەن، ءتىپتى، ويلاساڭ قيالىڭ دا جەتپەيتىن ءبىر سەلدى ارناسى الىسقا سۇيرەپ، ارامىزدى ساعات ساناپ، كۇن ساناپ الشاقتاتىپ بارا جاتقان بولار. وسىنى سەزگەن جان الدە تاقاتسىز كۇتىپ، ۋاقىتتى ۇتۋعا قۇشتار ما ەكەن؟! بىلمەيمىن...

ءبىزدىڭ مۇسىلمان حالقىندا «عاشىق» دەگەن ءسوز بار. قازاق ءبىرىن-بىرى مىقتاپ سۇيگەن جاستاردى «ءجۇسىپ پەن زىليقاداي»، «سەيپىلمالىك پەن جامالداي» ەكەن دەيدى. ءتىپتى كادىمگى: «اۋعان جوق، قىز جىبەك پەن تولەگەن سياقتى» دەپ پارلاستىرادى. كۇندە ايتىلىپ جۇرگەن بۇل قۇلاققا تانىس سوزدەرگە بۇرىن ماعىنا بەرمەيتىن ەدىم. ال، ءقازىر «عاشىق» دەگەن ءسوز ماعان دۇنيەدەگى ەڭ ماعىنالى ءسوز سياقتى: ونىڭ كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ بار سىر-سيپاتىن ۇعىپ العان ءتارىزدىمىن. عاشىقتىڭ دەگەنىمىز — كادىمگى عاشىقتىق: مەنىڭ سۇيگەنىم ءبىر عانا سەن!؟ سەنەن باسقا ادامعا ەش ۋاقىتتا كوڭىلىم اۋماق ەمەس. ۇيتكەنى سەن مۇكاراماسىڭ. سەنەن وزگە ماعان مۇكاراما جوق. مۇكاراماسىز ماعان ءومىر دە قۇنسىز. بۇل وزىنەن ءوزى دالەلدەنىپ تۇرعان اقيقات. ال، ءبىراق بۇل عاشىقتىقتىڭ قيىن-قيىن جولدارى بار كورىنەدى، سول قيىن جولداردى باستان وتكىزبەي جانە بولمايدى ەكەن. وسى جولداردان اۋماي، تالماي، اداسپاي، يىلمەي وتكەن جاستاردى ءجۇسىپ پەن زىليقا، سەيپىلمالىك پەن جامال دەيدى ەكەن. مەن وسىنى ويلاپ، قانشاما اسىقسام دا «سابىر ەتكەن جەتەر مۇراتقا» دەگەن دانىشپان سوزگە توقتالا بەرەمىن. سەنى دە تاپ ازىمدەي دەپ ويلايمىن. مۇراتقا جەتەمىز — بۇعان مەن سەنەمىن.

مۇكاراما! قاعاز تاپشى، ۋاقىت تار. سوندىقتان از جازدىم. ءابيىڭنىڭ حاتىن جازىپ بەرىپ، وزىمدىكىن سوعان قوسا كونۆەرتتەپ وتىرمىن. كەمپىرمەن ەكەۋىمىز تاتۋلاستىق. ءبىزدى تاتۋلاستىرعان دا ۋاقىت پەن اعىم. بيشارا كەمپىر جالعىزدان جالعىز سەنى ساعىنعان. ادام بىتكەندى ساعىنعان. مەنى دە «ساعىنىپ» قالعان! قانشاما ەرىكتىمىز دەسەك تە، ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدە ەمەس قوي. بىرەۋ ەسكى ادەت پەن عۇرىپتىڭ قۇلدىعىندا، بىرەۋ ءومىردىڭ شىڭىراۋ تۇبىندە، بىرەۋ ءوز باسىن قورعاي الماي باسقا جاننىڭ جەتەگىندە ءجۇر. ەندى بىرەۋلەر دەگەنىنە ەتە الماي تالپىنىپ كەلەدى. كەمپىر بيشارا دا سولاي. ەسكى عۇرىپتىڭ كۇشىمەن مەنى جەك كورىپ كەلىپ ەدى... جالعىز كەمپىر عانا ەمەس. تالاي اپا مەن قارىنداس، اعا مەن ءىنى ەلدەن ەرىكسىز، تار قاپاستا جاتىر: ناداندىق، قاراڭعىلىق، ادىلسىزدىك، قاتالدىق، جوقتىق، جەتىمدىك، تاعى دا وسى سياقتى باستان اسىپ جاتقان «دىق» پەن «دىكتەر» تۇنشىقتىرىپ ءبىتتى. مەن مۇنى جاڭا عانا كوردىم. كورىپ قانا قويعانىم جوق، جارىق ساۋلەگە قاراي ۇمتىلۋعا بەل بايلادىم. وزىمە دە، وزگەگە دە سول ەرىك ساۋلەسىن تۇسىرۋگە اتتاندىم! مەن ءقازىر سەنەن الىسپىن، الىس تا بولسام جاقىنداۋمىز كۇننىڭ اتۋى مەن باتۋىنداي حاق نارسە. مۇمكىن مەن سەنى ءالى دە بىرنەشە اي كەزدەستىرە الماسپىن. ءبىراق جولداعى وتكەلدەردى اتتاپ ءوتىپ، سەنى تاۋىپ الاتىنىم ايدان انىق. قۇشاقتاعان قولىن جازباي، قانباي سۇيەتىن حاكىمىڭ».

شاقپاق تاستان توگىلگەن كوپ ۇشقىننىڭ ءبىرى ماقتاسىنا تۋرا كەلگەندە وت الىپ كەتەتىنى سياقتى. حاكىمنىڭ حاتى مۇكارامانى تۇتاتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ول حاتتى قايتا-قايتا ءسۇيىپ الدى دا، كوكىرەگىنە باستى.

«...وزىمە دە، وزگەگە دە ەرىك ساۋلەسىن تۇسىرۋگە اتتاندىم... مەن ءقازىر سەنەن الىسپىن، الىس تا بولسام جاقىنداۋمىز كۇننىڭ اتۋى مەن باتۋىنداي حاق نارسە»، — دەدى قىز حاكىمنىڭ سوزدەرىن قايتالاپ وقىپ. ول تەرەزە الدىندا تۇرىپ قالدى. ويعا، تەرەڭ ويعا ەنگەندەي بولدى. ول وسى كۇنگە دەيىن ءوزى جونىندە دە، وزگەلەر جونىندە دە سالۋالى ويعا كەلگەن ەمەس-تى. وعان ومىردە ءبارى وڭاي، ءبارى دايىن سەكىلدى ەدى. قاعۋسىز، قامسىز وسكەن شاق، بەينەتسىز وقۋ، قاياۋسىز تاربيە — ونىڭ ۇسىنعانىنا قولىن جەتكىزىپ كەلگەن سياقتى ەدى. اسىرەسە سۇيرىكتەي ءمۇسىن، قىزعالداقتاي اجار ءوزىن اۋىزعا ماقتان، كوزگە نىسانا ەتىپ كەلگەنىن دە جاقسى بىلەتىن. ءبىراق تانىس از، قىزىعى جوق، ۇيرەنبەگەن جات تۇكپىر ونىڭ ۇلپا جۇزىنە بەلگىسىز ءبىر قىز مۇڭىنىڭ كولەڭكەسىن تۇسىرە باستاپ ەدى.

«قانشاما ەرىكتىمىز دەسەك تە، ەز بيلىگىمىز وزىمىزدە ەمەس قوي...»، — دەيدى حاكىم. قانداي اقىلدىلىق. ەشكىمدە ەرىك جوق. ەركىم بولسا وسىندا وتىرامىن با؟! ابي! ابي! وسىندا جىبەرگەن ويىڭدى دا ابدەن ءتۇسىندىم، مەن سەنىڭ!.. مۇكاراما تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي، تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى دا، پوچتا ايداۋشى ساعيتتىڭ ات-ارباسىنا ءمىنىپ، ەرتەمەن ورالعا ءجۇرىپ كەتتى. ول حاكىمدى كەزدەستىرەمىن دەگەن ۇمىتپەن كەتكەن جوق، جىمپيتىدان ءبىر جولا كەتۋ نيەتىمەن جول تارتتى.

2

ورالدىڭ قىسى سۋىق، جازى ىستىق.

يۋن ايىنىڭ مي قايناتارلىق شاڭقان كۇنى تاس توبەدە جىلجىماي تۇرىپ قالعان سياقتى — ءبىر كۇن ءبىر جىلداي. قالا ءۇستىن كۇندىز اق شاڭىلتاق مۇنار باسىپ، اقىرىن جىلجىپ كۇن ەڭكەۋدەن زورعا قۇلاعانشا تۇكىرىكتى جەرگە تۇسىرمەيتىن اڭىزاق بولادى دا تۇرادى.

قاڭىلتىر توبەلى ۇيلەردىڭ قيىعى بالقىپ كەتكەن — بىلقىلداعان سىر توڭىرەككە تاماقتى قىرىپ، دەمدى تارىلتارلىق زىلدەي ءبىر قوپ-قويۋ ءيىس توگىپ تۇر.

وزەننىڭ جاقشا يىلگەن جار قاباقتى يىنىندەگى ۇلكەن قالانىڭ ءىرى ۇيلەرى دە مول. اتاقتى كرايەۆتىڭ ءۇش قابات ءزاۋلىم ءۇيى كوپ تۇيەنىڭ ىشىندەگى قىزىل نارداي وركەشى وزگەدەن ەداۋىر بيىك، كوش جەردەن كوزگە تۇسەدى. قالانىڭ ارقا جاق بەتتەگى تەمىر جول ستانسياسىمەن ەكى اراداعى ۇلكەن الاڭدا سول كرايەۆ بايدىڭ قىزىل تاس سارايىنان دا ەڭسەلى كادىمگى «قىرىق تۇربا» اتانعان نيكولايدىڭ اتاقتى اباقتىسى تۇر. وزگە ۇيلەر ءمۇجىلىپ، قۇلاپ، ەسكىرىپ بىتسە دە، بۇل توزىعى جەتپەيتىن اڭعال دەنەلى جالماۋىز ءۇي سىنىق تاسى شەتىلمەستەن ءالى باياعى قالپىندا، الاڭدى اينالا سالعان قۇجىناعان شاعىن قۇجىرالاردى يىعىنان باسىپ، جانشىپ جەرمەن جەكسەن ەتىپ، ەزىپ تۇرعان سياقتى. اباقتىنىڭ اۋىر قاقپالى قاقىرايعان بيىك تاس دۋالدارى، ءتورت بۇرىشىنداعى ەدىرەيگەن ءتورت قاراۋىلشىعى — كەي كەزدە كوزگە داۋرەندەپ ءومىر ءسۇرىپ دۇنيە سالعان اتاقتى بايلاردىڭ ادىرايعان ءتورت قۇلاقتى مولاسىنداي بولىپ كورىنەدى، قاسىنا بارعان جانعا ءتۇسى كوردەن دە سۋىق: زۇلىم زاماننىڭ جاقسىنى جالماپ، جۇتىپ جاتقان جاھاننام اۋزىنداعى الپىس باستى ايداھارىنداي. بۇعان كىرگەن ءىز سانسىز، شىققان ءىز ساناۋلى!..

ءبىراق... تەرەزەسى تەمىر تورلى، ەسىگى شويىن، ءاستى-ۇستى كوك تاس بۇل جاھاننام ءپىشىندى زىندانعا تىعىپ، كىرىپتاردىڭ قولىنا، اياعىنا قوس قابات كىسەن سالسا دا، سوناۋ فەرعاۋىنداردان باستاپ وسى كۇنگى قۇدىرەتتى امىرشىلەرگە دەيىن، ەشبىر جان تۇتقىننىڭ ەركىندىككە ۇمتىلعان، كەڭ دۇنيەنى كوكسەگەن ويى مەن تاپقىرلىعىن بوگەي العان ەمەس.

سول سۇر زاماندا توڭكەرىسشىل كىرىپتارلاردى جاسىرىن ازاپتان، بىلدىرمەي ءولتىرىپ، حالىقتىڭ جادىنان شىعارىپ، ۇمىتتىرىپ بارىپ كوزىن جوعالتۋ ءۇشىن قانشاما راقىمسىز، قاتاڭ ايلالار ىستەسە دە، زۇلىمشىلىق اشكەرەلەنبەي قالعان ەمەس.

اعىن سۋدىڭ الدىن بوگەپ، اعىسىن توقتاتساڭ دا، ول ءومىرى سول جەردە تۇرىپ قالماق ەمەس — توپىراقتى جىرىپ، كەدەرگى، شوكە-شولەندى اينالىپ ءوتىپ، جىلاپ اعىپ، جولىنداعى كەدىر-بۇدىردى جۋىپ، ءىز سالىپ، باياعى ءوز جولىن تابادى. تار قاپاستا وتىرعان جاندار دا سول اعىن سۋ سياقتى قىسىمنان كەڭشىلىككە، قاراڭعىدان جارىققا تىنىمسىز تىربانىپ، قۇمىرسقاشا جول سالادى.

كازاك اتاماندارى مەن اق گەنەرالدار بولشيەۆيك دميترييەۆتى 1918 جىلدىڭ 15-يۋنىنە دەيىن «قىرىق تۇربانىڭ» قوس قۇلىپتى دارا كامەراسىنا جاپتى؛ بۇل ازداي-اق، ونىڭ قول-اياعىن قوسا كىسەندەپ، قاڭىلتىرمەن قاپتاپ، تەمىرمەن بەلدىكتەگەن، قاق ورتاسىندا جىلاننىڭ كوزىندەي جالعىز تەسىگى بار ەسىگىنىڭ سىرتىنا جەكە قاراۋىل قويدى. تەرگەۋشىنىڭ الدىنا جاۋاپقا اپارعاندا دميترييەۆتىڭ الدىندا ەكى ادام، ارتىندا ەكى ادام، ەكى جانىندا ەكى سولدات كىسەندى قولىنان ۇستاپ ءجۇردى، كولدەنەڭ كوزگە تۇسىرمەۋ ءۇشىن تەرگەۋدى تۇندە جۇرگىزدى؛ ونداعان تىڭشىلار كۇنى-تۇنى اباقتىنىڭ اينالاسى مەن ونىڭ پاتەرىنىڭ توڭىرەگىن تورلادى؛ بەيسەۋىت جۇرگەن ادامدى پوليسياعا جەتەكتەپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ ءىزىن كەستى؛ قالا مەن دالادان ونىڭ قولىن ءبىر جولا ۇزۋگە ارەكەت ەتتى.

ءبىراق، تيىرمەن جۇمىسشىلارى مەن تەرى-تون زاۆودىنىڭ، تەمىر جول بويىنىڭ، باسپاحانا ورىندارىنىڭ ەڭبەككەرلەرى باسشى بولشيەۆيكتىڭ قاي ساعاتتا جاتىپ، قالاي ۇيىقتاعانىن دا ءبىلىپ وتىردى. «قىرىق تۇرباعا» جاقىنداعى قالا تۇگىل، الىستاعى دالا دا قۇلاعىن ءتۇرىپ، كوزىن تىكتى.

تۇتقىنعا تاماق اكەلگەن شاعىن بويلى، ءجۇزى سىنىق، اش ءوڭدى تالدىرماش قىز تۇرمەشىدەن ىدىسپەن بەرگەن تىلدەي قاعازدى الدى دا، ۇيىنە قاراي ءجۇردى. كۇندەگى ادەتىنشە ول ەشبىر جەرگە توقتالعان جوق — وزىنەن وزگە ءتىرى جان جوق وڭاشا ۇيىنە جەتكەنشە اسىقتى.

كولەڭكە تۇسپەيتىن قاقىرايعان تاس دۋالدىڭ الدى كۇيدىرىپ جىبەرەرلىك تاندىر سياقتى ەدى دە، تۇتقىنعا تاماق قابىلدايتىن كىشكەنە قۇجىرانىڭ ءىشى ءيىن سۇعاتىن جەرى جوق، حالىققا لىق تولى بولاتىن. ەركىندەپ دەم الۋعا بولمايتىن قاپىرىق ىستىقتان كەڭ الاڭعا شىعا كەلگەندە قىز بەينە تار قاپاستان شىققانداي بولدى. تامىلجىعان كۇننىڭ بەتكە سوققان ىستىق لەبى دە وعان سالقىن سامالداي-اق كورىندى؛ ۇساق بەدەرلى شىت كويلەگىنىڭ ومىراۋىن اشا ءتۇسىپ، ەكى قولتىعىن كەزەك-كەزەك جەلپىدى. قىز جەپ-جەڭىل الاسا تاقالى كەبىس ءتارىزدى باتەڭكەسىن قولىنا الىپ جۇگىرە باسىپ كەلەدى. موينى، ەكى يىعى، بىلەگى مەن سيراعى كۇنگە كۇيىپ، اشاڭ دەنەسى مەيىزدەي بوپ قاتىپ قالعان، ول قولىنداعى الدەنەشەگە بۇكتەپ الاقانىنا جۇمعان قاعازدى دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر قىمبات بۇيىمداي ونان ءارى جىمقىرا تۇسەدى.

قاعازدا جازىلعان ءسوز كوپ ەمەس، ونى تار قۇجىرانىڭ ىشىندە-اق كوزىمەن جۇگىرتە وقىپ شىققان. «كىشكەنە دۋسەنكام! اكەلگەن تاماعىڭدى الدىم. ەرتەڭ تەمەكى اكەلىپ بەرسەڭ جاقسى بولار ەدى. قاتتى سۇيەتىن پاپاڭ» دەگەن.

قاتتى سۇيەتىن اكەنىڭ «كىشكەنە دۋسەنكام» دەگەن سوزىنەن ارتىق جۇرەككە جىلى، جانعا ىستىق ءسوز بار ما؟ ەڭ قىمباتتى، ەڭ جاقسى، ەسەيگەنشە يىعىنا اسىلدىراتىن مەيىرىمدى اكە! داۋىل الدىندا ۇيادا جالعىز قالىپ ۇرپيگەن بالاپانشا ەلەۋرەگەن قىزعا «كىشكەنە دۋسەنكام» دەپ باسقا كىم ايتار! الىستاعى ايداۋدان جىل قۇسىنداي كۇتكەن اكە! ماڭدايىن سيپار انانىڭ جوقتىعىن بىلگىزبەيتىن اكە! ءومىردىڭ كىلەڭ داۋىلدى سۇراپىلىنا قارسى بارعان اكە! ءبۇتىن گيمنازيا، ءبۇتىن قالا سىيلايتىن ءبىلىمدى اكە! حالىق ءسوزىن تىڭدايتىن شەشەن اكە! بۇگىن تاعى جەتى قابات تاس قاماۋدىڭ تۇكپىرىندە وتىرسىڭ! «ەرتەڭ تەمەكى اكەلسەڭ جاقسى بولار ەدى» دەيدى. تەمەكى تارتپايتىن كىسى — تەمەكى سۇراعانى نەسى؟ الدە انا امىرشىلەر تاعى دا الىسقا، كوز كورمەس جەرگە جونەلتپەكشى مە؟!

جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ ويى دا ءوزىنىڭ جۇرىسىندەي ۇشقىر ەدى. ونىڭ ويىنا ىشتەي ويران ەتەتىن، جۇرەكتى تىلگىلەيتىن، كوزدەن اششى جاس ىتقىتاتىن تالاي قاسىرەتتى ويلار ءتىزىلدى. ءبىراق قىز جىلامادى. ونىڭ جىلاۋعا مۇرشاسى كەلمەدى — ۇيىنە جەتىپ قاعازداعى جازۋدىڭ استارىن اقتارعانشا اسىقتى.

بۇل ريەۆوليۋسيونەر دميترييەۆتىڭ قىزى — «كىشكەنە دۋسەنكا» ەدى. دۋسيا وڭاشا قورانىڭ ىشكى ەسىگىنەن كىرە بەرگەندە ەكىنشى قاقپادان شىققان زۋبكوۆ اقىرىنداپ قانا تاماعىن كەنەپ قالدى. قىز ونى داۋىسىنان تانىپ، بۇرىلىپ قاراماستان ىشكە قاراي ەنە بەردى. اكەسى سياقتى بولىپ كەتكەن بۇل ادامنىڭ ۇيگە ىلەسە كىرگەنىنە قىز تاڭدانعان جوق، ونى ويعا قالدىرعان زۋبكوۆتىڭ قاسىنداعى حاكىم بولدى. قىز حاكىمنىڭ بەتىنە قادالا قارادى.

...كادىمگى مۇكاراما قۇربانوۆانىڭ جىگىتى. كەش بولسا جۇبىن جازبايتىن قوس قوڭىر، باعانا مۇكاراماسىن دا كوردىم. ءبىراق تۇرمەگە اسىعىپ بارا جاتىپ سويلەسە المادىم. ەكەۋى بىرگە كەلگەن عوي. ۇيلەندى مە ەكەن... — دەپ ويلادى دۋسيا.

قىزدى حاكىم دە تانىدى. ءبىراق ول باس ءيىپ امانداستى دا، نە دەرىن بىلمەي، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.

دميترييەۆتىڭ كىم ەكەنىن بۇرىن بىلمەسە دە، حاكىم مارت ايىنان باستاپ ونىڭ جايىنا سىرتىنان قانعاندى. اتاقتى ادامدى ءبىر كورۋگە ونىڭ قۇمارلىعى كۇن ساناپ ارتا ءتۇسىپ، بۇل كۇندە ول قول جەتپەيتىن الىستاعى كوپ ارماننىڭ ءبىرى سياقتى بولىپ كەتىپ ەدى. كەي كەزدە حاكىم قيالىمەن ءبۇتىن دۇنيەنى ۋىسىنا جيىپ، شارىقتاعان ويىن بوگەتسىز ورىنداپ تاستايتىن. ول قاپتاعان قالىڭ اسكەرمەن بىرگە ورال قالاسىن قورشاپ الىپ، اتامان مارتىنوۆتىڭ جەڭىلىپ، قول كوتەرگەن شتابىن ءوزى قارۋسىزداندىراتىن. ول اناۋ جەكسۇرىن «قىرىق تۇربانىڭ» قاقپاسىن اشقىزىپ جىبەرىپ، دميترييەۆ پەن قاراتايەۆتى ءوز قولىمەن بوساتاتىن. بۇل قيال ەدى، ونىڭ شارىقتاعان ويى ەدى. ال، مىنا قارسى الدىندا تۇرعان دميترييەۆتىڭ قىزىن بۇگىن كورەمىن، ونىڭ ۇيىنە كىرىپ، باسشى بولشيەۆيكتىڭ حابارىن ءوز قىزىنىڭ اۋزىنان ەستيمىن دەپ ويلاعان جوق ەدى؛ بۇل قيالعا دا سوقپاعان نارسە ەدى.

حاكىمنىڭ توسىرقاپ قالعانىن سەزىپ، دۋسيا الدىڭعى بولمەدەگى ورىندىقتى كورسەتىپ:

— وتىرىڭىز! — دەدى.

حاكىم وعان تاعى دا باسىن يزەدى. ىلكى مينۋتتا دۋسيا، بۇل باسقالاردان وزگەشە وتە ساۋىقشىل، جاستىق قىزىعىنا شومىپ جۇرەتىن وقۋشىنىڭ استىرتىن قىزمەتكە ارالاسىپ جۇرگەنىنە شەك كەلتىرگەندەي بولىپ ەدى، ءبىراق سوڭىنان سەنىمدى زۋبكوۆتىڭ ەرتىپ كەلگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، كۇدىگى سەيىلە باستادى.

بۇل كەزدە زۋبكوۆ سەنەكتە تۇرعان شامدى الىپ كەلىپ جاقتى دا، قارا جيەكتەنىپ جانعان تىلدەي سارعىش وتقا قىز بەرگەن جازۋلى قاعازدى تاپتاي باستادى. حاكىم ونىڭ نە ىستەيتىنىن تۇسىنگەن جوق ەدى — وعان بۇگىنگى ءجۇرىسىنىڭ، كورگەندەرىنىڭ ءبارى جۇمباق سياقتى ەدى. ال، مىنا كوپ ۇندەمەيتىن زەمستۆو قىزمەتكەرىنىڭ ىستەپ وتىرعانى جۇمباقتىڭ جۇمباعى سياقتاندى. ول شامنىڭ وتىنا قىزعان قاعازعا كوزىن باسقا جاققا اۋدارماستان قارادى. «مۇنى جاعىپ جىبەرمەكشى مە» دەپ ويلادى. ءبىراق زۋبكوۆ قاعازدى قىزدىرعان سايىن، قاعازدىڭ ءتۇسى قىزعىلت تارتقان سايىن جۇمباق شەشىلە باستادى... كوپ زامان كۇن كوزىندە جاتقان قاعازداي ءوڭى وزگەرىپ قىزىل شابدارلانعان سىزىقتى داپتەر بەتىندە قوڭىر بەدەر جازۋ پايدا بولدى. جازۋ سوزدەن باستالىپ، سويلەمگە تولدى دا، قاعاز بەتى قىزعان سايىن مولايىپ، جول سوڭىنان جول ءتىزىلدى. زۋبكوۆ قاعازدى وتتان سىنىق سۇيەمدەي جوعارى ۇستاپ تۇرىپ، ءبىر قالىپتا، اسىقپاي قىزدىردى، وتقا ۇستاعان بەتىن قايتا-قايتا قاراپ الىپ، تەگىس شىعارۋعا تىرىستى. كەشىكپەي ول بەينە ءبىر سۋ بولعان اقشانى وتقا ۇستاپ مۇقياتتاپ كەپتىرگەندەي، قاعازىن ابدەن شامعا تاپتاپ بولىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ، بويىن جازدى؛ ءۇي ءىشى جارىق بولسا دا، ول تەرەزە الدىنا بارىپ، ءاربىر جولدىڭ ارىپتەرىن ساناعانداي ءۇڭىلىپ، قاعازدىڭ استارلى جازۋىن كوزىنىڭ الدىنان وتكىزە باستادى. ونىڭ قاعازدى بەتىنە تاقاپ وقىعانىن كورىپ حاكىم ىشىنەن «كوزى بۇزىلعان ەكەن» دەپ ويلادى. ءبىراق حاكىمدى قاتتى قوبالجىتقان زۋبكوۆتىڭ قاعازدى كوزىنە تاقاپ وقىعانى ەمەس، ونىڭ جەر قوزعالسا دا قوزعالماستاي مىنەزى مەن جۇرتتان وزگەشە ءىسى بولدى. زۋبكوۆتى زەمستۆو كەڭسەسىندە ءبىرىنشى رەت كورگەندە حاكىم ونى «مىناۋ ءبىر دورەكى چينوۆنيك قوي. مەن قاتەلەسىپ كەلگەن جوقپىن با» دەپ ويلاعان ەدى. ءبىراق قارا جىپپەن قۇلاعىنا اسىپ قويعان ۇلكەن شەڭبەرلى پەنسنەسى، شوقپارداي مۇرنى، ساقال، مۇرتىن قىرعان ات جاقتى بەتى، ەكىنشى بولمەنىڭ ناق تورىندە وتىرعان ورنى — تاپ مەڭدىكەرەيدىڭ تۇسىندىرگەنىندەي بولعانسىن عانا وعان قاعازىن ۇسىنعان. قاعازدى وقىعاننان كەيىن دە ول حاكىمنىڭ بەتىنە قاراعان جوق-تى. جۋان داۋىسپەن:

— قاشان بىتەدى سەندەردىڭ داۋلارىڭ؟ قۇدايدىڭ جەرى جەتپەگەندەي، وزەن بويىنىڭ تىلدەي جاعاسىن داۋلايسىڭدار. سىرتقا شىعىپ كۇتە تۇر، — دەپ تومەن قاراپ، قاعازعا ۇڭىلگەن كۇيى وتىرىپ قالعان.

بۇل وتكەن جولى — اقمەتشەگە جولىعا كەلگەندەگى بولعان ۋاقيعا ەدى. ال بۇگىن سول ءسوزىن قايتالاپ:

— سەندەردىڭ داۋدان وزگە بىلەتىندىرىڭ بار ما ءوزى. الدىڭعى بولمەدە كۇتە تۇر، — دەدى.

جارتى ساعات وتكەننەن كەيىن ول كوشەگە شىعىپ بارا جاتىپ حاكىمگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ ءوتىپ، ىلگەرى جۇرە بەردى. حاكىم ونىڭ سوڭىنان وكشەلەمەي كەيىنىرەك قالدى. ەكىنشى كوشەنى اينالا بەرگەندە جۇگىرە باسىپ قۋىپ جەتكەن بولاتىن. بۇل جولى ول تانىس حاكىمنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ، ءتۇرى-تۇسىن بەلگىلەپ جاتپادى. تەك وعان اقىرىنداپ قانا:

— الىستان ءجۇرىپ وتىر، مەنەن كوز جازبا. مەن كىرگەن ۇيگە كىرەرسىڭ، — دەگەن.

سول كىرگەن ءۇي وسى دۋسيانىڭ پاتەرىنە كورشى قورا بولاتىن. سونان كەيىنگى كورگەنى اتاقتى دميترييەۆتىڭ قىزى مەن زۋبكوۆتىڭ مىنا سيقىرلى حاتى! حاكىم مۇنى شىنىندا دا سيقىرلى نارسەدەي كوردى. زۋبكوۆتى الدە نە ءبىر ەرتەكتە كەزدەسەتىن ءىسى جۇمباق، ءوزى ءۇنسىز، دۇنيەنىڭ بارلىق جان بىلمەيتىن تەتىگى جالعىز عانا سونىڭ قولىندا تۇرعان وزگەشە سياقتى كوردى. حاتتى زۋبكوۆپەن بىرگە ءۇڭىلىپ دۋسيا دا وقىپ شىقتى. ەكەۋى بىرەر مينۋت ۋاقىت ۇندەمەي تەرەزەگە قاراپ تۇردى دا، زۋبكوۆ جالما-جان بۇرىشتاعى كىشكەنە ۇستەلگە وتىرىپ، حاتتى كوشىرە باستادى. دۋسيا ءالى دە ءبىراز ۋاقىت تەرەزەنىڭ الدىندا ءۇنسىز تۇردى دا، حاكىمگە بۇرىلدى. ءبىراق قىز بىردەن ءتىل قاتا قويماي، مۇڭايعان پىشىنمەن بەتىنە قاراي بەردى:

— قالاي ەكەن؟ — دەپ سۇرادى حاكىم اقىرىن عانا.

بىرەۋ ەستىپ قالا ما دەگەن ادامشا ول وتە جاي سويلەپ جانە قىزدىڭ مۇڭايعان پىشىنىنە قاتتى قوبالجىپ، ونىڭ ءۇنى اسا ايانىشتى شىقتى.

— پاپامدى ايتاسىز با؟ — دەدى، كىمدى سۇراعانىن قىز ونىڭ ۇنىنەن ۇعىپ.

حاكىم باسىن يزەدى.

— تار قاپاستا وتىرعان ادام قالاي بولۋشى ەدى... — دەدى قىز تومەن قاراپ.

حاكىمنىڭ قۇلاعىنا قىزدىڭ ۇنىنەن كىنا قويعانداي ءبىر دىبىس شالىندى. ول ساسىپ قالدى، اۋزىنا:

— مەن دە بولعانمىن. تار قاپاس دەگەن راقىمسىزدىق پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ۇياسى، — دەگەن ءسوز ءتۇستى.

بۇل شىندىق ءسوز ەدى. ءبىراق حاكىم قوساق اراسىندا بوس ءجۇرىپ، الدەقالاي تۇرمەگە تۇسكەنىن دارىپتەپ «مەن دە بولعانمىن» دەگەن ورىنسىز ماقتانىشىنا ۇيالىپ قالدى. ونىڭ ۇيالعاندا قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ كەتەتىن ادەتى ەدى، — ءقازىر قۇلاعى تۇگىل ءبۇتىن موينىنا دەيىن قارا كۇرەڭ تارتىپ كەتتى. قىز باسىن كوتەرىپ الىپ تاعى دا ونىڭ بەتىنە قاراي قالدى.

— ءسىز دە سوۆدەپ جاعىنا شىعىپ، ەزىلگەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەپ ءجۇرسىز بە؟ — دەپ سۇرادى قىز، ءسال بوگەلىڭكىرەپ.

«سەنبەي مە؟» دەگەن ويمەن حاكىم دە قىزدىڭ بەتىنە قاراي قالدى، ءبىراق ول ءدۋسيانىڭ جۇزىندە سۇراقتان وزگە، ريزا بولىپ قۋانعانداي شىراي بارىن كوردى.

— بۇرىن جاستىقپەن بەيعام ءجۇرىپ ءومىردى تۇسىنبەپپىز. كوكتەمنەن بەرى كىم دوس، كىم قاسىن ايىرا باستادىق، — دەدى حاكىم، قىزدان كەشىرىم سۇراعانداي كوزىنىڭ استىمەن قاراپ.

دۋسيا تاعى دا ويلانا ءتۇستى. ونىڭ قاتۋ قاباعى كورە كوزگە اشىلا باستادى.

— مۇكاراما قۇربانوۆامەن بىرگە كەلدىڭىز بە ورالعا؟ — دەپ سۇرادى دۋسيا.

— جوق، جوق، ەۆدوكيا پەتروۆنا، — دەدى حاكىم، «دۋسيا» دەۋدەن كورى دارىپتەپ سويلەۋدى ءجون كورىپ — مۇكاراما الىستا — جىمپيتى قالاسىندا. مەن باسقا جەردەن كەلدىم. سول ءوزىڭىز ايتقان سوۆدەپتىڭ تاپسىرماسىمەن. مۇكارامانى كوكتەمنەن بەرى كورگەنىم جوق.

— مەن ەكەۋىڭىز دە ءبىر جەردە، ءبىر جولدا ءجۇر عوي، ورالعا دا بىرگە كەلگەن شىعار دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم. قۇربانوۆانى بۇگىن تاڭەرتەڭ كوردىم. پاپاما تاماق اپارا جاتىپ، اسىعىپ ۇزاق سويلەسە المادىم. وسىنداعى بولنيسادا ىستەگىم كەلەدى، كەشە كەلدىم دەدى، — دۋسيا قاعاز جازىپ وتىرعان زۋبكوۆقا قاراپ قويدى دا، اقىرىن عانا: — سىزدەر باقىتتىسىزدار. مۇكاراما ەكەۋىڭىزدى ايتامىن. ەكەۋىڭىز بيلەگەندە ءبۇتىن جاستار كوزىن المايتىن سىزدەردەن. سىزدەر بىزدەن كوپ باقىتتىسىزدار، — دەدى.

دۋسيانىڭ ۇنىندە دە، جۇزىندە دە تاعى دا اۋىر مۇڭ پايدا بولدى. حاكىمنىڭ كوزىنە قىز جانى قاتتى قينالىپ قاباعىن شىتقان سياقتاندى. ءبىراق ول قىزدىڭ قام كوڭىلىن كوتەرەرلىكتەي بىردەن لايىقتى ءسوز تابا الماي قالدى. ويلانىپ جاۋاپ بەرۋگە ۋاقىت تار بولدى.

— مىنە، قاعاز. پەتر پەتروۆيچقا بەرەسىڭ. جاڭاعى كەلگەن ىزبەن شاعانعا قاراي شىعىپ كەت. ساۋ بول، — دەدى زۋبكوۆ حاكىمگە ءتورت بۇكتەلگەن قاعازدى ۇسىنىپ.

— جاقسى. ساۋ تۇرىڭىز، — دەدى حاكىم ەكەۋىنە باسىن كەزەك ءيىپ.

زۋبكوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن حاكىمگە بوگەلۋگە مۇمكىندىك بولمادى. ول ارتىنا قاراماستان ۇيدەن تەز شىعىپ كەتتى.

3

ءدۋسيانىڭ ۇيىنەن حاكىم قاتتى قوبالجىپ شىقتى. ونىڭ جان-جۇيەسىن تولقىتىپ جىبەرگەن قىزدىڭ ءتۇرى مەن ءسوزى بولدى.

ساۋساقتارى مەن بىلەگىنىڭ نازىكتىگىنە، دەنەسىنىڭ وتە تالدىرماش ءالى تولىسىپ جەتپەگەنىنە قاراعاندا دۋسيا بالا قىز دەرلىك. ءبىراق قاباعىنىڭ قاتۋلىعى، بەتىنىڭ اشاڭدىعى، ەزۋىندەگى مەزگىلسىز پايدا بولعان كىشكەنە سىزىق جۇزىنە سۋىق رەڭ بەرىپ تۇر دا، ۇلكەندەرشە بايسالدى سويلەۋى، ءومىر ازابىن كوپ كورىپ، ۇزدىكسىز قايعى شەگىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ بەينەسىن ەلەستەتەدى. «سىزدەر باقىتتىسىزدار. مۇكاراما ەكەۋىڭىزدى ايتامىن» دەگەن سوزدەن حاكىمنىڭ قۇلاعىنا: «جاس شاعىمدا مەن مىناداي ءارى جالعىز، ءارى باقىتسىز حالدە قالدىم؛ سەندەر سياقتى ءومىر قىزىعىنان ۇلەسىمدى الا الماي، قايعىنىڭ قازانىندا عانا كۇيىپ-پىسكەن جانمىن» دەگەن شاعىم ءۇنى ەستىلگەندەي بولدى. ول قىزدى قاتتى اياپ كەتتى. «اكەسىنىڭ جاۋ قولىندا وتىرعانى جەڭىل قايعى ەمەس قوي. بۇل راقىمسىزدار كىمدى كىرىپتار ەتپەدى؟ كىمدى ايداپ اكەلىپ تۇرمەگە تىعىپ، كىمدى ازاپتامادى! تالاي ايەل ەرسىز، تالاي بالا اكەسىز قالىپ جاتىر. بۇلار ءالى تالايدىڭ باسىن جۇتار. ءالى دە تالايدى زار ەڭىرەتەر!» دەپ تىستەندى ول ىشىنەن ۇلكەن كوشەگە قاراي كەلە جاتىپ.

ونىڭ كەلە جاتقانى قۇربانوۆتاردىڭ ءۇيى ەدى. ءبىراق ءدۋسيانىڭ «مۇكارامانى كوردىم» دەگەن ءسوزى حاكىمگە قاتتى اسەر ەتپەدى. ول كوپتەن كورمەگەن شىن سۇيگەن ادامىنىڭ بەينەسىن كۇندە-كۇندە كوز الدىنا كەلتىرىپ ءبىر كورۋگە زار بولىپ جۇرسە دە، سول مينۋتتا اسىقپادى؛ ارت جاعىنا قاراي-قاراي كەلە جاتتى. ونىڭ كوزىنە ءدۋسيانىڭ مۇڭدى ءپىشىنى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى ەلەستەي بەردى. ول بەلگىلى قاقپانىڭ وتكەن جۇمادا كەلىپ كىرىپ كەتكەن كىشكەنە ەسىگىن تىقىلداتقاندا دا بۇرىنعىداي جۇرەگى لۇپىلدەمەدى، اياعىن تىرپىلداتا باسىپ جاقىنداعان كەمپىرگە دە، ونىڭ تاڭىرقاپ قاراعان پىشىنىنە دە ونشا نازار اۋدارمادى. اقىرىن جىلجىپ ىشكە قاراي كىرە بەردى.

— مۇكاراما جوق، بولنيسكە كەتتى، — دەدى كەمپىر باسىن ءيىپ امانداسقان حاكىمگە سالەمدەسۋدىڭ ورنىنا.

ءبىراق كەمپىر وعان تاڭىرقاپ قاراعانمەن «كەت ءارى» دەگەن قاباق كورسەتە قويمادى، تەك قانا ءوزىنىڭ ەسكى ادەتىنشە:

— بيك كەلگىش مالاي. ءحازىر ەندى كەلمەسە دە يارار ەدى، — دەپ كۇڭكىلدەدى.

حاكىم ونىڭ كۇڭكىلىنە قۇلاق قويعان جوق.

— شەشە، ءبىر ساعاتقا عانا كەلدىم. مۇكارامانى كورۋ ءۇشىن جانە سىزگە سالەم بەرۋ ءۇشىن كىردىم. ۋاقىتىم از — تەزىنەن كەرى اۋىلعا قايتامىن، — دەپ ىشكە كىرىپ، اناۋ كۇنگى ءوزىنىڭ حات جازعان ۇستەلىنىڭ جانىنا وتىرا كەتتى.

ول بولمەگە كىرمەستەن، سەنەكپەن ءجۇرىپ اۋلاعا قاراي كەتكەن كەمپىردىڭ دىبىسىن تىڭداپ وتىرىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىمەن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە، قالتاسىنان زۋبكوۆتىڭ بەرگەن قاعازىن سۋىرىپ الدى. بۇگىنگى كورگەن كوپ جۇمباعىنىڭ ءبىرى تۇرمەدەن شىققان قاعازدىڭ اق جەرىنە جازىلعان كوزگە تۇسپەيتىن جازۋ ەدى. مىنا قاعازدى اشىپ جاتىپ ول بۇل «سيقىردى» تاعى ويلادى. ءبىراق ونىڭ سودانىڭ سۋىمەن جازىلعانىن حاكىم تاپ سول كۇنى بىلگەن جوق، ونى كەيىنىرەك ءتۇسىنىپ ەدى. قاعازدا مىنالار جازىلعان ەكەن: «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن كەشە جاريالادى. ەرتەڭ سوت بولادى. سوت ەمەس — جازالاۋ عوي. جۇمىسشى تابىنىڭ باس كوتەرگەندەرىن جويۋ ءۇشىن شىعارعان يۋن زاڭىن قولدانادى. جاۋدان جاقسىلىق كۇتپەۋ — كۇرەسۋدىڭ باستى شارتى. ءبىراق كوممۋنيست جولداستاردان تىلەيتىنىم: ءبىزدى حالاس ەتۋ ماقساتىن حالىق بوستاندىعىنان تىس قويماڭدار. مىڭداعان، ميلليونداعان اش-جالاڭاش جانداردى قۇلدىقتان قۇتقارۋ ءىسىن شاپشاڭداتقان سايىن تۇرمەدە وتىرعان ءبىزدىڭ تاڭىمىز دا تەزىرەك ساز بەرەدى. تاڭ جۋىق. كىشكەنە وتريادتەن ۇلكەن وترياد تۋىپ، ءبىر قول مىڭ قول بولىپ مولايسا، جايىق بويىن تەگىسىمەن ءبىر جولا جاۋ قولىنان بوساتىپ الامىز. قالا مەن دالانى تەز توعىستىرىپ قاپىسىز، ءدال قيمىلداۋ كەرەك. «وكتيابر توڭكەرىسىن جيىرما ءتورتى كۇنى جاساۋ — اسىعىستىق، ال جيىرما التىسى كەشتىك ەتەدى، ءدال قيمىلدار كۇن — جيىرما بەسىنشى وكتيابر»، — دەدى عوي لەنين. سونداي-اق، ءدال كۇندى سامارداعى شتاب ايتادى. ءازىر بولىڭدار. جەڭىستىڭ جاقىندىعىنا مەن سەنەمىن، — دميترييەۆ».

زۋبكوۆتىڭ بۇرىشتا وتىرىپ كوشىرگەن بۇل دميترييەۆ سوزدەرىن حاكىم باسىنان ءتۇسىپ قايتادان تاعى وقىپ شىقتى دا، اياعىنداعى اراسىنا ءبىر جول تاستاپ جازعان قوسىمشا حاتقا ءۇڭىلدى.

ءبىزدىڭ ءبىلىپ وتىرعانىمىز:

1. قالادا ءقازىر ءۇش پولكتىڭ جالاۋى ءىلۋلى.

2. «قىرىق تۇربانىڭ» ءتورت بۇرىشىندا ءتورت پۋلەمەت، ەكى بوساعاسىندا ەكەۋ. قاراۋىلداۋ مىندەتىن بۋدارين جۇزدىگى اتقارىپ تۇر.

3. وۆچيننيكوۆتىڭ قويلارى ۆويسكو قازانىنان اسپايدى. قالا ەتسىز. قىر حالقى اقشانىڭ قۇنىنا سەنبەي، بازارعا مال اكەلمەي جاتىر.

4. تەمىر جولشىلار باس كوتەردى. جۇكتى كازاكتاردىڭ وزدەرى تيەپ، وزدەرى تۇسىرەدى.

5. اكۋتين ءالى سول چيجا بەتتە چاپايمەن جۇلقىسىپ جاتىر.

6. بوگدانوۆكاعا كاراتەلدەر اتتاندى. — تيستبەكوۆ. حاكىم زۋبكوۆتىڭ جاسىرىن اتىنا كۇلىپ جىبەردى دە، شوشىپ كەتكەندەي جالما-جان باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى. بۇل قاعازدى جازعان ادامنىڭ اتى ەزۋ تارتتىرعانمەن ونىڭ مىنا حابارلارى جۇرەككە مۇز باسقانداي ءتيدى. نە ىستەلىپ جاتقانىن اۋىزعا الا بەرمەيتىن مەڭدىكەرەي سوزىنەن حاكىمنىڭ ۇققانى تۇرمەدەگىلەردى بوساتۋ ارەكەتى ەدى. ءبىراق ونى قالاي بوساتاتىنىن، بۇل ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ول انىقتاپ بىلگەن جوق-تى. ۇستامدىلىعى مەن باتىلدىعى مىقتاپ ۇناپ، ءبىرىنشى ساپارىنان كەيىن حاكىمدى مەڭدىكەرەي اسا جاقسى كورىپ قالعان-دى. سوندىقتان دا حاكىمنىڭ قالاعا ەكىنشى رەت بارىپ قايتۋىنا قاراپ بولماي:

— قيىن ءىس. ساق بولا كور، قاراعىم! جولىڭ بولسىن! نە بولسا دا ايتەۋىر تەزىرەك ءبىلىپ قايتقايسىڭ. قاعاز بەرسە — ءسوزىن جاتتاپ ال دا، ءوزىن جاعىپ جىبەر! — دەگەن.

كەشەدەن بەرگى ونىڭ ەڭ باستى ارمانى سول تۇرمەدەگىلەردى شىعارۋعا جاردەمدەسۋ ەدى. قانداي يگىلىكتى ءىس! انا ءدۋسيانىڭ مۇڭدى ءجۇزى قانداي جارق ەتە قالار ەدى! قارعالعان تۇرمەنىڭ ىشىندەگى قاناتى قايىرىلىپ وتىرعان سۇڭقارلار كەڭ دۇنيەگە شىعىپ قانداي شارىقتار ەدى! كوكتەمدەگى وزىمەن بىرگە قامالعان ادۆوكات، كارى شال، توڭكەرىسشىل ولەڭ ايتاتىن تاتار، باسىن تاڭعان قارا شارۋا دا — ءبارى بوسار ەدى. ونان بەرى قانشا ادام قامالدى؟ ءبىراق قالاي بوساتپاقشى؟ انا جاسانعان جاۋ — اتتى كازاكتارعا قارسى تۇرمەگە قالاي بارماقشى؟ جايىقتان قالاي وتپەكشى؟ ...«ءبىزدى حالاس ەتۋ ماقساتىن حالىق بوستاندىعىنان تىس قويماڭدار... ءدال كۇندى سامارداعى شتاب ايتادى» دەيدى. بۇل نە دەگەنى! تۇرمەنى بوساتامىن دەپ اۋرە بولماڭدار دەگەنى مە؟ ءبىزدى سوتتار، جازالار، ءبىراق ۇلكەن بوستاندىق الدا، سوعان ازىرلەنىڭدەر دەگەن عوي. اسىقپا دەگەنى عوي. ءدال كۇن. ءدال كۇن...

وي سوڭىنان وي ءتىزىلىپ، ەسى-دەرتى دميترييەۆتىڭ جانە ونىڭ قىزىنىڭ اياۋلى ومىرىنە قايتكەندە جاردەم بەرۋدە بولىپ، حاكىم باسقا دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتتى. ونىڭ ويىنان ءبىر كەز كەمپىر دە، ءۇي دە، ءتىپتى مۇكاراما دا شىعىپ كەتتى. بۇل جەرگە نەگە كەلگەنىن، نە ءۇشىن وتىرعانىن دا ۇمىتتى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قولىنداعى قاعازعا قايتادان قاراپ، ونىڭ ەڭ اقىرعى جولىنا كوزىن تىكتى. «كاراتەلدەر اتتاندى...» اتتى كازاكتار تەك جاتپاس. جىمپيتى حۇكىمەتى دە جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي جان تالاسار. ەگەر دە اڭسىزدا باس سالسا! ءبىزدىڭ ادامدار كاراتەلدەر شىققانىن بىلە مە، بىلمەي مە؟.. مەن مۇندامىن، ولار حابارسىز وتىرسا نە بولدى؟..

حاكىم ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە، ءبىراق قاعازدى قولىنا ۇستاعان كۇيى جىلجىماستان تۇرىپ قالدى، ول تەك قانا كىرپىگىن ءجيى-جيى قاعىپ ەسىكتەن كوزىن المادى. ەسىك الدىندا مۇكاراما تۇر ەدى.

بىرنەشە سەكۋندتار ويدا جوق جەردەن كەزدەسۋدىڭ تاڭىرقاۋىمەن ءوتتى — ەكەۋى دە نە ىستەرىن بىلمەي قالدى، تابالدىرىقتان قىز دا اتتاي قويمادى، قىزعا قارسى حاكىم دە جۇرمەدى. قىزدىڭ تاپ سول مينۋتتە نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق حاكىمنىڭ كوزىنە مۇكاراما بۇرىنعىدان دا وزگەشە شالىندى: كادىمگى جاندى ەرىتىپ جىبەرەتىن مۇكارامانىڭ ۇزىن كىرپىكتى تۇنىق كوزى سول كۇيى، سول قالپى، سول ادەتىنشە حاكىمنىڭ كوزىنەن ازداپ قانا جوعارى قاراپ تۇر؛ شوپ-شوشاق سۇلۋ مۇرىن، كوتەرىڭكى بالا يەك، ءۇلبىر تاماق، تاكاببار كەۋدە بۇرىنعىدان دا تارتىمدى: قاراڭقىراشى، كورىنىڭكىرەشى، ءسۇيىندىرشى دەپ تۇرعانداي! ءجۇزى دە تۇلەگەن اققۋدىڭ قانات استىنداعى ەڭ تۇپكى قاۋىرسىنىنداي قوڭىرقاي تارتىپ مولدىرەي تۇسكەن. حاكىم ۇيالعان ادامشا كوزىن تاماق استىنان تومەن ءتۇسىرىپ ومىراۋعا جىلجىتتى دا، قىزارىپ كەتتى...

كۇتپەگەن جەردەن جولىققان حاكىم دە مۇكارامانىڭ كوزىنە وزگەشە كورىندى. ول قىستى كۇنگى كەزدەن، اسىرەسە كوكتەمدەگى قالپىنان الدەقايدا سالۋالى: كوزقاراسى ورنىقتى، جۇزىنە سالماقتى شىراي ەنگەن، الدە تولقىندانعان ۇزىن شاشىنىڭ جوقتىعىنان با، — ماڭدايى بۇرىنعىدان كوپ جازىق، بويى دا وسكەن سياقتى؛ ۇلكەن كوزدەرىنىڭ اق ەتى مولايىپ، جانارى وتكىرلەنە تۇسكەن بە، قالاي! حاكىمنىڭ ءبۇتىن ءون بويىنان قىزعا اسا كورىكتى ەر ءپىشىنى ەلەستەپ كەتتى.

كوپ ۋاقىتتان بەرى وزىنە دە بەلگىسىز بىرتە-بىرتە ىركىلىپ كەلگەن ساعىنىشتى سەزىم ەرىككە كونبەي، قىزدىڭ ءون بويىن بيلەپ كەتتى؛ ول حاكىمدى قۇشاقتاپ الىپ، موينىنا اسىلا كەتكىسى كەلدى دە، اياعىن شاپشاڭداپ باسىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. ءبىراق جىگىتتەن بۇرىن سىر بىلدىرمەۋ نامىسى كەلىپ بوگەپ، حاكىمگە ءبىر ادىم قالعاندا قىز كىلت توقتاي قالدى.

— سالەمەتسىز بە؟ — دەدى ول اقىرىن عانا حاكىمگە قولىن سوزىپ. ساسىپ قالعان حاكىم، وڭ قولىن بوساتىپ، قاعازدى سول قولىنا الدى دا، ۇندەمەستەن كورىسە باستادى. حاكىمنىڭ كوپتەن بەرى كورمەي جاتىرقاپ قالعانىن، قاپەلىمدە نە ايتىپ، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن شەشە الماي قىسىلىپ تۇرعانىن كورىپ مۇكاراما:

— ماعان جازعان حاتىڭىز با مىناۋ؟ مىنە مەن ءوزىم كەلدىم ەندى. جازباساڭىز دا بولادى، — دەدى ەزۋ تارتىپ.

— جوق، جوق. بۇل حات باسقا ادامنىڭ حاتى... ماعىناسى دا باسقا حات. سونى ويلاپ بايقاماي قالعانىم، — دەدى حاكىم كەشىرىم سۇراعانداي مۇكارامانىڭ قولىن قىسا ءتۇسىپ.

— باسقا ادامنىڭ حاتىن نەگە وقيسىڭ؟ جارامايدى عوي، — دەپ قىز ازىلگە بۇرىپ حاكىمنىڭ سول قولىنداعى قاعازدى الدى دا، ارتىنا ۇستادى؛ ءسويتتى دە، سىناعانداي ونىڭ ۇلكەن كوزىنە تۋرا قاراي قالدى.

مۇكاراما بەتىنە تۋرا قاراعاندا حاكىم «حان باۋىنىڭ» ۇلبىرەگەن اق جاعال الماسىن كورگەندەي، ەرىكسىز قول سوزاتىن، ءقازىر ول قولىن سوزىپ قانا قويعان جوق، كەنەت قىزدى قۇشاقتاي الدى دا، قاتتى-قاتتى قىسىپ، ايمالاي باستادى. ونىڭ مەزەتتە ويى دا ءبولىنىپ كەتتى، تاڭ اتقالى كورگەن جۇمباق وقيعالارى مەن ايانىشتى سەزىمدەرى ءبىر ساتتە كەرى سەرپىلىپ تاسقىنداعان قۇمارلىققا جول بەرگەندەي بولدى — ول بەينە ءبىر ءلاززات دارياسىنا ەركىندەپ قۇلاش سەرمەپ، بالقىپ-ەلتىپ قۇشتارلىق بالىن قانباي جۇتىپ جاتقان سياقتاندى...

اياعىن تىرپىلداتا باسقان كەمپىردىڭ كەسىرلى ءجۇرىسى مەن اشۋشاڭ بەينەسى ەكەۋىنىڭ قۇشاعىن جۇلقىپ قالعانداي جازىپ جىبەردى — حاكىم ءبىر ادىم كەرى شەگىندى دە، قىز تومەن قاراپ حاتقا ءۇڭىلدى.

— بيگىراكتا كيلگىش مالايسىڭ... مۇكاراما باردا كيلماساڭ دە شۋل ياري. كيلماساڭ دە ياري... — دەدى كەمپىر كۇبىرلەڭكىرەپ. كەمپىردىڭ ءۇنى بۇل جولى قاتتىراق شىقتى. ءبىراق مۇكاراما ونى ەلەمەگەن بولىپ حاتپەن شۇعىلدانا ءتۇستى. ول زۋبكوۆتىڭ ورىسشا جازعان سوت... جازالاۋ... وترياد دەگەن تۇسىنىكسىز سوزدەرىن جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى دا، اياعىنداعى ريەۆوليۋسيا، وكتيابر، دميترييەۆ دەگەن ءوزىنىڭ كوپتەن بەرى ەستىپ جۇرگەن، ءبىراق قىز ۇعىمىنىڭ شەڭبەرىنە سىيمايتىن دابىسى جەر جارعان ءىرى سوزدەرگە تىرەلىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى.

— دميترييەۆ... تاڭەرتەڭ دۋسيا دميترييەۆانى كوردىم... تۇرمەدەگى اكەسىنە تاماق اپارا جاتىر. سۇراي المادىم — اسىعىس ەكەن، — دەدى حاكىمگە تاڭىرقاعان پىشىنمەن. ءسويتتى دە، حاتقا قايتادان قاراپ، ءسال بوگەلىپ تۇردى دا: — حاكىم، سەن دە ريەۆوليۋسيونەرمىسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.

قىزدىڭ جۇزىندە ءىرى سوزگە ءبىر جاۋاپ كۇتكەندەي ىشىنەن تىنا قالعان، بار ىنتاسىن تەك قانا حاكىمنىڭ اۋزىنان شىعاتىن وزگەشە لەبىزگە اۋدارعان ءبىر مەيىرلى ءپىشىن پايدا بولدى. حاكىم كوزىن قىزدان بۇرىن ەسىككە ەنە ءتۇسىپ، كەرى شەگىنگەن مازاسىز كەمپىرگە قارادى. سوڭعى سوزدەرى قۇلاققا انىق شالىنباسا دا، كۇبىرلەپ سويلەگەن كۇيى كەمپىر سەنەككە شىعىپ كەتتى.

— يا، — دەدى حاكىم جاۋاپ كۇتكەن مۇكاراماعا باسىن يزەپ.

ءبىراق ءوزى شاپشاڭداپ قىزدىڭ قولىنان ۇستاي الدى دا، تەرەزە الدىنداعى ۇستەلگە جەتەكتەدى.

— ءبىراق ريەۆوليۋسيونەر دەگەن وتە ءىرى، وتە جاۋاپتى ءسوز. مەن تاپ بۇل ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىنداعى توڭكەرىسشىلمىن دەپ ايتا المايمىن. ريەۆوليۋسيونەر انا تۇرمەدە وتىرعان دميترييەۆتەر، قىردا سوۆدەپ ءىسىن باسقارىپ جۇرگەن اتاقتى ادامدار... مەن سولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن كوپ قوسشى بالالارىنىڭ ءبىرىمىن، — دەدى ول قىزدى وتىرعىزىپ جاتىپ.

ءوزى ۇستەلگە ءبىر شىنتاقتاپ سۇيەنە ءتۇستى.

— قورىقپايسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى مۇكاراما سىبىرلاپ.

حاكىم مۇكاراماعا قاراپ ەزۋ تارتتى دا، قىزدىڭ شىن پەيىلىن كورىپ، كەمپىر كەلىپ قالا ما دەگەن ادامداي تەز-تەز ونى ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.

— مەن دە باسىندا قورقىنىشتى، قولدان كەلمەيتىن، وزات شىققان وزگەشە ادامدار عانا جۇرگىزە الاتىن عاجايىپ ءىس قوي دەپ سەسكەنەتىن ەدىم. ارينە، ەرلىك پەن تاپقىرلىقتى، اقىل مەن وجەتتىلىكتى كەرەك ەتەتىن رومانتيكاسى مول جۇمىس. مەن مۇنى وسى كەزدە ءتۇسىنىپ كەلەمىن. باسىندا مەن قوساق اراسىندا بوس كەتىپ تۇرمەگە الدەقالاي ءتۇسىپ قالدىم. ءبىراق ونىم وزىمە پايدا بولدى: ادىلسىزدىك پەن زۇلىمدىقتىڭ، قورلىق پەن زورلىقتىڭ نە ەكەنىن جۇزبە-جۇز ءوز كوزىممەن كورىپ شىقتى...

— سەنى دە تۇرمەگە جاپتى ما؟

— ويباي-اۋ، تۇرمەگە جاپپاسا سەنى شىعارىپ سالمايمىن با؟

مۇكاراما تاڭدانىپ باسىن شايقاپ قويدى. حاكىم كوكتەمدەگى كورگەندەرىن باستان-اياق جىر ەتتى.

— ودان كەيىن نەگە جىمپيتىعا كەلمەدىڭ؟ ءوزىڭنىڭ ۋاعادەڭ بار ەمەس پە ەدى، مەن دە سوندا بارامىن دەگەن؟

مۇكارامانىڭ بۇل ىلىگىنە جاۋاپ ەسەبىندە ول ەلگە بارعانداعى كەزدەسكەن قيىن جاعدايلاردى، ۇستاۋعا كەلگەن ابىلايەۆتىڭ قولىنان قالاي سىتىلىپ كەتكەنىن، ودان كەيىن ورالدا بولىپ تۇنگى كەرۋەنمەن كەتكەنىن ايتا باستادى. ءبىراق قىزعا تەك ءوز قارا باسىنان كەشكەن وقيعالاردى عانا ايتتى. سوۆدەپ باسشىلارىن، ولاردىڭ سانقيلى ءوزى كورگەن ىستەرىن، بۇل جولى ورالعا نەگە كەلگەنىن اڭگىمەگە قوسپادى. سوندا دا جەكە ىستەرى دە قىزعا جان تىتىركەتەرلىك قىل كوپىر ۇستىندە ءجۇرىپ ىستەگەن ىستەي كورىندى. ونىڭ ۇستىنە حاكىمنىڭ كوڭىل كۇيى شالقىپ تاسىپ، سۋرەتتەپ سويلەدى، ونىڭ ءتىلى بەزەلە ءتۇستى.

— ...قازاقتىڭ كادىمگى كوزگە تۇرتسە كورىنبەيدى دەيتىن تاس قاراڭعى ءتۇنى. اينالا جىم-جىرت جاتقان دالا. كوزگە ىلىگەر قاراسىن جوق، قۇلاق شالار دىبىس جوق. سىرتىلداعان فۋرگون اربانىڭ دوڭگەلەكتەرى عانا تىرس-تىرس ەتەدى دە، اندا-ساندا مىڭق ەتكەن الدىڭعى ناردىڭ ءۇنى شىعادى. كەرۋەندى جانامالاپ كەلە جاتقان قارۋلى سولداتتار. قاسكۇنەم ابىلايەۆ قاشان باس سالىپ ۇستايدى؟ بەلگىلى جەردە ءبىزدىڭ وترياد كەزدەسە مە، جوق پا؟ ءارى جۇمباق، ءارى ۇلكەن قاتەر تونگەن ساعات. زاماننان بەرى وڭ قولدا تۇراتىن قارا قىستاۋعا جەتتىك پە، جوق پا؟ ەندى قاشان دەپ كەلە جاتىرمىن... مەزەت شۋىل پايدا بولدى دا، قاتارىنان تاسىر-تۇسىر ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلدى. ارعى جاعى بەلگىلى. جايشىلىقتا شاش ال دەسە، باس الاتىن وفيسەر ابىلايەۆ قول كوتەرۋگە دە جاراعان جوق، جەرگە جۇگىنە سالىپ، جالبارىنىپ، جان ساۋعا سۇرادى. ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەيدى دە، ءسويتىپ ول قارۋسىز، اتسىز، كەرۋەنسىز، كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان جەتىم لاقتاي، جەتى تۇندە جول ۇستىندە قالدى...

مۇكاراما حاكىمنىڭ قولىنان ۇستاي الدى.

— ول قالاعا الدىڭعى كۇنى باردى. جارالى ادامشا باسىن تاڭىپ العان... دوسمۇقامبەتوۆتەردىڭ ۇستىنە كىرىپ كەلدى. ھارون سۇلتان دالاعا شىعىپ سويلەستى... كوپ ادام، ەحلاس ابيدىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعانبىز... مەنى ول ۇيگە ولگا حانۋم ەرتىپ بارعان... — دەپ مۇكاراما ءبولىپ-بولىپ جىمپيتىدا بولعان ۋاقيعانى ايتا باستادى. حاكىم قىزدىڭ بەتىنە تاڭدانعانداي ۇزاق ۋاقىت قاراپ وتىردى دا:

— ول قاسكۇنەم جىمپيتىعا بارىپ قالعانى ما. جانىن الىپ قالعان مەن ەدىم... «مۇنان بۇلاي جىمپيتى ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتپەيمىن» دەپ انت-سۋ ىشكەننەن كەيىن. جاۋىز تاعى بىزگە قارسى شىعادى ەكەن عوي، — دەدى.

— دايار قوناقاسىعا قاراماي ۇلىقتار تەزىنەن قالاعا قايتىپ كەتتى. ءبىز دە كوپ وتىرا المادىق. ابىلايەۆتىڭ ءبىر «جامان حابار» اكەلگەنىن سەزىپ ەدىك، ءبىراق نە ەكەنىن مەن بىلگەن جوق ەدىم. حاكىم، سەن ناعىز ريەۆوليۋسيونەرسىڭ... ەندى ءبىلدىم... سەن، — دەپ مۇكاراما ارعى جاعىن ايتپاي، حاكىمنىڭ قولىن وزىنە قاراي تارتتى.

بار ويى ابىلايەۆتا بولىپ ۇندەمەي قالعان حاكىمنىڭ وزىنە قاراي بەيىمدەگەن قىز قولىنا كوزى ءتۇسىپ كەتتى: تارالىپ ەتى قاشپاعان جاس بالانىڭ قولىنداي كىشكەنە سۇيرىك ساۋساقتار حاكىمنىڭ سالالى قولىن ۋىسىنا سيعىزا الماي اۋرە بولىپ جاتىر، كوك كويلەكتىڭ جەڭى كۇن شالماعان اق بىلەكتىڭ شىنتاعىنا دەيىن ءتۇرىلىپ كەتكەن، ودان ءارى جۇمىر قار، قۇدۋ يىق كورىنەدى... حاكىم جالما-جان قىز قولىن ءوز ۋىسىنا الدى. ول زەرگەر سوققان ءمىنى جوق كۇمىس بۇيىم سياقتى تاپ وسى قول مەنىڭ وزىمدىكى دەگەندەي جوعارى كوتەرىپ وزىنە قاراي تارتىپ ەدى — قىز قولى اقىرىنداپ مويىنعا ورالا بەردى. تاپ سول مينۋتتە حاكىم مۇكارامانى جاڭا عانا كورگەندەي بولدى — شىنىندا دا قىزدىڭ مولدىرەي قالعان كوزقاراسىندا دا، موينىنا ورالعان بىلەگىندە دە، اسىلا تۇسكەن ءبۇتىن سالماعى بىلىنبەيتىن دەنەسىندە دە بۇرىن حاكىم بايقاماعان، سوزبەن سيپاتتاپ جەتكىزە المايتىن بالقۋ بار ەدى.

حاكىم ايمالاي قۇشاقتاپ، مەيىرلەنە قىسىپ ءبىراز وتىردى دا، مۇكارامانىڭ قولىنداعى قاعازدى سۇراپ الدى. ءسويتتى دە حاتتىڭ اياعىنداعى «تيستبەكوۆتىڭ» قوسقان: «بوگدانوۆكاعا كاراتەلدەر اتتاندى» دەگەن سوڭعى جولىن كورسەتتى.

كاراتەل دەگەن ءسوزدىڭ شىن ماعىناسىن مۇكاراما ۇعا الماي قالدى. «بوگدانوۆكا... كاراتەل» دەگەن ءسوزدىڭ حاكىمگە قانداي قاتىناسى بار؟ دەپ ويلاپ قىز تاڭىرقاعانداي بولىپ ەدى، حاكىم وعان ءتۇسىندىرىپ:

— بوگدانوۆكا — ورىس شارۋالارىنىڭ قولعا قۇرال الىپ، كازاك-ورىستاردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرىلگەن جەر. سول جەرگە ورالدان اسكەر شىققان... مۇكاراما، سەن كەشىر، مەن جۇرەمىن. كەشىگۋگە بولمايدى، — دەدى.

حاكىم ورنىنان تۇرەگەلىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا باستادى.

— مەن دە سۋ باسىنا دەيىن بارامىن، شىعارىپ سالامىن، — دەدى مۇكاراما اقىرىن عانا.

— اڭدىعان ادام بولسا تانىپ قويادى. جانە مەن كوپىردەن وتپەيمىن، تيىرمەننەن ءارى تەرى زاۆودىنىڭ تۇسىنان بارىپ قايىقپەن وتەمىن. بىرگە جۇرۋگە بولمايدى، — دەپ حاكىم باسىن شايقادى.

قىز مۇڭايىپ قالدى. ول:

— مەن جىمپيتىدان وسىندا اۋىسقىم كەلىپ ءجۇر. ادامدارى دا، جەرى دە — ءبارى كوڭىلسىز، — دەپ تومەن قارادى.

حاكىم از ويلانىپ تۇردى دا، كەنەت ءۇنىن وزگەرتىپ:

— فرونت جاقىن، سەنى كازاك-ورىس باسشىلارى اسكەرگە جىبەرەدى. سوندىقتان جاۋدىڭ جاراسىن بايلاعانشا، قىرداعى ءوزىمىزدىڭ شارۋانى ەمدە. كەشىكپەي ءبىز دە كەلەمىز، — دەپ مۇكارامانىڭ قولىن الدى.

حاكىمنىڭ ءۇنى باتىل شىقتى. مۇكاراما باعىنعانداي باسىن يزەدى.

التىنشى تاراۋ

1

جار قايعىسى كۇرەسكە دە سۇيرەدى...

ۇزىن جايىقتىڭ ءونبويى جاسىل ورماندى، كوك شالعىن توعايلى، ءيىرىم-يىرىم تۇبەكتى، سانسىز سالالى.

قازاق ەلى جايلاعان سول جاق بەتتەگى سالانىڭ اتتارى — اششىبۇلاق، تۇششىبۇلاق، اقبۇلاق، تۇنىقساي، تەرەڭساي بولىپ كەلەدى. سول كوپ سالانىڭ ءبىرى بۇلاقسايدىڭ بويىندا سۇگىرباي اۋىلى وتىر.

اۋىلدىڭ شەتىندەگى ارتقى ۇزىگى اق، ورتا قولدى كيىز ۇيدەن جاس ايەل ەكى شەلەك كوتەرىپ شىقتى دا، وشاق باسىنا بارىپ ءيىن اعاشىن الدى.

— شەشە، مەن قاراڭعى تۇسپەي سۋعا بارىپ كەلە قويايىن. شاي قايناپ تۇر، ءوزىڭىز ازىرلەرسىز! — دەدى ول جەر وشاقتىڭ باسىنان داۋىستاپ.

كۇن باتىپ بارا جاتقان، جازدىڭ ءبىر تىمىق كەشى ەدى. نازىك بولعانمەن ايەلدىڭ اشىق ءۇندى داۋسى ءوز ۇيىندەگى كەمپىر تۇگىل، قاتار وتىرعان ەكى-ۇش ءۇيدىڭ جاندارىنا تەگىس ەستىلدى، ءتىپتى ارەگىرەكتەگى تۇرعان ۇلكەن اق ءۇيدىڭ جانىنداعى ادامداردىڭ دا قۇلاعىنا ايقىن شالىندى. جاس ايەل داۋسىن سولارعا جەتكىزە ادەيى سىناپ ايتقان ادامشا ۇلكەن اق ءۇيدىڭ توڭىرەگىندەگىلەرگە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى.

ۇلكەن اق ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە سويلەسىپ وتىرعان ەكى ادام سۋعا بارا جاتقان ايەلدىڭ سوزىنەن گورى داۋىسىنا ەلەڭ ەتكەندەي قۇلاقتارىن عانا بولار-بولماس توستى دا، اڭگىمەلەرىن بولمەستەن سويلەسە بەردى، ەرتەلى-كەش ايەلدەردىڭ وزەننەن ءجا قۇدىقتان سۋ اكەلەتىنى، سۋعا كەيدە باس قوسىپ ەكەۋ-ۇشەۋ بولىپ باراتىنىن، كەيدە جالعىز كەتەتىنى جۇرتقا ەجەلدەن-اق ءمالىم نارسە. سوندىقتان دا بۇل ايەلگە كوبىنىڭ كوڭىلى بولىنبەگەن سياقتى. جالعىز كەمپىر وپىرايعان ءتىسسىز يەگىمەن ىمداپ: «بار قاراعىم، تەز بار!» — دەگەندەي ەتتى. وزەن اۋىلدان ەكى شاقىرىمداي جەر، وعان بارىپ سۋ الىپ قايتىپ كەلگەنشە قاس قارايىپ كەتەتىن شاما. كۇن ۇياسىنا سۇڭگىپ، ساي بويى قوڭىرقاي تارتاتىن كەزدە، قىزدىڭ ءجا ايەلدىڭ سۋعا جالعىز بارۋى سيرەك، ويتكەنى سول ىم قاعىپ، «بارا بەر!» دەگەن كەميەك كەمپىردىڭ ءوزى: «سۋ بويى كەشكە قاراي جىن-شايتاننىڭ وينايتىن جەرى. الاكولەڭدە سۋعا جالعىز بارما، قاراعىم. سۋ پەرىسى قاعىپ كەتەدى» دەپ بۇرىن زار قاقساپ جىبەرمەيتىن. ال بۇگىن ونى قويىپ، تەزىرەك بارعانىن ءتاۋىر كوردى. ءتىپتى ايەلدىڭ جانىنا ءتورت جاسار قىز بالاسىن دا ەرتپەي، جالعىز كەتۋىن تىلەدى...

جاس ايەل قوس شەلەكتى ءيىن اعاشتى وڭ جاق يىعىنا ساندەنە ىلە سالعان بولىپ، اياعىن تەزدەتە باسىپ كەتىپ بارا جاتتى. كيىز ءۇي تىگىپ قىرعا شىققالى وزەنگە ۇزدىكسىز شۇبىرعان مال مەن ادامنىڭ جالعىز اياق جولى تارتقان سىزىقتاي، اۋىلدان تۇپ-تۋرا بۇلاقسايدىڭ جايىققا قۇيعان ساعاسىنا قاراي سوزىلىپ جاتىر. شىڭدالىپ، تاپتالىپ قالعان، شاڭسىز، بۇدىرسىز.

ايەل ورتا جولعا جەتكەندە شەلەكتەرىن جەرگە قويىپ، كەيىنگى جاقتاعى اۋىلعا قارادى: ءتۇرۋلى ەسىكتەر ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ تۇر دا، وشاق باسىنداعى، كولەڭكەدە سالقىنداپ وتىرعان جانداردان وزگە ەشكىم كورىنبەيدى. سوڭىنان ىلەسە شىققان ەشبىر جاننىڭ جوعىنا، وڭاشا ءبىر ءوزىنىڭ عانا وزەنگە جاقىنداعانىنا قۋانعانداي ول كۇلىمسىرەگەن كۇيى باسىنداعى اق ورامالىن جوندەپ قايتادان تارتتى، تەرشىگەن ءسۇيىر مۇرنىن الاقانىنىڭ سىرتىمەن سۇرتە سالىپ ءيىن اعاشىن قايتا كوتەردى. بۇل جولى شەلەكتەرىن ءبىر يىعىنا ىلە سالعان جوق، ەكى يىعىنا تەڭ باستىرىپ قوس قولداپ ۇستادى؛ اياعىن دا شىققانداعىدان سالماقتىراق باسىپ، اقىرىنىراق اياڭدادى. تەڭ ادىممەن، نىق باسىپ، ءجۇرىس ىرعاعىنا تۇسىرگەن شەلەكتەر ەندى ءقازىر بۇلاڭداپ يىققا دا سوققان جوق، بۇرىنعىداي ءيىن اعاش تا ەكى ءيىندى جانشىپ سۇيەككە باتقان جوق. شەلەكتەر بوس ەمەس ەدى، ولاردىڭ سۋدان وزگە الدەنەگە تولى ەكەنىن كۇدىكتەنە قاراعان ادام بولماسا ەشبىر جان بايقار ەمەس...

— و، ءتاڭىرى. بۇل اڭدۋدان قاشان قۇتقاراسىڭ ءبىزدى؟! بۇل بۇعاۋدان، بۇل قىسىلۋدان قۇتىلار كۇن بار ما، جوق پا؟ الدە ءومىر بويى وسى نىسان تۇقىمىنىڭ دەگەنى بولىپ، ماڭگى-باقي كوز تۇرتكى بولىپ كەتكەنىمىز بە! — دەدى ايەل وزەن جاعاسىنا جاقىنداعاندا. ايەلدىڭ اۋزىنان تارىققان سوزدەر شىققانمەن، ۇنىندە جاسىعاندىق، بولماسا باس ۇرىپ قۇلدىق ەتۋ سارىنى ەستىلگەن جوق. قايتا ونىڭ لەبىزىندەي بەلگىلى جاۋىنا مەڭزەپ كىشكەنە جۇدىرىعىن تۇيگەندەي ىزالى ءۇن بار ەدى. اياق باسۋى ونىڭ شيراي ءتۇستى: وزەننىڭ جاعاسىنا جاقىنداعان سايىن، ءبىر ءوزى ەمەس، ءبۇتىن ءۇي ءىشىنىڭ اۋىر جايىن ويلاعان سايىن ونىڭ ءجۇرىسى دە وزگەرىپ كەتتى.

سۇيگەنىن كورۋگە اسىققان جاس جانداي، جاعاعا جەتۋگە ىنتىققان بۇل ايەلدى جارقىن وزەن قوڭىر سامالىمەن قارسى الدى — جيەگى جاسىل ءبۇلىستى جالپاق ايدىننان سالقىن لەپ ەستى.

كوكتەم تاسقىنى كەزىندە ارناسىنا سىيماي، لىقسىپ، شالقىپ، جاعانىڭ ورماندى توعايى مەن ويپاتتى القاپتارىن كوك الا داريا ەتىپ تەڭىزگە جۇگىرگەن جايىقتىڭ جالپاق سۋى ءقازىر بوز بىلامىق ەمەس، ءتۇسى اقشىل تارتقان: اعىسى دا سامارقاۋ، ەنى دە الداقاشان اپشىرىپ، ءمۇسىنى سۇلۋ قالپىنا قايتا تۇسكەن: بەينە ءبىر قاسىن كەرگەن، ماڭدايى جازىق، بويشاڭ ارۋلار سياقتى، كەربەز جىلجىپ، كەرىلىپ اعىپ جاتىر.

ارعى بەتتەگى قىر-قاباق ورماندى جاعانىڭ شەڭبەرلى كەلگەن ناق جيەكتەگى جاتاعان قارا اعاشتارى مەن سيدا كوك تەرەكتەرى كەشكى تىمىقتا جايىقتىڭ اينا بەتىنە ۇڭىلە قالىپتى: ولاردىڭ توبەسى تومەن توڭكەرىلگەن سۋداعى كولەڭكە ەلەسى ءتۇرلى-تۇرلى: كەيبىرەۋى سۋعا شانشىلا قۇلاعان شوپ-شوشاق كوك ساۋكەلە سياقتى دا، ەندى بىرەۋلەرى ءجۇنىن سىلكىپ تىرىلتكەن ۇلكەن-ۇلكەن سەڭسەڭ بورىكتەرگە ۇقسايدى. سۋ بەتى قايماقشىپ مايدا جەلگە دىرىلدەپ كەتكەن كەزدە سۋ ىشىندەگى بۇل ساۋلەلەر دە قوسىلا دىرىلدەيدى. سۋ دىبىسسىز، ونىڭ جىلجىعانى دا كوزگە ىلىنەر-ىلىنبەس. الدەقايدان قۇلاپ تۇسكەن ءشوپ قيقىمى، بولماسا وراشولاق ۇشىپ سۋ بەتىنە جىعىلعان شىبىن-شىركەيدىڭ تومەن سىرعىعانىن كورگەن كەزدە عانا اعىسى بارىن سەزەسىڭ.

قوس شەلەكتى ايەل جاعاعا جەتكەن كەزدە كۇندىز جىم-جىرت جاتقان وزەن بويى جاندانىپ كەتتى: سۋى سارقىلىپ، ساعاسىن ايىل قوعامەن يت-ساداق باسقان شولاق بۇلاقتارىنىڭ ءبىر كەزدە باقاسى شۋلاي باستادى. كۇندىز كوزدەرى باقىرايىپ كوك-توساپتى بالشىقتا وتىرعان كوك باقالار، مەرگەندەرشە بۇقپالاپ، ءبىر جەردە «قىرق» ەتە قالىپ ەدى، سالدەن كەيىن ءبىرى ۇزدىكسىز تاڭدايىن قاعىپ، ءبىرى كومەيىنەن قولقىلداپ سويلەپ، ءبىرى تىنىمسىز قىرقىلداپ سانالۋان ۇنمەن باقا بازارىنا اينالىپ كەتتى. بۇعان ىقتاسىن جەردەگى ۇزدىك-ۇزدىك تۋلاعان ۇلكەن بالىقتىڭ شولپىلى، الىستاعى اۋپىلدەكتىڭ، ءبۇتىن كولدى كوتەرىپ جاتقانداي اۋىر كۇمپىلى، الدەقايدان ويىسىپ كەلىپ جىلقىشىنىڭ جانى شىعا بەزەكتەگەن قيقۋى ارالاسىپ ءبۇتىن القاپتى جازدىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىراتىن سالتاناتتى جىرىنا تولتىرىپ جىبەردى.

ايەل سۋدىڭ ناق جاعاسىنا ءيىن اعاشىن تاستاي بەرىپ، بيىك اق شەلەكتىڭ ىشىندەگى قىمىز قۇيعان تورسىقتى، بۇيەندەگى مايدى جانە قوزى قارىنعا سالعان جەنتتى جەرگە قويدى. ءسويتتى دە ءوزى جۇرەسىنەن وتىرىپ ءمولدىر سۋمەن شەلەكتەرىنىڭ ءىشىن شايقادى، قاڭىلتىر شەلەكتى قاتتى-قاتتى بىرىنە-بىرىن سوعىستىرا سالدىرلاتىپ جىبەردى. شەلەكتىڭ سالدىرىن كەشكى وزەن بويىنىڭ جاڭعىرىعى كوتەرىپ كوش جەرگە جەتكىزگەندەي بولدى؛ ارعى بەتتەگى قويناۋدىڭ جارىنا سوعىلىپ ەكىنشى جاقتا تاعى ءبىر ايەل تاپ سونداي شەلەك جۋىپ سالدىرلاتىپ جاتقان سياقتاندى.

مۇنان كەيىن ايەل الدەنەگە قۇلاعىن توسا وتىرىپ، باسىنداعى ءبىرتارتارىن شەشتى، جەڭىن سىبانىپ، كۇمىس بىلەزىكتى جۇپ-جۇمىر اق بىلەكتەرىن، قۇبا ءجۇزىن، كۇن تيمەگەن اقشىل موينىن تۇنىق سۋمەن تەرشىگەن دەنە ابدەن سالقىنداپ مەيىرى قانعانشا جۋدى. ول ورنىنان تۇرىپ ورامالىمەن بەتىن ءسۇرتىپ، بۇرىمىن جوندەپ سىلانا باستاعان كەزدە ءبىر ادام جوتەلىپ قالعانداي بولدى... بۇل دىبىستىڭ قاي جاقتان شىققانىن، الىستان با بولماسا تاياۋ جەردەن بە — ونى ايىرۋ قيىن دا ەدى. ايەل جالما-جان بيىكتىگى كىسى بويىنداي جاعانىڭ قىراتىنا جۇگىرىپ شىقتى دا، اۋىل جاققا قاراپ قويىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىنە كوزىن تىكتى؛ ورامالىن بىر-ەكى رەت بۇلعاي ءتۇسىپ باسىنا تارتتى، قاتتى-قاتتى دىبىستاپ، ەكى-ۇش رەت تاماعىن كەنەدى.

كوپ ۋاقىت وتپەي، ارعى بەتتەگى سۋعا جانتايا وسكەن ۇلكەن جالبىر قارا اعاشتىڭ تۇبىنەن كىشكەنە قايىق سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلدى دە، ايەل تۇرعان جەردەن جوعارى قاراي، اعىسقا قارسى ورلەي بەردى. قايىق ۇستىندەگى شاپشاڭداپ ەسىپ ەڭكەيە بۇگىلگەن ەكى ادامنىڭ بەينەسى الىستان-اق كوزگە شالىنارلىق. ەسكەكشىلەر ءبىر ءبۇيىر ەسىپ جوعارى قاراي ءبىراز ورلەپ بارىپ وزەننىڭ ورتاسىنا جەتكەن كەزدە تەز بۇرىلا سالىپ، ايەل تۇرعان جەرگە تۋرا تارتتى. ەكى ادامنىڭ قوس ەسكەكتى قاتار سالىپ قايىستاي سوزىلىپ قۇلاشتاي ەسكەنىنە اعىس كۇشى قوسىلىپ قايىق وقشا زۋلادى.

ەسكەكتى تارى دا ورشەلەنە تارتىپ-تارتىپ جىبەرىپ ەسكەكشىلەر قايىقتى زۋلاعان ۇستىنە زۋلاتىپ ايەل تۇرعان جەرگە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەتتى. جيەكتىڭ قۇمدى سازىن ءتىلىپ كەلىپ، ءسۇيىر قايىق توقتار-توقتاماستا، «جىگىتتىك» كورسەتەيىن دەگەن ادامشا، شۇڭعىل كوزدەۋ اقسارى بالا ەسكەگىن قايىرا سالىپ قارعىپ ءتۇسىپ جەرگە دىك ەتە قالدى.

— اقىرىن، اقىرىن! ويپىرىم-اي، جاۋ قۋعانداي، سونشاما اسىعىپ، اياعىڭ سىنىپ قالسا قايتەسىڭ. ابايلاسايشى، اينام-اۋ! — دەدى ايەل.

ءبىراق بالا ونان دا ەرلىك كورسەتىپ:

— ە، مۇنداي قايراڭ تۇگىل، ءبىز جەتى تۇندە دە بيىك جارقاباقتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، قول سوزار جەردەن قارعىپ ءمىنىپ ۇيرەنگەنبىز. اپا، سەن دە ءبىر مامام قۇساپ قورىقپاس نارسەدەن قورقادى ەكەنسىڭ! — دەدى.

— قورقامىن، اينام، وسى كۇنى بولماشى نارسەنىڭ بارىنەن سەسكەنىپ، ۇرەيلەنەتىن بولدىم. ءتىپتى، كورىنگەن شوكە سەندەرگە ءسۇرىنۋ ءۇشىن تۇرعانداي كورەمىن. پايداسىز ەرلىكتىڭ نە قاجەتى بار. اسىرەسە كوز بايلانعان كەزدە زارە جوق...

— قورىقپاس كەلىن قوي باسىنان قورقادى دەپ مامام قويمايدى. اپا، سەن دە تاپ سول مامامنىڭ ايتقانى بولدىڭ. كوز بايلانعان كەزدە سۋ باسىنا نەگە كەلەسىڭ؟ ءا، ءيا، ءبىلدىم، اپا، ءبىلدىم...

— تۇزدەگىلەرگە اس جەتكىزىپ بەرمەيمىن بە؟ ەرعالي اعام مەن شەبەر قاينىما. ولاردان نە حابار اكەلدىڭ؟

— ولار ەمەس، ايتايىن دەگەنىڭ جەزدەم عوي، ءا؟

ايەل ۇيالىپ قالدى. ويىن ءىنىسى ايتپاي-اق ءبىلىپ قويدى. «مەنىڭ ءاباشتى ساعىنعانىمدى بۇل دا سەزەدى. ءبىز بالا دەيمىز، بالانىڭ بىلمەيتىنى جوق»، — دەگەن وي كەلدى وعان. كورۋگە جاس بولعانمەن جانە ءۇي ىشىنە سابيدەي كورىنگەنمەن بۇل ونشا جاس بالا دا ەمەس ەدى. ول سۋ باسىنا «تۇزدەگىلەرگە» جاسىرىن تاماق اكەلگەن جاس كەلىنشەك كۇلشاننىڭ ءىنىسى، جاسى ون التىنىڭ شاماسىندا. ءتىپتى ونى ءۇي ءىشى: جىلعا ىلىكپەي قالعان، ايتپەسە اي ەسەبىمەن ون جەتىگە شىقتى دەسەتىن. ءبىراق اۋىل مۇنى بالا دەيتىن، وسى كۇنگە دەيىن «جاس جىگىت» دەپ ءبىر جان ايتقان ەمەس. بۇعان دالەل دە بار: ول بۋلىعىپ ءوسىپ كەلە جاتقان، سۇيەگى شاعىن جانە وتە نازىك دەنەلى جاس-تى. اتى ىقىلاس، ءبىراق بۇل اتىن بىلەتىن اكەسى مەن شەشەسى عانا، باسقانىڭ ءبارى ىقاتاي دەپ كىشكەنە كۇنىندەگى ەركەلەتىپ ايتقان اتىمەن اتاپ كەتكەن-دى. ال، ىقاتايدى

ارالاسىپ جۇرگەن كورشىلەس ورىس بالالارى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، يۋرا دەيتىن.

ايەل ءىنىسىنىڭ بولجالىن مويىنداي سويلەدى.

— جەزدەڭدى ايتقانمەن نە پايدا. ءقازىر بىزدەن ول الىس... بۇل ارادا قايىقتىڭ باس جاعىنداعى ەسكەكتە وتىرعان ورىس بالاسى باپپەن ەسكەكتەرىن قايىققا قايىرىپ سالىپ، ءوزى اسىقپاي-ساسپاي ءتۇسىپ، تۇمسىعىنداعى شولاق شىنجىردان ۇستاپ قايىقتى كوتەرە سۇيرەپ قۇرلىق جەرگە شىعارىڭقىراپ قويدى. سونسوڭ ول تۇمسىق جاعى كوتەرىلىپ بيىككە شىعىپ كەتكەن قايىقتىڭ ارت جاعىنا ىركىلگەن سۋدى باقىراشپەن شاشىپ بولىپ، جاعاعا شىقتى.

— يۋرا، تەزدەت، باراتىن جەر الىس، — دەدى دە، ىقاتايعا قاراپ، سونان سوڭ ءوزى ايەلگە بۇرىلىپ: — مىنانى وسىلاي سالامىز با، توگىلمەي مە؟ — دەپ تورسىقتى كورسەتتى.

— پەترا اينام، سالا بەر، توگىلمەيدى. تورسىققا نە عىلۋشى ەدى، قايىقتىڭ تۇبىندە جاتا بەرسىن؛ سۋ كىرسە دە ەشتەڭە ەتپەيدى، اينام. مايعا سالقىنى جاقسى. جەنتكە دە، — دەدى كۇلشان.

ءسويتتى دە ايەل پەترو اسىقتىرار دەپ قىسىلىپ، «تۇزدەگىلەردىڭ» جايىن سۇراڭقىراپ قالۋعا تىرىستى.

— ىقاتاي، شەبەر قاينىم ۇيگە سوعىپ كەتپەي مە، ساعان ەشنارسە ايتقان جوق پا؟ — دەپ سۇرادى.

اپاسىن سىناپ قالجىڭداۋعا دا بىلمەي، الىپ كەلگەن حابارىن ەستىرتۋگە دە اسىعىپ جىمىڭ قاققان بالا:

— ءابىلقايىر قۇدانى قايتەسىز، جەزدەمدى سۇراي بەرسەڭىزشى، اپا، كومەيىڭىزدە اۋەلدەن سول جەزدەم تۇر عوي، — دەدى. ءسويتتى دە ءوزى ساقتانىپ كۇلشاننىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراي قالدى.

— وزىڭنەن ۇلكەن اپاڭمەن دە وينايسىڭ با؟ جەزدەڭدى سۇراسام سەنەن ۇيالىپ ءجا قورقىپ تۇرعانىم جوق، ايتتىم عوي، جەزدەڭ الىستا دەپ. شەبەر قاينىمنىڭ جايىن اتام بىلە كەل دەدى. ەكى بىردەي بالاسى ۇيىنەن بەزىپ كەتكەنى وڭاي دەيسىڭ بە، كارى شال مەن ولمەلى كەمپىرگە؟! — دەپ ۇرسىپ تاستادى كۇلشان. سونسوڭ ىنىسىنە ۇياڭ شىرايمەن: — ىقاتاي اينام، وزىڭنەن ۇلكەندەردى سىناپ قايتەسىڭ، سەن ءالى جاسسىڭ، ەشنارسەگە تۇسىنبەيسىڭ. ساعىنۋ، سارعايۋ دەگەن سەنىڭ باسىڭنان كەشپەگەن نارسە... — دەپ مۇڭ شاققانداي بولدى. — نەمەنە، جەزدەڭنەن حابار بار ما، الدە ءبىر نارسەنى ەستىپ ادەيى بۇگىپ تۇرعان ادامشا جىمىڭدايسىڭ؟!

— ەستىدىم. ءسۇيىنشى بەرەسىڭ، اپا، بەرمەسەڭ ايتپايمىن. بەرەسىڭ بە؟ ءا، بەرەسىڭ عوي؟

— نە دەپ ءسۇيىنشى بەرەمىن، مەن ساعان؟ راس پا؟ كورىپ پە؟ — كۇلشان كۇلە بەردى. — ءسۇيىنشى سۇراعانداي ۇرىن كەلگەن جەزدەڭ بە، سەنىڭ سونشاما؟! ءيا، قايدا دەيدى؟

— ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي جاڭا: ساعىنۋ، سارعايۋ، كۇتۋ، تارىعۋ، جابىعۋ دەپ. جەزدەمدى كورمەگەنىڭىزگە ءۇش ايدان استى. ءسۇيىنشى بەرمەگەندە...

— قوي، قالجىڭباستانبا. مەن سەنىڭ قۇرداسىڭ ەمەسپىن، ازىلدەسىپ وينايتىن. جۇرتتان ۇيالسايشى. اپاسىمەن قالجىڭداعاندى قاي جەردەن كوردىڭ، كىمنەن ۇيرەندىڭ. كۇتۋ، تارىعۋ، جابىعۋ دەگەن ءسوزدى قايدان تاۋىپ الدىڭ تاعى؟ بالا اپاسىنىڭ قاباعى قاتۋلانا باستاعانىن كورىپ سەسكەنىپ قالدى. تىك مىنەز كۇلشاننىڭ بالاعا قاتۋ ەكەنىن، ىڭعايىنا كونبەسە شاپالاعى دا ءازىر ەكەنىن بىلەتىن، بۇل ادەتى بالا كۇننەن ءمالىم. «جىگىت بولعان بالانى شاپالاقتاۋ ۇيات بولار» دەپ شالكەس اپا ويلانىپ تا تۇرمايتىن.

— ءابىلقايىر قۇدا ايتتى: بۇگىن يا ەرتەڭ ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز شال-كەمپىرگە سوعىپ كەتەرمىز. ماعان: «سەن الدىن الا بارلاپ كەلەرسىڭ» دەدى. كۇلشان اپا، وتە ساق بولۋىمىز كەرەك. انا توبەتتەر ارس ەتىپ ەتەكتەن الىپ جۇرمەسىن، — دەدى ىقاتاي بايسالدى تۇردە.

ول ەندى قالجىڭباس بالالىق مىنەزدى سالىپ، سالماقتى، اقىلدى سوزگە كوشتى. «توبەتتەر» دەگەنى كۇلشانعا تۇسىنىكتى، جەزدەسىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن قاس دۇشپاندارى ەدى، وسىنى ول قاداپ، نىعارلاپ، قىر جاققا قولىن شوشايتىپ تۇرىپ ايتتى.

كۇلشاننىڭ ءجۇزى گۇل-گۇل جايناپ كەتتى. ول جالما-جان ىقاتايدى قۇشاقتاي الىپ، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك سۇيە باستادى.

— امان عوي. شەبەر قاينىم كورگەن عوي شاماسى. اتام مەنەن ەنەم «ءبىر كورسەك ارمانىمىز بولماس ەدى» دەيدى. ەنەم بايعۇس مەيىزدەي قاتىپ جۇدەپ ءبىتتى. ۇزاق تۇنگە كوزىن ءبىر ىلمەيدى. تىلەيتىنى ابەشتىڭ تىلەگى. كەشە تۇندە ەكەۋى الا تاڭدى جاينامازدىڭ ۇستىندە وتىرىپ اتتىردى. «ءقادىر ءتۇنى. ءتاڭىرىم تىلەكتى بەرەتىن ءتۇن. بىزگە باسقانىڭ كەرەگى جوق. ابەشىم امان بولىپ، دوسىنا كۇلكى، دۇشپانىنا تابا بولماي، ەلى-جۇرتىنىڭ الدىندا ءقادىرى ارتسا بولعانى. تىلەگىمىز وسى»، — دەيدى. شەشەم ماعان كۇندە قوبىلاندىنىڭ قيسساسىن وقىتادى. انالىقتىڭ قوشتاسقان جەرىنە كەلگەندە ەڭىرەپ وتىرىپ الادى. وي، ىقاتاي اينام، قيىن. كەمپىر مەن شالعا قيىن، — دەدى ول ەنتىگە سويلەپ.

بالانىڭ كوڭىلى بوساپ، ءسال ۋاقىت تومەن قاراعان كۇيى ۇندەمەي تۇرىپ قالدى. سونسوڭ ول:

— جارايدى، كۇلشان اپا، قۇداعيدى قۋانتىڭىز. ءبىزدىڭ مامام سياقتى ول كىسى دە ءبىر كوڭىلشەك ادام. ەرعالي اعامدى ول دا تاپ وسىلاي كۇتىپ ءجۇر. كەشىگىپ قالسام مەنىڭ دە الدىمنان زارلاپ قارسى شىعادى. بۇگىن اتارمان-شابارمانداردىڭ توبەسى كورىنگەن جوق پا؟ انا سۇمىرايلار قالاي؟ ءابىلقايىر قۇداعا نە دەيىن، جاماندىق بىلىنبەيدى دەيىن بە؟ — دەدى.

— جوق، ءازىر جامانات سەزىلمەيدى. شەبەر قاينىما سالەم دە. اعاسىمەن بىرگە كەلسىن. بىرەۋدەن ەكەۋ جاقسى. جانە كەمپىر مەن شال ەكەۋىن قاتار كورسە — ارمانى جوق، — دەدى كۇلشان قايىققا قاراي جۇرۋگە ىڭعايلانعان ىنىسىنە.

2

ورال قالاسىندا بولعان ويراننان كەيىن، ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ ءولى-تىرىسىن ەلدە ەشكىم بىلگەن جوق ەدى. تەك ءۇش كۇن وتكەنەن كەيىن قارۋلى وترياد كەلىپ ءبۇتىن اۋىلدى قۋىس-تەسىگىنە دەيىن قالدىرماي ءتىنتىپ، ءىنىسى ءابىلقايىردى «بولشيەۆيك اعاڭدى تاۋىپ بەر» دەپ، ۇزاق كۇن ساباعانسىن، ۇرەيى ۇشىپ كەتكەن ءۇي ءىشى «ءتىرى ەكەن» دەپ ءۇمىت ەتكەن-دى. تاعى ءبىر كوڭىلگە توق سانالعان نارسە: ەل ىشىندە جامان حابار مەن جاسىرىن ءسوز جاتپايتىنى بەلگىلى: «ءابدىراحماندى ۇيرەكتى كولدەن دە ىزدەپ ءجۇر ەكەن. وندا دا، مۇندا دا اڭدۋعا جانسىز تاستاپ كەتىپتى. جانسىز بولعاندار ەل ادامدارىنىڭ ىشىنەن كورىنەدى. ءابدىراحماندى بۇرىننان جەك كورەتىن، «ءاي، سەنى مە!» دەپ جۇرگەندەر جابىلا ىزىنە ءتۇسىپتى» دەگەن سىبىس تارالىپ ەدى. ءبىراق قورقۋ، ۇركۋ، كۇنى-تۇنى ۇرەيلەنۋ ۇستىندە كوپ كۇندەر ءوتىپ كەتتى. ءتىرى دەگەن ءابدىراحمان تىرىلىگىن ءبىلدىرىپ ءوز اۋزىنان ەشبىر حابار بەرمەي قويدى. ونىمەن بىرگە قىزمەت ىستەگەن جولداستارىنىڭ تاعدىرىن دا ءبىلىپ بولمادى. ازامات باسىنا اۋىر كۇن تۋىپ، بىرەۋدى بىرەۋ ءسۇراپ-بىلىپ بولماستاي كەزەڭ تاپ كەلدى.

اقتار جايىق جاعاسىنداعى كوپ پوسەلكەلەر مەن سان اۋىلداردىڭ اۋىلدىڭ، پوسەلكەلىك كوميتەتتەرىن تاراتىپ، باسشىلارىن ۇستاپ، اتىپ، قىرىپ-جويىپ اپ-ساپ ەتكەننەن كەيىن دە ەكى ايداي ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق ۇلكەن باسشىلاردان حابار-وشار بولماي كەتتى. سول تورىعۋ كۇشەيگەن كەزدە وسى سۇگىرباي اۋلىنا ءىلبىشىن تۇسىنداعى بور، جوسا، اكتاس ساتاتىن كاسىپقور ەلدەن ءبىر جىگىت كەلىپ جوسا ساتتى. ءبىر كۇنى سول جوساشى جاس جىگىت ايتەي قارتتىڭ ۇيىنە قونىپ، ناعىز حاباردى سول جەتكىزدى، ول: «مەن قاراسۋ مەكتەبىن بىتىرگەن ابەكەڭنىڭ قولقانات ەسەبىندە جۇمسايتىن كوپ ءىنىسىنىڭ ءبىرىمىن.

اتىم وراز. ابەكەڭ ەل اراسىندا ءجۇر، جۇمىسى كوپ... سىزدەرگە قورىقپاسىن-ۇرىكپەسىن، — دەدى. ماعان ءوز كوزىڭمەن كورىپ، اۋىز ەكى دۇعاي سالەم ايت دەپ تاپسىردى»، دەپ سىبىرلاعان-دى. وعان دا كوپ كۇن ءوتتى. مىنە سودان كەيىنگى حابار وسى ەدى...

كۇلشان وزەن جاعاسىنان ۇيگە جان ۇشىرعانداي تەز جەتتى. جايىقتىڭ ساپ-سالقىن ەكى شەلەك تۇنىق سۋى وعان قۇر ءيىن اعاش كوتەرگەندەي دە بولعان جوق. ەكى بەتى البىراپ، دەمىن جەدەلدەتە العان كۇيى، ول ۇيگە تۋرا شەلەگىمەن كىردى. ءۇيدىڭ ەتەك كيىزىن قوس بوساعادان باستاپ، توسەكتىڭ تۇسىنا دەيىن ءتۇرىپ تاستاپ، كەمپىر مەن شال ءىڭىر الاكولەڭىندە شايدى ورتالاپ قالعان كەز ەدى.

— يا، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەپ قارت كەپ-كەڭ، اق كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەلپىپ-جەلپىپ قويدى. كەلىنىنىڭ قيمىلىنا ول اسا نازار اۋدارعان جوق. ءبىراق قامقور كەمپىر:

— اقىرىن، قاراعىم، اقىرىن. قاراڭعىدا انا قازانداعى ءسۇتتى توگىپ الما. سۋىڭدى ەسىك الدىنا قويا سالمادىڭ با، بەتىن جاپساڭ يت تيمەيدى عوي، — دەدى.

ول كەلىنىنىڭ ءبىر قۋانىش اكەلە جاتقانىن الىستان-اق سەزگەن. ءۇي الدى قوڭىرقاي تارتقانمەن، قىزىلى سەمبەگەن باتىس جاقتىڭ بوزالا ساۋلەسى جاپ-جارىق. ىرگەدەن قاراعاندا جاعادان بەرى جازىق جەردەگى قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى كورىنىپ تۇر. كۇلشان سۋدان شىققاننان ءبىر جەرگە دە كىدىرىپ ءيىنىن سۋىتقان جوق، وڭ يىعىنداعى ءيىن اعاشىن سول جاعىنا الماستىرماستان دەدەكتەپ كەلە جاتقان. ونىڭ جۇگىرە باسىپ ۇشىپ كەلە جاتقانى جالعىز كەمپىرگە عانا ەمەس، سول جەردەگى ۇيلەردىڭ كوزىنە تەگىس شالىندى.

— ءبىر حابار ەستىدى مە، كەلىن ۇشىپ كەلە جاتىر. جاقسىلىققا بولعاي تاعى، — دەپ كەمپىر كۇرسىنە دەم الىپ، شالىنا قاراپ ەدى.

ءبىراق قاپەلىمدە جاۋاپ بەرە قويمايتىن ماڭعاز قارت:

— يا، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەپ جايباراقات پىشىنمەن كويلەگىن تاعى ءبىر جەلپىپ قويدى.

قارتتىڭ ساقالى ۇزىن دا ەمەس، قىسقا دا ەمەس، قويۋ دا ەمەس، اسا سۇيىق تا ەمەس، ءاپپاق سۇلۋ ساقال. ول سول ساقالىنىڭ سۇلۋلىعىن ادەيى بايقاتقانداي، بىرەۋمەن امانداسقاندا، ءجا جۇرت ورتاسىندا وتىرىپ سويلەسكەندە ءسوزدى دوعارا سالىپ، سۇلۋ ساقالىن قوس قولداپ سيپاپ، ۇش جاعىن ەكى ايىرىپ قويادى.

كەمپىرىنىڭ قاتتى قوبالجىپ ايتقان ءسوزى ونىڭ قۇلاعىنا جەتكەنى مە، جەتپەگەنى مە — ونى كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ول ەلەڭدەمەسە دە، كويلەگىن ءبىر جەلپىپ، ساقالىن قوس قولداپ سيپادى...

— ەنە، شەشەتاي، ءسۇيىنشى! بالاڭىز كەلەدى! — دەپ سىبىرلادى كۇلشان وتىرعان كەمپىردىڭ يىعىنا بالاشا اسىلىپ.

كەمپىر جىلاپ جىبەردى.

— ابەشىم مەنىڭ... تۇڭعىشىم... الپىس ەكى تامىرىمدى يىتكەن قۇلىنىم...

— قويشى، شەشە. قۋانعان كىسى جىلاي ما؟! — دەپ كەلىنى وعان جىلاعانىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن موينىنا اسىلا ءتۇستى.

كەمپىر جىلاعان كۇيى، ەزىلىپ كۇلشاندى ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ:

— تەنتەك كەلىنىم، ابەشىمنىڭ سەرىگى... سەن ەكەۋىڭنىڭ الدىڭدا ال دەپ تىلەپ ەدىم، قۇدايدان... — دەدى ەڭكىلىن باسا الماي.

اجەسى مەن شەشەسىنىڭ نە قۋانعانىن، نە قورىققانىن ايىرا الماي كەمپىر مەن شالدىڭ ورتاسىندا جالتاڭداپ قاراپ وتىرعان كىشكەنە قىز دا باقىردى.

ايتەي قارت:

— يا، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەدى.

سول كۇنى كەشتەتىپ جاتقان ءۇي ءىشى ءتۇنى بويى كىرپىك ىلمەي تاعى ءبىر تاڭدى كوزىمەن اتىردى. وتكەن قىزىقتى شاقتارى بۇل ۇيدەگى ءارتۇرلى ادامنىڭ كوز الدىنا ءارتۇرلى جاعىنان ەلەستەدى...

...ول ءابىدراحماننىڭ وقۋعا باراتىن جىلى بولۋى كەرەك... شوپتىكولگە اۋىل تەگىس قونىپ بولماعان كەز. ءبىر كۇنى ايتەي قۇس سالۋعا بالاسىن ەرتىپ شىقتى. بالا داۋىلپاز قاعۋدى ۇيرەنىپ العان. تاقىلداق داۋىلپازدىڭ داۋسى قانداي، ۇستى-ۇستىنە سوعىپ بالا ويماقكول ءۇستىن داڭعىر-دۇڭعىرعا بولەگەندە قازدار قاناتىمەن سۋ سابالاپ دۇرلىگە كوتەرىلەدى. ۇرىككەن قويداي جان-جاققا ۇمتىلعان قۇستار ساپ تۇزەپ الدىمەن كولبەي ۇشادى دا، سالدەن سوڭ اسپانداي باستايدى. بالا كولدى اينالا شاۋىپ كەتكەندە ايتەي ۇلكەن كەر بيەنىڭ ۇستىندە ءدوڭ باسىندا قالعان. بابىنا كەلتىرىپ اسىقپاي سالماساڭ قۇس تا، نىساناعا دالدەپ كەلتىرمەسەڭ مىلتىق وعى دا دارىمايدى. كول ءۇستىن ورالا ويىسقان قازدار دەڭىنە كەلگەندە قارا ساقالدى قۇسبەگى كوك قارشىعانى تاستاپ كەپ جىبەرەدى. قاناتىن جىپىلىقتاتا قاعىپ قارشىعا جەر باۋىرلاپ كەتىپ بارا جاتادى. قارشىعا تومەن، قاز اسپاندا. ارا ءالى الشاق. تۇستاستى... قازدار شوشىنعانداي ەكەۋى ىلگەرىلەي ءتۇستى دە، ۇشەۋى ءبىر ءبۇيىر ءبولىندى. ءبىرقاتارى تومەن ويىسىپ كەتتى. تۋرا كەتىپ بارا جاتقان قارشىعا ارتىنا قاراعان يەسىنە جۇدىرىقتاي-اق. ابدەن دەڭدەستى. وكپە تۇسى ناعىز سول قۇرقوپانىڭ ءۇستى. ەندى كوتەرىلەدى... ءقازىر كوك تۇيعىن تىپ-تىكە كوككە شورشيدى. انە! انە! كىشكەنە قۇس سارى ساداقتىڭ قوزى جاۋىرىن وعىنداي ورگە سىزدى. ايقاستى. باۋىردان ءىلدى. جۇمارلانا قۇلاپ بارادى. بيىك شاڭىراقتان قان-كوبەلەكتەپ جەرگە قۇلاعان ۇلكەن ۇكىلى مالاقاي سياقتى. بالا دا كوزىكتى... جيرەن قۇنانمەن قۇيىنداتا جونەلگەن ءابدىراحماننىڭ سوڭىنان جەلە بۇلكىلدەگەن ايتەي:

— بالا، اقىرىن شاپ، اقىرىن. جىرا-مىراعا كەزدەسىپ جازىم بولارسىڭ. اقىرىن! كوردىڭ بە؟ قۇس انا قۇرقوپانىڭ تۇبىنە قۇلادى. اۋ، اقىرىن!..

— اقىرىن، اقىرىن، تارت قولىڭدى، تارت. نەمەنە قۇس سالعان ادامشا قولىڭدى جۇلقىنا سەرمەيسىڭ؟! — دەيدى ءوز ويىمەن شىرمالىپ جاتقان كەمپىر.

كەمپىر قارتىنىڭ تەمىردەي قاتتى قولىن، قورعانعانداي، ارەگىرەك ىسىرىپ تاستاپ: «اينالايىنداردى امان قىلا كور. وسىلاردىڭ جامانشىلىعىن كورمەي، الدىندا ولسەم بولدى. باسقا ارمانىم جوق!» — دەپ جىبىرلاتادى ءتىسى جوق كەمسيگەن اۋزىن.

...وڭ جاقتا، ءوز توسەگىندە، ءشايى كورپەنى قايتا-قايتا ىسىرىپ تاستاپ كۇلشان جاتىر.

...ءبارى الىستا قالدى، ءبىراق تاپ كۇنى كەشە سياقتى. ول كۇندە تاما بايەستىڭ اۋىلى قوس جايىقتان قوس وباعا كوشەدى. جۇرت الدى داۋلەتى بار، اتىنىڭ ۇلكەن ۇلى مىرزا، قىزى كورىكتى. شوپتىكولدە جاز اۋىل ارالاس، مال قورالاس كەردەرى باستاسىپ جاتادى. يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان سالقام ايتەيدىڭ وقىعان ۇلكەن بالاسى بايەستىڭ كۇيەۋى. قالىڭدىق كۇلشان. وتكىر كۇلشان، ەركە كۇلشان، اشىق كۇلشان. استىندا كەر جورعا، ساۋىرىنا قۇيعان سۋ توگىلمەيدى. كوش الدىن ويقاستاپ كەلىپ ول توپ قىزعا قوسىلىپ شىرقاپ ءان سالادى:

سالمايمىن ساندىكپەنەن بالاعىمدى،

ورايمىن اق تورعىنمەن تاماعىمدى

كوش باستاپ، نار جەتەكتەپ مەن ءماز-مايرام، —

الدەكىم ەرمەك قىپ ءجۇر قاراعىمدى.

ءوز توبىمەن ەرعالي كەتىپ بارا جاتىر. استىندا جۇيرىك بۋىرىل. جاس قىزداردىڭ شىرىلداعان ءانى قۇربىلارىمەن سالتانات قۇرعان مىرزا اعاعا ويىنشىق سياقتى. «كوشتەن ۇزاماڭدار. ءبىز جايلاۋعا اسامىز!» دەپ بۇيرىق ەتەدى اعا جاس قارىنداسىنا. بالاسىنادى. كوشتەن اۋلاق شىعارمايدى. وزدەرى ۇزاپ بارا جاتىپ ءان شىرقايدى. اعا ءانى قارىنداس كوڭىلىنىڭ قايدا جاتقانىن سەزە مە؟!

تاعى دا باس قوسقانىم جاعالبايلى،

جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى،

جايلاۋدا ەكى رۋلى ەل باس قوسقاندا

جەسىرىن كەردەلىلەر نەگە المايدى.

قوس وبا كوپ جەر. ءان دە تاۋسىلمايدى. ويىن دا سارقىلمايدى. ءازىل، قالجىڭ كوزى بار بۇلاقتاي. جىبەكشە باستاپ، ساۋكەلە كيىپ كوش بۇيداسىن ءبىر قىردان ەكىنشى قىرعا دەيىن جەتەكتەگەندە قونىس قاراعان اقساقال دا كورىنەدى... جارىسا شاۋىپ وبانىڭ تاساسىنان شىعا كەلگەن توپ جىگىتتىڭ ىشىندە ابەش... ۇيالادى. ولەڭ ايتپايدى. قىستاعان جىگىتتەردىڭ بەتىنە قينالا قارايدى.

دۋىلداعان جۇرت.

— ۋا، كۇلشان كەلدى. اندەت، كۇلشان. كەردەرىنىڭ كەلىنى، شىرقايتىن جەرىڭ كەلدى. سەنى تەنتەك اتاندىرعان ءانىڭ ەمەس پە دەسەدى. جاس كەزدە ەس جوق ەدى-اۋ، ۇلكەندى-كىشىلى قاۋمالاعان ەركەك-ايەلدەردىڭ اراسىنان شىعا كەلىپ، بىلاي دەيتىن ەم:

باسى ەكەن ولەڭىمنىڭ ايىم-قايىم،

بىتەدى قيا تاۋعا تال مەن قايىڭ.

سارعايىپ اي مەن جىلدار قىز كۇتكەندە

جاس شاقتا جىگىت سەزبەس جاردىڭ جايىن...

... ءبىر كۇنى اتام كەلدى. كادىمگى سەرى ايتەي. سەرى ەمەس، كەربەز ايتەي. ۇستىنەن تۇيە ءجۇرىپ كەتسە دە ساقالىن تاراشتاپ اسىقپايتىن ايتەي. قىزىق ادام-اۋ اتام دا! وتە قىزىق جان! «قۇدا، سەن رەنجىمەسەڭ... قۇداعي رەنجىمەسە... بالا بەرۋ قيىن عوي» دەپ بىرەۋ ءۇشىن قينالادى. مەن سىرتتا بوساعادا تىڭداپ تۇرمىن. «ىشتەن شىققان بالاسىن بەرىپ جىبەرۋ قيىن عوي. وڭاي ەمەس مەن دە امالسىزدان سۇراي كەلدىم. كەلىن جۇمساپ، بالامدى اياقتاندىرىپ، قىزىعىن كورەمىن، بار، سۇرا، دەپ قۇداعيىڭ بولماي جىبەردى» — دەيدى... سول ابەش مىنە... تاعى وسى سياقتى كەزەڭدەردى كوز الدىنان شۇباتىپ وتكىزىپ جاتىپ كۇلشان جازدىڭ قىسقا تاڭىن ءتاتتى كۇندەر مەن ۇزىن ويدىڭ، بال قيالدىڭ قۇشاعىندا اتقىزدى.

ءبىراق ەرتەڭىنە بۇل سارعايىپ كۇتكەن ەڭ باقىتتى ساعاتتار قايعىلى ارمانعا ۇلاسىپ كەتتى.

3

قىزىل شاپاق شاشىپ ۇياسىنان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن الەمدى اياعىنان لەزدە تىك تۇرعىزعان سياقتى: جايىقتى جاعالاي قونعان اۋىل ءۇستى ورگەن مال مەن جۇرگەن جاننىڭ قيمىل-دىبىسىنا تولىپ جۇرە بەردى؛ الىستاعى بوكەن بەل قىراتتاردى ورمەلەپ جىلقىلار دا جوعارى جىلجىپ بارادى، ال انا ارقا بەتتەگى وزەن بويىنىڭ جاسىل تىماقتى ورمانى سىلكىنىپ-سىلكىنىپ جىبەرىپ، تۇرىپ جاتقان ءبىر جاندى نارسەدەي بوپ كورىنەدى.

ەرتەڭگى شاق دەمگە قانداي جەڭىل — اۋىر باساتىن كارى اياق تا جەرگە تيەر-تيمەس، ادام بەينەبىر سالماقسىز ۇكى تارىزدەنىپ دوڭگەلەنىپ كەتەدى. ايتەي قارتتىڭ اياق باسىسى دا الدەقايدا شيراق. ونىڭ بۇگىن قولىنداعى كىرشىگى جوق اق تاياعى ءار جەردەن ءبىر تيەدى. جاسىنا، مىنەزىنە قاراماستان ول جورعالاپ كەلە جاتقان سياقتى، اسىرەسە، قىردان تومەن قاراي تۇسكەندە دوڭگەلەگەن اق قاڭباقتاي بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىندەگى اقسۇر كويلەگى دە اپپاق، كوپ جۋىلعان ءبوز دامبالى دا كويلەگىندەي. تانىماعان ادام ونى تاپ وسى كەزدە تاڭ سارىدەن تۇرىپ دالادا وڭاشا تاعات ەتىپ قايتقان ىزگى سوپىلاردىڭ ءبىرى دەرلىك. اينالا اتىراپقا سۇيسىنە كوز جىبەرىپ جاس بالاشا ءماز بولىپ كەلە جاتقان بۇل كارى ادامنىڭ، مۇمكىن، سىرت كورىنىسى سەكىلدى ىشكى دۇنيەسى دە كىرشىكسىز شىعار.

قارت اسا سابىرلى ادام بولعانىمەن ءتۇنى بويى كەمپىرى مەن كەلىنىنىڭ ءبىر كۇرسىنىپ، ءبىر سىبىرلاپ، كوپتەن كورمەگەن ءابدىراحماندى تاقاتسىز كۇتكەنى ونى دا مىقتاپ قوبالجىتقان ەدى. ول دا اۋناقشىپ، ول دا الدەنە ءبىر وتكەن كۇننىڭ الىستا قالعان ساعىمدى ەلەسىن كوز الدىنا كەلتىرۋمەن بولعان. ۇلكەيگەن شاقتا قارا شاڭىراقتىڭ قايعىسىز بولىپ، كەلىن قامسىز، نەمەرە شات، وت باسىندا كەمپىر كۇرسىنبەۋى ونىڭ دا ارمانى ەدى. وزگەشە تولقىپ، ەلەگىزگەن كۇيى ول ەرتەمەن تۇردى. كۇن قىزعانشا قىر وتىنا جايىلسىن دەپ سيىرىن قىردان اسىرىپ ايداپ سالدى؛ ەندى مىنا تومەندەگى ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىر.

كەيدە اۋىل اراسى الشاعىراق وتىرىپ، كەيدە قاز-قاتار قاناتتاس قونىپ جۇرەتىن ءابىل وتكەن ايدىڭ اياعىندا ايتەي قارتتىڭ ناق ىرگەسىنەن كەلىپ ءۇيىن تىككەن-دى. بۇل قورالاس قونۋدىڭ ءمانىسىن ايتەي شال اسا كوڭىل ءبولىپ تالداپ جاتپادى، ءۇي ءىشىنىڭ ىشتەي: «بۇل قارا قاعىندى كەلگىردى كىم شاقىردى؟ باۋىرى ءشىرىپ بارا جاتقانداي ىرگەگە ىرگە تاقاۋىن قارا! پالەدەن ماشايىق قاشادى دەگەندەي، قارت، جۇرت اۋىستىرماساق بولماس» دەگەن كۇڭكىلىنە دە ايتەي قۇلاق قويماعان-دى. بۇل قارا وبا بولىسىنا بۇتىندەي اتى ءمالىم بەلگىلى. نىساننىڭ بالاسىنا موماقان قارت ەجەلدەن جاناما اعايىن، تاتۋ كورشى بولاتىن، وعان ۇنەمى رايلى نيەت، ىزەتتى قۇرمەت كورسەتەتىن. بۇل جولى دا ول جاسى ۇلكەن بولا تۇرا كىشى ابىلگە ءوزى كەلىپ «جايلى قونىس!» تىلەپ، اتا داستۇرىمەن ەرۋلىگىن بەرىپ سىيلاعان-دى. كەمپىرى كۇبىرلەپ، كەلىنى تۇكسيە قاراسا دا، شال ابىلدەن جۇمساق لەبىزى مەن جىلى شىرايىن اياماي، ەلپەڭدەگەن ەدى. ءسويتىپ ازىرگە كوشە قاشىپ، جۇرت جاڭارتپاي قوي قورالاس، كورشىلىك كۇندەرى اقىرىن جىلجىپ ءوتىپ جاتتى.

— يا، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەدى ايتەي قىر بەتتەگى ءابىل ۇيىنە جاقىنداپ كەلىپ. — باياعىدا دا، نىسان مارقۇم ءتىرى كەزىندە دە، وسىلاي ءبىر قاز-قاتار قونىپ وتىرۋشى ەدى اۋىل. ءالى دە سونداي. قيسىقتان وربىگەن بالانىڭ ىشىندە قارا شاڭىراعى قىل ەلى مىزعىماي، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن جىگىت وسى ءابىل. وركەنى ءوسسىن شىركىننىڭ، بۇل وڭىردەگى ءوز قاتارىنىڭ العىرى!

ول ءابىلدىڭ كىشىگىرىم كەبەندەي، ەتەكتى كەلگەن ۇلكەن ون ەكى قانات اق ورداسىنا كوڭىلى كونشىگەندەي بولدى. كيىز ءۇيى مەن قىستاۋىن سالىستىرعانداي ول الىستاعى قيسىقتىڭ ءداۋ قارا اعاشىنا دا ءبىر قاراپ قويدى؛ اينالا اتىراپقا كوز جىبەرىپ، قويناۋ-قويناۋى ۇيىسقان ورماندى وزەندى شولىپ ءوتتى. دۇنيەنىڭ ءبارى وزگەرىسسىز، جايباراقات قالپىندا جانە بۇگىن اعاشتار دا، ۇيلەر دە، ادامدار دا نۇرلى سياقتى؛ ءتىپتى وعان ءوزىنىڭ بەتەگەلى كەلگەن ورتا قولدى اقبوز ءۇيى دە جارقىراي تۇسكەن ءتارىزدى.

الگىندە قىر باسىندا زىعىرى قايناعانداي زارلاپ كەلىپ قونا قالىپ، الدىنا تۇسە جۇگىرگەن وراڭ تۇمسىق جىلقىشى «كۇيت-كۇيت، كۇيت!» دەپ تاعى دا بۇكشەڭدەي جونەلىپ ەدى. ول الداپ الدەقايدا جەتەلەگەن بۇل ايلاكەر قۇستى كوڭىلىن اۋلاۋ ءۇشىن قايتىپ ورالعان دوسىنداي كورىپ قالدى. ول بالا شاقتاعى ۇشا المايتىن قۇسشا بۇگەجەكتەگەن قىزعىش پەن جىلقىشىنى قۋالايتىن ادەتى ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ «كۇيت، كۇيت!» دەپ قۇستىڭ سوڭىنان ەرە ءتۇستى دە، سايدان اتىن جەتەكتەپ شىعا كەلگەن. ءابىلدى كورىپ تۇرا قالدى؛ ساقالىن سيپاي كورشىسىنىڭ وزىنە دە، اتىنا دا كەزەك قاراپ باپتانا ءتۇستى؛ ول ادەيى توقتاپ ابىلمەن لەبىزدەسۋگە كوڭلى كەتتى.

— ءابىل شىراعىم، ءبىر جاققا جۇرگەلى جاتىرسىڭ با، ەرتەمەن ات جەتەكتەپ كەلەسىڭ، الدە باسقا بىرەۋ مىنە مە؟ — دەدى ول، باسىن جوعارىراق كوتەرىپ ابىلگە تۋرا قاراپ.

— يا، جۇرگەلى جاتىرمىن، تەكەگە جۇرەمىن. قارت، نەمەنە قۇس قۋىپ ويناپ ءجۇرسىڭ بە، ىستەيتىن جۇمىس بولماعانسىن؟ — دەدى ءابىل كەكەسىندى ۇنمەن باپتاي سويلەپ.

ول ايتەي قارتتىڭ «كۇيت، كۇيت!» دەپ قۇس سوڭىنان ەرە تۇسكەنىن كورىپ: «قارتايعاندا مىناۋ بالا بولىپ قۇس قۋۋعا اينالعان ەكەن. مۇنداي كىسىدەن شىعار، ەل ارالاپ جۇرگەن دۋانالار سياقتى ءتۇرىن قارا: اق كويلەك، اق دامبال كيىپ، قولىنا اق تاياق ۇستاعان: بۇتىندا شالبارى دا جوق. قۇتتى دۋانا جۇزىندەگى ەسالاڭ ادامنىڭ ەزۋ تارتقانى سياقتى ەلجىرەگەن سيقىن كوردىڭ بە! بۇل نەگە ءماز بولىپ ءجۇر تاڭ اتپاي؟!» — دەپ ويلاپ ەدى، قالايدا ونى ءبىر مۇقاتىپ، كەمىتۋ جولىن ىزدەپ.

— جوق، جوق. اشەيىن. جاي قورقىتىپ، تاياق سىلتەگەنىم عوي، ايلاكەر قۇس الدىما ءتۇسىپ جورعالاي بەرگەنسىن، — دەپ ايتەي ساسىپ قالدى. — تەكەگە جاي باراسىڭ با، ءابىل شىراعىم؟

ءابىل قاباعىن ءتۇيىپ وعان ءبىر قاراپ قويدى دا، اۋىزدىعىن سالماي جەتەكتەپ كەلە جاتقان اتىنىڭ موينىن سيپاي ءتۇستى. وزىنەن ءوزى بالاشا ءماز-مايرام بولعان مىنا شالدىڭ ءتۇرى مەن مىنەزى ونىڭ ىشتە جاتقان ءبىر شەمەنىن قوزعاپ جىبەرگەندەي بولدى. بىلتىردان بەرى جينالىس-ماجىلىستەردە، قازاق وقىعاندارىنىڭ باس قوسىپ اڭگىمەلەسكەن جەرلەرىنە جاڭاشىل، العىر مەڭدىكەرەيلەرمەن ونىڭ سوڭىنا ەرگەن ءابدىراحماندى ءجا سوزدەن، ءجا ىسپەن جاپىرا الماي جۇرگەن ءابىل ءقازىر ولارمەن بەلدەسە تۇسۋگە دايىن ەدى. سوندىقتان ول قولعا تۇسپەي جۇرگەن قاشاعان بولشيەۆيكتىڭ اكەسىن بولسا دا ءبىر جانشىپ وتۋگە كىرىستى.

— تەكەگە جاي باراسىڭ با دەپ سۇرايسىڭ با، قارت؟ جاي ەمەس. ءقازىر جاي جۇرەتىن ۋاقىت ەمەس. ازۋ ءتىسىن باتىرا الماعان ازعىندار ەندى ەتەكتەن تارتىپ جاتقاندا ادام مىنا سەن سياقتى دۋانا قۇساپ ءماز-مايرام بولىپ سەكىرىپ جۇرمەيدى. بۇرىن بولىستىڭ شابارمانى بولساڭ دا قاتارلاسا وتىرىپ، حالىق الدىندا ءوز پىكىرىن ايتا الاتىن ايتەي دەپ سەنى كىم ايتار! ءوز بالاسىنا: ءاي، سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماعان اكە ءوز شاڭىراعىنا بالە تونگەندە ءتىلى شىعىپ قايراتىن جيناپ قام ىستەي الار ما؟.. ءابىل تىزگىن ۇستاعان وڭ قولىمەن اتىنىڭ جالىن تاراشتاي ءتۇسىپ، كوزى قىسىلىپ قالعان ايتەيدىڭ اپپاق ساقالىنا كوزى قادالدى.

— ءابىل شىراعىم... نە بولدى... جاماندىق ەستىدىڭ بە؟..

— ...سەن اعا ەدىڭ. سەنىمەن وسى كۇنگە دەيىن يششا دەسپەگەنىمە مىنا اپپاق ساقالىڭ كۋا. ال مەنىڭ «ءاي كاپىر اتانىپ» اعايىن اراسىن بۇزعان جەرىم بولسا ايتشى! باياعى العىر ايتەي، شابارمان ايتەي، قۇسبەگى ايتەي بولىپ جۇرگەن كەزدە دە: «ءابىل، سەنىڭ مىناۋىڭ يتتىك» دەي العان جوقسىڭ. راس پا، وسىنىم؟

— راس قوي... ءابىل شىراعىم. ايتقانىڭنىڭ ءبارى راس...

— راس بولسا، تىڭدا! دۇشپان كۇلدىرە ايتادى، دوس جىلاتا ايتادى. مەن جىلاتا ايتامىن. سەن بۇگىن سەكىرىپ قۋانباۋىڭ كەرەك، جىلاۋىڭ كەرەك. نەگە؟ تىڭدا...

تولىق دەنەلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى، ساقالدى، باپپەن سويلەيتىن اتاقتى ءىرى ءابىلدىڭ جانىندا كارى ايتەي ايداھاردىڭ الدىندا كۇرجەڭدەگەن سۇر كوجەكتەي دارمەنسىز قالدى. ول ءابىلدىڭ سىزدى لەبىزىن ءبىر جاعىنان بالاسىنا ءبىر پالە كەزدەستى مە دەپ ۇرەيى ۇشىپ، ءبىر جاعىنان قۇرانداي باس ءيىپ، قىبىر ەتپەستەن تىڭدادى.

— قارتايعاندا بالا سياقتى بولىپ كەتسەڭ دە، سەن تەگىندە اقىلدى ادامسىڭ. سول سەن اقىلدى ادام بولعانسىن ايتايىن دەپ تۇرمىن مەن مۇنى. ايتپەسە سوزگە تۇسىنبەيتىن قالىڭ نادانعا جاعىمدى اۋىرتپايتىنىمدى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي. ادام اكەسىنىڭ ءولىمىن دە ەستيدى، مەن مۇنى وزىڭە كوپتەن بەرى ەستىرتەيىن دەسەم دە، ءجونى كەلمەي ءجۇر ەدى. ارينە، مەنىڭ ەستىرتەتىنىم ءولىم ەمەس، ولىمنەن دە كۇشتى، ولىمنەن دە اۋىر، ساعان دا، ماعان دا باتاتىن جاي... ويتكەنى ءابدىراحمان سەنىڭ بالاڭ دا، مەنىڭ قاتار وسكەن اعايىنىم. ءبىراق ول ولگەن جوق، ولسە — بۇل اڭگىمە بۇگىن ايتىلماس تا ەدى: سىندى ءبىر اقاۋلى اعاش، جارىلدى ءبىر قاياۋلى جۇمىرتقا، دەر ەدىك تە قويار ەدىك. كۇنى جەتسە باستان جاق تا ايرىلادى دەيدى قازاق. مىنە سول جاقتىڭ باستان ايرىلاتىن كەزى كەلىپ تۇر...

— يا، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر!... — دەپ كۇرسىنىپ قالدى شال.

— ەسكى عاراپ ەلىندە قۇرايىش تاھيفاسى دەيتىن بەلگىلى بەلدى رۋ بولعان. سول قۇرايىش تۇقىمى مۇحاممەد پايعامباردى (س.ع.س.) اللانىڭ جىبەرگەن ەلشىسى دەپ باس ۇرىپ، ساجدە قىلىپ، دىنگە كونگەندە — ءابۋ-جاھيل دەگەن ادام حاق دىنگە كونبەي، كاپىر قاۋىمىندا قالعان. جالعىز قۇرايىش تۇقىمى ەمەس، كۇللى عاراپ ەلى، مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) اق تۋى استىنا جينالعاندا ءابۋ-جاھيل قارسى تۇرعان. مىنە ءبىزدىڭ كەردەرىدەن دە كازىر ءابۋ-جاھيل شىقتى. بۇل جالعىز كەردەرى ەمەس، كۇللى قازاق حالقىنا قارسى شىققان ءابۋ-جاھيل. بۇل مىنا ساعان دا، قاسىندا تۇرعان مىنا ماعان دا قارسى شىقتى. بۇل اتا-اناعا قاس، حالقىنا قاس ءابۋ-جاھيل. بۇل بۇگىنگى زاماننىڭ ءابۋ-جاھيلىنىڭ اتى — ءابدىراحمان...

— يا، اللا... ءابىل شىراعىم؟..

— ...ايتەكە، مەن سەنى سول اۋزىڭداعى اللانىڭ اتىنان جاڭىلماسىن دەپ ايتىپ تۇرمىن. ءابدىراحمان قازاققا قالاي قاس؟ مىنا ساعان قالاي قاس؟ ماعان قالاي قاس؟ — مىنە وسىنى تىڭدا...

...سيىرىن ساۋىپ بولدى دا كۇلشان ەسكى ءسۇتتىڭ قايماعىن الىپ قازانعا قۇيدى. ءوزى تەرگەن قۇرعاق اق جاپانى وشاققا تولتىرا قالادى دا، وتتى تۇتاتىپ جىبەرىپ ءسۇت ءپىسىردى. ءسۇت پىسكەنشە ىدىس جۋدى. سارعايىپ كۇتكەن جاردى قالاي قارسىلاۋعا بىلمەي جان تالاسقان كەلىنشەكتىڭ جۇمىسى دا ونبەدى. ۋاقىتى دا جىلجىماعان سياقتاندى. ول ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، ەكى كوزى وزەن مەن قىردا بولدى. ءبىراق كەش الىس، كۇن ۇزاق، دالا جالپاق، قيمىل جاي.

قالبالاقتاعان اتا قىردان تومەن ءتۇسىپ، تورتوعايدىڭ بەرگى يىنىنەن ات جەتەكتەپ شىققان ابىلگە كەزدەسىپ تۇرىپ قالدى. ات جانىنداعى ءابىلدىڭ باپتانىپ، جالىن تاراشتاپ، قايتا-قايتا قارا جورعانىڭ كەكىلىنە قول اپارعانىنا قاراعاندا ول ءبىر اڭگىمە ايتىپ تۇر... سويلەردە ونىڭ ءجا كۇمىس ساعاتىنىڭ باۋىن، ءجا كەۋدەسىن سيپايتىن ادەتى. «بۇل نە سويلەپ تۇر سونشاما! اتام نەگە تومەن قاراپ ساقالىن سيپاي قالدى؟» دەپ ويلادى دا، كۇلشان وشاقتاعى جانعان تەزەگىن اۋدارىستىرىپ قويىپ قايتادان قارادى. ءسوز قىزا تۇسكەن سياقتى. ءابىلدىڭ كوزى قارتتا، بوس قولى كەۋدەسىندە كورىندى.

— شەشە، ءسۇت تاسىپ كەتپەسىن. مەن تۇزگە كەتتىم، — دەدى دە، كۇلشان ءابىلقايىردىڭ تۇيە ءجۇن شەكپەنىن بۇركەنە سالىپ سايعا ءتۇسىپ كەتتى. كەلىنشەك ەكى-ۇش ءجۇز قادامداي جەردى اياعىن جۇگىرە باسىپ، تەز يگەرىپ، سويلەسىپ تۇرعان ەكەۋىنىڭ وكپە تۇسىنا جەتكەندە ءابىلدىڭ ۇزىن اڭگىمەسى اياقتالۋعا دا جاقىن قالىپ ەدى. ءبىراق ونىڭ سوڭعى سوزدەرىنەن باستى پىكىرىنىڭ نەگە تىرەلگەنىن ايەل ابدەن اڭعاردى.

— ...قازاق-قازاق بولعالى جايىق ونىڭ ارنالى سۋى ەدى، — دەدى ءابىل كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ... — سول ارنالى سۋدىڭ مىنا جاتقان مۇسىلمان بەتىنە ون جىلدىڭ ىشىندە ورىس ورنالاسىپ كەڭ قونىستى تار ەتتى. مۇنى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، ويتكەنى كوزىڭمەن كورىپ كەلەسىڭ. جاۋىز پاتشا تاعىنان تۇسكەندە بۇكىل قازاق حالقى بولىپ ساجدەگە باس ۇردىق — تەڭدىك تىزگىنى قولعا ءتيىپ، تارىلعان تىنىس ەندى كەڭەيەر دەپ ءۇمىت ەتتىك. قازاقتىڭ كوزى اشىق ازاماتى باسىن قوستى: «ءاۋ» دەسىپ ءماجىلىس قۇردى، ءوز الدىنا ەل بولۋدى ۇيعاردى. كوزىڭ حات تانىماعانمەن كوڭىلىڭ اشىق، مۇنى سەن جاقسى بىلەسىڭ. «ءوز جەرىڭ مەن ءوز سۋىڭا نە بول!» دەگەن ۇران تاستالدى. ال، وسى ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنىندە ءابدىراحمان نە ىستەپ ءجۇر؟ ءابدىراحمان سول قازاقتىڭ ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ بولەك مەملەكەت بولۋىنا قارسى شىقتى. ءقازىر ول اناۋ بوگدانوۆكا قالاسىندا بۇزىلعان بۇزىقتارمەن قازاق ۇكىمەتىنە قارسى، حان جانشاعا قارسى ۇگىت تاراتىپ ءجۇر. «بىزگە بولەك مەملەكەت كەرەك ەمەس، ءبىز حوحولدارمەن، قاراشەكپەندەرمەن بىرىگەمىز» دەپ جاتىر. ول قاراشەكپەندەرگە ساتىلدى. ول مۇسىلمان ءدىنىن تاستاپ ورىس دىنىنە كىردى. ءابدىراحمان سەنىڭ بالاڭ، سەنىڭ بالاڭ قازاقتىڭ جەرىن، سۋىن، ەلىن ساتتى. مىنا سەنى مەن مەنى ساتتى. سوندىقتان بۇل مۇسىلمان دا ەمەس، قازاق تا ەمەس، بۇل ناعىز ءدىنسىز ءابۋ-جاھيل.

— اللا، ءابىل شىراعىم، قاتتى كەتتىڭ عوي، ولاي بولماس. دوستان دۇشپان كوپ، قاتە ايتىپ جۇرمەگەي، — دەدى ايتەي تومەن قاراپ.

ول قاتتى جاسىپ قالدى. ءابىل سوزىنە قارسى دالەلدى جاۋاپ تا قايتارا المادى، نانار-نانباسىن دا بىلمەدى.

— قاتە ەمەس، اقيقات. كەشە ماعان بوگدانوۆكا قالاسىنان ساۆەنكو دەيتىن ورىس كەلىپ كەتتى. ءابدىراحماننىڭ ونىڭ سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن بۇزىقتاردىڭ استىرتىن ارەكەتىن سول ورىس ايتتى. «كورگەن جەردە اتىپ تاستاڭدار!» — دەپ تەكەدەگى ۇكىمەت تە، جىمپيتىداعى قازاق ۇكىمەتى دە جارلىڭ بەرگەن. ۇستاماعان ادامنىڭ ءوزىن ۇستايمىز دەگەن. تەكەدەن ەكى ءجۇز اسكەر، جىمپيتىدان ءجۇز ەلۋ اسكەر شىقتى. بولشيەۆيك بولعانداردى ۇستاپ الىپ دارعا اسپاقشى، جاسىرعان ادامداردى اتىپ تاستاماقشى. ەگەردە دەريەۆنيا مەن اۋىل جاسىرسا، تەگىسىمەن ورتەپ جىبەرۋگە بۇيرىق بار. مىنە، وسىنى ويلان. شاڭىراعىڭنىڭ قامىن ويلان. جاۋىزعا راقىم جوق، ءۇي ءىشىڭنىڭ امان بولۋىن كوزدە. كەشكىلىكتە شەلەكتەپ قىمىز تاسىپ، بۇيەندەپ ماي مەن جەنت تاسىپ، انا سالداقى كەلىنىڭ بۇزىقتى اسىراپ جۇرگەنىن وسى توڭىرەكتىڭ ءبارى بىلەدى. مەن سەنىڭ ەكىنشى بالاڭنىڭ قايدا جۇرگەنىن دە بىلەمىن. ەرتەڭ انا كەلىنىڭە دە دۇرە سوعادى. ماعان ولار ەمەس، مىنا سەن ايانىشتىسىڭ.

شال كۇبىرلەپ، مىڭگىرلەي بەردى. كۇلشان ارعى جاعىن شىداپ تىڭداۋعا ءحالى كەلمەدى. ول سايدان جۇگىرىپ شىعا كەلدى دە:

— ساعان شال اتام ايانىشتى ەكەن، اياساڭ جاقسىلىعىڭدى كورسەتە قوي، كانە! بالاسىنا تۇزاق قۇرىپ، كەلىنىنە دۇرە سوقتىرعانىڭ — سول جاقسىلىق ىستەگەنىڭ بە؟! — دەدى كۇلشان تۇتانىپ.

ايتەي قارت شوشىپ كەتكەندەي باسىن جوعارى كوتەpiپ الدى؛ ول ءتىلدى كەلىنىنىڭ سوزگە ارالاسقانىن جاماندىقتىڭ الدى دەپ ءتۇسىندى؛ كۇلشانعا جالىنعان پىشىنمەن:

— كەلىن قاراعىم، قايتەسىڭ. تۋىسقان اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك بولادى عوي. سەن سابىر ەت. ءابىل شىراعىم، جاقسىلىعىڭ بولسا ايايسىڭ با، تۋىسقانبىز عوي! — دەدى مۇڭايا ءتۇسىپ.

ءابىل توقتاي قالدى دا، ازدان كەيىن قاباعىن شىتا سويلەپ، ايەلگە ادەيى قىرىن شىعارا ءتۇستى.

— ماعان بالاڭ مەن كەلىنىڭ ايانىشتى ەمەس، مىنا سەن ايانىشتىسىڭ. ەجىكتەپ ايتامىن: مىنا ساقالىڭنىڭ قۋداي بولعان شاعىندا ساعان قيىن. بۇزىق بالا ءوز كىناسىن ءوز موينىمەن كوتەرەر. انا كەمپىرگە، انا شاڭىراققا كۇن تۋماسىن دەيمىن. مەن بۇگىن تەكەگە جۇرەمىن، ودان ءارى جىمپيتىعا اسامىن. مەنىڭ كوزدەيتىنىم ەلدىڭ بۇتىندىگى. ءتۇسىندىر بالاڭدى، كەلىپ باسىن ءيسىن. ۇسىنعان مويىندى قىلىش كەسپەيدى. وكىمەت الدىندا مەن قولدان كەلگەن جەڭىلدىكتى پايدالانۋعا جاردەمدەسەرمىن. ايتپەگەن كۇندە...

— ايتپەگەن كۇندە نە بولادى؟ ايت، ايت! نەگە توقتالدىڭ؟ — دەدى ايەل زىعىرى قايناپ.

— ...ايتپەگەن كۇندە كەشتىك ەتەدى. «قولعا تۇسكەن جەردە ايتييەۆ سوتسىز اتىلسىن» دەگەن بۇيرىق بار. ەندى كەشىكسە وعان ەشكىم دە ارا تۇسە المايدى. ال، ءوزى كەلىپ باسىن يسە جەڭىلدىك. كوپ جەڭىلدىك بولادى.

— وسى ما كوپ ءسوزىڭنىڭ ءتۇيىنى؟

— كۇلشان، مەن سەنىمەن سويلەسىپ تۇرعانىم جوق. مىنا ايتەكەڭمەن سويلەسىپ تۇرمىن. ايەلمەن ءسوز باسقاشا.

— سوم تەمىرگە بالعا بار، سومسىنعانعا اللا بار. بۇگىن كەش الىپ، جالىڭدى كۇدىرەيتىپ ءابدىراحماندى جۇرتتىڭ الدىندا دا، اكەسىنىڭ الدىندا دا قارالاماقشى بولاسىڭ. ونى ءدىنسىز دە قىلدىڭ، ورىس تا ەتتىڭ، ءسوزىڭنىڭ مەن ءبارىن دە ەستىدىم. وسى سەزدى ساقالى قۋارعان شالعا ايتقانشا وزىنە نەگە ايتپادىڭ ءابدىراحماننىڭ «سەن ورىسقا ساتىلدىڭ» دەپ، الدە قۇداي دەگەن اتام مەن ەڭكەيگەن ەنەمدى قورقىتىپ الىپ، باسقالارىن ۋىسىڭا تۇسىرەيىن دەگەن ايلاڭ با بۇل؟

— مەن سەنىمەن سويلەسپەيمىن، كۇلشان...

— سەن سويلەسپەسەڭ دە مەن سويلەسەمىن. سەنىڭ اكەڭنەن اكەم كەم بولىپ كورگەن جوق، اتاڭنان اتام كەم تۇسكەن جوق. بەس مالىڭ ارتىق بولسا — ول اقىلدىلىقتىڭ ايعاعى ەمەس. ءوزى بولعان جىگىتتىڭ ءتۇپ اتاسىن سۇراما دەيدى. سەن نەگە قالمايسىڭ ايتەي تۇقىمىنىڭ كوتىنەن، سونى ايتشى؟! پوسەلكە سالدىرمايمىن دەپ ءابدىراحماننىڭ سوڭىنا جەتى جىل ۇزبەي ءتۇستىڭ، ول دەگەنىڭ بولمادى. ايتييەۆتىڭ سالدىرعان سۇگىرباي پوسەلكەسى انە تۇر. ءبۇتىن كەردەرىنى بيلەيمىن دەدىڭ — قولىڭنان كەلمەدى. ماعان بيلەتپەگەن ءابدىراحمان دەپ وشتەستىڭ. بوستاندىق زامانى كەلىپ بىلتىر ءابدىراحمان جايىقتىڭ جاعاسىنداعى مالشى-جالشىنىڭ باسىن قوستى — بۇعان قارسى شىقتىڭ. جۋان اتا قوجا ەمەس، كەدەيدىڭ دە قۇدايى بار دەپ ەدى، اتىپ جىبەرۋگە مىلتىعىڭ بولمادى. بۇگىن ءابدىراحمان اياعىن جازىم باسىپ، ەل تابانىنان اۋلاق باسپانا ىزدەپ ەدى — يت قوسىپ ارتىنا ءتۇستىڭ. اللاسىنان باسقا اۋزىڭدا اۋەزى جوق شالدى كورگەن جەردە كولدەنەڭدەپ كەلىپ جانى تۇرشىككەندەي ءسوز ايتاسىڭ. نە كەگىڭ بار سەنىڭ بىزدە، سونشا قۋدالاپ؟ — دەدى ايەل.

كۇلشان ورتتەي بوپ قىزارىپ كەتتى. جۇمىر، شاعىن دەنەسى ءدىر-دىر ەتە قالدى. ول كىشكەنە جۇدىرىعىن قاتتى ءتۇيىپ الدى.

— ...ايتەيدىڭ تۇقىمىن قۇرتساڭ قۇرتىپ شىققىن، قۇرتا المادىڭ بار عوي... — ايەل تۇيگەن جۇدىرىعىن ابىلگە قاراي كوتەردى. — قۇرتا الماساڭ بار عوي، اسقانعا توسقان. سەنىمەن دە سويلەسەتىن كۇن تۋار...

— سەنەن كەلگەن بالەنى كورىپ الارمىن، — دەدى ءابىل، داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ.

— كورەرسىڭ ءالى.

— كوك ايىلدانبا، بەزەر قاتىن. ەلىرە بەرسەڭ ەكى قولىڭدى ارتىڭا بايلاتىپ ايداتتىرىپ جىبەرەرمىن.

— قاتىنمەن جاۋلاسۋعا قالدىڭ با ەندى! ءبىراق كۇلشاننىڭ قانداي قاتىن ەكەنىن سەن ءالى دۇرىستاپ بىلمەيتىن شىعارسىڭ.

— بىلەمىن، — دەدى ءابىل داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ، وتە باپتاپ سويلەپ. ونىڭ جۇزىندە كەكەسىندى ءبىر كۇلكى شىرايى دا پايدا بولا قالدى. — بىلەمىن، ءبارىن دە بىلەمىن. ەركەك بولامىن دەپ ون جەتىگە كەلگەنشە بۇتىن تەرى شالبار قاجاپ، باسىنا ەر جاستانىپ جىلقىشىلارمەن بىرگە ورىستە ۇيىقتاپ وسكەن تاما بايەستىڭ ەسەر قىزىن دا كورگەنمىن. ونان كەيىن مىنە، بي قاتىن اتانامىن دەپ ەزۋىن قايىستاي سوزىپ، ەركەكتەرمەن جارىسا سويلەپ، اتانى اتا دەپ، ەنەنى ەنە دەپ بىلمەيتىن ۇياتتان ءۇش كۇن بۇرىن تۋعان بەز بۇيرەك كۇلشاندى دا كورىپ تۇرمىن... ەندى وعان قۇدايدان بەزگەن بۇزىقتار مەن الاياقتارعا قوسىلىپ حوحولدىڭ قارا نانىن شايناپ، كۆاسىن جۇتىپ تۇرمەدە وتىرۋى عانا قالدى...

كۇلشان شىدامادى، داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى.

— مەن ەركەك بولۋعا ۇمتىلسام — ماعان بۇل دارەجە. ال، قاتىن وسەككە ءۇيىر، قاتىنمەن ۇرىسۋعا ءازىر، سۋعا بارعان قاتىننىڭ شەلەگىنىڭ ىشىندە نە بار ەكەن دەپ ۇڭىلگەن سەنى كىم دەيمىز؟ ءوزىڭ ايتشى! سەن اۋەلدەن دە سيىر اراسىنان شىقپايتىن كوكەم ءۇيىنىڭ كەر بۇقاسىنداي، كەردەڭ-كەردەڭ ەتىپ، باققانىڭ قاتىن ەدى. قىزدار سەنى «كەر بۇقا» دەپ ەرنىن شىعاراتىن ەدى. ءسىرا، وسى ات تاۋىپ قويىلعان ات شىعار! كاكولدى «كاكول» دەپ مەنسىنبەيتىن، شاياننىڭ كەدەيىن «پاستوك» دەپ مۇرنىڭدى كوتەرەتىن سەن سياقتى ءابدىراحماننىڭ كەۋدەسىنە نان پىسكەن ەمەس. جىرتىق ءۇيدىڭ دە قۇدايى بار دەپ، بىزگە كاكولدىڭ قارا نانى مەن كىباسى دا تاماق. ال سەن سياقتى ماي كەكىرگەن مىرزانىڭ باسىنا كۇن تۋسا — قيىن اڭگىمە سوندا بولار...

— كەلىن، قوي، شىراعىم، جەتتى. زامانداس دەپ ارتىق سوزگە بارۋىڭ كەلىسپەس. ۇيات بولار، كەلىن، قوي، — دەدى ايتەي، كۇيبەڭدەي ءتۇسىپ.

— جارايدى، اتا، ۇيگە ءجۇرىڭىز. جەتكەنىن ءوزىم دە ءبىلىپ تۇرمىن، — دەپ كۇلشان جۇلقىنا ءتۇسىپ، قارتتى قولىنان جەتەكتەي جونەلدى.

ءابىل دە اتىن شىلبىرىنان تارتىپ ءوز ۇيىنە قاراي جىلجىدى. ول ۇندەمەدى. تەك قانا ءۇي جانىندا جاتقان ادامدارعا قاراي كۇبىرلەي ءتۇستى. ءۇيىنىڭ كولەڭكەسىندە جاتقان بۇل ادامداردىڭ ءابىلدىڭ قۇشالارى ەمەس، سولداتتار ەكەنىن كۇلشان الدەقاشان ولاردىڭ ورىسشا تىككەن ءبوز كويلەگىنەن-اق تانىعان ەدى. بۇرىن دا ينەنىڭ جاسۋىنداي جاقسىلىق كۇتپەيتىن ءابىلدىڭ قۋلىقپەن باستاپ، قىزۋمەن ايتىپ سالعان سوزدەرىنەن ايەل كوپ نارسە اڭعارعان بولاتىن. ءابىلدىڭ «ەندى كەلمەسە كەشتىك ەتەدى، وندا وعان كەشىرىم جوق دەگەنى» ورىس اراسىندا ءجۇر دەگەن ءابدىراحماندى تۇزاققا ءتۇسىرۋدىڭ ايلاسى ەكەنىن كۇلشان بىردەن ءبىلدى. ءابدىراحماننىڭ ءىزىن اڭدىپ، نە ىستەپ جۇرگەنىن جىپكە تىزگەنى دە ايقىن كورىندى. ءبىراق ونىڭ تاپ ءقازىر قاي جەردە جۇرگەنىن انىق بىلمەي اقكوڭىل شالدان سىر تارتپاق بولعانى دا بايقالدى.

ءۇي اراسىندا ءۇي جوق، ىرگەلەس وتىرعان دۇشپاننىڭ تاڭەرتەڭگى ايتقان ۋى تامعان قاستىق سوزىنەن كەيىن كۇلشاننىڭ تۇلا بويىن ىزالى كەك كەرنەپ كەتتى. ول ىشىنەن تىستەنىپ، ىستەگەن جۇمىسىنىڭ ءبىرىن دە تياناقتاپ بىتىرە المادى: اياق-تاباعىن دا كۇندەگىدەي ەتىپ جۋا المادى، جۇگىن دە دۇرىستاپ جيناي المادى، كىشكەنە قىزىنىڭ باسىن جۋعانمەن، شاشىن تاراپ، ايدارىن ادەمىلەپ شاشاقتاي المادى. ونىڭ ەسى-دەرتى ءابىلدىڭ سوزىندە بولدى.

«قۇداي بار بولساڭ مەيماناسى اسقان ابىلگە كورسەت كورسەتەتىنىڭدى! قاتىن، بالاسىن مەندەي ەتىپ زارلات! كورگەن، كۇنىن كوپ ەت! قۇداي! قۇداي!» دەپ قارعادى. سودان كەيىن تاعى دا ءابىلدىڭ ايتقانىن ءبىر ءتۇيىرىن قالدىرماي ويىنا ءتۇسىرىپ تۇسكە شەيىن ويلاۋمەن بولدى دا، تۇستەن كەيىن قولىنا شەلەك الىپ، سۋ جاعاسىنا كەلدى. ول اڭدىعان جاۋدىڭ كوزىن الجاستىرىپ ايلا-شارعى جاسادى: جار استىمەن وزەندى جاعالاپ جۇگىرىپ وتىرىپ ءتورت شاقىرىمداي جەردەگى تۇنىقبۇلاققا جەتتى دە، سايدىڭ بويىمەن تىپ-تىكە قىرعا قاراي استى. ول قىرداعى ولەتتى پوسەلكەسىندەگى فرولوۆسكييدىڭ پەتروسىن تاۋىپ الىپ سول ارقىلى ءابىلقايىرعا حابار بەرۋگە جول تارتتى. «مۇمكىن ءابدىراحماننىڭ ءوزىن دە كەزدەستىرەرمىن»، دەپ ويلادى ايەل. ءبىراق ءابدىراحمان قارا وبادا بولعانمەن وعان جولىعۋ وڭاي دا ەمەس ەدى.

كۇلشاننىڭ شەلەگى سۋ باسىندا قالدى.

4

ادامنىڭ ارمانى كوپ تە، ءبىراق ونىڭ ورىندالۋى ساراڭ عوي. كۇلشاننىڭ كوكتەمنەن بەرگى باستى ارمانى ءابدىراحماندى ءبىر كورۋ بولاتىن. ىڭىردە ءسۇيىنشى سۇراعان ىقاتايدىڭ سوزىنەن كەيىن ونىڭ ءتاتتى قيالى ەرىن كوز الدىنا الىپ كەلىپ، قولىنا ۇستاتقانداي بولىپ ەدى. «ەرتەڭ كورىسەمىن... ەرتەڭ كورىسەمىن ابەشپەن. ەرتەڭ ەرتەڭ...» دەپ جىبىرلاپ ەدى ونىڭ ەرىندەرى ءتۇنى بويى. ءتۇن دە ءوتتى. ءتۇن وتكەنمەن جۋىق ارمان ارىلەپ كەتتى.

اڭدىسقان ءابىلدىڭ سىزداعان پىشىنمەن بۇگىنگى جەر-جەبىرىنە جەتە سويلەگەنى وعان ەرىنىڭ تۋ سىرتىنان نايزا سالعانمەن بىردەي بولعان. كۇلشان قالايدا ءابدىراحمان مەن ءابىلقايىرعا حابار بەرمەكشى بولدى، ول الىستاعى ورىس دەريەۆنياسىنا جۇگىردى؛ كورۋ، كورىسۋ ارمانى ءبىر شەتكە ىعىسىپ، ەندى ءابدىراحماننىڭ ەلدەن دە، جاۋدان دا الىسىراق جۇرۋىنە جول بەردى. ول ەرىن ءالى دە بىرنەشە اي كورمەسە دە — تەك ونىڭ امان بولۋىن تىلەدى.

ءبىر كوش جەردەگى شالا تانىس ورىس دەريەۆنياسىنا جان ۇشىرىپ جەتكەن كۇلشاننىڭ جولى بولمادى، ول فرولوۆسكييدى تابا المادى. ال، ونىڭ ىقاتايمەن بىرگە جۇرگەن، كادىمگى قول بالاداي بولىپ كەتكەن پەتروسى بۇگىن سوزبەن جاۋاپ قاتپاي، يىعىن كوتەرىپ قويىپ، باسىن شايقاۋمەن بولدى.

پەترو بۇرىن دا اسا كوپ سويلەمەيتىن، كولدەنەڭ كوزگە الاڭعاسارلاۋ بالا سياقتى ەدى. ءبىراق ول سۇراعان سوزگە ءدال جاۋاپ بەرەتىن. ءقازىر مىلقاۋ ادام سياقتى مەلشيىپ قالعان.

كۇلشان پەترودان:

— اكەڭ قايدا، — دەپ سۇرادى.

بالا باسىن شايقادى. ايەل اڭ-تاڭ بولىپ تۇردى دا، قاسىنا جاقىنداي ءتۇستى. يىعىنان قۇشاقتاپ:

— پەتروجان، ماعان ءابىلقايىر كەرەك. ولاردىڭ قاي جەردە ەكەنىن سەن بىلەسىڭ. ءجون سىلتەسەڭ بولدى، ءوزىم تاۋىپ بارامىن، — دەپ جالىندى.

ءبىراق پەترو باسىن شايقاپ قويىپ ءۇن قاتپادى. نە ىستەرىن بىلمەي، ايەل تەرەزەدەن ءۇڭىلىپ ءۇيدىڭ ىشىنە كوز جىبەردى. ۇيدە دە، اۋلادا دا پەترودان وزگە ەشكىم كورىنبەدى. ءبىر جاعى شەتەن شارباقپەن، ءبىر جاعى قاراعايمەن قورشاعان كەڭ اۋلانىڭ تورىندە قىل تەمىر جەلىگە شىنجىرلاپ بايلاعان يت قانا جاتىر.

— ىقاتاي قايدا؟ ەلگە قايتىپ كەتتى مە؟ بۇگىن بۇل جاققا كەلمەي مە؟ — دەپ سۇرادى كۇلشان تاعى دا.

بالا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا نە كۇي ەمەس، نە ءان ەمەس ءبىر نارسەنى سىزعىرا باستادى. كۇلشان ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىردى دا:

— Tiپy، پالەكەت. سەندەردى دە ادام دەپ سەنىپ جۇمىس تاپسىرىپ ءجۇر-اۋ، ەسىنەن ايرىلعان ەسالاڭدار. ميلاۋ جەكسۇرىن، ءتىلىڭ بايلانىپ قالدى ما، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى زىعىرى قايناپ. بالا وعان دا سەلت ەتكەن جوق، ەرەگىسكەندەي سىزعىرۋىن ۇدەتە ءتۇستى.

ولاي ويلانىپ، بۇلاي ويلانىپ، قايدا بارۋعا بىلمەي، ايەل ورنىنان تۇرەگەلدى. ونىڭ كوزىنە كەڭ دۇنيە تارىلىپ ءبىر قاۋىزعا سيعانداي كورىندى. اقىلداسار ادام، سىرلاسار دوس قالماعان سياقتاندى. ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كۇيىنىشتىڭ اششى ءدامى اۋزىنا كەلگەندەي بولدى. «ەكەۋىنىڭ بىرەۋى اڭسىزدا بۇگىن ۇيگە كەلەتىن بولسا، ءابىلدىڭ اڭدىپ جاتقان ادامدارى باس سالىپ ۇستايدى. شۇناق قۇداي، قايداسىڭ! بار بولساڭ ءبىر جاردەم بەرەتىن ۋاعىڭ جەتتى! قۇداي! شىنىڭمەن دۇشپانعا تابا، دوسقا كۇلكى ەتكەنىڭ بە؟!» دەپ كۇيىندى ايەل دەريەۆنيادان شىعىپ كەلە جاتىپ. بالانىڭ قاي جاقتان شىققانىن كۇلشان بىلمەي قالدى.

— ءجۇر! — دەدى پەترو وعان، ءبىر ءبۇيىر تۇرعان حۋتورعا قاراي يەك قاعىپ. ءسويتتى دە ءوزى ءۇن قاتپاستان ايەلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇرە بەردى.

حۋتورعا جەتكەنشە ايەل دە وعان ءلام-ميم دەمەدى. ول حۋتوردا كىم بارىن، نەگە اكەلە جاتقانىن دا بىلگەن جوق. ءبىراق بالانىڭ تەرىس جولعا جەتەكتەمەيتىنىنە ونىڭ جۇرەگى پالۋان بولدى.

ساي جاقتاعى شەتكى ۇيدەن اسىپ پەترو ءبىر كىشكەنە قۇجىرانىڭ اشىق جاتقان اۋلاسىنان كەلىپ كىردى. ءسال عانا كەيىنىرەك قالعان كۇلشان كەلىپ جەتكەنشە بالا كىشكەنە ءۇيدىڭ سەنەگىنە كىرىپ اينالماستان قايتا شىقتى. ءسويتتى دە كۇلشانعا «كىر!» دەپ ىم قاقتى. ايەل ۇيگە كىرگەنشە بالا جالت بەرىپ ەكىنشى ءۇيدىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ تە كەتتى.

كۇلشاننىڭ كىرىپ كەلگەنىنە مەڭدىكەرەي دە تاڭدانعان جوق، ويدا جوق جەردەن بۇل اتاقتى كىسىگە كەزدەسكەنىنە كۇلشان دا تاڭىرقانا قالمادى. ۇيتكەنى مەڭدىكەرەيدىڭ باسىندا بولعان وقيعانى ول ەستىگەن جوق ەدى. ايەل تەك قانا ىشىنەن: «ءبىزدىڭ ابەش تە مىنا مەڭكەڭ سياقتى وسىنداي ءبىر ەلەۋسىز جەردە جاتىر ەكەن عوي. مىنا كىسىنىڭ موينى قالاي قيسايىپ كەتكەن! جەلكەسىن تاڭىپ العانى نەسى؟» دەپ ويلادى، ءبىر يىعىن كوتەرىپ جارالى موينىنا كۇش تۇسىرمەي باسىن قيسايتىپ تۇرعان مەڭدىكەرەيدەن كوز الماي.

امانداسقاننان كەيىن-اق كۇلشان ىشكە سيماي كەتكەن قايعى-مۇڭىن اشىق سويلەسەتىن قايناعاسىنا اقتارا باستادى. ول كوبىنەسە ءابىلدىڭ قىلىعىن باسا ايتتى. ازدان كەيىن ول دولدانىپ جىلاپ جىبەردى.

— ...قۇدايدىڭ بىزگە دەگەن جاقسىلىعى بار ما، جوق پا؟ الدە بولماسا نىسان تۇقىمىنىڭ قورلىعىندا ماڭگى-باقي وسى قالعانىمىز قالعان با؟! ابەشكە ايتىڭىز: ۇيگە كەلەمىن دەپ اۋرە بولماسىن. كەمپىر مەن شالدى ەشكىم جەمەس، شىدار. تەك انا قاس دۇشپاننىڭ قولىنا تۇسپەسە بولدى. ءۇيى تولى سولدات. كۇندىز-تۇنى كيىمىن وزگەرتىپ كيىپ قاپتاپ كەتەدى. بۇرناعى كۇنى تۇندە يت ۇرە بەرگەنسىن سايدىڭ جاعاسىنا قاراي بارسام، قۇس اتاتىن مەرگەندەي ەڭبەكتەپ جۇرگەن ءبىر ادام. مەنى كورىپ شوكە-شوكەنىڭ تۇبىنە بۇقتى. ساي استىندا ەڭ كەمى ون ادام جاتىر ەكەن. بۇگىن تاڭەرتەڭ ورىسكە مال ايداپ شىعارعان اتامدى ۇستاپ الىپ، الگى سىزداعان مىرزا: «سەنىڭ بالاڭ كاپىر. سەنىڭ بالاڭ ءابۋ-جاھيل! سەنىڭ بالاڭ قازاقتى قۇرتۋعا ءجۇر! سەنىڭ بالاڭدى كازاك-ورىستار ۇستاعان جەردە دارعا اسادى. كەلىپ كەشىرىم سۇراسىن!..» دەپ كوزگە شۇقىدى ءابىل. كەشىرىم بەرەر مە ونداي جاۋىز. ءۇيىنىڭ كولەڭكەسىندە اڭدۋشىلاردىڭ بەسەۋى جاتىر. قۇدالىققا كەلگەندەي شىرەنىپ ۇيىقتاپ جاتىر توبەتتەر. بۇل قاراباسقىرلاردىڭ ءابدىراحماندى اڭدىعاننان باسقا بىتىرەتىن جۇمىستارى جوق پا ەكەن؟ كۇنى-تۇنى ءبىر ارىلمايدى... — دەدى كۇلشان ءسوزىنىڭ اياعىندا.

— جاقسى، جاقسى، كۇلشان شىراعىم. سەن سابىر ەت. ءبىزدى اڭدىعاننان باسقا ولاردىڭ جۇمىسى جوق ەكەنى راس. قايتەسىڭ اڭدي بەرسىن. ال ءابدىراحمان سەن كەلمەسەڭ دە، بۇگىن-ەرتەڭ ۇيگە سوعا المايتىن ەدى. جۇمىسىمىز كوپ، شىراعىم، ءۇيدى ويلاۋعا ۋاقىت جوق. شىداۋ كەرەك. اماندىق بولسا — ءبارى دە وتەر. ساعىنۋ، سارعايۋ دەگەنىڭىزدىڭ ءبارى دە ۇمىتىلار. ءبىر كۇندەي دە بولماس — اۋىر كۇندەر كوشكەن جۇرتتاي، كەيىندە قالا بارار. سەن كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايت. ەشكىمگە ءتىل قاتۋشى بولما. سەنىڭ بۇل جەرگە كەلگەنىڭدى ءابىل سياقتى ادامدار كورسە — بىزگە جاقسىلىق جاساماس. تەز قايت، قاراعىم. ءبىز ءبارىن دە ءبىلىپ وتىرمىز. ۋاقىت سولاي، — دەدى مەڭدىكەرەي.

مەڭدىكەرەيدىڭ ءسوزى كۇلشانعا ۇلكەن ارقا سۇيەۋ بولدى. ءابدىراحماندى كورمەگەنىنە ول وكىنگەن جوق، — ءبىر قۋانىپ، ءبىر سۋىنعان جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. «ءابدىراحمان جالعىز ەمەس ەكەن. مەڭكەڭ سياقتى اقىلدى اعاسى بار كىسى قور بولماس. قانداي سابىرلى كىسى! وزدەرى ءتىپتى جاقىن جەردە ءجۇر ەكەن عوي. ەكىنشى رەت مەن ءوزىم دە تاۋىپ كەلەمىن» دەپ ويلادى ايەل ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ. ول وتە قۋانىشتى قايتتى. ءبىراق ارت جاعىنان كەلگەن اتتىلى ورىستىڭ بوگدانوۆكادان شىققان ساۆەنكو ەكەنىن، ونىڭ ابىلمەن كوبىرەك كەزدەسىپ جۇرگەنىن، مۇنىڭ ماقساتى دا ءابدىراحماندى ۇستاتۋ ەكەنىن كۇلشان ول كۇنى بىلگەن جوق. بۇل ۇيىنە جەتكەندە ساۆەنكو دا اتىنىڭ باسىن ابىلدىكىنە تىرەدى.

قاينىسى مەن اعاسىنا ەكى بالادان كۇن ارا تاماق جىبەرىپ تۇرعانمەن كۇلشان ولاردىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن انىق بىلمەيتىن. ال مەڭدىكەرەيگە جولىققاننان كەيىن ايەلدىڭ كوزى كوپ نارسەگە جەتكەندەي بولدى. الدىمەن ول ءابدىراحماننىڭ جالعىز ەمەس ەكەنىن ءبىلدى. ونىڭ قاسىندا ءبۇتىن ەلگە بەلگىلى مەڭدىكەرەي مەن ساقىپكەرەي جانە ءوزى بىلمەيتىن دە كوپ وقىعان ءبىلىمدى ادامداردىڭ توپتالىپ جۇرگەنىن جاقسى سەزدى.

— كۇلشان شىراعىم، تالاي قيىنشىلىق باستان ءوتىپ كەلەدى. ءالى دە كوپ بەينەت، كوپ قايعى-ۋايىم كەزدەسەر، ءبىراق بارىنە دە شىداۋ كەرەك. بەرىك بولۋ كەرەك. «سابىر ەتكەن عانا جەتەر مۇراتقا»، دەگەن ءسوز بار. سابىر ەتۋ كەرەك. ءابدىراحمان جالعىز دا ەمەس جانە جاي جاسىرىنىپ قانا جۇرگەن جوق. ول ادىلەتتىك ىزدەگەن، تەڭدىك ىزدەگەن كوپ ادامداردىڭ، سان ەلدىڭ باسىن قوسىپ جاۋعا قارسى ارەكەت ىستەپ ءجۇر. ورىس، قازاق بولىپ باس قوسقان ءوزىمىزدىڭ ورتامىزدا باسشىلىق ەتىپ ءجۇر. ءابدىراحمان بولماسا سانالى ازاماتتاردى كىم باستار ەدى؟ كوپ ادام تۇتقىندا، ءبىر قاتارىمىز ءجۇرىپ جۇمىس ىستەۋگە جارامايمىز. مەن مىنە سىرقاتپىن... ۇيىڭە قايت. كورگەن-بىلگەنىڭدى ءازىر ىشىڭە ساقتا، — دەگەن-دى.

وسىدان كەيىن كۇلشاننىڭ كوڭىلى ءبىر جايلى بولىپ، كۇنى-تۇنى تاس قىلىپ بۇركەپ تۇرعان ۋايىم تۇمانى سەرپىلە تۇسكەن-دى. ونىڭ ۇستىنە ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ءابىلدىڭ قاراسى باتىپ، ايەلدىڭ يىعىنان زىلدەي جۇك كەنەت جەرگە تۇسكەندەي، اياق باسۋى جەڭىلدەنىپ كەتىپ ەدى. ءبىراق كۇننىڭ باتۋىن جارىنداي كۇتكەن كۇلشاننىڭ وزەن باسىنا كەلگەندە شايداي اشىق قاباعى تاستاي جابىلدى.

— ەرعالي اعامدى تاۋىپ بەر دەپ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە، اۋىلدىڭ دا الەگىن شىعارىپ جاتىر. مەنى قىزىلدارعا تاماق تاسيدى دەپ بىرەۋلەر ايتىپ قويىپتى. سولداتتاردىڭ توبەسى كورىنگەننەن-اق قاشىپ كەتتىم، — دەدى ىقاتاي كۇلىمسىرەپ.

كۇلشان ءىنىسىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الىپ نە ايتۋعا بىلمەي قالشيىپ تۇرىپ قالدى. كوپ سويلەمەيتىن پەترو ادەتىنشە، قايىق ىشىنە ىركىلگەن سۋدى باقىراشپەن توگىپ، شەلەكتەگى تورسىقتى ءوزىنىڭ بۇرىن قويىپ جۇرگەن ورنىنا سالدى دا:

— يۋرا، تەزدەت. باراتىن جەر الىس، — دەدى.

ەكى بالاعا جازعىز اۋىز ءتىل قاتپاستان كۇلشان وتىرا قالىپ كەبىسى، ءماسىسىن شەشىپ قولىنا الدى دا، بالاعىن ءتۇردى. ءسويتتى دە، جالما-جان قايىققا ءمىنىپ الىپ، بەتىنە قاراي قالعان پەتروعا:

— پەترا اينام، ەس! — دەدى.

بالا جاۋاپ قاتپادى، ءسال عانا باسىن شايقاعانداي ءبىر بولماشى قيمىل جاسادى دا، ورنىنا وتىردى. مىنگەن ەكى ادامنىڭ سالماعىمەن باسى جوعارى كوتەرىلىپ كەتكەن قايىقتى قول ۇشىمەن سىرىپ جىبەرىپ، ىقاتاي دا ەسكەك جانىنا دىك ەتە قالدى.

قوس ەسكەكتى قۇشىرلانا سەرمەپ تارتىپ، كىشكەنە ىقاتاي، اعىسقا ءبىر ءبۇيىر، قايىعىن ارعى جاعاعا قاراي زۋلاتتى. ەڭسەسى بيىك ارعىماق باستى قايىق سۋ بەتىن شۇلعىپ سىزىپ كەلە جاتقان سياقتى. ونىڭ تۇمسىعىن الىستاعى قازان بورىكتى قارا اعاشتان قىل ەلى اۋدارماي بۇرىپ، تۇرالاپ وتىرعان پەترو اتىن قامشىلاعانداي، كۇرەگىمەن وقتىن-وقتىن ول دا ەسىپ-ەسىپ جىبەرەدى. بۇل كەزدە قايىق بالالاردىڭ ماي جالاتقان كەسەگىندەي، ءتۇبى سۋ بەتىن سيپاپ قانا بارا جاتقانداي بولادى...

ارعى جاقتىڭ وزەن بەتىن كولكەشتەپ تۇرعان بيىك اعاشتارىنىڭ قوڭىر كولەڭكەسىنە تۇسكەننەن كەيىن قايىقتى ەكى بالا ءبىر قالىپپەن ەسىپ، اعىستىڭ جىلجىما ارناسىنا سالدى. ۇشەۋىندە دە ءۇن جوق.

ەكى بالانىڭ ويى: تەزىرەك ەسىپ تۇششىبۇلاققا ەرتەرەك جەتۋ — پىشەن تۇبىنە ازىق اپارىپ بەرۋ بولدى.

«قىل كوپىر ۇستىندە جاۋمەن جاعالاسقان، سۇيىكتى ءابىش! ارداقتى اعا! قۇرمەتتى قاينى! ءتىرى بولساڭدار سەندەردىڭ بىرەۋىڭدى ءوز كوزىممەن كورەمىن، ەڭ بولماسا سوعىپ كەتەتىن جەرلەرىڭدى ءبىلىپ الامىن. مۇگەدەك جانشا، قاشانعى ەكى بالانىڭ قايىعىن كۇتۋمەن سارعايامىن؟! جوق، كورۋىم كەرەك ءبىلۋىم كەرەك...» — دەپ ويلادى كۇلشان. ول جاعانىڭ اسەم كورىنىسىن ەلەمەدى، كەشكى الەمنىڭ بالقىعان ءتۇرىن دە بايقامادى. ونىڭ بار ويى تاعى دا سول كورۋ، كورىسۋدىڭ ءتاتتى ارمانىنا بولەندى.

ءۇنسىز ورمان. قوڭىر كەش. جۇمساق اۋا. جالپاق وزەن. جۇيرىك قايىق ۇيرەنشىكتى تارتۇبەككە قاراي دىبىسسىز سىرعىپ بارا جاتتى...

جەتى-سەگىز شاقىرىم جەردەگى تۇششىبۇلاقتىڭ ساعاسىنا ولار وتە تەز كەلدى. ءبىراق ۋاعدالاسقان بەلگىلى جەردەگى پىشەنگە جەتە المادى. قايىقتى جاعاعا جاسىرىپ، بۇلاقتىڭ بويىمەن ورلەي بەرگەندە-اق پارتيزانداردى توسىپ جاتقان ابىلايەۆ پەن ءابىلدىڭ جىگىتتەرى ۇشەۋىن دە باس سالىپ ۇستاپ، ولەڭتى سەلەنىنە ايداپ كەتتى.

جەتىنشى تاراۋ

1

قارسى تاراپ قان توگۋگە كىرىستى.

وفيسەر ابىلايەۆ تونالعان تۇنگى ۋاقيعانىڭ استارىن اينالدىرىپ جىبەرگەن بولاتىن. ول ھارون سۇلتانعا: «ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە حانكولىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقان كەرۋەنگە جول جانىندا اڭدىپ جاتقان ءجۇز قارالى باسقىنشى تۇرا باس سالدى. وزىنەن ون ەسە كوپ جاۋعا كىشكەنە ءوتريادىم قاھارماندىق ەرلىك كورسەتتى. قولما-قول ۇرىستا جەتى جىگىتىم قازا تاپتى دا، بەسەۋى اۋىر جارالى بولدى. وزىممەن قاتار تۇرىپ قىلىش سەرمەسكەن ءبىر جىگىتىممەن ەكەۋىمىز امان قۇتىلدىق — ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى جاردەم ەتتى. سوندا دا جاراسىز ەمەسپىز... اتتارىمىز تەگىس وققا ۇشتى. جاۋ جاعىنان شىعىن بولعانداردىڭ سانى وننان استام. ءبىر جىگىتىمىز باس قورعاپ، اربا استىنا تىعىلعان ەكەن، جىلاپ-سىقتاپ تاڭەرتەڭ سوڭىمنان جەتتى.

كەرۋەن توناعان قىزىل بۇلىكشىلەر. ءابدىراحمان ايتييەۆتىڭ كوماندا بەرگەنىن مەن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. جانە قورقىپ اربا استىنا تىعىلعان قارا باسقىردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وعان: «ءبىز قىزىل گۆارديامىز. قارۋىڭدى تاستا دا ەلگە قايت. ءبىز كىناڭدى كەشىردىك» دەپ ۇگىتتەپتى. ءوزىن بوساتىپ جىبەرگەن. كەرۋەننىڭ ماڭداي الدى — كادىمگى وزىمىزگە بەلگىلى بوگدانوۆكا سەلوسى» دەگەن.

وزىنە دە مىقتى كىرشىك كەلتىرەتىن بۇل جايسىز حابار سۇلتاننىڭ توبەسىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى دا، ارعى جاعىن ول سۇرامادى. ونىڭ بار نيەتى توڭكەرىس ۇياسى بولعان بوگدانوۆكانى ورتەپ جىبەرۋ، قولعا تۇسكەن كۇدىكتى جاننىڭ ءبارىن اتىپ-اسۋ بولدى. ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ توتەنشە ماجىلىسىندە ھارون سۇلتان وسى قاتال شارانى قولداپ شىقتى. ول ماجىلىستەن كەيىن قارا وبانىڭ پراۆيتەلى ابىلگە جيىرما بەس جاۋىنگەرمەن ابىلايەۆتى قوسىپ قولعا تۇسكەندەردىڭ ءبارىن اتۋعا بۇيرىق بەردى. ال، ءوزى قارۋلى دەريەۆنيالاردى جازالاۋعا شىققان اسكەردىڭ سوڭىنا ەردى.

قىزىل وتريادكە قارسى اتتانعان جازالاۋشى اسكەرمەن قاتار ەرەۋىل كوتەرگەن ءجۇنىس قاجىنى مەشىت الدىندا سوگۋگە سول كۇنى يمان دا ەلگە شىقتى.

2

مەڭدىكەرەيدىڭ جاسىرىن پاتەرى جايىق جاعاسىنان ون بەس شاقىرىمداي قىرعارى تۇرعان سول ولەتتى سەلەنىندە ەدى. بۇل سەلەننەن بوگدانوۆكا وتىز شاقىرىم جوعارى بولاتىن. اپرەلدىڭ ءبىرى كۇن شالا-جانسار كۇيىندە گرەچكو اكەلىپ تاستاعاننان بەرى مەڭدىكەرەي سول جەردەن قوزعالماعان، باسىندا ەكى جۇماداي ونى دوكتور ءىنىسى ەمدەپ، ءاتى-جونىن وزگەرتىپ، باسقا فاميلياعا كوشىرتىپ «مەرەز اۋرۋ» ەسەبىندە سول جەردىڭ فەلدشەرىنە تاپسىرعان. ءسويتىپ، ءبىر اۋرۋ كازاك-ورىس اراسىندا ەمدەلدى دە جاتتى، ونىڭ مەڭدىكەرەي ەكەنىن بالاسى ءامىر مەن بولشيەۆيك جولداستارى عانا ءبىلدى — باسقا ءتىرى جان ونى ەلەگەن دە جوق، ريەۆوليۋسيونەر دەپ شۇبالانعان دا جوقتى.

اي جارىمنان كەيىن ءتاۋىر بولىپ، باس كوتەرگەنسىن مەڭدىكەرەي ورالمەن دە بايلانىس جاسادى، بوگدانوۆكامەن دە استىرتىن جالعاستى. ەل ىشىندەگى سەنىمدى جىگىتتەرمەن دە سىرتتان تىلدەسىپ ۇگىت جۇمىسىن قولعا الدى. بىرتە-بىرتە سوۆدەپتى جاقتاۋشىلاردىڭ سانىن ۇلعايتتى؛ اۋىر جارادان كەيىن وڭ قولىنان ايىرىلسا دا، امالداپ ارباعا ءمىنىپ، الىستاعى جاسىرىن سەزگە قاتىناستى. ال، سوڭعى كەزدە، قولعا قارۋ تيگەننەن كەيىن، ىرىكتەپ-ىرىكتەپ قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان حالىق درۋجيناسىن قۇرعان. كەشە كەشكە اتتى كازاكتاردىڭ جازالاۋ وتريادىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن مەڭدىكەرەي سول بوگدانوۆكاداعى بەلانعا قىرىقتان استام جىگىت اتتاندىرىپ سالدى. ول ءوز قاسىندا جاردەم بەرەتىن ءامىردى دە قالدىرمادى. ۇيتكەنى قىسىلشاڭ كەزەڭدە ادام سانىنىڭ ازايماۋىن كوزدەدى. ءتىپتى ءوتريادتىڭ اراسىندا ءوزى دە بولعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وقىس قيمىلدار جاساپ الىپ، سوڭعى كەزدە ونىڭ شالا بىتكەن وڭ يىعىنىڭ جاراسى اشىلىپ كەتكەن-دى. جاراسىنىڭ قانىن توقتاتىپ، قالپىنا ءتۇسۋ ءۇشىن وعان قوزعالماي جاتۋ كەرەك بولدى. جانە ونىڭ ۇستىنە قالاعا جىبەرگەن ادامداردىڭ تابىساتىن جەرى دە وسى جاسىرىن پاتەر بولعاندىقتان مەڭدىكەرەيگە ۇيدە قالۋعا تۋرا كەلگەن.

جۇرت ورىنعا وتىرا بەرگەن كەز ەدى. ۇيگە ءۇش ادام كىرىپ كەلگەندە قارا كولەڭكە بۇرىشتا جاتقان مەڭدىكەرەي باسىن كوتەرىپ الدى. بەلگى بەرمەي كىرگەن ادامداردىڭ ءوز جىگىتتەرى ەمەس ەكەنىن ول جاقسى سەزدى. ءبىراق ول اسىقپاستان شىرپى شاعىپ جانىنداعى شامدى جاقتى دا، ءبىرى ناگان كەزەنىپ، ءبىرى جالاڭ قىلىش ۇستاپ تۇرعان ءۇنسىز ءۇش-تورت ادامنىڭ جۇزدەرىنە قاراپ، قايتادان توسەككە قيسايدى. ىلكى مينۋتتا ونىڭ ويى «وسىنى قايدا كورىپ ەدىم؟» دەپ الدىنا جاقىنداي تۇسكەن ابىلايەۆتا بولىپ شارق ۇردى دا؛ «ە، مەيلى، كىم بولسا دا...» دەپ قاباعىن تىرجيتتى. ونىڭ كۇندىز قان سورعالاعان وڭ جاق توپشىسى شانشىپ-شانشىپ، كەنەت ءبىر تۇلا بويىنا ىستىق سۋ قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى. از ۋاقىت ول كوزىن جۇمىپ قالدى. سونان كەيىن كەلگەندەرگە قايتادان كوز جىبەرىپ:

— كىم كەرەك ەدى؟ — دەدى.

— قارۋىڭدى تاستا! — دەدى ابىلايەۆ قاتاڭ ۇنمەن.

مەڭدىكەرەي ونىڭ جۇزىنە ەندى انىق تانيتىن ادامداي قادالدى.

— قارۋىم بولسا، مەن بۇلاي توسەكتە جاتپايمىن عوي. الجاسىپ تۇرعان شىعارسىڭ، كىم كەرەك ەدى...

ەسىكتەن ءابىل ءبىر قىرىنداپ كىرىپ كەلە جاتتى. مەڭدىكەرەيدىڭ كوزى ءابىلدىڭ سازارعان جانسىزداۋ كوزىمەن ۇشىراسا كەتتى.

— سەن ەندى پوليسياعا تىڭشى بولدىڭ با... مۇنىڭ تاڭ قالارلىق تا ەشنارسەسى جوق. ورنىڭدى تاباتىنىڭدى مەن جاقسى ءبىلىپ ەدىم، — دەدى مەڭدىكەرەي ابىلگە.

ءابىل ۇندەمەدى، مەڭدىكەرەي جيرەنگەن ادامشا، تاعى دا مۇرنىن تىرجيتتى.

— تۇر، كيىن! — دەدى ابىلايەۆ مەڭدىكەرەيگە بۇيرىقتى ۇنمەن. ءسويتتى دە ول ارت جاعىنداعىلارعا بۇرىلىپ: — جاردەمدەسىڭدەر، — دەپ يەك قاقتى.

ادام ۇستاپ داعدى الىپ قالعان ەكى جىگىت جاراسى شانشىپ قوزعالتپاي جاتقان مەڭدىكەرەيدى جۇلقىلاپ تۇرعىزدى دا، كيىمىن كيگىزدى، ەكى قولىن ارتىنا بايلاي سالىپ، سۇيرەلەپ سىرتقا الىپ شىقتى. دورەكى قولداردىڭ اياۋسىز قيمىلىنان ءبۇتىن وڭ جاق يىق پەن جاۋىرىنىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ كەتكەندەي قان قاقساپ اۋىرىپ، ءبىراق ەسەر وفيسەر مەن كەرىلگەن ابىلگە سىر بەرمەي مەڭدىكەرەي تىستەنىپ كەلەدى، ونىڭ جاعى ءبىر كەز قاتتى كۇشتەنگەننەن قارىسىپ تا قالدى، كوز الدىنا قينالعان جاننىڭ ۇشقىنداعان وتى توگىلىپ جاتقانداي بولدى...

ۇيدەن ءجۇز قادامداي جەر جۇرگەننەن كەيىن عانا ول ەرىكسىز جۇمىلىپ كەتكەن كوزىن اشىپ، قاسىنداعىلارعا قارادى. جەتەكتەپ كەلە جاتقان سول توسەكتەن جۇلقىلاپ تۇرعىزىپ، سىرتقا سۇيرەلەپ شىعارعان ەكەۋى ەكەن. وفيسەر ابىلايەۆ تا، باسقالارى دا كەيىندە، ۇيدە قالىپ قويعان. تاس قاراڭعىدا سەلەننىڭ شەتىنە قاراي سۇيرەپ كەلە جاتىر. «بۇلار شەتكە شىعارىپ اتاتىن شىعار» دەپ ويلادى مەڭدىكەرەي. ءبىراق ول مىلقاۋ جانداي ءتان مەن جاننىڭ اۋىرعانىن سەزبەيتىن ادامداردان «قايدا اپارا جاتىرسىڭدار» دەپ سۇراعان جوق.

بۇل كەزدە سەلەننىڭ شەتىنە جاقىنداعان حاكىمنىڭ قۇلاعىنا ءدۇبىر شالىندى. ول اتىنىڭ تىزگىنىن تەجەي ءتۇسىپ، مەزگىلسىز ۋاقىتتا شىققان دۇبىرگە قۇلاق توستى. ءدۇبىر سەلەننىڭ قىر جاق شەتىنە قاراي جىلجىعان سياقتى بولدى دا، ازدان كەيىن اربانىڭ شيقىلداعان دوڭگەلەگى مەن اتتىڭ اياق ءدۇرسىلى قوسىلىپ مول دىبىسقا اينالدى. الدە جۇرگىنشى مە؟ الدە قىرعا پىشەنگە جينالعان شارۋالار ما ەكەن؟ بەينە ءبىر توپ جىگىت باس قوسىپ اۋىلدان اۋىلعا ايتتاپ جۇرگەندەي. جۇرت ۇيقىعا كەتكەن بەيۋاقتا نە قىلعان كوپ اتتى؟ دەپ حاكىم قوزعالماستان بىرنەشە مينۋت تۇردى دا، اربالى ارىلەگەننەن كەيىن اتىن اقىرىنداپ تەبىنىپ ىلگەرى ءجۇردى.

مەڭدىكەرەيدىڭ پاتەرى سەلونىڭ قىر جاق شەتىمەن وتەتىن جولدان قاشىق، وزەن بەتتە ەدى. ول بۇل ۇيگە بۇرىن اتسىز، جاياۋلاپ كەلىپ جۇرگەن. بۇگىن دە ساقتىق ەتىپ بيەسىن ءبىر ويتاڭعا قاڭتاردى، شىلبىرىنىڭ ۇشىن ءبۇل جەردە كوبىرەك كەزدەسەتىن توبىلعى تۇبىرىنە ىلە سالدى دا، ۇيگە قاراي بەتتەدى. الىستاعى ارباعا ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى دا باسەڭدەپ، توڭىرەك ءبىر ءسات تىنىشتالا قالعانداي بولدى. وتىرا قالىپ اينالانى قايتا-قايتا ەڭكەيىپ قاراپ، حاكىم ءۇيدىڭ تەرەزە بەتىن اينالدى. شام دا جوق، دىبىس تا جوق، كوزگە تۇسەرلىك وزگەرىس تە جوق — ءبارى سول بۇرىنعى قالپىندا تۇرعان سياقتى. تاعى دا ەڭكەيىپ ەكىنشى ءۇي جاقتى ءبىر شولىپ قاراپ موينىن كەرى بۇرا بەرگەندە، ونىڭ كوزىنە ءۇي ىشىنەن جىلت ەتە قالعان وت شالىنىپ كەتتى حاكىم دەمىن ىشىنەن الىپ — سەلت ەتپەستەن تۇرىپ قالدى، ءۇنسىز-قيمىلسىز ول كىرپىك قاقپاستان تەرەزەگە باقتى. ءبىر مينۋتتەي ۋاقىت، ءبىر ءسۇت پىسىرەرلىك مەرزىمدەي وتە ۇزاق كورىندى. وت قايتادان جىلت ەتىپ تارتقان شىلىمنىڭ شوقتانعان باسى كىشكەنە تەرەزەنىڭ اينەگىنە ءتيىپ تۇرعان سياقتاندى. مەنى كۇتىپ ۇيىقتاماي تەرەزە الدىندا شىلىم تارتىپ تۇر عوي شاماسى. «ءامىر بورلىگە بارىپ قايتامىن دەپ ەدى. مەڭكەڭ ۇيدە جالعىز قالعان ەكەن» دەپ ويلادى حاكىم. ول بۇرىلىپ كىشكەنە سەنەكتىڭ قاپسىرۋلى تۇرعان ەسىگىن قاتارىنان ەكى رەت تىقىلداتىپ ۇيگە قۇلاعىن توسا قويدى. ءبىراق ۇيدەن قيمىل دا، قىبىر دا بىلىنبەدى. تىقىلعا بەرەتىن ءامىردىڭ بەلگىلى جاۋابى دا، شالدىڭ «تاماق كەنەۋى دە» ەستىلمەدى.

«بۇ نەگە جاۋاپ بەرمەيدى؟ الدە مەنىڭ ءوز سىبدىرىم وزىمە بوگەت بولىپ ەستي الماي قالدىم با؟ دەپ ول قۇلاعىن قولىمەن قالقالاپ ەسىككە تاقاي ءتۇستى؛ دەمىن وزىنە دە بىلدىرمەي الىپ، ۇزاق تۇردى. ءبىراق قانشاما ىشتەن تىنىپ تىڭداسا دا ەشكىم دىبىس بەرمەدى، ءتىرى جاننىڭ قيمىل نىشانى دا سەزىلمەدى. «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ الدە تەرەزەدەن كورىنگەن تەمەكىنىڭ وتى بولماي كوز جاڭىلعانى ما؟ مۇمكىن ەمەس. شوقتانىپ قىزارا تۇسكەن ناعىز تەمەكىنىڭ وتى، تارتقاندا».

ونىڭ قۇلاعىنا سىبىر ەستىلە قالدى دا، سول زامان ەسىك تە سىقىر ەتە ءتۇستى.

حاكىمنىڭ تۇلابويى مۇزداپ جۇرە بەردى. ۇيدە يەسى ەمەس، باسقا ادامدار ەكەن دەگەن كۇدىك ونىڭ وي جۇيەسىن جارىپ وتكەندەي بولدى. «شىنىمەن-اق جاۋ بىلگەنىن ىستەپ كەتكەنى مە؟ جاڭاعى ءدۇبىر مەن اربانىڭ سىقىرى تەگىن بولمادى عوي... بۇل سوندا بۇعىپ تۇرعان جاۋدىڭ قولعا ءتۇسىرۋ امالى ما؟ ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» حاكىمنىڭ قىسىلعاندا اۋزىنا ەرىكسىز كەلىپ ادەت بولىپ كەتكەن «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن دەمەۋ سۇراعى تاپ سول ساعاتتا الدە نەشە رەت كەلىپ تە ۇلگەردى، ونىڭ ەرىندەرى ۇزدىكسىز جىبىرلادى.

«نە بولسا دا مۇنىڭ اقىرىن كۇتۋ كەرەك، كىم ەكەنىن بىلمەي جالت بەرۋ جاراماس» دەگەن ويدى حاكىم ءتۇيىپ ۇلگەرگەنشە بولماي، ءىش جاقتان ەپتەپ باسقان اياقتىڭ سىبدىرى ەستىلدى. شاعىن ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگىنەن وڭ جاڭ بۇرىشىنا دەيىن ەكى-اق اتتام جەر ەدى. ءبىراق حاكىم بۇرىشتى پانا ەتۋدەن باس تارتتى — ول سىرتقا قاراي اشىلاتىن سەنەكتىڭ كىشكەنە ەسىگىنىڭ قايىرىلىسىندا ارقاسىن جارعا تىرەگەن كۇيى قالا بەردى. ونىڭ ويى ەسىك ارتىنا بۇقتى دەپ ويلاماس، ويلاسا دا ىشتەن سىرتقا شىعا كەلگەن ادامنىڭ كوزى ۇيرەنگەنشە، قارسى قارۋ جۇمساپ ۇلگەرەرمىن دەگەن قورىتىندىعا تىرەلدى. ول جالما-جان شالباردىڭ ىشقىرىنا ورامالعا وراپ قىستىرعان التى اتارىن سۋىرىپ الىپ، قايرات ىستەۋگە قام جاسادى.

تۇندە جاسىرىن ۇيگە كەلگەندەردى ۇستاۋ نيەتىمەن ىشتە بۇققان ابىلايەۆ حاكىم ەسىك قاققاندا ۇيگە كىرسىن دەپ دىبىس بەرمەدى دە، ءبىراق قاتارىنان ەكى رەت تىقىلداتىپ ىشتەن جاۋاپ الا الماعان ادام قاشىپ كەتەر دەپ قورىقتى.

قاسىنداعى جىگىتتەرىنەن بۇرىن الدىمەن سەنەكتەن ونىڭ ءوزى شىقتى. ەسىك الدىندا بوگەلمەي ول جالما-جان وڭ جاق بۇرىشقا قاراي ءجۇردى. حاكىم مۇنى كورمەسە دە جاقسى ءتۇسىندى. — ىشتەن شىققان ادام ەكى اتتاعاندا ول موينىن سوزىپ، بەتىنە قالقان ەتىپ تۇرعان ەسىكتىڭ ۇستىنەن قارادى. بۇرىشقا بارعان ادام ەڭكەيىپ الدىڭعى جاققا ۇڭىلە ءتۇستى دە، كوزىنە ەشكىم شالىنباعاسىن بويىن جازىپ كەرى قاراي جۇگىردى.

ءوزىن بۇل ادامنىڭ بايقاعان-بايقاماعانىن حاكىم بىلگەن جوق، ونىڭ بار ىنتاسى تەك قانا كەرى اينالعان اسكەري كيىمدى، شاعىن دەنەلى جاندا بولدى. ول كوزىمەن مۇنى جۇتىپ قويارلىقتاي قادالدى. ءتۇن بولسا دا ونىڭ وتكىر كوزىنە تاپ سول ساتتە ينەنىڭ جاسۋى دا شالىنعانداي، قۇلاعىنا قۇمىرىسقانىڭ قىبىرى دا ەستىلگەندەي ەدى.

...ابىلايەۆ! سول! ەڭكىشتەۋ ءمۇسىنى، ەتسىز جاعى، ەدىرەيگەن ەكى قۇلاعى — بار ءپىشىنى سول قالپىندا! اناداعى ورال قالاسىندا اقمەتشەمەن سويلەسىپ وتىرعان كەزىندەگىدەي! جوق، ونداي ەمەس... تۇنگى ايقاستا جان ساۋعا سۇراعان سيقى!.. حاكىم جىلانداي جيىرىلدى، ول شەڭگەلدەپ ءبۇرىپ استىنا الا تۇسكىسى كەلدى. ءبىراق كەنەت بۇل نيەتىنەن باس تارتتى. وفيسەر ونىمەن دەڭدەسە قالدى.

«انتىن بۇزعان ارسىز! سەن ءبىزدى تەگىس قۇرتۋعا كىرىسكەن ەكەنسىڭ!» دەگەن ويدان دا شاپشاڭ كوتەرىلگەن ونىڭ التى اتار ۇستاعان وڭ قولى ابىلايەۆتىڭ قارا قۇسىنا سارت ەتتى؛ العا قاراي ەمپەڭدەي ۇمتىلعان وفيسەر ەكپىنمەن جەرگە جالپ ەتە قالدى..

ابىلايەۆ ۇشىپ تۇسكەنمەن ونى سوققان حاكىمنىڭ دە كوزى قاراۋىتىپ كەتتى — قارا قۇسقا دوپتەگەن جۇدىرىق ىلگەرى اسىپ ءتيىپ، شەكەدە سوققان ماي جۇدىرىقپەن بىلەزىكتىڭ قوسپاسى ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولدى؛ حاكىمنىڭ وڭ قولى ۇيىپ قالدى دا، التى اتارى جەرگە سىلق ەتتى. نە بولعانىن بىلمەي ۇيدەن شىعا كەلگەن ەكى ادام سۇلاپ تۇسكەن ابىلايەۆتىڭ باسىنا ءۇڭىلدى. جاۋدىڭ بىرەۋ ەمەس ەكەنىن حاكىم الدىندا سىبىرىنان سەزىپ ەدى، بۇلارعا قۇر قولقايرات قىلۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ول ەكىنشى بۇرىشقا قاراي جۇگىردى. جەردەگى التى اتارىن ىزدەۋگە دە ونىڭ مۇرشاسى كەلمەي قالدى. وفيسەرىنە ەڭكەيگەندەر باسىن كوتەرىپ ۇلگەرگەنشە بۇرىشتى اينالىپ كەتتى دە، ارت جاقتاعىلاردىڭ بالاعاتتاعان سوزدەرىن عانا ەستىدى. ونىڭ بار ويى الدىنداعى ءۇيدى باسپانا ەتۋ بولدى. ءبىراق، ون بەس، جيىرما قادامداي جۇگىرگەننەن كەيىن قۋعان ادامنىڭ ءدۇبىرى قۇلاققا شالىندى دا: «ات! ات!» دەگەن داۋىس شىقتى. سول مەزەت ونىڭ سول جاق سانىن شىق باسقانداي ءبىر نارسە قارىپ كەتتى دە، سونىمەن بىرگە مىلتىق داۋسى دا تاڭق ەتتى. قۋعىنشىلار ەكىنشى رەت اتقانشا ول كىشكەنە ءۇيدىڭ تاساسىنا دا ىلىكتى.

دابىرلاعان داۋىسقا دا، تارسىلداعان جۇگىرىسكە دە، ۋداي اشىپ كەتكەن سانىنا دا قاراماستان حاكىم ىلگەرى قاراي جۇگىرە بەردى. جان قارۋى جالعىز التى اتار قۇلاعان وفيسەردىڭ جانىندا قالدى دا، ونان باسقا قولىندا قۋعان جاۋعا سەرمەر پىشاعى دا جوق ەدى. ونىڭ جالعىز-اق ءۇمىتى اتى بولدى، — اتىنا جەتۋگە جان تالاستى.

بۇل كەزدە ءۇيدىڭ ارعى جاعىنان شىققان ءدۇبىر ونىڭ قۇلاعىنا مولايىپ جەتتى: الدەنەشە ادامنىڭ جۇگىرگەنى مەن قاتتى سويلەگەن دابىرى، ەكىنشى رەت اتىلعان مىلتىق داۋسى، ارەگىرەكتەگى اتتىڭ شاپقانىنا قوسىلىپ اپ-ساتتە ازان-قازان دابىرعا اينالدى.

اۋىرلايتىن كيىمى مەن قارۋى جوق جەڭىلتەك حاكىم بىرنەشە قارعىپ وزىنە تانىس كىشكەنە ءۇيدىڭ اۋلاسىنان ءارى اسىپ ءتۇستى دە، اتىن قالدىرعان ويتاڭعا قاراي ۇشتى. بەت الدى اشىق، اياق سۇرىنەر شوكەسى دە جوق تەپ-تەگىس جەرمەن ول جان ۇشىرعانداي قۇلدىراپ اپ-ساتتە-اق ەكى ءجۇز قادامنان استام جەر الىستاپ كەتتى. ونىڭ قالاي قاراي بەت العانىن بىلمەي كوز جازىپ قالعان قۋعىنشىلار بوي تاسالادى ما دەپ كىشكەنە ءۇيدى اينالىپ شىققانشا ول اتىنا دا جەتىپ قالدى. بايلاعان توبىلعى ءتۇبىرىن شىرق اينالىپ، قۇلاعىن قايشىلاي ەلەگىزە تۇسكەن بيەگە ول اقىرىنداپ تاڭدايىن قاقتى دا، ءوزى جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.

كوبىرەك وتىرىپ ەنتىگىن باسۋعا دا، كەزدەسكەن ۋاقيعانى سارالاپ ويلاپ جاتۋعا دا، شىمىرلاپ ۇيىعان سانىن سيپاۋعا دا حاكىمنىڭ مۇرشاسى كەلمەدى — سەلەن جاقتى ءبىر قاراپ الىپ ول جالما-جان اتىنىڭ شىلبىرىن بوساتتى. اياق ۇشى ۇزەنگىگە ىلىگۋى مۇڭ ەكەن، قوس قۇلاعىن قايشىلاپ تۇرعان ەلگەزەك جانۋار بىردەن جورتا جونەلدى. اسىققان يەسى اتىنىڭ باسىن اسپاننىڭ قاسقا ايدىنىنداي جارقىراپ جاتقان سوناۋ قۇس جولىنىڭ تۇپكى تورىنە بۇردى. بۇل جاقتا ءۇمىت قازىناسىنداي بولىپ، كوڭىلگە دەمەۋ شتاب ورناعان بوگدانوۆكا جاتىر ەدى. «مەڭدىكەرەي دە، ونىڭ جانىنداعى جاردەمشىسى ءامىر دە قابات قولعا ءتۇستى» دەپ ويلادى ول. بۇرىن انا ورال تورىنان وتىرعان اياۋلى جانداردى بوساتام دەپ كوكسەگەن حاكىم، ەندى مىنا ەڭ جاقىن ادامدارىن اراشالاۋعا جان تالاستى. ءبىراق دميترييەۆ ايتقانداي، بۇلاردىڭ ازاتتىعى دا بۇعاۋداعى قالىڭ ەڭبەكشىنىڭ بوسانۋىنان تىس ەمەس ەدى.

حاكىم مۇنى سوڭىنان ءبىلدى.

3

تاپسىرعان جاۋاپتى جۇمىستىڭ بىرەۋىن دۇرىستاپ ورىنداي الماي، وفيسەر ابىلايەۆ كوپتەن بەرى ىشكەنى اس بولماي ءجۇر ەدى. اسىرەسە قارۋ تيەگەن كەرۋەندى الدىرعاننان كەيىن ول «ب ا ق پەن شەن، اتاق پەن ابىروي مەنىمەن ءبىر جولا قوشتاستى» دەپ ويلاعان. اۋەلدەن ءبىر وزىنە عانا مىقتاپ سەنەتىن ھارون سۇلتان ونى تاعى دا جارىلقاپ جايىق بويىن تالقانداپ كەلۋگە جۇمساعاندا، ابىلايەۆتىڭ باقىت قۇسى باسىنا قايتادان قونعانداي بولىپ ەدى. ال، ءتىسىن باسىپ، كوزىنە قان تولىپ، قولعا تۇسكەن بولشيەۆيكتەردى راقىمسىز كەسكىلەۋگە شىققان وفيسەر ەكى بالا مەن ءبىر ايەل جانە مەڭدىكەرەيدى ۇستاعاندا توبەسى كوككە تيگەندەي بولعان.

ءبىراق وفيسەر تۇندەگى ءوزىن ءولتىرىپ كەتە جازداعان بەلگىسىز بولشيەۆيكتى ۇستاي الماي قالعانىنا قاتتى ىزالاندى. ول ءبىر جاعىنان ىزا كەرنەپ، ەكىنشىدەن بولشيەۆيكتەردىڭ جاسىرىن جۇمىسىنا باسپانا بولعان مىنا سەلەنگە سەنبەي، قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى تۇندە اتىپ تاستاۋعا دا وقتالدى. الاي دا بۇل نيەتىن ول كەشىكپەي وزگەرتىپ جىبەردى: ۋالاياتتىڭ ءىرى جاۋى سانالعان مەڭدىكەرەيدى قالايدا جىمپيتىعا جەتكىزۋ وعان ەڭ جوعارعى ماقتان كورىندى. سوندىقتان ءتورت تۇتقىندى سەلەننىڭ ءبىر بەرىك دەگەن شولانىنا قاماپ، سىرتىنا بار جىگىتىن قاراۋىلعا قويدى، ءوزى ءتۇن بويى كوزىن ىلمەي شىقتى.

ەرتەمەن بالاسىنىڭ قولعا تۇسكەنىن ەستىپ، اجال ايداعانداي، قانى قارايعان وفيسەردىڭ الدىنا فرولوۆسكيي كەلىپ كىردى. ول بالاسىنىڭ جازىقسىز ەكەنىن دالەلدەپ اراشالاپ قالۋ نيەتىمەن ابىلايەۆقا: — قايىعى بار جاس بالا سۇراعان ادامدى وزەننەن وتكىزىپ سالۋدى اۋەس كوردى. ارعى بەتتەگى پىشەنشىلەرگە اس اپارادى. ال، قۇرمەتتى وفيسەر، جاسى تولماعان بالانى ۇلكەندەرمەن قاتار ايىپتاۋىڭىز ادىلدىك ەمەس... — دەپ ەدى، ابىلايەۆ وعان:

— جاقسى. جاقسى. بالاڭىزدى ءقازىر بىرگە الىپ كەتەسىز. ءسىزدىڭ فاميلياڭىز فرولوۆسكيي عوي، ءا؟ ءقازىر بىرگە الىپ كەتەسىز، — دەپ ەزۋ تارتتى. ءسويتتى دە ول ءبىر سولداتىنا: — مىناۋ ءوزى ىزدەپ كەلدى. جاقسى بولدى. بالاسىمەن بىرگە و دۇنيەگە اتتاندىراسىڭدار. انالاردىڭ قاسىنا اپار! — دەپ بۇيىردى. فرولوۆسكيي ونىڭ ءسوزىن ۇعا الماي قالعان ادامشا جالما-جان ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ، سىرتقا قاراي ۇمتىلا ءتۇستى. ءبىراق دايىن تۇرعان ەكى جىگىت ونىڭ جولىن بوگەپ تۇرا قالدى.

— بۇل قالاي، وفيسەر مىرزا!؟ مەن شارۋامىن. بالام جازىقسىز. كىناسى جوق ادامداردى ۇستاپ زابىرلەۋ ادىلەتتىك ەمەس قوي، — دەدى ول.

جاۋاپ قايىرۋدىڭ ورنىنا ابىلايەۆ سولداتتارىنا:

— مىنانى ىشكە كىرگىزبەي-اق، انا اعاش اربانىڭ قالقانىنا بايلاپ تاڭىڭدار. تەز! — دەپ اقىرىپ قالدى.

قولىن بەرمەي قارسىلاسىپ فرولوۆسكيي جارماسا تۇسكەن جىگىتتى ءتۇيىپ جىبەرىپ ەدى، ەكىنشىسى ونىڭ باسىنا ناگانمەن سوعىپ، ۇرىپ جىقتى. جۇگىرە بارىپ ابىلايەۆ جىعىلعان شارۋانىڭ باسىنا تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى...

اربانىڭ وڭ جاق قالقانىنا باسىن سۇيەي وتىرعىزىپ تاڭىپ قويعان فرولوۆسكيي ءبىر كەز ەسىن شالا جيىپ، قايدا وتىرعانىن ەسىنە تۇسىرە الماي، جان-جاعىنا كوزىن سۇزە قارادى. ونىڭ تولىقشا دەنەسى اربانىڭ ارت جاعىن تۇتاس الىپ، باسىن كۇلتەلەپ بۋعان باۋداي، قالقاننان سالبىراپ كەتكەن ەدى. ءقازىر ول باسىن جوعارى كوتەرىپ العان. ناگاننىڭ جەتەسى شىقشىت سۇيەكتى سىندىرىپ، بەتتىڭ ەتىن جىرتىپ جىبەرگەن سياقتى، ءبىراق قۇلاعىندا ءجۇزىن تۇتاس جۋىپ كەتكەن قان جارانىڭ قانداي ەكەنىن انىقتاپ بايقاتار ەمەس. قارا قوشقىلدانىپ ۇيي باستاعان قان كويلەكتىڭ دە، بەشبەتتىڭ دە جاعاسىن تەگىس بوياپ، ومىراۋدى تۇتاس جۋىپ، شالباردىڭ ىشقىرىنا قۇيىلىپ جاتىر...

شولاننان شىعارعان ەكى بالانى قولدارىن ارتىنا بايلاعان كۇيى اكەلىپ جازالاۋشىلار فرولوۆسكييگە قاراما-قارسى اربانىڭ ەكىنشى قالقانىنا تاڭدى. پەترو اكەسىن العاشقى مينۋتتا تانىماي قالدى دا، سوڭىنان اكەسىنە قاراۋعا قورقىپ، جەرگە ءۇڭىلدى. ال، ىقاتايدىڭ كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ونىڭ ءجۇزىن ادام ۇعىپ بولمايتىن ءبىر قاسىرەت پەن ۇرەيدىڭ قويۋ كولەڭكەسى تورلاپ كەتتى.

ەكى قولى بايلاۋلى، جاراسىنان قان كەتىپ جانە كەشەگىدەن بەرى ۇزبەي شانىشقان اۋرۋدىڭ ازابىنان ءوڭى كوگىلدىر تارتىپ، اجارى سىنىپ قالعان مەڭدىكەرەي ابىلايەۆتىڭ نە ىستەيتىنىن شامالاي المادى. اربانىڭ قالقانىنا تاڭىپ-تاڭىپ تاستاعان فرولوۆسكيي مەن ەكى بالاعا كەزەك-كەزەك قاراپ جەندەتتەي تۇيىلگەن جانداردىڭ جەتەلەۋىمەن ول قوراپتى تارانتاسقا ءمىندى. قاسىنا كۇلشاندى وتىرعىزىپ، جازالاۋشىلار اربانى دا، تارانتاستى دا سەلەننىڭ شەتىنە قاراي جۇرگىزدى.

اربانىڭ ىرعالعان تىنىشسىز ءجۇرىسى شايقاپ، سۇيەنەر قولى بايلاۋلى مەڭدىكەرەيدىڭ جانى ەندى بۇرىنعىدان دا جامان قينالا باستادى. ونىڭ وڭ جاق جاۋىرىننىڭ كوبەسى مەن توپشىسى جىرتىلىپ جاتقان سياقتاندى؛ ول قاتتى تىستەنىپ ەكى كوزىن تاس قىلىپ جۇمىپ الدى، قالايدا شىداۋعا، راقىمسىز جانداردىڭ الدىندا سىر بىلدىرمەۋگە تىرىستى.

ابىلايەۆ قۇربانعا شالۋعا ارناعان جانداردى ۇزاق جۇرگىزبەدى: سەلەننىڭ ەڭ شەتكى ءۇيىنىڭ دەڭىنەن وتە بەرىسىمەن كولىكتەردى توقتاتتى. سونان سوڭ فرولوۆسكيي مەن ەكى بالا تاڭىلعان اربانى جولدان شىعارىپ، ەلۋ قادامداي جەرگە قويدى. ءسويتتى دە ءوزى ىلگەرىرەك شىعىپ:

— ساپقا تۇر دا، قىلىشتارىڭدى سۋىر! — دەپ كوماندا بەردى. جيىرمادان استام اتتى جازالاۋشىلار ەكى-ەكىدەن ءتىزىلىپ تۇرا قالدى دا، قىلىشتارىن قىنابىنان سۋىرىپ، اتتارىنىڭ تىزگىنىن تەجەدى.

— شابىڭدار بايلاۋلى ۇشەۋىن! — دەپ ايعايلاعان ەكىنشى داۋىستان كەيىن اربادا ادام كوزىن توقتاتا الماستاي زۇلىمدىق باستالدى.

 

اربانىڭ ەكى جاعىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى شاۋىپ ءوتىپ جاتقان جازالاۋشىلاردىڭ قىلىشى بايلاۋلى جانداردىڭ «كىرش» ەتىپ دەنەسىنە دە، سارتىلداپ اربانىڭ قالقانىنا دا سوعىلىپ جاتتى. تارانتاستا وتىرعان كۇلشان ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى دە، قاسىنداعى مەڭدىكەرەيدىڭ اۋرۋ يىعىنا بەتىن باستى — ونى قۇشاقتاپ ەڭىرەۋگە ەكى قولى ارتىنا بايلاۋلى بولدى. ايەلدىڭ قۇلاعىنا ىقاتايدىڭ «اپالاعان» اششى داۋسى ەستىلگەن سياقتاندى...

ءۇش ادامدى اربا ۇستىندە تۋراپ تاستاپ، قاندى قول وفيسەر ارتىنا قايىرىلماستان جونەپ بەردى. ول مەڭدىكەرەي مەن كۇلشاندى بۇل جەردەن تەزىرەك الىپ كەتۋگە، جىمپيتىعا «امان» جەتكىزۋگە اسىقتى.

4

قوراعا شاپقان قاسقىرداي ءتۇن ىشىندە باس سالعان ابىلايەۆتىڭ وپاسىز قىلىعىنا قانى قايناپ حاكىم اتىن تىنىمسىز تەبىنە بەردى. جان ۇشىرعانداي ءبىر جەلىپ، ءبىر شوقىراقتاپ، قۇس جولىنىڭ سۇيرىك قۇيرىعىنان ماڭدايىن اۋدارماي وتىرىپ ىلگەرى ۇمتىلۋمەن بولدى دا، ول قىسقا ءتۇننىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى. شىعىس جاقتىڭ بوز جولاقتانا باستاعان جيەگىنە ۇشتاسىپ، ءبىر كەز اقادىردىڭ جايىن جون سىلەمى كوزگە شالىندى، كەشىكپەي قوڭىرقاي تارتقان ءاجى اعاشىنىڭ شوشاق توبەسى دە بۇلدىرادى. تاستاي قارا تۇندە قارتا قىرتىستانعان جونداردىڭ بەلىن شامامەن باسىپ ءوتىپ، جولسىز كومپاسسىز بوگدانوۆكاعا تۇپ-تۋرا كەلگەنىنە ول قۋانىپ كەتتى. تاڭ ءسارى شاقتا، كەرۋەندەي ءتىزىلىپ، سەلونىڭ ۇيلەرى كوزگە انىق شالىنعاننان كەيىن ونىڭ ويى دا تۇراقتاي باستادى. «بۇلارعا قارسى اتتانۋ كەرەك. قاشانعى بۇعا بەرەمىز. قولدا كازىر كۇش تە بار، قارۋ دا بار... تۇرمەدە وتىرعانداردى بوساتۋ قيىن بولسا بولار، ال مىنا قارا وبانىڭ جەرىنەن شىعىپ كەتپەي تۇرىپ، ابىلايەۆتىڭ قولىنان مەڭدىكەرەي مەن ءامىردى قالاي دا ايىرىپ الۋ كەرەك»، — دەپ ءتۇيدى ول ۇشى-قيىرى جوق شاشىراعان ويلارىن. ءسويتتى دە، ءوزى اتىنىڭ ىلگەرى كەتكەن ەرىن كەرى ىسىرىپ، ايىلىن قايتادان تارتپاقشى بولىپ ءاجى اعاشىنا بۇرىلدى. الىستان نىسانا ەتىپ بەت الىپ كەلگەن اعاش وڭ قولدا ون شاقتى سارجانداي عانا جەردە ەدى. ول اتىنىڭ تىزگىنىن بۇرىپ ۇلگىرمەي-اق ور ىشىنەن ەكى ادام تۇرا كەلىپ، مىلتىقتارىن كەزەنە قالدى. ىلكى مينۋتتە سەلك ەتە ءتۇسىپ «تاعى نە پالەگە كەزدەستىم؟» دەگەن ۇرەيلى وي كەلىپ قالسا دا، مىلتىقتى جانداردىڭ ءتۇرىن كورىپ حاكىمنىڭ كوڭىلى توقىراي باستادى. «كىمسىڭ؟ قاي جاقتان كەلەسىڭ؟ نە جۇمىسپەن ءجۇرسىڭ؟» دەپ جاڭبىرداي جاۋعان سۇراقتارعا جەكەلەپ جاۋاپ قايىرماستان:

— شتابتارىڭا الىپ بار. ەرەكشە مالىمدەمەم بار ايتاتىن. كىم ەكەنىمدى سول جەردە بىلەرسىڭدەر، — دەدى حاكىم ەدىرەيە سويلەگەن جاس جىگىتكە.

بۇرىن كورمەسە دە بۇلاردىڭ بەلان جىگىتتەرى ەكەنىن ول تىلىنەن دە، كيىمىنەن دە، قارۋلارىنىڭ تۇرىنەن دە جاقسى اڭعاردى. بەلىندە پاترونتاجى جوق، سوپيعان قۇر ۆينتوۆكا كوتەرگەن شارۋا كيىمدى ۋكرايندىقتاردىڭ اتتى كازاك ەمەس ەكەنى وزىنەن-وزى-اق كورىنىپ تۇر ەدى.

— ءوزىڭ تىلەنبەسەڭ دە شتابقا الىپ بارامىن. بويىڭدا قارۋ بولسا بەرى بەر، — دەپ بۇيىردى جاس جىگىت، قاشىپ كەتە مە دەپ حاكىمنىڭ تىزگىنىن بەرىك ۇستاپ.

حاكىم كۇلىپ:

— بالانىڭ ويىنشىعىنداي كىشكەنە التى اتارىم بار ەدى، جولدا ودان دا ايرىلدىم. قارۋدى وزدەرىڭنەن الماسام، كازىر قۇرالسىزبىن، — دەدى.

حاكىم شىنىن ايتتى دا، ءبىراق ونىڭ ەزۋ تارتىپ كۇلگەنىنە ريزا بولماي، ەكىنشى ادام:

— ءجا، ءجا! ءازىلىڭدى بارعان سوڭ ايتارسىڭ، سويلەسۋگە ۋاقىت جوق، العا ءتۇس! — دەپ جارلىق ەتتى.

جاس جىگىت تىزگىنىنەن جەتەكتەپ، ەكىنشىسى مىلتىعىن كەزەنگەن كۇيى سوڭىنان ەرىپ، اتتىلى حاكىمدى ەكى جاياۋ سەلوعا ايداپ كەلدى.

سەلونىڭ ءۇستى جىم-جىرت: قىبىرلاعان نە ءبىر جان، نە ءبىر مال كوزگە تۇسپەپ ەدى، ال جانىنداعى تەرەڭسايدىڭ ءىشى قاپتاعان ادام مەن تولعان ات-كولىك ەكەن. حاكىمنىڭ كوزىنە ءبۇتىن وسى ماڭداعى ەل تەگىس جينالىپ، تەرەڭسايدىڭ ىشىندە دۋمان-بازار اشىپ جاتقانداي كورىندى. ول ءمان-جايدى ەشكىم تۇسىندىرمەي-اق ۇقتى. ساي ىشىندەگى قۇمىرىسقاداي قىبىرلاعان ادامنىڭ ءبارى تويعا ءجا بولماسا بازار بازارلاۋعا جينالعان جاندار ەمەس، قولدارىنا قارۋ ۇستاپ ات-سايمانىمەن كەلگەن، بەستەن، وننان توپ-توپقا ءبولىنىپ، الا تاڭمەن ۇرىسقا دايىندالىپ جاتقان قارۋلى قول ەكەنى كورىندى.

ساي ىشىنە تۇسپەي ەكى جاۋىنگەر ءبىرى جەتەكتەپ، ءبىرى ايداعان كۇيى حاكىمدى قاباقتا وتىرعان ەكى ادامعا الىپ كەلدى. ەكى ادامنىڭ ءبىرى ساقىپكەرەي، ءبىرى ءابدىراحمان ەكەن. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ جالما-جان قاعاز ۇسىنعان حاكىمدى قولىنان ۇستاي الدى دا، ءابدىراحمان:

— بالا، ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى، جاۋ وتريادىنا ۇشىراسىپ قالدىڭ با؟ — دەدى. ءسويتتى دە ونى ايداپ كەلگەن ەكى جىگىتكە «جۇرە بەرىڭدەر» دەپ باسىن يزەدى. حاكىمنىڭ ءوز ادامى ەكەنىن ءبىلىپ، جاڭاعى ەدىرەيگەن جاس جىگىت كەشىر» دەگەندەي جىميا كۇلىپ، باسىن ءيدى دە، كەرى بۇرىلىپ كەتتى.

— جوق، ابەكە، وترياد ەمەس، الگى اناۋ كۇنگى سۇرقيا وفيسەر تۇندە اڭدىپ تۇرىپ باس سالعانى... مەڭكەڭدى ۇستاپ كەتكەن. ءامىردى دە، — دەدى حاكىم ءوزىنىڭ وڭ جاق سانىنا قاراپ. ونىڭ كوزىنە ىلەسە ءابدىراحمان دا شىلقىپ شالباردان ءوتىپ حاكىمنىڭ ەتىك قونىشىنا قۇيىلعان قاننىڭ ىزىنە قادالدى. — اۋىر جارا ەمەس، قۋىپ اتقان وق سانىمدى جىرىپ كەتكەن، سۇيەك امان. ءبىراق ۇزاق كۇن ات ۇستىنەن تۇسپەگەنگە مە — اياعىم ۇيىپ، باستىرماي قالىپتى، — دەدى سانىن قولىمەن دەمەپ ۇستاپ.

— توقتا، توقتا، — دەدى ءابدىراحمان ونىڭ سوزىنە انىقتاپ تۇسىنە الماي: وفيسەرىڭ كىم؟ قايداعى سۇرقيا؟

— اناۋ كۇنگى جان ساۋعا بەرىپ بوساتقان وپاسىز ابىلايەۆ...

حاكىم تىكتەپ قاراعان ءابدىراحماننىڭ وتكىر كوزىنەن ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى دە، كىنالى ادامشا، ءسوزىن بىتىرمەي تومەن قارادى.

ءابدىراحمان دا ويلانىپ قالدى.

— سونسوڭ، — دەدى ول ازدان كەيىن.

حاكىم ولەڭتى پوسەلكەسىندە بولعان تۇنگى ۋاقيعانى ايتىپ بەردى دە، ءسوز اياعىندا:

— انا ورال تۇرمەسىندە جاتقان باسشىلاردى بوساتىپ الا الماساڭ تا، مىنا انتىن بۇزعان ابىلايەۆتىڭ قولىنان مەڭكەڭ مەن ءامىردى ايىرىپ الۋعا كىسى شىعارىڭىز. مەن باستاپ بارايىن. ون ادام بولسا جەتەدى، ابەكە، قالاي دا كىسى ءبولىڭىز، — دەدى.

قيىلىپ، تىلەك ەتىپ، جولداسىنا جانى اۋىرعان ءپىشىنىن كورىپ ءابدىراحمان ونى اياپ كەتتى.

— سابىر ەت، سابىر ەت، شىراعىم. ءامىر جولداسىڭ امان، انا قىر باسىندا قاراۋىلدا تۇر. ال مەڭكەڭدى ۇستاۋى، ارينە اۋىر قازا... اپىرىم-اي، شىعاسىعا يەسى باسشى دەپ، ورىن وزگەرت دەگەنگە كونبەي قويىپ ەدى. مەن كەشە عانا سول جەردەن كەت دەپ، تىلەك ەتىپ ەدىم... ەندى مىنە، كازىر ونى جاۋ قولىنان بوساتۋعا مۇرشا دا كەلمەي قالدى. ءىستىڭ قيىنعا اينالعانىن بايقايسىڭ با، انا الەكسەيەۆونى ءقىزىلۇي باسشىلارى تۇندە ورتەپ جىبەردى. كوردىڭ بە ءتۇتىنىن، ءالى باسىلعان جوق، — دەپ ءابدىراحمان كۇنشىعىس جاققا قارادى. وعان ىلەسە موينىن بۇرعان حاكىمنىڭ كوزىنە تارقاعان بۇلتتاي تارامدانىپ، الىستاعى اقشىل ءتۇتىن عانا شالىندى. كوزىن قانشاما قاداپ قاراسا دا كۇندىز باسەڭسىپ قالعان وت جالىنى وعان كورىنبەدى. — ەندى مىنا بوگدانوۆكانى ورتەۋ ءۇشىن جاۋ وسىندا كەلە جاتىر. جالعىز ءقىزىلۇيدىڭ عانا باس كەسەرلەرى ەمەس، ورالدان شىققان كازاك وتريادى دا انا قىردىڭ استىندا جاقىنداپ قالدى. ەكى جاقتاپ تيىسپەكشى. ءبىزدىڭ كۇش كورسەتەتىنىمىزدى جاۋ جاعى ەستىپ قالسا كەرەك. ءبىراق كوبىنىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرمەي ءبىز دە تابان جىلجىتپاسپىز، — دەدى ءابدىراحمان.

ءسويتتى دە ول حاكىمنىڭ بەرگەن قاعازىن وقىپ شىعىپ، ونى قاسىنداعى ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان ساقىپكەرەيگە ۇسىندى.

ورالدان كازاك جۇزدىگى، جىمپيتىدان سۇلتان ھارون باستاعان جازالاۋ وتريادى شىققانىن سوۆدەپ مۇشەلەرى كۇنى بۇرىن ەستىگەن-دى. جانە جاۋدىڭ بوگدانوۆكاعا بەت الىپ كەلە جاتقانىن ءبىلىپ، بولشيەۆيكتەر دە بار كۇشتى وسى سەلونىڭ تۇبىنە جيناقتاعان بولاتىن. كەشەدەن بەرى جاعالاي جاتقان دەريەۆنيالاردان ياچەيكا مۇشەلەرى مەن اشىنعان شارۋالار اعىلىپ كەلىپ جاتىر ەدى. ولاردىڭ قولىنا اناۋ كۇننەن بەرگى تاپقان ولجا قارۋ-جاراق تەگىس ۇلەستىرىلىپ، اسكەر تارتىبىمەن بولىمشەلەر، ۆزۆودتار جاساقتالعان. سەلونى وراپ جاتقان ءوزى ۇزىن، ءوزى تەرەڭ سايدىڭ ەكى يىنىنە ەكى پۋلەمەت ورناتىپ، ىڭعايلى جىرالاردى ترانشەياعا اينالدىرىپ، جاعالاي اتقىشتار جاتقىزىپ، تۇنىمەن كوز ىلمەي شىققان يۆان بەلان حاكىمدى كورە سالىپ ءبىر شەتتەن ول دا شاپقىلاپ جەتتى. سەلو جاقتان پارامونوۆ پەن دوۆجەنكو، قازاق جىگىتتەرىنەن باسقارىپ جۇرگەن مىرزاعالييەۆ تە كەلدى. حاكىمنىڭ اكەلگەن قاعازىن ەندى ءبارى جينالىپ وقىپ، دميترييەۆتىڭ ءسوزىن تالقىلادى. قوسىمشا ءوز اتىنان جازعان زۋبكوۆتىڭ حابارىنا وزگەشە ءمان بەرىپ:

— ە، سولاي، اتامانداردىڭ تىنىسى تارايعان. ءالى دە تارايتۋ كەرەك، جولداستار. مىنا كەلە جاتقان كاراتەلدەرىنىڭ تۇمسىعىنا قان جالاتىپ جىبەرۋ كەرەك. قان جالاتپاي بولمايدى، جولداستار. سوندا دميترييەۆ ايتقان جاپپاي بوستاندىققا جول سالىنادى، جولداستار. يۆان، قالاي، جىگىتتەرىڭ دايىن با؟ كازاكتار قىلىشتاسۋعا قۇمار، ەكپىندەپ ۇمتىلادى. تايىنباۋ كەرەك، — دەدى پارامونوۆ ءاربىر ءسوزىن شەگەدەي قاداپ، بەلانعا قاراپ سويلەپ.

— اتقىشتاردىڭ جاتقان جەرىن جاعالاي ءجۇرىپ قاراپ شىقتىم. پرۋسسياداعى ترانشەيا سياقتى، اۋعان جوق. كازاكتاردىڭ موينىن ۇزبەي، ءبىر حلوپەس تە كەيىن شەگىنەر ەمەس، پەتر پەتروۆيچ. ال پۋلەمەتشىلەردىڭ مەن ءوزىم قاسىندا بولامىن، — دەدى بەلان چەست بەرىپ.

ءبىر ۇلكەن شايقاسقا جاۋ جاراعىن قامداپ جاتقان مىنا جۇرتتىڭ قوبالجىعان ءتۇرى، جۇزدەرىنە يمانداي ۇيىپ قارايتىن باسشىلارىنىڭ ەرلىك سوزدەرى، تويباستار شاقتا ومىراۋىن اشىپ تاستاپ كىرىسەتىن نۇرىم سياقتى ەكپىندەگەن ۇزىن بەلاننىڭ قيمىلى حاكىمگە قاتتى اسەر ەتتى. ونىڭ كەشە كۇنى بويى قالادا تىنىمسىز جۇگىرىپ، تۇندە ۇيقىسىز ات ۇستىندە تەڭسەلىپ، اياعى ۇيىپ، شارشاپ قالجىراپ تۇرعانى — ءبارى ەسىنەن شىعىپ كەتتى. دۇبىلگەن جاندارمەن بىرگە قول ۇستاسىپ، ىسكە ارالاسىپ كەتكىسى كەلدى.

— جولداس كوماندير، مەن جاردەمدەسەيىن. جاۋدىڭ الدىن بارلاۋعا ءامىردىڭ قاسىنا جىبەرىڭىز، — دەدى حاكىم بەلانعا جاقىنداي ءتۇسىپ.

بەلان ونىڭ وزىنە ءبىر قاراپ، تىزگىنى قاڭتارۋلى، قارا تەرگە مالىنعان بيەسىنە ءبىر قاراپ باسىن شايقادى.

— دەم الا تۇر، باسقا دا ءىس كوپ. مالىشكانىڭ كازىر ءوزى دە شاپقىلاپ جەتەدى. سوناۋ قىردىڭ باۋىرىندا، كوردىڭ بە، قاراۋىل قاراپ تۇر، — دەپ بەلان باتىس جاق بەتكە كوزىن تىكتى. ءسويتتى دە ول الىسقا قادالا قاراپ ءسال بوگەلگەننەن كەيىن، جالما-جان موينىن كەرى بۇرىپ الدى. — باسە! شاقىرماعان قوناقتاردىڭ توبەسى دە كورىندى. ال مەن كەتتىم، جىگىتتەردى ىسكە دايىندايمىن، — دەدى.

قاعاز وقىپ، ءىستىڭ جايىن كەڭەسىپ وتىرعاندار تەگىسىنەن تۇرەگەلدى دە، بەلان قاراعان باتىس بەتكە قاراي قالىستى. بەلان اتىنا ءمىنىپ الدى دا، سايدىڭ قاباعىمەن، ەڭ شەتكى اتقىشتارعا قاراي شاپتى. ول شاۋىپ كەلە جاتىپ الىستاعى ۇلكەن ءدوڭنىڭ باسىنان قىلت ەتىپ بەرى تۇسكەن اتتىلىدان كوزىن المادى. اتتىلىنىڭ سوڭىنان الدىمەن ەكەۋى، ءسال كەيىنىرەك ۇشەۋى قاتارلاسا شاپتى. «ءا، قۇتىرعان ءيتتىڭ بالالارىن-اي! اڭ قۋعان سياقتى. ەلىرىپ كەتكەن. ءامىردى قۋىپ كەلەدى. قۋ! قۋ! كورسەتەرمىن مەن ساعان قۋۋدىڭ قالاي ەكەنىن!» — دەپ تىستەندى بەلان.

دوڭنەن تومەن قۇلاعان بۇل اتتىلاردى تەرەڭسايدىڭ قاباعىندا وتىرىپ قاراعانداردىڭ ءبارى كوردى دە، اركىم ءوز ورنىنا قاراي جۇگىرىستى. مىرزالييەۆ سايدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى ءوز جىگىتتەرىنە كەتتى. پارامونوۆ پەن ءابدىراحماندار توعان تۇبىندەگى ات-كولىك جانىندا تۇرعان قالىڭ ادامدارعا قاراي اياڭدادى.

«بۇل قاشقان اتتىلى كىم ەكەن؟ الدە بەلاننىڭ كازىر ءوزى دە شاپقىلاپ جەتەدى دەگەن ءامىرى مە؟ كازاكتار قۋىپ جەتسە تۋراپ تاستايدى عوي كىم دە بولسا» دەپ ويلادى حاكىم، اتىن تومەن، ساي ىشىنە ءتۇسىرىپ بايلاپ، ءوزى قايتادان قىرعا قاراي تىرمىسىپ كەلە جاتىپ.

ءدوڭ باسىنان تومەن قاراي شاپقان اتتىلى ءامىر ەدى دە، ال ونىڭ سوڭىنا تۇسكەندەر كازاك جۇزدىگىنىڭ الدا كەلە جاتقان بارلاۋشىلارى بولاتىن. كوكتەمنەن بەرى ءزاعيپتى اكەسىنىڭ قاسىنان ۇزاق كەتە الماي زىعىرى قايناپ كەلگەن ءامىر، كەشەدەن بەرى، توماعاسىن سىپىرىپ العان بۇركىتتەي جاۋتاڭداپ ەدى. ول ساي ىشىندەگى ءىستىڭ ءبارى ءىش پىستىراتىنداي-اق، كەڭگە، جازىققا ۇمتىلعان بولاتىن. قوياردا قويماي استىنا قاپي مىرزاعالييەۆتىڭ اتاقتى جۇيرىك قارا اتىن سۇراپ ءمىنىپ، ول تاڭسارىدەن كاراتەلدەردىڭ قاي شاماعا جەتكەنىن بارلاپ كەلۋگە كەتكەن ەدى.

5

ۇلكەن ءدوڭ بوگدانوۆكا سەلوسىنان جەتى شاقىرىم جەر-دى. ول بۇلكىل اياڭمەن ءجۇرىپ وتىرىپ ءدوڭنىڭ ۇستىنە كۇن ۇياسىنان شىعا بەرگەندە كوتەرىلدى دە، ات ۇستىندە تۇرىپ جانجاقتى كوزبەن شولىپ شىققان. ەرتەڭگى اۋا قانداي ءمولدىر. اينالا اتىراپتىڭ ءبارى ساعىممەن كوتەرىلىپ سامساپ كەلىپ جانىڭا تۇرا قالعانداي. جايىق جاعاسىنداعى سەلەندەر مەن ورىسكە قاراي قىبىرلاعان مال تۇنىق سۋدىڭ تۇبىندە جاتقان ۇپ-ۇساق قوڭىر الا تاستار سياقتى، جىپىرلاپ جاتىر. جۋىق ماڭدا نە توپتانعان، نە قاداۋ-قاداۋ جۇرگەن بەيسەۋىت جاننىڭ قىبىرى كوزگە ىلىنبەگەننەن كەيىن، ءامىر اتىنان ءتۇسىپ، شىلبىرىنىڭ ۇشىنان ۇستاپ كوكمايساعا ەتبەتتەپ جاتا كەتىپ ەدى. بۇل جەردىڭ سيرەكتەۋ شىققان بوز جۋسانىمەن ارالاس اڭقىعان كيىك وتىنىڭ يسىنە ەلىتىپ، ونىڭ قانشا ۋاقىت جاتقانىن، نە ويلاپ، قانداي قيالعا جۇزگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ءبىر كەز ءامىر باسىن تەز كوتەرىپ العان. ول ارقا بەتتەگى جىڭىشكە جىلعانىڭ بويىن قۋالاپ، جالعىز اياق جولمەن شۇبىرعان مالداي تىرنا تىزبەكتەلىپ كەلە جاتقان ادامداردى كورگەن-دى. جىلعانىڭ بىرتە-بىرتە تايازدانىپ، دوڭگە جاقىنداپ كەلىپ بىتكەن جەرى جارتى-اق شاقىرىمداي بولاتىن. بۇلاردىڭ اتتى كازاك سولداتتارى ەكەنىن ءامىر بىردەن اڭعارىپ، ىلكى ساتتە جۇرەگى اتتاي تۋلاپ كەتىپ ەدى. ءبىراق تاپقىر ءامىردىڭ جۇرەگى قورقىپ-ساسىپ جۇلقىنباعان — بويتاسالاپ اڭدىپ كەلە جاتقان ادامداردىڭ قايتا جاقىنداي تۇسكەنىن كۇتىپ لۇپىلدەگەن. ول ءدوڭ باسىندا تۇرعان جالعىز اتقا جانە قاسىنداعى قىلتيىپ وتىرعان كىشكەنە ادامعا، تاڭدانعانداي كوز تىككەن جاۋلارىنىڭ ءون بويىن تەگىس تىنتكەندەي بولدى، بۇلاردىڭ يىعىندا دا، ەر قاسىندا دا ىلگەن ۆينتوۆكاسى بايقالمادى، ال وزدەرى توقتاي قالىپ، تىزگىندەرىن تەجەپ، ءوزارا ءبىر ءپاتۋاعا كەلگەندەي، ءسال عانا بوگەلىپ، قىناپتارىنان سۋىرىپ العان قىلىشتارىن اپ-انىق كوردى. كىرپىك قاققانشا بولعان جوق، اتتىلار قاتارلاسا لەكىتىپ، دوڭگە — تۋرا امىرگە قاراي ۇمتىلدى. ءامىر دە جالما-جان ۇزەڭگىگە اياعىن سالدى. ول ەر ۇستىنە دىك ەتە قالدى دا، تاقىمىن جيدى. ءبىراق قاشا قويمادى، — تاماشالاعان ادامشا جەلە-بۇلكىلدەپ كەلە جاتقان ءتۇسى سۋىق جاندارعا تەسىلە قارادى. ءا دەگەنشە بولماي ارالارى مۇشە الىپ قاشارلىقتاي-اق جاقىنداپ قالدى. سان رەت تۇرا ۇمتىلىپ، مۇشە الىپ قاشىپ، اعىپ العا شىعىپ كەتىپ ۇيرەنگەن قىردىڭ بوزبالاسىنىڭ بۇل جولى دا دەلەبەسى قوزىپ جەلپىنە ءتۇستى. قارا اتتىڭ سىرى ءمالىم: اعىنى قاتتى، اپ دەگەننەن-اق ول قانشا اتتىلى بولسا دا الدىنا شىعىپ جۇرە بەرەتىن. «توقتاي تۇر، بالەم، مەن سەندەردى وق بويى وزىپ وتىرىپ، پۋلەمەتشىلەردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىرىپ، ورعا جىعىلعان وگىزدەي سۇلاتايىن. قىلىشتارىن جارقىلداتىپ ەلىرۋىن قارا يمانىڭ كۇيگىر، بەزبۇيرەك، قورقاۋ قاسقىرداي ساي جاعالاعان مالعۇندار!» دەپ ويلادى ءامىر، اتىنىڭ باسىن سەلوعا قاراي بۇرا بەرىپ. ءسويتتى دە ول: «وسى قۇرعىرلار تۇرا ۇمتىلسا ات باۋىرىن جازعانشا قۋىپ جەتىپ جازىم ەتىپ تاستار» دەپ قارا اتتى تەبىنىپ قالدى. تاقىممەن وينايتىن جانۋار شۋ دەگەننەن-اق جەردى جەمىرىپ جىبەرەتىندەي ۇمتىلدى دا، ءبىراق پارمەندەتپەي، تەجەگەن تىزگىنگە سۇيەنىپ اياقتى توپ تاستاپ، تايويناق شابىسقا سالدى — ول بەينە قىر كورسەتكەندەي جاۋ كوزىنە كولبەڭدەي ءتۇستى. باسىندا جورتاق جۇرىسپەن قوقاقتاپ كەلە جاتقان كازاكتار قاشقان جاندى كورىپ قۋا جونەلدى. اۋدەم جەر شاپقاننان كەيىن ءامىردىڭ سوڭىندا تاسىر دا مولايدى، قيقۋ دا كۇشەيدى. ول ارتىنا جالت قاراپ ەدى: ومىراۋى ەسىكتەي ءبىر تورى ات باسقالارىنان ۇزدىك شىعىپ ارقان بويى جەر باستىرمالاتىپ كەلىپ-اق قالعان ەكەن؛ العا قاراي ەمىنە تۇسكەن كازاكتىڭ پاپاق بوركى تۇندىكتەي جەلپىلدەپ، قولىنداعى قامشىشا ۇيىرگەن قىلىشى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ كەلەدى. ءامىردىڭ قۇلاعىنا كازاك اتىنىڭ ىرسىلى مەن زۋىلداعان قىلىش دىبىسى قوسا شالىنعانداي بولدى. ول تاقىمدى قىسىپ، تىزگىندى بوساتا بەردى دە، قارا اتى، ەكى اياعىن شەڭگەلدەپ سەرپىپ قۇلدىراي جونەلگەن قوساياقشا زىمىرادى. ىزعىعان جەلمەن جاس تولىپ ءامىردىڭ كوزىنە جەر-دۇنيە بۇلدىراپ كورىندى...

كورىنىم جەردەن كوز ايىرماي قاراپ ەتبەتتەپ جاتقان بەلان ەلىرگەن جاۋدىڭ قارا اتتىلى امىرمەن قۇيرىقتاسا قالعانىن كورىپ جىلانداي جيىرىلا ءتۇستى. ونىڭ ارقاسى قۇرىستاپ كەتتى. «شىنىمەن جەتە مە، ءيتتىڭ بالاسى؟» — دەدى ول تىستەنىپ، ءامىر مەن كازاكتىڭ ەكى اراسىن كوزبەن ولشەي باستادى. ءبىراق ەكىنشى مينۋتتا قۋۋشى مەن قاشۋشىنىڭ ارالارى الشاقتاي ءتۇستى دە، وزدەpi ەداۋىر جەر بەرى كەلىپ قالدى. ءتىپتى كازاكتاردىڭ كەيىنىرەكتەگى ۇشەۋى دە تەرەڭساي مەن ۇلكەن ءدوڭنىڭ ەكى اراسىن قۋسىرىپ تاستادى.

— ءجۇز ەلۋ قادام جەرگە كەلمەي اتپاڭدار! — دەدى بەلان اتقىشتاردىڭ قاسىنا جۇگىرىپ كەلىپ. — ناۋمەنكو، سەن دىبىس بەرمە، پۋلەمەتسىز-اق بۇلاردىڭ سىباعاسىن بەرەمىز، ۇقتىڭدار ما؟

قارسى الدىنان قاشا جونەلگەن ءامىردىڭ بارلاۋشى ەكەنىن سەزىپ سەلوعا جەتكىزبەي ونى ۇستاپ العىسى كەلدى مە، الدە اتتارىنىڭ جۇيرىكتىگىن سىناعىسى كەلدى مە — كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قىلىشتارىن ءيىرىپ ەلىرە شاپقان كازاكتار تەرەڭسايدىڭ قاباعىنا تەز كەلىپ قالدى.

— مالىشكانى وتكىزىپ جىبەرىڭدەر دە، كازاكتاردى الىڭدار وق استىنا! — دەپ ايقاي سالدى بەلان، ورنىنان تۇرا كەلىپ.

جارقاباقتى شىنتاقتاپ، الدەقاشان جاۋدى قاراۋىلدىڭ ۇشىنا الىپ جاتقان اتقىشتار مىلتىق شاپپاسىن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، قاتار شىققان ون شاقتى گۇرسىل جەردى سولق ەتكىزدى. ۇلكەن بالىقتىڭ تورسىلداعىنداي اق وتاۋلانىپ بۇرق-بۇرق ەتە قالعان ءتۇتىننىڭ اراسىنا الدىنداعى ۇلكەن تورى اتتى كازاك ات-ماتىمەن توڭقالاڭ اسىپ سۇڭگىپ كەتتى، ەكپىنمەن ونىڭ ۇستىنەن قارعىپ كەتكەن ەكىنشى اتتىڭ يەسى الدىڭعى جولداسىمەن قوسىلىپ جەرگە جۇمارلانىپ قالدى. بۇلاردى كورە سالا تىزگىنىن بۇرىپ ۇلگىرگەن ءۇشىنشى كازاك ويقاستاپ بۇرىلىپ كەرى جونەي بەرگەندە بەلانعا تاياۋ جاتقان اتقىش تۋرا ونىڭ اتىن وققا ۇشىرىپ جىبەردى، كازاكتىڭ ەزى بىرنەشە مەتر جەرگە دومالاپ كەتتى.

— قاراقاسقا توبەتتەر، مەن سەندەردىڭ اكەلەرىڭنىڭ كورىن كوزدەرىڭە كورسەتەيىن... — دەپ بەلان ءوزىن-وزى توقتاتا الماي بىرەسە پۋلەمەتشى ناۋمەنكوعا، بىرەسە قاتارلاسا قارا اتپەن اعىزىپ كەلىپ سايدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن ءامىر بايگىدەن كەلگەن ادامداي الىستان وراعىتىپ بارىپ توقتاپ، اتىن جەلگە قاراي اياڭداتا باستادى. ول كوپكە دەيىن ەنتىگىن دە باسا المادى، ەشكىممەن سويلەسە دە المادى. جۇگىرىپ قاسىنا بارعان حاكىمگە، تانىمايتىن ادامشا، توسىرقاپ قارادى...

بۇل كەزدە دوڭنەن بەرى ءتۇسىپ سەلوعا قاراي ويىسقان اتتى كازاكتار ەكى قاناتىن كەڭ جازىپ قاپتاپ كەلە جاتىر ەدى. ولار مىلتىقتىڭ داۋسىن دا، ۇمار-جۇمار بولعان بارلاۋشىلارىن دا بايقاپ قالدى، ءبىراق قۇس اتقان مەرگەندەردىڭ جەكە-جەكە شىققان تارسىلىنداي بۇل كىشكەنە شايقاسۋدى ەلەمەستەن توقتاۋسىز ىلگەرى زاۋلاي بەردى. بىرەن-ساران شىعىنعا بۇلار بوگەلەتىن دە ەمەس، ويتكەنى وتە كوپ، وتە ەكپىندى ەدى. ورالدان شىققان اتتى كازاك جۇزدىگىمەن قوسىلعاندا بۇل سۇلتان ھاروننىڭ وتريادى ەكى جۇزدەن دە اسىپ كەتكەن-دى. تۇندە كەلىپ يەسىز جاتقان دارمەنسىز الەكسەيەۆو سەلوسىن وپ-وڭاي ورتەپ، قارۋسىز قاتىن-بالانى بوستىرىپ جىبەرگەننەن كەيىن، تورەگە بوگدانوۆكانى جوق ەتۋ اسا قيىن كورىنبەگەن.

— ءجۇزباسى مىرزا، كوردىڭىز بە، مىنا بۇزىلعان حوحولدار قارسىلىق كورسەتكىسى كەلەدى بىلەم. ءبىزدىڭ جەڭىمپاز اتتى كازاك ۇلدارىنىڭ ونەرى مەن ەرلىگىن كورسەتەتىن ساعات تۋدى. قالاي دەپ ويلايسىز، جالاڭ قىلىشپەن اتاكالاپ ءبىر ۇرەيىن ۇشىرىپ بەرسەڭىز، قالعانىن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ وزدەرى دە جايلاستىرادى، — دەدى، وتريادتىڭ الدىندا كەلە جاتقان ھارون تورە.

— جالاڭ اياق حوحولدار تۇگىل، كايزەردىڭ اسكەرى دە كازاك قىلىشىنا شىداي الماعان. ءبىر باتالون قارسى تۇرسا دا كازىر مەن جۇزدىگىمە شاشلىكتاي تۋراتام، — دەدى ءجۇزباسى، سۇلتاننان دا استام سويلەپ. ءسويتتى دە ول سەلونىڭ سىرتىنداعى تەرەڭسايعا ەكى شاقىرىمداي جەر قالعاندا وتريادىنا كوماندا بەردى، الدىندا قايرات كورسەتەر جان بولسا ەكپىنمەن كەلىپ جاپىرىپ تاستاماقشى بولدى. ال ھارون تورە كەيىنگى جاقتاعى ءوز جىگىتتەرىنە بۇرىلدى.

تۇس-تۇسىنان كوز تىككەن سوۆدەپ شتابىنىڭ ادامدارى اتتى كازاكتاردىڭ بۇل نيەتىن بىردەن ءتۇسىندى. سايدىڭ ەكىنشى جاق يىنىندەگى پۋلەمەتتى جالما-جان بەرى اكەلىپ ناۋمەنكونىڭ قاسىنا ورناتتى. ادامنىڭ كوبىن دە پۋلەمەتتەردىڭ تۇبىنە توپتادى. جاۋىنگەرلەر دە، باسشىلار دا ىشىنەن تىنىپ، داۋىل الدىنداعى ورمانشا تۇنەرە ءتۇستى.

— ءجا ءولىم، ءجا ءومىر! ءبىزدىڭ ءىسىمىز ءادىل ءىس، جولداستار! — دەدى پارامونوۆ پەن ءابدىراحمان جاعالاي ءجۇرىپ — قورقۋ-ۇركۋ بولماسىن. تەك قانا مىنا كوماندير بەلاننىڭ ءامىرىن تىڭداڭدار!..

ساي تەرەڭ بولعانمەن جاقىنداپ كەلگەن اتتى كازاك وتريادى توعاننىڭ ارعى جاعىنداعى شوعىرلانعان ات پەن كولىكتەردى كوردى. ءبىراق سايدىڭ قاباعىنىڭ ناق استىندا، — وكپە تۇسىندا، جاعالاي جاتقان قىزىل جاۋىنگەرلەردى دە، جىرا ىشىندەگى بۇركەمەلى ەكى پۋلەمەتتى دە بايقاي المادى، ءتىپتى، ونى بار دەپ تە ويلامادى. تەك قانا توپتالىڭقىراپ كەلگەن قالىڭ وترياد مەزەتتە سەرىپپەدەي جازىلىپ، جارتى شاقىرىمداي جەرگە ەندەپ كەتتى. قىلىشتارى سامالاداي سامساپ كازاكتار ىلگەرى ۇمتىلدى. قيقۋلاعان شابىس باستالدى. مىڭداعان تۇياقتىڭ ءدۇبىرى قۇلاق تۇندىرارلىق ءبىر ءدۇرسىل قاپتاتتى دا، كۇنگە شاعىلىسقان اتتى كازاك قىلىشىنىڭ جارقىلى كوزدى تىكتەپ قاراتارلىق بولمادى.

وزىنەن ءوزى قالشىلداپ كەتكەن بەلان قاز-قاتار تىزە قوسىپ شاۋىپ كەلە جاتقان كازاكتاردىڭ الدىنداعى ءجۇزباسى وفيسەرگە جۇتىپ جىبەرەتىندەي قادالدى؛ ۇزەنگىگە شىرەنە كوتەرىلىپ، ەكى جاعىنا كەزەك كوز تاستاپ، ول شيىرشىق اتتىرىپ جەڭىل ۇيىرگەن قىلىشىمەن باسقالاردىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، دەم بەرىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. ارالارى ەكى ءجۇز، ءجۇز ەلۋ قادام. ەندى بىرنەشە سەكۋندتە ات تۇياعىنىڭ استىندا ەزىلىپ، جانشىلىپ قالارلىقتاي-اق جەر...

— ناۋمەنكو، كوبەس، بورات پۋلەمەتتى! — دەپ ۇزىن بەلان ورنىنان ۇشىپ تۇرا كەلدى دە اتقىشتارعا: — اتىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى.

سانسىز مىلتىق قوس پۋلەمەتتىڭ تىرىلداعان ۇنىنە جامىراي قوسىلىپ اينالا ىڭ-جىڭ، توزاڭ مەن ءتۇتىن، تارسىل مەن كۇرسىل، ايقاي مەن دۇبىرگە تولدى دا كەتتى. كازاكتاردىڭ الدىڭعى ساپى ىلكى ساتتە باۋشا جاپىرىلدى دا، ال جىعىلعان ات پەن ادامنىڭ ۇيمەلەگەن شوعىرىن ۇزدىكسىز بوراعان وق جىم-جىلاس ەتىپ جۋساتىپ سالا بەردى. ازدان كەيىن ۇرىككەن قويداي ءدۇر ەتىپ كازاك شەبى كەرى ويىستى. ءبىراق وق جەتەتىن جەردەن سىتىلىپ شىققانشا جۇبىن جازىپ، بەت-بەتىمەن قاشقاقتاعان جاۋدى بەلاننىڭ اتقىشتارى ەندى توپتاماي-اق بىرىندەپ قۇلاتىپ جاتتى. ءبىر كەز كەيىن سايدان ينتەرناسيونال ءۇنى شىقتى دا، بەينە ءبىر قولمەن كوتەرگەندەي، قىزىل جاۋىنگەرلەر تىزبەك-تىزبەگىمەن مىلتىقتارىن كەزەنگەن كۇيى، قىرعا كوتەرىلە بەردى...

ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى

تۇسىنىكتەمە

قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ ىشىندەگى ءوزىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسى مەن كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى جاعىنان ەرەكشە نازار اۋداراتىن كولەمدى كوركەم شىعارمالاردىڭ ءبىرى — حامزا ەسەنجانوۆتىڭ ءۇش كىتاپتان تۇراتىن «اق جايىق» رومانى.

ەدىل ءۇشىن ەگەستىك،

جايىق ءۇشىن جانداستىق.

تەڭدىكتى، مالدى بەرمەدىك، —

دەپ جاۋىنگەر اقىن ماحامبەت ايتقانداي، ەدىل مەن جايىق بويى سۋلى دا نۋلى قولايلى قونىس بولۋمەن بىرگە ەل قامىن ويلاعان ەڭىرەگەن ەرلەر تۋعىزعان باتىرلاردىڭ ەجەلگى مەكەنى. ونىڭ بويىندا ءبىر كەز حان قورلىعىنا شىداپ، ءوز ەلىن شابۋعا قيماعان ەر تارعىن ءومىر سۇرسە، ودان بەرەگىرەك پاتشاعا قارسى قارۋلى قول جيىپ، تۇنىق جاتقان روسسيا تۇنەگىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارعان، روسسيانىڭ قارا شارۋاسى مەن قالىڭ بۇقاراسىنا كۇرەس جولىن كورسەتكەن ەمەليان پۋگاچيەۆ پەن ستەپان رازين باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنىڭ بولعان جەرى. قارا قازاق بالاسىن حان ۇلىنا تەڭگەرمەك بولعان سىرىم داتوۆ پەن يساتاي تايمانوۆتار كوتەرىلىسكە شىققان جەر. كۇنى كەشە عانا ادام بالاسىنىڭ عاسىرلار بويعى اڭساپ كۇتكەن ارمانى بوستاندىق ءۇشىن ەر چاپايدىڭ قىناپتان قىلىش سۋىرعان جەرى. وسىنداي تابيعاتى باي، تاريحى شەجىرەگە مول، قۇنارلى ولكە شەبەر جازۋشىمىز حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» تريلوگياسىنا باي ماتەريال بەرگەن.

تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى «توڭكەرىس ۇستىندە»، ەكىنشى كىتابى «شىڭدالۋ»، ءۇشىنشى كىتابى «تار كەزەڭ» دەپ اتالىپ، ءارقايسىسى ورالداعى وتتى كۇندەردىڭ بەلگىلى ءبىر بەلەستەرىن كورسەتۋگە ارنالعانمەن ءۇش كىتاپتا ايتىلار وي بىرەۋ-اق. ول جازۋشىنىڭ قازاقستاننىڭ باتىسىندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىن كورسەتۋ يدەياسى. جازۋشى رومانعا قازاقستاندا بولعان ازامات سوعىسىنىڭ ەڭ ءبىر ەلەۋلى كەزەڭىن ارقاۋ ەتەدى. شەت ايماقتارعا كوسەمىمىز ۆ. ي. لەنين جىبەرگەن پەتر دميترييەۆ سياقتى ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ كەلۋى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى كوممۋنيستەر مەن سانالى جۇمىسشىلاردى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، اق گەنەرالدار مەن اتاماندارعا، پومەششيك» تەر مەن بەكزادا، بايلارعا قارسى كۇرەسكە شىعارۋى سەنىمدى بايان« دالادى.

التى ءبولىم، 50 تاراۋ، 182 ەپيزودتان تۇراتىن ءۇش كىتاپقا 1918 جىلدىڭ 29 مارتىنان 1919 جىلدىڭ فيەۆرالىنا دەيىنگى ون ءبىp ايلىق وقيعا ءبولىپ-بولىپ ورنالاستىرىلعان. ال، وعان دەيىنگى وتكەن كۇندەر وقيعالارى مەن حاراكتەرلەر تاعدىرى ليريكالىق شەگىنىس ارقىلى بەرىلىپ وتىرعان.

جازۋشى ءبىرىنشى كىتاپتا اقتار اسكەرىنىڭ ورال قالاسىن باسىپ الۋىن كورسەتسە، ەكىنشى كىتابىندا حالىق ساناسىنىڭ ويانىپ، ءوزارا باس قوسىپ كۇرەسكە شىعۋىن بەينەلەگەن.

رومانداعى وقيعا ءداۋىر تىنىسىنا قاراي باياۋ جىلجىپ، بىرىنەن كەيىن ەكىنشىسى كەزەك باياندالىپ وتىرعان. ءبىر جىل ىشىندەگى وقيعانىڭ مولدىعى مەن وي تىعىزدىعى رومانداعى وقيعا جەلىسىن قىزىقتى ەتىپ بايانداۋعا مۇمكىندىك بەرگەن.

ءبىرىنشى كىتاپتاعى ورال ويرانىنان كەيىن ەل ىشىنە شىعىپ كەتكەن ءابدىراحمان ايتييەۆ سياقتى ريەۆوليۋسيونەرلەر بالىقشىلار مەن جايلاۋدا وتىرعان مالشىلار اراسىنا بارىپ ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزەدى. ەل ىشىندە جۇرگەن ساۆەنكو سياقتى كونترريەۆوليۋسيونەرلەرگە قارسى كۇرەس اشادى. ول ءوزىنىڭ ەل اراسىنداعى ريەۆوليۋسيالىق ءىسىن ورىس شارۋالارى پارامونوۆ، دوۆجەنكو، فرولوۆسكييلەرمەن بىرلەسىپ ىستەيدى. جازۋشى بۇل ارقىلى سانا سەزىمى ويانىپ، ءوز بوستاندىعىن الۋدىڭ دۇرىس جولىن تۇسىنە باستاعان قازاق حالقى مەن ونىڭ قانالعان قالىڭ بۇقاراسىنا شىن بوستاندىق ورىستىڭ جۇمىسشى تابى مەن شارۋالارىنىڭ كومەگى ارقىلى كەلەتىندىگىن اڭعارتادى.

تەرەڭسايدا وتكەن شارۋالار سەزى روماننىڭ جارقىن بەتتەرى. سەزگە نە ءبارى جيىرما جەتى دەريەۆنيا، ون ەكى اۋىلدان ۋاكىلدەر كەلەدى. سەزد ورتالىقتان كەلگەن كوميسسار اندرەيەۆتىڭ ءسوزىن تىڭداپ، جەڭىس كۇنىنىڭ تاياۋ ەكەنىن ەستيدى. ءبىراق الدە دە بولسا الدا تۇرعان قيىن جورىقتار بارلىعىن جاقسى ۇعادى. جەڭىس كۇنىن تەزدەتۋ ءۇشىن قازاق جىگىتتەرىنىڭ دە قىزىل گۆاردياشىلار قاتارىنا جازىلۋى كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلەدى. وسى شەشىمدى ورىنداۋ جولىندا باتىل ىسكە كىرىسكەن ريەۆوليۋسيونەر ءابدىراحمان ايتييەۆ بەينەسى تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىندا دا ءوسۋ ۇستىندە كورىنگەن.

ورالداعى سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەت باسىنا كەلگەن پاتشانىڭ اق گەنەرالدارى مەن كازاك اتاماندارىنا قارسى كۇرەس بارلىق جەردە دە توقتالعان جوق. تارتىس تاس قاماۋدىڭ ىشىندە دە ءجۇرىپ جاتادى. ەر جۇرەكتىلەر قىردا قىرقىسىپ، ويدا ايقاسىپ جاتقاندا تۇرمەدەگىلەر دە قاراپ جاتپايدى. سول ەرجۇرەكتىلەرمەن بايلانىس جاساپ، ۇنەمى اقىل كەڭەسىن ايتىپ، نۇسقاۋلار بەرىپ وتىرادى. ول نۇسقاۋلاردى جەتكىزىپ، ەكى ارادا بايلانىسشىلىق قىزمەت اتقارۋشى حاكىم ءجۇنىسوۆ بولادى.

ءبىرىنشى كىتاپتا ريەۆوليۋسيالىق كۇرەسكە سىرتتاي قارايتىن حاكىم ەكىنشى كىتاپتا ريەۆوليۋسيا ءىسىنىڭ بەلسەندى كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ەسەبىندە كورىنەدى.

تۇرمەدەن بوسانعاننان كەيىن ارالتوبەدەگى اۋلىنا كەلىپ، جەرگىلىكتى جەردەگى جولسىزدىقتاردى ءوز كوزىمەن كورەدى. ەلدەن ات پەن اقشا جيناپ جۇرگەن مايماقوۆتاردىڭ جاۋىزدىقتارىن كورىپ، قايران قالادى. اسان مەن سۇلەيمەنگە ەرىپ، ساعاداعى ەلدەن جىگىت جيناۋعا اتتانادى. بالىقشىلار اراسىنان بايەس پەن قاجىمۇقاندى ەرتىپ، اكەسى ءجۇنىستىڭ قول جيناپ جاتقانىن ايتۋ ءۇشىن ءابدىراحماندى ىزدەيدى. ول جولدا ريەۆوليۋسيونەر مەڭدىكەرەي يپماعامبەتوۆپەن كەزدەسىپ، ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنگەندەي بولادى. ارنايى تاپسىرمامەن ورال قالاسىنا بارىپ، ابىلايەۆتىڭ حان ورداسىنا الىپ بارا جاتقان قارۋ-جاراعىن قولعا تۇسىرتكىزەدى.

ورالدان اكەلگەن دميترييەۆتىڭ حاتى مەن زۋبكوۆتىڭ جاۋ ارەكەتى جونىندەگى مالىمەتىن بوگدانوۆكاداعى شتابقا اكەلىپ تاپسىرادى. بوگدانوۆكا سەلوسىنىڭ تۇبىندە بولعان ۇرىستا قولىنا قارۋ الىپ كاراتەلدەرگە قارسى كۇرەسكە شىعادى. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى م. قاراتايەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «حاكىمدى تالاي-تالاي وقيعالاردان وتكەرىپ سانالى قايراتكەرلىكتىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەرگەندە اۆتور ونىڭ تەك سىرت وزگەرىستەرىن بايانداۋمەن شەكتەلمەي، ىشكى سانا-سەزىمى مەن نازىك جان قۇبىلىستارىن... رەاليستىكپەن تاپتىشتەپ سۋرەتتەيدى» .

تەرە بەرمەي ءتۇيىپ ايتساق، تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىندا بۇرىنعى رەالنوە ۋچيليششەنىڭ ستۋدەنتى حاكىم ءجۇنىسوۆ دۇرىستىق جولدى ءتۇسىنىپ، ريەۆوليۋسيالىق ىسكە بەلسەنە ارالاسادى.

حەك حاكىم عانا ەمەس، ورال ءوڭىرىن مەكەندەيتىن ەڭبەكشى حالىق تا بىرتە-بىرتە دۇرىستىق جولدى ءتۇسىنىپ، ورتاق جاۋعا قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ كەرەكتىگىن ۇققانداي بولادى. تريلوگيانىڭ «شىڭدالۋ » اتتى ەكىنشى كىتابىندا وسى جايلار كوركەمدىكپەن باياندالعان.

تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىنان العاشقى ءۇزىندى 1969 جىلعى 12 يۋندە «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان. سودان كەيىن ورال وبلىستىق «وكتيابر تۋى» گازەتىنىڭ 1959 جىلعى يۋل، اۆگۋست، وكتيابر، نويابر ايلارىنداعى ساندارىندا (16 يۋل، 22 يۋل، 31 يۋل، 1 اۆگۋست، 20 وكتيابر، 23 وكتيابر، 31 وكتيابر، 3 نويابر، 10 نويابر، 14 نويابر، 16 نويابر، 21 نويابر) ءۇزىندى كۇيىندە جاريالانعان. 1961 جىلى «قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت» باسپاسى «اق جايىق» رومانىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتابىن قوسىپ، 1968، 1969 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسى تريلوگيانىڭ ءۇش كىتابىن جەكە-جەكە باسىپ شىعارعان.

ءبىز جازۋشىنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعىنا «اق جايىق» تريلوگياسىنىڭ وسى باسىلىمىن پايدالاندىق.

م. اتىموۆ

---