قارعا
«بىۆايۋت دني، كوگدا چەلوۆەك ۆسەلياەت ۆ مەنيا ۋجاس...»
جان پول سارتر.
«ەي، ۇشىپ جۇرگەن قارا كىتاپ...»
مۇحاممەت سالىق.
...قارعالار ءوزارا سويلەسەدى ەكەن. قارق-قارق ەتىپ، قيالاي ۇشىپ بارا جاتقاندا ماڭىنداعى تامىرىنا الدەنەنى ەسكەرتىپ ايتادى-مىس. نە ايتاتىنىن كىم بىلگەن؟! ءوز كەبىمىزگە ءتۇسىرىپ، «قۋ قۇلقىن شىعار؟» دەيمىز كەيىپ. «قارق-قارق. كەتتىك. ەگىستىك جاققا بارىپ قايتايىق، تۋىستارىمىز كەلە باستاعان سىڭايلى. بۇل قورانىڭ ماڭىندا اسا ماردىمدى تاعام جوق ءتارىزدى، قارق-قارق...» نە ايتادى دەيسىڭ باسقا؟!
بۇل قارعانى اڭگىمە ەتپەگەن جان جوق بولار جەر بەتىندە. «قارعالار ءجۇر قاردا قارا نۇكتە بوپ...» دەپ اقىندار جىرىنا سالىپ، ويىن تۇزدىقتادى. «سەن باقىتتىسىڭ، كۇللى دۇنيەنىڭ ۇستىنەن ساڭعىتى-ەپ، قاراپ وتىرعان...» دەدى. «قارعام-اۋ، سەن قالايسىڭ مەن دەگەندە...» دەپ بيپاز باستالىپ، شىرقاي كەتەتىن ءاندى ەستىپ كەلەمىز ەرتەدەن. ال قارعالاردىڭ سويلەسىپ جۇرەتىنى تۋرالى الدەبىر ورنيتولوگ-جازۋشىنىڭ، الدە، عالىمنىڭ كىتابىنان وقىعانبىز. جازۋشىمىز پەسكوۆ پا، زۆەريەۆ پا، الدە، سەتون-تومپسون با؟! ال عالىم، ءتىپتى، ويدا جوق. ويدا تەك قارعانىڭ سويلەسەتىنى عانا قالىپتى. قارعانىڭ ءتىلىن كىم ۇققان؟! ءتىپتى، سوزدىك قورى باي حالىق بولسىن، ودان نە تابامىز؟ قازاقتىڭ ءتىلى بايي ما ودان؟ «قارعانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ءسىز، قارق...» دەپ باستالاتىن اڭگىمە نە بەرەدى بىزگە؟ سوسىن، ماقال-ماتەل. قارعا تۋرالى. از-ماز بار ەكەن. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى». بوق شۇقىعىش قارعا جانىنداعى داستارقانداسىنىڭ كوزىن شۇقىعانى تۋرالى فاكتى تىركەلمەپتى تاريحتا. ايتپەسە، قازاق ايتاتىن ەدى: «قارعا قارعانىڭ دا كوزىن شۇقيدى» دەپ. «قارعا بالاسىن اپپاعىم دەر، كىرپى...» قارعانىڭ تىلىندە «اپپاق» دەگەن ءسوز بار شىعار؟ «توزعان قازدى توپتانعان قارعا الادى». كونە تۇركى ماقالى. ىزدەي بەرسەم، ءبىراز تاباتىن ءتارىزدىمىن. «قارعالى» دەگەن اۋىل دا بار. اقشاتاۋ جاعىندا بولاتىن. قارعاسى كوپ بولدى ما ەكەن؟ الدە، ەتيمولوگياسى قارعاعا قاتىسى جوق، اشەيىن دىبىس ۇندەستىگىنە قاراپ، ءبىز سولاي ويلايمىز با؟ قايتكەندە دە، قاتىسى بار بولار...
قارعانىڭ ءتۇرى، تۇقىم-اتاسى جايلى دا تاراتىپ اڭگىمە قىلسا، ءبىر تاڭ وتىرۋعا بولاتىنداي. ۇزاق قارعا، الا قارعا، كوڭ قارعا، قۇزعىن، ت.ت... ءوزارا جاماعايىن، تۋىس، جەكجات، ايتەۋىر، ءبىر قارعاتامىرلى جۇرات. ءبىز دە. «قارعاتامىرلى قازاقپىز» دەيمىز. ءسىرا، قارعانىڭ ۇزاق جاسايتىنىنا قاراپ، تەگىمىز الىستان تۋىساتىنىن مەڭزەپ ايتارمىز...
قارعا تۋرالى، وسى زامانداعى كەز كەلگەن قۇزعىن تۋرالى ايتقىم كەلسە، اتالارىم ەسىمە تۇسەدى. ءۇش ءجۇز جىل جاساپ كەلە جاتقان كارى قارعا اتامنىڭ اتاسىن كورگەن شىعار؟! كوكتەمەدە جاسىل شالعىندى جاپىرىپ، جازعا قادام باسقاندا، قىتىمىر قىستا، جايلاۋى قىرقىلعان كۇزدە قارق-قارق ەتىپ، قۇرىعىنان ۇركىپ ۇشقان شىعار؟! «ەي، قۇزعىن، اتام جايلى ايتشى ماعان! ايتشى ماعان، اجەلەرىم جايلى، اكەلەرىم تۋرالى. اتامنىڭ مەن كورمەگەن مىڭعىرعان مالى مەن اڭساق توبەتتەرىن. قىس قىستاۋى مەن جاز جايلاۋى قانداي ەدى؟! ارقانىڭ قوجىر-قوجىر تاستى قوڭىر تاۋلارىنىڭ بۇيراتتارىنان قاشقان تۇلكى-قارساعى مەن ءىزىم-قايىم جوعالعان كيىكتەر تۋرالى ايتشى...» «قارق-قارق. قارر-قق. ععارىعق. قععار-رررق» دەيدى قارعا. ايتتى-اۋ دەيمىن. مەن عوي تۇسىنبەيتىن. ادامنىڭ ءتىلىن ازەر ۇعامىز. قارعانىڭ ءتىلىن قايدان بىلەيىن. ءبىراق...
ءبىراق، بىردە قارعانىڭ اۋزىنان، جاڭىلام، تۇمسىعىنان شىققان ءۇننىڭ ءبارىن ۇعا كەتتىم. ءبىر توپ قارعا ەدى. جابىلا جالبارىنعاندارى، شىرقىراي شىققان ۇندەرى كەرەمەت ۇعىنىقتى ەدى. قارعالار ادامنان دا تۇسىنىكتى تىلدە سويلەيدى ەكەن...
***
سارىەسىكتىڭ جازىعى قويانشوقىدان وزەنگە قاراتا قودىرا ءشوپتى، ەرمەندى بوپ كەتەدى. توپ توبىلعىسىنا قاراعان ارالاسا، كۇبى ىستار مايلى بۇتا تىكەنەكتى تاپال توعايعا اينالادى. ەسپە قۇم دا ەمەس، توپىراعى مايلى. ءبىراق، قودىرا ءشوپ، جۋسان باسقان. مۇنداي توپىراققا كودە بايلاناتىن، شالعىنىمەن شۇراي بىتەتىن. سوۆحوز ىدىراعان سوڭ تورت-بەس جىل جاپىرىلماي جاتتى. ءبىر جىلى ورتەنىپ كەتىپ، كەلەر كوكتەمەدە كودەسى تۋ ءبىتىپ، جاسىل جازيراعا اينالار دەپ كۇتكەن ەل. ولاي بولمادى. تۋسىراپ، شالا يلەنگەن تۋلاق قۇساپ، قاۋدىراپ جاتتى. توبىلعىنىڭ ءتۇبىرى قالىپ، قاراعاننىڭ قاڭقاسى جاسىل تىكەن-تىرناعىن سويديتتى. ارىعان وزەننىڭ جەل جەمىرگەن جارىنا قاڭباق پانالاپ، قاڭعىباس قۇيىن شاڭ كوتەرگەندە بۇلعاققا ارالاسا كەتەتىن. سول جازىقتى بىلتىر ەرتە كوكتەمدە جاكەم اكىمنەن قاعازداپ، قالاپ العاندا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بىلگىشتەرى جاعاسىن ۇستادى. «قۋ تاقىرعا قالا سالايىن دەپ ءجۇر مە؟ اناۋ جىلى قاربىز ەككەن كارىستەر تەمەكى ءوسىرىپ، وعان جۋا ما، پياز با، ايتەۋىر وزدەرى قۋىرىپ جەيتىن اششى بىردەڭەلەرىن قوسا وتىرعىزىپ، اقىرى ءشوپ شىقپاستاي عىپ كەتكەنىن بىلەدى عوي». «ءاي، بۇل تۇيە اسىرايىن دەپ ءجۇر». «تۇيە اسىراسا قۋىرداققا قارىق قىلادى دا...» جاكەم اۋىل كوشەسىندەگى پىش-پىشتى ەلەڭ قىلعان جوق. ەكى ۇلىن، وعان مەنى قوسىپ كولىگىنە تيەپ اپ، جازىققا تارتتى. سوناۋ جىلى كارىستەر پانالاعان ۆاگوننىڭ سالاباسىنا بارىپ، تۇمسىق تىرەدىك. كينودان كورەتىن امەريكانىڭ الدەبىر شتاتىنداعى يەسىز تۇلەي ءتۇز ەلەس بەردى. جۇلىنىنا بۇلعاق كىرىپ، بۋدان بوپ كەتكەن ماقۇلىقتار جان-جاقتان كەلەتىن سىندى، سىلەكەيىن شۇبىرتىپ. اۋەلى ۇركە قارايدى. سوسىن، ءسال قوزعالساڭ بولدى كومەيىنەن ءزىلدى كۇرسىنىس سەكىلدى ءۇن شىعارىپ، ءدىر-دىر ەتىسە قالادى. كەلەسى ءسات... جو-جوق، ونداي ەشتەڭە دە بولمايدى. مەنىڭ سىرقات سانامنان تۋعان قيالي ەلەستەر قوزعالا باستاعاندا جاكەم ءتىل قاتتى.
مىنا ەل مەنى اقىماق ساناپ ءجۇر. وزدەرىنىڭ شاينام اقىلدارى جوق. بۇل جەر وزدەرىڭ سەگىز-توعىز وقىعاندا سۋارمالى باقشا بولعان، ەستەرىڭدە مە؟ جىلىنا بىرەر مارتە قالادان اكەلەتىن قاربىزعا، كاپۋستاعا ءماز بوپ جۇرگەندە، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كوك تۇينەكتىڭ استىندا قالىپ ەدىك قوي. ءاي، ءادىل، قاربىزدى سۇراپ ءبىر، ۇرلاپ ەكى جەپ، ءىشىڭ ءوتىپ، شايدىڭ ساماسىن شايناپ، ازەر ءتىرى قالعانىڭ ەسىڭدە مە؟..
ول، ارينە، مەنىڭ ەسىمدە. «سوندا جاكەم كارىستەر قۇساپ، قاربىز وتىرعىزباق قوي...»
وزەننەن تارتىلعان تۇربانىڭ سىلەمىن كوردىڭدەر مە؟ ءالى ەشكىم قازىپ العان جوق. قازباي تۇرعاندا مەن باسىپ قالدىم. ءوزى – نەرجاۆەيكا. ءبىر سۋ سوراتىن موتور الامىز دا، وزەننەن سۋ ايدايمىز. سۋارمالى باقشا جاسايمىز. ەل قۇساپ، كارتوپ، قيار سالمايمىز. كۇنباعىس وتىرعىزامىز. انو-و-وۋ جارعا دەيىن (قولىمەن تورەشوقى بەتتەگى سيرەك تال بىتكەن جارلاۋىتتى نۇسقادى) ۇلكەن پلانتاسيا بولادى. كۇنباعىس جايقالادى ءالى بۇل جەردە. پىستەسىنە توياسىڭدار. سۋسىز جەردە قۋىرىپ، سۋلى جەردە اسىپ دەگەندەي. ساباعى دا ىسكە اسادى. شەكىلدەۋىكتىڭ مايىن شىلقىتىپ شىعاراتىن زاۋىت سالامىز. قىتايداعى دوسىم ماي سىعاتىن اپپارات اكەپ بەرەم دەگەن. قالباعا دا توياسىڭدار. تۇسىنىكتى مە؟ ەل وتتاي بەرسىن...
تاڭدايىمدى سۋىرىپ باراتقان ءتاتتى قاربىزدىڭ ءدامى شەمىشكەنىڭ قابىعى بوپ جابىسىپ قالدى. العاشقى كۇندەر ات شاپتىرىم الاپتى قورشاۋمەن كەتكەن. «سۇعاناق سيىردان، وقالاق بۋعان مالىك كەلگىرلەردەن». ول ەكى ارادا جاكەم قالادان ەكى قاپ ءدان اكەپ، جەر جىرتىپ دەگەندەي، موتورمەن سۋ شىعارىپ، جۇمىسباستى بوپ كەتتى. «كۇنباعىس ءۇشىن دە جەر جىرتادى ەكەن-اۋ» دەيمىن ىشىمنەن. اقىرى ءدان سەبۋ باستالدى. قاپتان ءبىر شەلەكتەي قۋىرىلماعان اپپاق ءداندى ەتەگىنە تولتىرىپ الىپ، جاكەم العا تۇسەدى، سوڭىندا ءبىرىمىز داندەردى تاراتىپ، ەكىنشىمىز كومىپ، ەرىپ وتىرامىز. بەينەت. ءىش پىستىراتىن، كوزگە كورىنبەيتىن جۇمىس. اقىرى اياقتادىق. قاپتاعى قالعان شيكى پىستەنى شاعىپ جەپ، قارىق بولعانبىز. توقىمداي جەرگە كارتوپ ەگىلدى. الاشاداي جەرگە قيار، تەبىنگىدەي جەرگە ءسابىز ءسىڭىرىلدى. قورشاۋدى جاعالاي قاراعاش شىبىقتارىن قادادىق. سونىمەن ءتامام. مەن قالاعا ورالدىم. جاكەم بالالارىمەن اۋىلدىڭ الىپ-قاشپا اڭگىمەسىنىڭ وتىندە قالا بەرگەن...
***
...قارعانى قولعا ۇيرەتىپ، جەمدەپ، تۇقىمىن سۇرىپتاپ، قاپ-قاراسىن الاسىمەن بۋدانداستىرىپ، جىل ارالاتىپ تاعى سۇرىپتاپ، بالكىم، قاراڭعىدا ۇستاي ما، تاماعىنا ماڭىزدى ءمازىر ويلاستىرا ما، قايتكەندە دە اق قارعا تۇقىمىن شىعارۋعا بولا ما ەكەن؟ اق قارعا. شاعالاداي. «اققۋداي» دەۋگە اۋىز بارمايدى. تۇمسىعىنا دەيىن اپپاق بولسا. بۇلار ءوزى نەگە قاپ-قارا، مەڭسىز ماقپال قارا، ءتۇننىڭ، ماڭگىلىك تۇنەكتىڭ تۇسىندەي بولادى ەكەن؟ مىناۋ اق دۇنيەنىڭ العاۋسىز اق كەۋدەسىندەگى دىق سەكىلدى قاپ-قارا داق، نوقات. قارا مەڭ. بالكىم، اق دۇنيەنىڭ قاراقوتىرلانعان جاراسى ما؟ ادام بالاسى وزىمەن ەجەتتەس ماقۇلىقتاردىڭ جاسىن سۇرايتىنى تۋرالى اڭىز بار ەدى عوي. سوندا مايمىلمەن شەكتەلە قالماي، قارعانىڭ جاسىن سۇراپ، ونى جاراتۋشىمىز بەرە سالىپ، سودان قارق-قارق ەتىپ، تۇمسىعىڭدى ناجىسكە تىعىپ... جو-جوق! «قارق-قارق ەتىپ قارعا ۇشقاندا باسىمنان وكىنگەنمىن، ءوستىپ تالاي باسىلعام...» دەيدى اقىن دوس. نەدەن وكىندى ەكەن؟ جاسىنىڭ كەمدىگىنە مە؟ ايتەۋىر، قارعا تۋرالى اڭگىمەنىڭ ءبىر شەتى وكىنىشكە كەپ تىرەلەدى. قالادا، دالادا دا قۇزعىن كورسەڭ، ەسكى ءبىر ەلەستەر تىرىلەتىندەي. سول جىلى اۋىلعا بارىپ، كۇنباعىس پلانتاسياسىن قورىعانداعى وكىنىش ەستەن كەتپەس...
***
«ايدا ايال جوق، جىلدا...» ءبىر ايدان استام وتكەسىن قالادان كەلدىم. ساعىنباپپىن اۋىلدى. بىلمەيمىن نەگە ەكەنىن؟ «كۇنباعىس پلانتاسياسى نە بولدى ەكەن؟» دەگەن ىرايسىز ىنتىق قانا بار. اۋىلداعى ءۇيدىڭ ەسىگىندە قۇلىپ تۇر. كورشى سارى ءتىسىن كورسەتە كۇلدى: «كوكەڭ باقشاسىندا. بايلىعىن قورىپ ءجۇر. قاتىن-بالاسىمەن كوشىپ كەتكەن». جۇك دەيتىن جۇگىم دە جوق-تىن. شۇمەكتەن سۋ سىڭعىتىپ اپ، تارتىپ وتىردىم. ىنتازارىم كۇشەيىپ بارادى. «ءبارى كەتكەنىنە قاراعاندا، جۇمىس قىرعىن بولار؟ تاتەم دە سوندا بولسا، راس سولاي بولدى عوي...» ويلاعانىم قيىس كەتپەگەن ەكەن. سارىەسىكتىڭ تاپال شوقىسىنا شىققان بەتتە سونادايدان كوزگە شالىندى. پلانتاسيا. كينودان كورەتىن كۇنباعىس پلانتاسياسى. ەتەگى جۋسان ءتۇستى بوز جاسىل، ءسال ىرعالعان باستارىنان سارى كۇلتەلى جاپىراقتارى تۇتاسىپ، تۋسىرعان دالاعا وزگەشە ءوڭ بەرگەن. تۇرا جۇگىردىم. «جاكە، جارايسىڭ! قىزىق بولدى عوي!»
ءتۇس الەتى بولاتىن. دەمالىپ جاتىر ەكەن. جاپىرلاي امانداسقانىمەن، قاباقتارى سالەڭ. قۋانىش، تۋىسىن كورگەندە جىلت وينار جانار جارقىلىن ىزدەپ، بارىنە قارايمىن كەزەكپەن. جۇزدەرى شارشاۋلى، جانارلارىندا شاراسىزدىق بار سەكىلدى. «نە بولعان سەندەرگە؟ جۇمىس اۋىر ما؟ كەرەمەت شىعىپتى عوي؟» دەيمىن اسىعا. «ە، ءقازىر كورەسىڭ قىزىقتى» دەدى جاكەم. «قىزىعى» راسىندا قىرعىن بوپ شىقتى. تۇسكى استان كەشىككەسىن، قازان تۇبىندەگى مايى قاتا باستاعان ەشكى ەتىنەن بىرەر مارتە قاربىتقانىم سول ەدى، جاكەم بالالارى بىر-بىرىنە ەلەڭدەي قاراسىپ، سىرتقا اتا-اتا شىقتى. مەن دە ىلەستىم. وزەن جاق بەتتەن قۇس قايتاردا توپتالاتىنداي قاراقۇرىمدانىپ، جۇزدەگەن قارعا كەلەدى قارقىلداي ۇشىپ. «قارق-قارق. جان-جاقتان قاۋمالاپ، ەستەرىن تاندىرايىق. قارق-قارق» دەدى-اۋ دەيمىن ءبىرى. ونى ءبارى قوستاعان سەكىلدى. اپ-ساتتە ساباقتارى پىستە تۇنعان قاۋاشاعىن ازەر كوتەرىپ تۇرعان ەگىستىك الابىنا، كۇنباعىستاردىڭ يىلگەن باستارىنا جاپىرلاي قونا باستادى. باۋىرلارىم شاتىردىڭ ىرگەسىندەگى بوس شەلەك، باقىراش-تەگەشتەردى، ءبىر-بىر شىڭداۋىل تەمىردى الا-سالا اتتانداي ۇمتىلعان. قارعانىڭ قارقىلىنا شىڭ تەمىردىڭ قاڭعىر-كۇڭگىرى قوسىلىپ، اسپان استى ايعاي-سۇرەن قيقۋعا تولدى. سالىعا شارشاعان جاكەم «نەعىپ تۇرسىڭ؟ كوردىڭ بە؟» دەگەندەي مۇڭايا قارادى...
قاراعاشقا ۇيا سالعان، بولماسا، قار ۇستىندە كۇرەسكە تۇسەتىن بالۋانداي تالتاڭداپ جۇرەر قارعانى تالاي كورگەنمىن. قارا پالەنىڭ كۇنباعىستىڭ باسىنا قونعانىن تۇڭعىش اڭداۋىم. كۇنگە مويىن سوزىپ جەتىلىپ، كۇنجاراسى تولعاندا، پىستەسى ءپىسىپ، پىسكەنىنە قىسىلعانداي باسى سالبىراي كەتەتىن، جاسىل تۇگى دىمقىل شىرىشپەن شىلانىپ تۇراتىن ساباعى قاتىپ، قۋىس تاياق قۋرايعا تارتا باستاعان كۇنباعىستى ءۇي قازدارىن اۋلار ماشىقپەن موينىنان اعاش قىلىشپەن ءبىر ۇرىپ، جەرگە توپ ەتكىزىپ، جينايتىنبىز. سول «يىلگەن باستى قىلىش كەسپەس بولار» دەپ تۇرعان بەيكۇنا سيداڭ سىرىققا، سىرىقتىڭ باسىندا سالبىراعان پىستەلى تاباققا قارعەكەڭ جاربيىپ قونا كەتەدى. قونا كەتەدى دە سول اياعىنا سالماعىن سالىپ، وڭ سيراعىن ىرعاپ-ىرعاپ، سوياۋ تىرناعىن باتىرا قۇلاماستاي جايعاسادى. سوسىن، تومەنگە ءۇڭىلىپ، يىلە كەتىپ شوقىپ الا بەرمەك. شىرت ەتكىزىپ شاققانى كەدەيدىڭ بيت سىققانىنداي. جەر جارالىپ، سۋ اققالى پىستە شاعىپ جۇرگەن سەكىلدى. كەيدە جانىنا تاقاپ كەلسەڭ قىپ-قىزىل كوزىمەن اتا قاراپ، «قعارقق» دەيدى دە، اسپانعا اتىلادى. ەسىل ەڭبەك ءراسۋا. جاكەم جىلارمان. بالالار شارشاۋلى. قارعا قاپتاپ كەلەدى. كۇن ساناپ كوبەيەتىن ءتارىزدى. جەكە-جەكە توپقا ءبولىنىپ اپ، باسەكەنى قىزدىرىپ جۇرگەن سىڭايلى. جارتى جالعاننىڭ قۇزعىنى وسىندا شىعار. قارا ءتۇننىڭ قالاقتاي-قالاقتاي قيىندىلارى اسپاننان شاشىراي ءتۇسىپ، جارىقتىڭ جۇزىنە قادالىپ جاتىر. كۇنباعىس كۇننىڭ كوشىرمەسى دە، قارا قارعا تۇن-تۇنەكتىڭ ەلشىلەرى سەكىلدى. «ءالىمساقتان وسىلاي. اق پەن قارانىڭ شايقاسى». مەن سول ايقاستىڭ باس كۋاگەرى ءتارىزدىمىن. دارمەن جوق...
شاراسىزدىق شالدىقتىرعان جاكەمدى اۋىلداعى قابىل دوسى ىزدەپ كەلسىن ءبىر كۇنى. قان مايداننىڭ وتىندە جۇرگەندە كەلدى. قارابوربايلانىپ، قاجىعان بىزگە مىسقىلمەن قاراپ تۇردى-اۋ.
وسى قارعادان قۇتىلۋدىڭ امالىن ايتسام نە بەرەسىڭ، جاكە؟ – دەدى ءسال تىنىستان سوڭ.
ە، سۇراعانىڭدى ال...
وندا، ماعان ءۇش قاز ءۇيىتىپ بەرەسىڭ.
قاز ءسوز بوپ پا، ءۇش ءجۇز قارعا قوسىپ ءۇيىتىپ بەرەيىن، - دەيدى جاكەم كۇيىنىپ.
قاپ، ارزانداۋ ايتىپ قويدىم. دەگەنمەن، بارعا قاناعات. ال ەندى ءبارىڭ بەرى كەلىڭدەر، - دەپ، ءبىزدى اشىق الاڭعا باستادى بىلگىشبەك. قارعالار نازار اۋدارماسىمىزدى اڭداپ، حان تالاپايدى قىزدىرا باستاعان.
قارعا اۋلاۋ بىلەسىڭدەر مە؟
بىلەمىز، بىلەمىز. تۇزاقپەن... ساقپانمەن اتىپ الامىز... تورمەن اۋلاۋعا بولادى...
وندا ءبارىڭ جابىلىپ، ونشاقتى قارعا ۇستاپ اكەلىڭدەر. بۇل - ءبىرىنشى جۇمىستارىڭ. جاكە، ءجۇر سوۆحوزعا بارىپ قايتايىق.
ۇلكەندەر كەتىسىمەن جاڭا اۋعا – ۇلكەن جورىققا اتتانارداي قامداندىق. ءادىل ءتىپتى، بەت-اۋىزىنا قارا بوياۋ جاعىپ، ۇندىستەردىڭ ۇرىس الدىنداعى ءبيىن سالىپ، ويقاستاپ قويادى. وزەننەن كەشە سالعان اۋدى الىپ كەلدىك. پارشالاپ، ءبولىپ الىستىق. ءبىرىمىز ساقپان سايلادىق. توردى بىرنەشە كۇنباعىستىڭ باسىنا شالىشە وراپ، ءبىر ۇشىن جەرگە قازىقپەن قاعىپ، اتپەن تارتساڭ شىقپاستاي ەتتىك. سوسىن، تۇزاق، تور قۇرىلعان «مينالانعان كۆادراتقا» قۋا باستادىق قارعالاردى. اينالاسى ءبىر ساعاتتا ون ەكى قارعا پۇشايمان بوپ تۇتقىنعا ءتۇستى. سول ءسات سارىەسىكتەن جاكەم ماشيناسىنىڭ شاڭى كورىنگەن. تۇتقىن قارعالاردى سيراقتارىنان ءتىزىپ، بار سان-سالتاناتپەن قارسى الدىق. تاتەم ۇيدە قالىپتى. جاكەمنىڭ كوزىندە ۇرلىقى ۇشقىن وينايدى. ءالسىن-السىن جىميىپ قويا ما، قايتەدى؟! ءسىرا، وتتى سۋدان جۇتقان. قابىل دا جىمىڭداپ، ءبىزدى ماراپاتتاپ جاتىر.
ماشيناداعى مۋزىكالنىي اپپاراتتى تۇسىرىڭدەر.
ءبىز بىر-بىرىمىزگە ۇركە قاراستىق. «ديسكوتەكا؟!».
بولىڭدار، ەي. موتوردى قوسىپ، اۋلاقتاۋ اپارىپ، سىم تارتىڭدار شاتىرعا. ءقازىر ستۋديادا «التىن قورعا» انشىلەردىڭ داۋسىن جازامىز.
تۇك تۇسىنبەگەن قالپىمىزدا جاكەم كوكتەمدە كرەديتكە العان كۇيساندىقتى شاڭ-شاڭ شاتىردىڭ تورىنە جايعاستىردىق.
قارعالارىڭ سەمىز ەكەن. ءقازىر كورەمىز بۇلاردىڭ اۋسەلەسىن. ۇلدار، سەندەر قاراپ تۇرماي ءبىر-بىر شەگە، ءبىز الىڭدار قولدارىڭا. قارعانىڭ قوس سيراعىنان، قاناتىنان بايلاپ، كەرىپ تاستاڭدار...
قۇپيالى قويىلىمنىڭ ءمانىن ەندى تۇسىنە باستاعان ءتارىزدىمىن. ءبىراق، كۇيساندىق نەگە كەرەك؟! ون ەكى قارعا شاتىردىڭ شي توسەلگەن ەدەنىنە كەرىلىپ تاستالدى. داۋىستارى جالىنىشتى شىعاتىن ءتارىزدى. تەگىن پىستەگە سەمىرگەن تالتاڭبايلار تاعدىرلارى نە بولارىن ويلايدى ما، باستارىنا تونگەن زاۋالدى كۇنگە وكىنىش بىلدىرە مە، قايتكەندە دە، ۇندەرى جاسىعان. تىپىر-تىپىر ەتىسىپ، سابالانىپ، شاتىر ءىشىن شاڭداتىپ تا جىبەردى.
ءقازىر باستايمىز. مەن مىنا ماگنيتوفونعا، تاسپاعا جازۋدى باستاعان ساتتە قولدارىڭداعى شەگەمەن قارعالاردى باسقا-كوزگە قاراماي پىسكىلەيسىڭدەر. داۋىسىنان قورىقپاڭدار. بالەمدەردىڭ ۇندەرىن جازىپ الىپ، باسقا قارعالارعا تىڭداتامىز. سوسىن كەلىپ كورسىن بۇل ماڭعا! ال، كەتتىك...
كۇيساندىقتىڭ تەتىگى شىرت ەتە قالعاندا جاكەمنىڭ قولىنداعى كور شەگە الدىنداعى قارعانىڭ توسىنە كىرش ەتىپ قادالدى. «قعععع-ععارررررر!» دەگەن اسا ايانىشتى ءۇن قۇلاقتى تەسىپ، ميىما شاعىلدى. ورنىمنان قالاي ۇشىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن. ءبارىمىز سىلەيىپ قالىپپىز. توسىنە تەمىر كىرگەن بەيباق قۇيقا شىمىرلاتار ۇنمەن بەبەۋلەپ جاتىر. «نە قاراپ تۇرسىڭدار!» قابىل ايعاي سالا، ۇرانداپ، مەنىڭ قولىمداعى ءبىزدى جۇلىپ الىپ، جەردە سىلەيىپ جاتقان قارعاعا ءپىسىپ-پىسىپ جىبەردى. «قررررر-عععاققق! قيققق-ععارررق! قاقق-قاقق!» قارعا جىلاپ جاتقان سەكىلدى. قارعا جانىنا باتقان جارادان اھ ۇرىپ، ايعايلاپ كومەك سۇراعانداي بولدى. سول ساتتە قاندى توپالاڭ باستالدى دا كەتتى. وڭ جاقتان دا، سول جاقتان دا توزاق ءۇنى، توپىرلاي شاڭداتىپ، قارعا ءولتىرۋ ويىنى قىزىپ جاتتى. قولىما قايدان ىلىككەنى بەلگىسىز، الدەبىر قيسىق شەگەمەن ءبىر بەيباقتى مەن دە پىسكىلەپ-اق جاتىر ەكەم. «جەتەر!» جاكەمنىڭ داۋىسى. قولى، بەت-اۋىزى، كيىمى قان-قان. قانسىراعان قارعالار جابىلا جالبارىنىپ، ويبايلاپ جاتتى. مۇنداي ءزار-زاھار داۋىستى تۋعالى ەستىمەگەن ەكەم. قولىمداعى قيسىق شەگەنىڭ تاتتانعان ۇشىنان قاپ-قارا قان تامشىلاپ تۇر. قۇلاعىمدا توزاق ءۇنى. قارعانىڭ ۇنىنە ءادىلدىڭ باقىرا جىلاعانى قوسىلدى. و، بۇل نەتكەن باقىتسىز ءۇن ەدى! قارا قاۋىرسىندارى شاشىلا، جۇدىرىقتاي عانا دەنەلەرى قانعا مالشىنعان بەيباقتار ءوزارا باقۇلداسىپ جاتتى-اۋ دەيمىن. «قعع-عارقق. ءولدىم. ءولدىم. ءولدىم! قارعىس اتسىن! قارررر-ععىس اتسسسىن، ادام اتاۋلىنى! قققققايداسىڭدار، بالاپاندارىم؟ ءولدىم!» دەپ، زارلادى ءبىر كارى قۇزعىن. «قعععاااا-ااا-ااااا! قاپ! قاررر-عىس تىلەدىم!» «ءولدىم! ءولدىم!» دەپ جىلاستى قارعالار. ءۇش ءجۇز، ءۇش مىڭ، ءۇش ءجۇز مىڭ جىلدار بويى بويىنا جيناپ كەلگەن قارالى قارعىستار اتىلدى قارعالاردىڭ جۇرەگىنەن. توزاقتىڭ بار تۇرعىنى ارقالاعان اھ ۇرعان اجال زارى توگىلدى قارعالاردىڭ ۇنىنەن.
قابىل قان-قان قولىمەن كوكەمنىڭ كۇيساندىعىن توقتاتتى.
قارعالاردى شىعارىپ، بوساتىپ جىبەرىڭدەر. نەگە سىلەيىپ تۇرسىڭدار!
جاكەم ءتىلىن جۇتقان ادامداي تۇنەرىپ بارىپ، قارعالاردى دالاعا لاقتىرىپ تاستادى. ۇلكەن ۇل بالتامەن جىپتەردى قيدى. ءتورت بەيباق ءالسىز قارقىلداي، قالباڭداي ۇشا-قونا كۇنباعىس اراسىنا ءسىڭدى. قالعانى قاناتتارىن سابالاپ، ورىندارىندا تىپىرلايدى. داۋىستارى جىلامسىراي شىعىپ، اقىرى تىنشىعان بولدى.
جاقسى جازىلىپتى! ماگنيتوفونىڭ كەرەمەت ەكەن. بالە، ءادىلدىڭ دە داۋىسى ارالاسىپ كەتىپتى عوي. حا-حا-حا! - قويىلىمنىڭ باس رەجيسسەرى ايران-اسىر، ماز-مەيرام.
الگىندە عانا ءوز قاندارىنا تويعان بەيباقتاردىڭ جان ءتاسىلىم ەتەردەگى ۇندەرى تاسپاعا اپ-انىق جازىلىپتى.
ماگنيتوفوندى دالاعا شىعارىڭدار. بار داۋسىمەن بارقىراتا قوسىڭدار. تىڭداسىن قۇس اتاۋلى!
قابىل ارمان ءىسى ورىندالعان جانداي رازى راۋىشتە. جاكەم مەن ۇلكەن ۇل سۇيرەتىلىپ بارىپ، كۇيساندىقتى تىسقا شىعاردى. اسپان استىن توزاق ءۇنى تىتىرەتتى تاعى دا. سول ساتتە...
سول ساتتە سارىەسىك الابىن جايلاعان قارعا اتاۋلى تاسپاداعى توزاق ۇنىنە قوسىلا قارقىلداپ، وزەنگە، ودان ارىدەگى قوڭىر تاۋلارعا قاراتا اتىلعان بىتىراشا تىم-تىراقاي ۇشتى.
...قارعالار ءوزارا سويلەسەدى ەكەن. ءوزارا ءتىل قاتىسىپ، جانىنا جاققان جايدى، جانىنا باتقان قايعىنى بولىسەدى ەكەن.
كەشكىسىن قوس باسىندا ءادىل ەكەۋىمىز قالىپ، وزگەلەر سوۆحوز ورتالىعىنا ورالدى. قابىل قارعاعا اجال اكەلگەن قازدىڭ ءوزى ەرتەڭ ىشەر سورپاسىن ماقتاپ، جاكەمە «قارا پالەدەن قۇتىلعانىڭدى جۋاسىڭ» دەپ كولىگىنە جايعاستى. ءبىز ەكەۋلەپ ءجۇرىپ، قارعالاردى كومىپ تاستادىق. قالىڭعا سىڭگەندەرى تاپتىرمادى.
***
سول جىلى جاكەمنىڭ شەكىلدەۋىك مايىن شىعاراتىن شاعىن زاۋىتى ىسكە قوسىلدى...
كۇيساندىق كۇنىنە تورت-بەس مارتە ويناتىلادى...
سارىەسىك الابىندا قارعا تۇرماق، قۇس اتاۋلى قالمادى...
كەلەر جاز ءادىل بالا سۋعا كەتىپ قايتىس بولدى. ءتانىن تابا المادىق...
ويىما قۇران كارىمدەگى «ءمايدا» سۇرەسى شەرتەتىن ەسكى اڭىز ورالادى:
«مۇحاممەد ساللاللاھۋ الايھي ۋا ساللام ولارعا ادام(ع.س)-نىڭ ەكى ۇلىنىڭ اڭگىمەسىن شىنايى تۇردە وقى دەدى. سول ۋاقيعادا ەكەۋى اللاعا جاقىندىق ءۇشىن قۇربان شالعان ەدى. سوندا بىرەۋىنەن قابىلدانىپ، ەكىنشىسىنەن قابىلدانباعان ەدى. قۇربانى قابىلدانباعان قابىل ابىلگە، «مەن سەنى ولتىرەمىن» دەدى. سوندا ءابىل «اللا ءسوزسىز تاقۋالاردىڭ قۇربانىن قابىل ەتەدى» دەدى. «سەن مەنى شىن ولتىرۋگە قول سوزساڭ دا، مەن سەنى ءولتىرۋ ءۇشىن قول سوزبايمىن. كۇدىكسىز مەن الەمدەردىڭ راببى اللادان قورقامىن!» «ءسوزسىز مەن، سەنىڭ ءوز كۇناڭمەن مەنىڭ كۇنامدى جۇكتەپ، توزاقتىق بولۋىڭدى قالامايمىن. وسى، زالىمداردىڭ جازاسى». سوندا ونىڭ ءناپسىسى تۋىسىن ولتىرۋگە قىزىقتىردى دا ول، ونى ءولتىرىپ، زيانعا ۇشىراۋشىلاردان بولدى. (ادام ع.س. ەگىز ۇل-قىزداردى اۋىستىرىپ ۇيلەندىرەدى ەكەن. ءبىراق، قابىل ءوز سىڭارىمدى الامىن دەپ، ءابىل ەكەۋى سەرتتەسىپ، قۇربان شالعاندا قۇربانى قابىلدانباعان قابىل، ءابىلدى ءولتىرىپ، قايتەرىن بىلمەي كوتەرىپ جۇرگەندە، قۇدىرەت كۇشى جىبەرگەن ەكى قارعا تالاسىپ، ءبىرىن-بىرى ءولتىرىپ، كومگەنىن كورىپ، كومەدى). سوندا اللا، وعان تۋىسىنىڭ ولىگىن جاسىرۋىن كورسەتۋ ءۇشىن جىبەرگەن قارعا، جەردى قازا باستاعاندا: «اتتەڭ! ماعان نە بولدى؟ تۋىسىنىڭ دەنەسىن كومگەن قارعا قۇرلى بولا المادىم با؟» - دەدى دە وكىنۋشىلەردەن بولدى...»
***
«ەي، قارعالار، اتالارىم تۋرالى ايتىڭدارشى ماعان...»
You Might Also Like
-
شالعايداعى، ۇلتاراقتاي عانا قالاعا كوكتەم كەش كەلدى بىلتىر. قىس ۇزاققا سوزىلعان. جازدىڭ جاعالاۋىنا ەنتەلەي كەپ سوعىلىپ، دەمدە دەمى تىنعان كوكتەم تولقىنى ءبىر جالت ەتىپ كورىنىپ، عايىپ بولعان سيقىرلى ...
-
ولكەمە ناۋرىز كەلدى، كوكتەم كەلدى، قۇلپىرىپ گۇلگە وراپ كوك پەن جەردى. حالقىمنىڭ سالت-داستۇلەرىن ايالاعان، ارمانى اسقاقتادى كوپتەن بەرگى.
