قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟ (قازاق ەرتەگىسى جەلىسى بويىنشا دايىندالعان)
ەرتەگىگە قاتىسۋشى كەيىپكەرلەر:
1. اجە
2. نەمەرە
3. انا
4. قارلىعاش
5. ايداھار
6. ماسا
7. تۇلكى
8. ۋازىرلەر
9. ءبيشى تىشقاندار
10. جولبارىس
ەرتەگى دەكوراسيالارى: كيىز ءۇي بەينەسى، اعاش قارلىعاشتىڭ ۇياسىمەن، بەسىك، شيىرمالار، ەسەك، ەلىكتىڭ ماكەتى.
ءبىرىنشى ءبولىم:
كيىز ءۇي بەينەسى. باياۋ كۇي وينالىپ تۇرادى. اجەسى ۇرشىق ءيىرىپ، نەمەرەسى كىتاپ وقىپ جاتادى. وسى مەزگىلدە شاڭىراققا ۇيا سالعان قارلىعاش توبەدەن اينالا ۇشىپ شيقىلدايدى. نەمەرەسى شاڭىراققا قاراپ:
- اجە، انانى قاراڭىز، قارلىعاش ءبىزدىڭ شاڭىراققا ۇيا سالىپتى عوي.
اجەسى قولىن كولەگەلەي توبەگە قاراپ:
- ە - ە، بارەكەلدى، جارقىنىم.... شاڭىراعىمىزدا قۇت - بەرەكە بولادى ەكەن، قارلىعاش قۇس تورەسى، كيەلىسى عوي.
- اجە، وسى قارلىعاش ادامدارعا نەگە ءۇيىر بولادى. ءارى باسقا قۇستارداي ەمەس قۇيرىعى نەگە ايىر، اجە.
- ءاي، تەنتەگىم - اي، اقىلىڭنان اينالدىم سەنىڭ. قانە، جۇمىسىمىزدى اياقتايىق.... ءقازىر ساعان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعىنىڭ نەگە ايىر بولعانى
جايلى حالىق ەرتەگىسىن ايتىپ بەرەيىن، سوندا تۇسىنەرسىڭ، قۇلىنىم. ەكەۋى زاتتارىن جيناي باستايدى.
- ءجۇر، بوتاقانىم، انا ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعايىق.
اجەسى نەمەرەسىمەن ورىندارىنان تۇرىپ العا جۇرەدى.
- بالام، مىنە قاراشى، مىناۋ دارحان دالامىز ءتوسى جۇپار گۇلگە تولعان، القابى مالعا تولعان نەتكەن سۇلۋ، كوركەم ەدى دەسەڭشى.
- يا، اتا.، تاماشا كورىنىس ەكەن.
- مىنە، بالام، وسى قازاق جەرىندە بۇل كونە زاماندا بولعان ەكەن.......
ءبىرىنشى ءبولىم.
(باياۋ كۇي وينالادى)
ساحنادا كيىز ءۇي. جانىندا ۇلكەن بايتەرەك ءوسىپ تۇر. بايتەرەك باسىندا قارلىعاش ۇياسى. كيىز ءۇي ىشىندە بالا تەربەتىپ وتىرعان انا:
ءالدي، ءالدي، اق بوپەم.
اق بەسىككە جات بوپەم.
بەسىگىڭنەن باستالار،
قۇنى قىمبات قۇت - مەكەن.
ءبىر مەزگىلدە قارلىعاش شيقىلداپ ساحناعا شىعادى دا، بالاپاندارىنا تاماق بەرە باستايدى. قارلىعاش ءبيى: قاناتىن جوعارى - تومەن قاعا اياقتىڭ ۇشىمەن زالدى اينالىپ اعاش تۇسىنا كەلەدى.. 1 - 2 سانىنا قاناتتى جوعارى كوتەرە، وڭ اياقتى العا سوزا وڭ اياققا تۇرۋ، سول اياق وكشەسى كوتەرىلەدى، 3 - 4 سانىنا قايتادان سول اياققا وتىرۋ. وسى قيمىل 2 رەت قايتالانادى. 8 سانىنا اياقتىڭ ۇشىمەن جىبىرلاي، قولدى كەزەكپە - كەزەك جوعارى - تومەن كوتەرە ورتاعا كەلۋ. 1 - 2 سانىنا وڭعا اينالىس، 3 - 4 سانىنا وڭ جاققا قولدى جوعارى كوتەرە سوزىلۋ، تومەن ءتۇسىرۋ. وسى قيمىل سولعا قايتالانادى.
ءبىر كەزدە بالاپانىنىڭ ءبىرى جەرگە ءتۇسىپ كەتەدى.(بالاپانداردىڭ شيقىلداعان دىبىسى شىعادى.) قارلىعاش شىر - پىر بولادى دا قالادى.
بەسىك تەربەتىپ وتىرعان انا قارلىعاشتىڭ شيقىلىنان، نە بولدى ەكەن دەپ سىرتقا شىعادى. قارلىعاش ادامدى كورىپ قاسىنا كەلەدى:
- و، ادامزات ماعان جاردەمدەسە كورىڭىز؟
انا جۇگىرە باسىپ بارىپ بالاپاندى ۇياسىنا سالادى.
- راحمەت، ادامزات، بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن - دەپ انا الدىندا باس يەدى.
ەكىنشى ءبولىم:
(ساحنادا ايداھار پاتشا سارايى كورىنىسى)
اجەيدىڭ داۋىسى: سول ماڭداعى تاۋ قىراتتىڭ ورتاسىندا ءبىر ايداھار دا ءومىر ءسۇرىپتى. ول جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنى جايپاپ وتىرعان تويىمسىز زالىم بولىپتى.
ءار جەردە قاننەن - قاپەرسىز وتىرعان اڭدار. ءبىر مەزگىلدە ساحناعا جانتالاسا ساۋىسقان شىعادى:
- ويباي، قاشىڭدار! سۇمدىق - سۇمدىق، الدىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ ايداھار پاتشامىز كەلە جاتىر! قاشىڭدار شاپشاڭ، ءتىرى قالعان پەندە جوق.
ءبارى ساسقالاقتاپ جان - جاققا قاشا جونەلەدى. جەردى تارسىلداتا اياعىمەن سوعا ايداھار شىعا كەلەدى. اقىرىپ ءتوسىن سوعىپ:
- مەن جەر بەتىندەگىنىڭ ەڭ كۇشتىسى بولامىن.
ءۋازىر - 1:- ءيا، تاقسىر، ءسىز كۇشتىسىز.
ءۋازىر - 2:- سىزگە جەتەر ەشكىم جوق.
ءۋازىر - 3:- تاقسىر بۇگىن كۇن ۇزاققا تىنىم كورگەن جوقسىز، ءسال دەمالىپ الىڭىز.- دەپ ايداھاردىڭ جان - جاعىنا شىعىپ بايەك بولىپ، جاستىق سالىپ، جەلپىپ اۋرەگە تۇسەدى.
شيىرما جابىلادى.
ءۇشىنشى ءبولىم.
اجەيدىڭ داۋىسى:
- مىنە، وسىلاي ايداھار پاتشا بوپ كوپ جىل تۇرىپتى. جىلداردان - جىلدار وتكەندە قايراتى قايتىپ، كارىلىك جىلجىپ جەتىپتى.
شيىرما اشىلادى دا، ابىرجىعان - ابدىراعان ۋازىرلەر شاۋىپ جۇرەدى.:
1 - ەۋى:- (باسىن ۇستاپ) پاتشامىز دەرتكە ۇرىندى.
2 - ەۋى:- (دەمىن تىڭداپ، باس شايقايدى) تىنىسى ابدەن تارىلدى.
3 - ەۋى:- (قاناتىن كوتەرىپ، كەۋدەسىن سيپاپ) كوزدەن وت، بەتتەن ءسان كەتتى.
كەۋدەدەن قۋات ءال كەتتى. – دەپ ۇشەۋى بەتىنە ۇڭىلەدى.
جولبارىس شىعىپ:
- پاتشامىزدىڭ ءحالىن بىلۋگە تۇلكى حانىم كەلىپ تۇر.
ءبارى جالت قاراپ، شۋلاي:
- كەلسىن، كىرسىن، تەزىرەك.
تۇلكىنىڭ جولىنا قىزىل كىلەمشە توسەلەدى. ورتاعا قيرالاڭداي باسىپ كەربەزدەنە تۇلكى شىعادى.
ۋازىرلەر باس ءيىپ تاعزىم ەتەدى. تۇلكى پاتشانىڭ الدىنا ءبىر، ارتىنا ءبىر شىعىپ، قاناتىن كوتەرىپ، تىڭ - تىڭداپ، تامىرىن ۇستايدى. قولىنا قاۋىرسىن مەن اق قاعاز الىپ جازا باستايدى:
- ءتاتتى قان ىزدەپ تاپساڭىز، جازىلار ەدى پاتشامىز!- قاعازدى وراپ جان - جاعىنا قارايدى.
- كىم، ىزدەپ ءدارۋ تابادى؟
وسى كەزدە ىزىڭداپ ماسا كەلەدى:
- مەن. مەن ىزدەپ تابامىن!
ۋازىرلەردە جامىراي:
- ءيا، ءيا ماسا تاپسىن. ۇش تەزىرەك.
ماسا مەن تۇلكى شىعىپ كەتەدى.
ايداھار ىڭىرسىپ قوزعالادى. وسى كەزدە ۋازىرلەر اقىلداسا:
- ماسا، پاتشامىزدىڭ ءدارۋىن اكەلگەنشە، كوڭىلىن كوتەرە تۇرايىق.
1 - ۋ:- بالكىم، پاتشامىزعا ءدامى ءتىل ۇيىرەر تاعامدار اكەلەيىك.- دەپ ۇشەۋى ىدىسقا سالىنعان نەشە ءتۇرلى تاعامدار (تاۋىق ەتى، جەمىس - جيدەكتەر، شۇجىقتار، سۋسىندار) اكەلەدى. ايداھار تاعامدارعا قاراپ كوز سالادى دا، باس شايقايدى.
ۋازىرلەر شەگىنە شىعىپ كەتەدى. قايتا ورىندارىنا كەلىپ ساسا باستايدى.
2 - ۋ:- بالكىم، سارايىمىزداعى ءبيشى تىشقانداردى شاقىرايىق.
ۇشەۋى اسپاپتاردا (داۋىلپاز، دومبىرا، سىبىزعى) ويناي باستايدى، قىزدار (تىشقاندار) بي بيلەي جونەلەدى.
تىشقاندار ءبيى: باراباننىڭ داۋىسىمەن جۇگىرە باسىپ، ورتاعا شىعادى. وڭ قولدى جوعارى سول اياقتى ۇشىنا كوتەرەدى. 4 سانىنا سول جاق مىقىندى سولعا لاقتىرا قوزعاۋ، باسىن سول جاققا بۇرىپ ۇستاۋ. وسى قيمىل 4 سانىمەن سول قولدى كوتەرىپ، وڭ جاقتان قايتالانادى، باستى وڭ جاققا بۇرۋ. كەلەسى قيمىلدا ءبارى تىكە العا قاراپ تۇرا قالادى. 8 سانىمەن بەلدى وڭعا - سولعا قوزعاي ءسال وتىرىپ - تۇرۋ. ەكى قولدى الدان بۇراي ءبىر - بىرىمەن ايقاستىرا جوعارى كوتەرۋ، وسى كەزدە قول قيمىلىمەن بىرگە ءسال وتىرا جوعارى تۇرۋ. بۇل قيمىل 2 رەت قايتالانادى.
ايداھار باسىن كوتەرە قارايدى دا، «كەرەگى جوق» دەگەن يشارامەن ەكى جاققا شايقايدى، وسى كەزدە قىزدار ءبيىن توقتاتىپ كەرى شەگىنە شىعىپ كەتەدى.
شيىرما جابىلادى.
1. اجە
2. نەمەرە
3. انا
4. قارلىعاش
5. ايداھار
6. ماسا
7. تۇلكى
8. ۋازىرلەر
9. ءبيشى تىشقاندار
10. جولبارىس
ەرتەگى دەكوراسيالارى: كيىز ءۇي بەينەسى، اعاش قارلىعاشتىڭ ۇياسىمەن، بەسىك، شيىرمالار، ەسەك، ەلىكتىڭ ماكەتى.
ءبىرىنشى ءبولىم:
كيىز ءۇي بەينەسى. باياۋ كۇي وينالىپ تۇرادى. اجەسى ۇرشىق ءيىرىپ، نەمەرەسى كىتاپ وقىپ جاتادى. وسى مەزگىلدە شاڭىراققا ۇيا سالعان قارلىعاش توبەدەن اينالا ۇشىپ شيقىلدايدى. نەمەرەسى شاڭىراققا قاراپ:
- اجە، انانى قاراڭىز، قارلىعاش ءبىزدىڭ شاڭىراققا ۇيا سالىپتى عوي.
اجەسى قولىن كولەگەلەي توبەگە قاراپ:
- ە - ە، بارەكەلدى، جارقىنىم.... شاڭىراعىمىزدا قۇت - بەرەكە بولادى ەكەن، قارلىعاش قۇس تورەسى، كيەلىسى عوي.
- اجە، وسى قارلىعاش ادامدارعا نەگە ءۇيىر بولادى. ءارى باسقا قۇستارداي ەمەس قۇيرىعى نەگە ايىر، اجە.
- ءاي، تەنتەگىم - اي، اقىلىڭنان اينالدىم سەنىڭ. قانە، جۇمىسىمىزدى اياقتايىق.... ءقازىر ساعان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعىنىڭ نەگە ايىر بولعانى
جايلى حالىق ەرتەگىسىن ايتىپ بەرەيىن، سوندا تۇسىنەرسىڭ، قۇلىنىم. ەكەۋى زاتتارىن جيناي باستايدى.
- ءجۇر، بوتاقانىم، انا ءبىر توبەنىڭ باسىنا شىعايىق.
اجەسى نەمەرەسىمەن ورىندارىنان تۇرىپ العا جۇرەدى.
- بالام، مىنە قاراشى، مىناۋ دارحان دالامىز ءتوسى جۇپار گۇلگە تولعان، القابى مالعا تولعان نەتكەن سۇلۋ، كوركەم ەدى دەسەڭشى.
- يا، اتا.، تاماشا كورىنىس ەكەن.
- مىنە، بالام، وسى قازاق جەرىندە بۇل كونە زاماندا بولعان ەكەن.......
ءبىرىنشى ءبولىم.
(باياۋ كۇي وينالادى)
ساحنادا كيىز ءۇي. جانىندا ۇلكەن بايتەرەك ءوسىپ تۇر. بايتەرەك باسىندا قارلىعاش ۇياسى. كيىز ءۇي ىشىندە بالا تەربەتىپ وتىرعان انا:
ءالدي، ءالدي، اق بوپەم.
اق بەسىككە جات بوپەم.
بەسىگىڭنەن باستالار،
قۇنى قىمبات قۇت - مەكەن.
ءبىر مەزگىلدە قارلىعاش شيقىلداپ ساحناعا شىعادى دا، بالاپاندارىنا تاماق بەرە باستايدى. قارلىعاش ءبيى: قاناتىن جوعارى - تومەن قاعا اياقتىڭ ۇشىمەن زالدى اينالىپ اعاش تۇسىنا كەلەدى.. 1 - 2 سانىنا قاناتتى جوعارى كوتەرە، وڭ اياقتى العا سوزا وڭ اياققا تۇرۋ، سول اياق وكشەسى كوتەرىلەدى، 3 - 4 سانىنا قايتادان سول اياققا وتىرۋ. وسى قيمىل 2 رەت قايتالانادى. 8 سانىنا اياقتىڭ ۇشىمەن جىبىرلاي، قولدى كەزەكپە - كەزەك جوعارى - تومەن كوتەرە ورتاعا كەلۋ. 1 - 2 سانىنا وڭعا اينالىس، 3 - 4 سانىنا وڭ جاققا قولدى جوعارى كوتەرە سوزىلۋ، تومەن ءتۇسىرۋ. وسى قيمىل سولعا قايتالانادى.
ءبىر كەزدە بالاپانىنىڭ ءبىرى جەرگە ءتۇسىپ كەتەدى.(بالاپانداردىڭ شيقىلداعان دىبىسى شىعادى.) قارلىعاش شىر - پىر بولادى دا قالادى.
بەسىك تەربەتىپ وتىرعان انا قارلىعاشتىڭ شيقىلىنان، نە بولدى ەكەن دەپ سىرتقا شىعادى. قارلىعاش ادامدى كورىپ قاسىنا كەلەدى:
- و، ادامزات ماعان جاردەمدەسە كورىڭىز؟
انا جۇگىرە باسىپ بارىپ بالاپاندى ۇياسىنا سالادى.
- راحمەت، ادامزات، بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپاسپىن - دەپ انا الدىندا باس يەدى.
ەكىنشى ءبولىم:
(ساحنادا ايداھار پاتشا سارايى كورىنىسى)
اجەيدىڭ داۋىسى: سول ماڭداعى تاۋ قىراتتىڭ ورتاسىندا ءبىر ايداھار دا ءومىر ءسۇرىپتى. ول جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىنى جايپاپ وتىرعان تويىمسىز زالىم بولىپتى.
ءار جەردە قاننەن - قاپەرسىز وتىرعان اڭدار. ءبىر مەزگىلدە ساحناعا جانتالاسا ساۋىسقان شىعادى:
- ويباي، قاشىڭدار! سۇمدىق - سۇمدىق، الدىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ ايداھار پاتشامىز كەلە جاتىر! قاشىڭدار شاپشاڭ، ءتىرى قالعان پەندە جوق.
ءبارى ساسقالاقتاپ جان - جاققا قاشا جونەلەدى. جەردى تارسىلداتا اياعىمەن سوعا ايداھار شىعا كەلەدى. اقىرىپ ءتوسىن سوعىپ:
- مەن جەر بەتىندەگىنىڭ ەڭ كۇشتىسى بولامىن.
ءۋازىر - 1:- ءيا، تاقسىر، ءسىز كۇشتىسىز.
ءۋازىر - 2:- سىزگە جەتەر ەشكىم جوق.
ءۋازىر - 3:- تاقسىر بۇگىن كۇن ۇزاققا تىنىم كورگەن جوقسىز، ءسال دەمالىپ الىڭىز.- دەپ ايداھاردىڭ جان - جاعىنا شىعىپ بايەك بولىپ، جاستىق سالىپ، جەلپىپ اۋرەگە تۇسەدى.
شيىرما جابىلادى.
ءۇشىنشى ءبولىم.
اجەيدىڭ داۋىسى:
- مىنە، وسىلاي ايداھار پاتشا بوپ كوپ جىل تۇرىپتى. جىلداردان - جىلدار وتكەندە قايراتى قايتىپ، كارىلىك جىلجىپ جەتىپتى.
شيىرما اشىلادى دا، ابىرجىعان - ابدىراعان ۋازىرلەر شاۋىپ جۇرەدى.:
1 - ەۋى:- (باسىن ۇستاپ) پاتشامىز دەرتكە ۇرىندى.
2 - ەۋى:- (دەمىن تىڭداپ، باس شايقايدى) تىنىسى ابدەن تارىلدى.
3 - ەۋى:- (قاناتىن كوتەرىپ، كەۋدەسىن سيپاپ) كوزدەن وت، بەتتەن ءسان كەتتى.
كەۋدەدەن قۋات ءال كەتتى. – دەپ ۇشەۋى بەتىنە ۇڭىلەدى.
جولبارىس شىعىپ:
- پاتشامىزدىڭ ءحالىن بىلۋگە تۇلكى حانىم كەلىپ تۇر.
ءبارى جالت قاراپ، شۋلاي:
- كەلسىن، كىرسىن، تەزىرەك.
تۇلكىنىڭ جولىنا قىزىل كىلەمشە توسەلەدى. ورتاعا قيرالاڭداي باسىپ كەربەزدەنە تۇلكى شىعادى.
ۋازىرلەر باس ءيىپ تاعزىم ەتەدى. تۇلكى پاتشانىڭ الدىنا ءبىر، ارتىنا ءبىر شىعىپ، قاناتىن كوتەرىپ، تىڭ - تىڭداپ، تامىرىن ۇستايدى. قولىنا قاۋىرسىن مەن اق قاعاز الىپ جازا باستايدى:
- ءتاتتى قان ىزدەپ تاپساڭىز، جازىلار ەدى پاتشامىز!- قاعازدى وراپ جان - جاعىنا قارايدى.
- كىم، ىزدەپ ءدارۋ تابادى؟
وسى كەزدە ىزىڭداپ ماسا كەلەدى:
- مەن. مەن ىزدەپ تابامىن!
ۋازىرلەردە جامىراي:
- ءيا، ءيا ماسا تاپسىن. ۇش تەزىرەك.
ماسا مەن تۇلكى شىعىپ كەتەدى.
ايداھار ىڭىرسىپ قوزعالادى. وسى كەزدە ۋازىرلەر اقىلداسا:
- ماسا، پاتشامىزدىڭ ءدارۋىن اكەلگەنشە، كوڭىلىن كوتەرە تۇرايىق.
1 - ۋ:- بالكىم، پاتشامىزعا ءدامى ءتىل ۇيىرەر تاعامدار اكەلەيىك.- دەپ ۇشەۋى ىدىسقا سالىنعان نەشە ءتۇرلى تاعامدار (تاۋىق ەتى، جەمىس - جيدەكتەر، شۇجىقتار، سۋسىندار) اكەلەدى. ايداھار تاعامدارعا قاراپ كوز سالادى دا، باس شايقايدى.
ۋازىرلەر شەگىنە شىعىپ كەتەدى. قايتا ورىندارىنا كەلىپ ساسا باستايدى.
2 - ۋ:- بالكىم، سارايىمىزداعى ءبيشى تىشقانداردى شاقىرايىق.
ۇشەۋى اسپاپتاردا (داۋىلپاز، دومبىرا، سىبىزعى) ويناي باستايدى، قىزدار (تىشقاندار) بي بيلەي جونەلەدى.
تىشقاندار ءبيى: باراباننىڭ داۋىسىمەن جۇگىرە باسىپ، ورتاعا شىعادى. وڭ قولدى جوعارى سول اياقتى ۇشىنا كوتەرەدى. 4 سانىنا سول جاق مىقىندى سولعا لاقتىرا قوزعاۋ، باسىن سول جاققا بۇرىپ ۇستاۋ. وسى قيمىل 4 سانىمەن سول قولدى كوتەرىپ، وڭ جاقتان قايتالانادى، باستى وڭ جاققا بۇرۋ. كەلەسى قيمىلدا ءبارى تىكە العا قاراپ تۇرا قالادى. 8 سانىمەن بەلدى وڭعا - سولعا قوزعاي ءسال وتىرىپ - تۇرۋ. ەكى قولدى الدان بۇراي ءبىر - بىرىمەن ايقاستىرا جوعارى كوتەرۋ، وسى كەزدە قول قيمىلىمەن بىرگە ءسال وتىرا جوعارى تۇرۋ. بۇل قيمىل 2 رەت قايتالانادى.
ايداھار باسىن كوتەرە قارايدى دا، «كەرەگى جوق» دەگەن يشارامەن ەكى جاققا شايقايدى، وسى كەزدە قىزدار ءبيىن توقتاتىپ كەرى شەگىنە شىعىپ كەتەدى.
شيىرما جابىلادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: «اعاشتى كوركەمدەپ وڭدەۋ. گەومەتريالىق ويۋ"
