قاسيەتتى قۇس - ۇكى
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «قاسيەتتى قۇس - ۇكى»
ماقساتى: وقۋشىلارعا قۇستار تۋرالى تولىق مالىمەت بەرۋ. تابيعات ەلشىسى قۇستاردى قورعاۋعا شاقىرۋ. قاسيەتتى قۇس - ۇكىنىڭ پايداسى تۋرالى، ۇلتتىق قولونەردەگى ورنى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ماڭىزىن جەتكىزۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سلايد، قۇستار ەنسيكلوپەدياسى، ۇكى قاۋىرسىنىنىڭ تۇرلەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرى، دومبىرا، بەسىك ت. ب.
ءجۇرىسى: (سلايدتا تاربيە ساعاتىنىڭ جوسپارى كورسەتىلەدى.)
ءى ءبولىم «قۇستار – تابيعات بايلىعى»
ءى جۇرگىزۋشى: - تابيعاتتى قۇرايتىن بولىكتەردىڭ ءبىرى – قۇستار. حالىق ەجەلدەن – اق قۇستارعا اۋەس، ولارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن شەكسىز دارىپتەپ، ەڭ جاقسى كورەتىن ادامدى قۇسقا تەڭەۋ ارقىلى ول ىقىلاسىن كوپكە ايان ەتەدى. حالىق ءوز ورتاسىنان شىققان ساڭىلاق ۇلدارىن سۇڭقارعا تەڭەسە، توگىلتە ءان شىرقايتىن ءانشىسىن بۇلبۇلعا، ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن جانىن قياتىن باتىرلارىن – قىرانعا، ەلدەن اسقان سۇلۋدى – اققۋعا تەڭەيدى. قۇس – تابيعات بايلىعى. بايلىقتىڭ كوزى – قۇستاردى اركەز قورعاي ءبىلۋ كەرەك. ولار تابيعات بايلىعىن اعاشتاردى، وسىمدىكتەردى زياندى جاندىكتەردەن تازارتادى. سوندا اعاشتار جايقالاپ وسەدى. قۇستار ۇشىپ - قونىپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە بارىپ، كەلىپ جۇرەدى. جەر بەتىندە 8600 - گە جۋىق قۇستاردىڭ ءتۇرى بار. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا 489 قۇستىڭ ءتۇرى بار.
ءىى جۇرگىزۋشى: - قۇستار (لات. Aves ) ومىرتقالى جانۋارلار تيپ تارماعىنىڭ ءبىر كلاسى. قۇستاردىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ ساتىسى 4 كەزەڭگە بولىنەدى: العاشقى قۇستار ارحەوپتەريكس، ءتىستى قۇستار، قىرسىز جالپاق توستىلەر – تۇيەقۇستار، كيۆي، پينگۆيندەر، قىرلى ءتوستى قۇستار. قۇستار 2 كلاسس تارماعىنا: ءبىر عانا وتريادى بار كەسىرتكەقۇيرىقتىلار (جويىلىپ كەتكەن) جانە 34 وتريادقا بىرىگەتىن 9 مىڭداي ءتۇرى (ونىڭ 28 وتريادى وسى كەزدە دە كەزدەسەدى) جەلپۋىش قۇيرىقتىلار نەمەسە ناعىز قۇستار دەپ بولىنەدى.
قۇستار
اركتيكادان انتاركتيكا جاعالاۋلارىنا دەيىنگى بارلىق تابيعي بەلدەمدەردە تارالعان. قازاقستاندا قۇستاردىڭ 18 وتريادقا جاتاتىن 489 ءتۇرى بار. ولاردى مەكەن ەتەتىن ورىندارىنا قاراي ورمان، اشىق دالا، باتپاقتى - شالشىقتى جانە سۋ قۇستارى دەپ بولەدى. العاشقى قۇستاردىڭ دەنە تۇرقى 1، 8 م - گە دەيىن جەتكەن، تىستەرى جاقسى جەتىلگەن، ۇشا الماعان. ءتىسسىز، جاقسى ۇشاتىن يحتيورنيستەر قازىرگى قۇستارعا وتە جاقىن بولعان. قۇستاردىڭ باسقا ومىرتقالى جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى – ولاردىڭ اۋادا ۇشا الاتىندىعى.
ءى جۇرگىزۋشى: - قۇستاردىڭ جۇيكە جۇيەسى جاقسى دامىعان، ميى ۇلكەن، مي سىڭارلارى، كورۋ ورتالىعى، ميشىعى جاقسى جەتىلگەن. قۇستاردىڭ سەزىم ورگاندارىنىڭ دامۋى ءار ءتۇرلى. تەز ۇشاتىن ۇكى، جاپالاق، باسقا دا جىرتقىش قۇستاردىڭ كوزى جاقسى جەتىلگەن. ءيىس سەزۋ كوپ قۇستاردا جەتىلمەگەن، ال دىبىس ەستۋ قابىلەتتىلىگى جاقسى دامىعان. قۇستاردىڭ كورۋ جانە ەستۋ ورگاندارىنىڭ جاقسى دامۋى، ولاردىڭ الىس جانە جاقىن كەڭىستىكتەردى يگەرۋىنە، مەزگىلىمەن قونىس اۋدارىپ، تۇرىشىلىك جانە ءتۇرارالىق قاتىناس جاساۋىنا اسەر ەتىپ، قۇس تىرشىلىگىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قۇستار 1 - دەن 20 – 25 - كە دەيىن جۇمىرتقا سالادى. ونى 12 كۇننەن 80 كۇنگە دەيىن باسادى. قۇستار وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرىپ، ولاردىڭ تۇقىمدارىن تاراتادى، زياندى جاندىكتەر مەن كەمىرۋشىلەردى قۇرتىپ، ولاردىڭ تابيعاتتاعى سانىن رەتتەۋگە قاتىسادى. كەيبىر تۇرلەرى باۋ - باقشاعا، ەگىستىككە زيانىن تيگىزىپ، ءار ءتۇرلى جۇقپالى، پارازيتتىك اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن تاراتادى. قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولەدى. ولار: قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)؛ جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)؛ قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
ءىى جۇرگىزۋشى: - قۇستاردى توپقا ءبولۋدىڭ ءار ءتۇرلى جولدارى بار. دەنە قۇرىلىمى، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى قىرتوسسىزدەر، جۇزگىش قۇستار، قىرتوستىلەر دەپ بولىنەدى. ال تىرشىلىك ورتا جاعدايلارىن بايلانىستى ەكولوگيالىق توپقا دا توپتاستىرىلادى. ەكولوگيالىق مىناداي توپتار بار: سۋلى، باتپاقتى جەرلەردىڭ قۇستارى، ورمان قۇستارى، اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستار، جىل قۇستارى، كوشپەلى قۇستار، قىستاپ شىعاتىن قۇستار. قىستاپ شىعاتىن قۇستار جىل بويى ءبىر ايماقتا ءومىر ءسۇرىپ، ەشقايدا ورىن اۋىستىرمايدى، ياعني جىلىستامايدى. قازىرگى زاماندا تىرشىلىك ەتەتىن قۇستار ءتۇرى 35 - 40 وتريادقا توپتاستىرىلعان. زوولوگ عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا قۇستار بۇدان 180 ملن جىل بۇرىن پايدا بولدى دەپ ەسەپتەلەدى.
ءى جۇرگىزۋشى: - ال، ەندى جاپالاقتارىزدەس قۇستار تۋرالى سىر شەرتەيىك.
نۇرجىگىت: جاپالاقتار سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراعاندا، كۇندىزگى جىرتقىش كۇستارعا ۇقساس بولعانىمەن، سيستەماتيكالىق جونىنەن ولاردان ءاناعۇرلىم الىستاۋ تۇرادى. ولاردىڭ اراسىنداعى كەيبىر ۇقساستىقتار تىرشىلىك جاعدايلارىنىڭ ۇقساس بولۋىنىڭ ناتيجەسىنەن كەلىپ شىققان. جاپالاقتىڭ قاۋىرسىندارى قالىڭ جانە جۇمساق، قوپسىپ تۇرادى. سوندىقتان دا ۇشقاندا دىبىس شىعارمايدى. قورەگىن ەستۋ ورگانىنىڭ كومەگىمەن ىزدەپ تابادى. قۇلاعىنىڭ قالقانى ءبىرشاما جاقسى جەتىلگەن. قۇلاق قۋىسىنىڭ الدىڭعى جاعىندا، دىبىس تولقىندارىن كۇشەيتەتىن تەرى قاتپارى ورنالاسقان. بۇلاردىڭ كوزى ۇلكەن، سوندىقتان جاپالاقتار تۇندە دە جاقسى كورەدى. باسىن وتە تەز قوزعاپ، 270 گرادۋسقا بۇرا الادى. قورەگىن ۇزىن ساۋساقتى تابانىمەن قارماپ ۇستايدى. كۇندىزگى جىرتقىش قۇستاردان ايىرماشىلىعى، جاپالاقتىڭ جەمساۋى بولمايدى. بۇلار كوپ جەرگە تاراعان قۇس، 200 - گە جۋىق، تۇرلەرى بار. ال بىزدە سونىڭ 20 - داي ءتۇرى كەزدەسەدى. بالاپاندارى ءالسىز، كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇيالارىندا بولادى. اق جاپالاق (Nۋسtەا sساndءىاسا) ىرىلىگىمەن جانە اق تۇسىمەن اجىراتىلادى. تۋندرادا ۇيالايدى. قىستا وڭتۇستىككە ۇشىپ كەلەدى. اق جاپالاق كۇندىز قورەگىن جاقسى اۋلاي الادى.
وراز: ۇكى (ۆيو يو) جاپالاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى. ول بىزدە تۋندرادان باسقا جەردىڭ بارلىعىندا دا كەزدەسەدى. ۇيالارىن جەرگە، جارتاستارعا، كەيدە اعاشتارعا سالادى. ۇيالارىندا 2 - 3 جۇمىرتقا بولادى. جەمىن تۇندە اۋلايدى. جەر جاعدايىنا جانە جىل ماۋسىمىنا قاراي، قورەكتەرىنىڭ تۇرلەرى وزگەرىپ تۇرادى. ورتا ازيادا قىستا نەگىزىنەن قۇستارمەن قورەكتەنەدى (ۇيرەكتەر، قاسقالداقتار ت. ب.). وڭتۇستىكتە جاز كەزىندە قوياندارمەن، قوساياقتارمەن جانە كىرپىلەرمەن قورەكتەنەدى. قۇلاقتى جاپالاق (اsءىو وtus) اسا ءىرى بولمايتىن، جاقسى دامىعان “قۇلاعى” بار قۇس. رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە جانە قوڭىرجاي وڭىردە كەڭىنەن تاراعان. بۇلار كوبىنەسە ارالدا جانە ورماننىڭ اشىق جەرلەرىندە بولادى. ۇيالارىن اعاشتاردىڭ قۋىسىنا، باسقا قۇستاردىڭ ەسكى ۇيالارىنا نەمەسە جەرگە سالادى. ۇياسىندا 3 — 7 جۇمىرتقا بولادى. قورەگىن تۇندە اۋلايدى. نەگىزگى قورەگى تىشقان ءتارىزدى كەمىرۋشىلەر، كۇستار، كەيدە ناسەكومدار بولىپ ەسەپتەلەدى. بايعىز (اthەnە، Gءىايسidium)— ۇساق جاپالاقتار. باسى ۇلكەن، “قۇلاعى” بولمايدى. سۇر نەياسىت (Sىگىح اlيسو) — كادىمگى ءبىزدىڭ جاپالاقتاردىڭ ءبىرى. ۇلكەندىگى قارعاداي، قۇلاق اينالاسىنداعى قاۋىرسىندارى بولمايدى. ولار ەۆروپانىڭ، ءسىبىردىڭ، كاۆكازدىڭ جانە ورتا ازيانىڭ ورماندى جەرلەرىنە تاراعان. وتىرىقشى، باياۋ قوزعالاتىن قۇس. ولار ۇيالارىن اعاشتارعا، اعاش قۋىستارىنا سالادى. جەمىن تۇندە اۋلايدى. تىشقان سياقتى كەمىرۋشىلەر، ناسەكومدار، قۇستارمەن قورەكتەنەدى. جاپالاقتاردىڭ تاعى ءبىر پايداسى، باسقا جىرتقىش قۇستار تۇندە ۇيقىدا بولعان كەزدە جەمىن اۋلايدى. جاپالاقتارىزدەستەردەن تەك ۇكى عانا قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. حالقىمىزدا ۇكى – ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنگەن قۇس. قولدا ۇستاپ، قاۋىرسىنىن قادىرلەپ، باس كيىمگە، دومبىراعا، بەسىككە، ۇيگە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار.
ءىى جۇرگىزۋشى: - مىڭ بۇرالعان بيشىلەردى قۇستار بيىمەن ساحناعا شاقىرايىق.
«قۇستار ءبيى»
ءىى ءبولىم. «پايداسى كوپ، زيانى جوق»
ءى جۇرگىزۋشى: - تاربيە ساعاتىمىزدىڭ 2 – ءبولىمى ۇكى تۋرالى جان – جاقتى مالىمەتتەرگە تولى بولماق.
جاننۇر: - ۇكى — نەگىزىنەن ورماندى مەكەندەپ، جەمىن كوبىنە تۇندە اۋلايتىن جىرتقىش قۇس. باسى ۇلكەن، كوزدەرى باقىرايعان، قاۋىرسىندارى جۇمساق. ۇشقاندا دىبىسسىز قانات قاعادى. ۇياسىن جاسىرۋعا بولاتىن جەرگە سالادى. جۇپتارىن ءومىر بويى ساقتايدى. دەنە مولشەرىنە قاراي 2 - 12 - گە دەيىن جۇمىرتقا باسادى. قويان، تىشقان سەكىلدى كەمىرۋشىلەردى اۋلاپ پايدا كەلتىرەدى. سانى كەمىپ كەلە جاتقان، سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. ەۋرازيادا، سونداي - اق قازاقستاندا كەڭ تاراعان. ءشولدى، دالالى، تاۋلى ورماندى جەرلەردى مەكەندەيدى. سانىنىڭ قانشا ەكەنى بەلگىسىز، ءبىراق، كوپشىلىك جەرلەردە سيرەك. سانىن شەكتەۋشى سەبەپتەر: ەلەكتر سىمدارىندا جانە ۋلانعان جەمدى جەپ ولگەنىنەن باسقا، قاۋىرسىنىنان ۇلتتىق اشەكەيلەر مەن بوي تۇمارلار جاساۋ ءۇشىن ۇياداعى بالاپاندارىن الۋدىڭ دا كەرى اسەرى ۇلكەن. سوندىقتان ونى قورعاۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - ونىڭ قاۋىرسىنىن پايدالانۋ ءۇشىن قولدان ءوسىرۋ كەرەك. ۇكىنى قازاق حالقى قاسيەتتى قۇس سانايدى. ونىڭ قاۋىرسىنىنداعى بەدەر، قۇراننىڭ قۇپيالانىپ جازىلعان نۇسقاسى دەپ بالانىڭ بەسىگىنە، باس كيىمىنە تاققان. سونىمەن قاتار باقىت، تابىس اكەلەدى دەگەن سەنىممەن اقىن، انشىلەر باس كيىمدەرىن، دومبىرالارىن ۇكىلەگەن.
اقمارال: - ۇكى – ەجەلگى گرەك قۇدايلارىنىڭ ءبىرى افينانىڭ اتريبۋتى بولۋمەن قاتار، دانالىقتىڭ دا نىشانى. قارا ءتۇندى قاق جاراتىن وتكىر جانارىنىڭ ارقاسىندا ول ءبىر ورنىندا تاپجىلماي وتىرىپ تا، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا جۇيتكىگەن اڭنان جورعالاعان تىشقانعا دەيىن قالت جىبەرمەيتىن قىراعى. دىبىس شىعارماي ۇشاتىنىنا، جانىپ تۇراتىن كوزدەرىنە، كەنەتتەن پايدا بولاتىنىنا قاراپ، وسى ءبىر قۇستى اجالمەن بايلانىستىراتىن دا كوزقاراس بار. ماسەلەن، ەجەلگى ەگيپەتتە، ءۇندىستاندا، جۇڭگو مەن جاپونيادا ۇكى «ءولىم قۇسى» سانالعان. ۇندىلەردىڭ سەنىمى بويىنشا، ۇكى – ءتۇن پاتشاسى، ءارى قايتىس بولعانداردىڭ جانىن و دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنا دەيىن شىعارىپ سالۋشى. ودان ەرتەرەكتە ول قاراڭعىلىقتان، قارا كۇشتەردەن قورىقپاي، كوپشىلىك ءۇشىن قۇپيا سانالاتىن سىرلاردىڭ كىلتى سانالعان. ال ۇكىنىڭ بۇگىنگىدەي دانالىق، تەرەڭدىك، كىتاپقۇمارلىق سيمۆولى سانالۋى افينا اڭىز - ءاپسانالارىنان باستاۋ الادى. قازاقتا ۇكىنىڭ قاۋىرسىنى پالە - جالادان ساقتايدى دەگەن سەنىم بار.
ءمادينا: - ۇكىنىڭ ءجۇنى قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا اسەمدىكتىڭ بەلگىسى دەپ سانالعان. سونىمەن بىرگە ۇكىنى قاسيەتتى دەپ تە بىلگەن. مىسالى، ەرتە كەزدە باقسى، مولدالار، حان تۇقىمدارى، اتاقتى باتىر، اقىن، سالدار ۇكى تاعىپ جۇرگەن. ۇزاتىلار قىزعا، قاينىنا باراتىن كۇيەۋگە، العاش وتاۋ بولعاندا شىمىلدىققا ۇكى قاداۋ عۇرپىنىڭ ءبىر جورالعىسى وسىدان قالسا كەرەك. وسىدان كەلىپ جۇندەلەتىن ءبىر ۇكى ءبىر اتتىڭ قۇنىمەن باعالانعان. ۇكىنى ۇلپا جانە قارا قاسقا ۇكى دەپ ەكى تۇرگە اجىراتادى. ۇكىنىڭ بالاق ءجۇنىن — ۇلپا، ال باۋىر ءجۇنىن — قارا قاسقا ۇكى دەگەن. قارا قاسقا ۇكىنى كوبىنەسە ەرلەر قاداعان. ساۋكەلە، تاقيا، بورىك سياقتى قىز - كەلىنشەكتەر دۇنيەسىنە كوبىنەسە ۇلپا (بالاق ءجۇن) ۇكىسى قادالعان. اق ۇكىنىڭ ءجۇنىن ءتۇرلى ءتۇستى ەتىپ بوياپ تا پايدالانعان. مۇندايدا بوياۋعا قازىنىڭ مايىن قوسقان. ۇكىنى اۋلاپ ۇستاپ، بالاق ءجۇنى مەن باۋىر ءتوسىنىڭ ءجۇنىن الىپ، ءوزىن جەمگە تويعىزىپ قويا بەرەتىن. مۇنى «ۇكى جۇندەۋ» دەپ اتايدى. ۇكى جۇندەگەن اۋىلدان ولجا الۋ سالتى دا بولعان.
ءىىى ءبولىم «ىرىم – تىيىمدار، ماقال – ماتەلدەر، بولجامدار، جۇمباقتار، ەرتەگىلەر – ءبارى دە قۇستار تۋرالى...»
ءىى جۇرگىزۋشى: ۇكى ەدىم تۇندە ۇشىپ قالىقتاعان،
قۇرتۋدان زيانكەستى جالىقپاعان.
ۇكىمدى ۇلپىلدەگەن كيەلى دەپ،
بۇرىننان – اق ادامدار تاعىپ العان.
ءمادي: تىيىم سوزدەر
1. قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا، جۇمىرتقاسىن جارما.
2. جۇمىرتقاسى مەن بالاپانى بار ۇيانى بۇزبا.
3. اققۋدى اتپا.
نۇراسىل: ماقال - ماتەلدەر
1. بۇلبۇل ءۇندى، جىلان ءتىلدى.
2. قۇسقا اياز قاتەر ەمەس، اشتىق قاتەر.
3. قىستا قۇسقا جاقسىلىق جاساساڭ، جازدا جاقسىلىعىڭدى وتەپ بەرەدى.
گۇلميرا: 4. قۇستار كوپ بولسا، زيانكەس جاندىكتەر از بولادى.
5. شابان بۇيرەك بۇرىن ۇشار.
6. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگىر.
ەلميرا: 7. بودەنەنىڭ ءۇيى جوق، قايدا بارسا باتپىلداق.
8. قارا قۇس باسىپ جەيدى، سۇڭقار شاشىپ جەيدى.
9. اق سۇڭقاردىڭ بالاسى، الدىنا قويماي اس جەمەس.
بەكارىس: بولجامدار
1. بەسىكتىڭ باس جاعىنا پىشاق، قايراق، قامشى قويادى نەمەسە ۇكىنىڭ تۇياعىن، كىرپىنىڭ تەرىسىن، جىلاننىڭ باس سۇيەگىن تاعادى. مۇندايدا شايتان، جىلان، جاندىك، تىشقان كەلمەيدى دەپ جورىعان.
2. قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى، اۋا رايى وزگەرەدى.
3. سارى شىمشىق ىسقىرسا، شىنىمەن كۇز بولعانى.
4. شىمشىق ۇيا سالسا، قىس قاتتى بولادى.
عاني: 5. قارعالار توپتاسا قارقىلداسا، اياز بولادى.
6. قارعالار اسپاندا ۇشىپ ءجۇرىپ قارقىلداسا، قار جاۋادى.
7. قارعالار قاناتىنىڭ استىنا تۇمسىعىن تىقسا، سۋىق بولادى.
8. قاز نەمەسە تاۋىق ءبىر اياعىنان تۇرسا، اياز بولادى.
ءى جۇرگىزۋشى: - ال، ەندى مەن جۇمباقتار جاسىرايىن.
1) قىزىعىپ ءار ادام،
ۇستاپ اپ دالادان.
ءجۇنىمدى جۇلىپ اپ،
بەسىككە قاداعان. بۇل قانداي قۇس؟ جاۋابى: ۇكى
2) ءبىر قۇس بار، ۇلپىلدەگەن ءجۇنى جۇمساق،
تۇياعى بەينە بولات الماس پىشاق.
تۇمسىعى يمەك، كورمەيدى كۇندىز كوزى،
شارىقتاپ كوكتى كەزىپ، تۇندە ۇشات. جاۋابى: ۇكى
3) شۇنتيىپ قوس قۇلاعى،
تۇندە كورەر قىراعى. جاۋابى: ۇكى
4) كۇندiز سونگەن شىراعى،
تۇندە كورەر قىراعى.
تiكiرەيiپ ايدارى،
ەگiن جاۋىن قىرادى. جاۋابى: ۇكى
ءىى جۇرگىزۋشى: انشىلەرىمىزدىڭ ورىنداۋىندا «قۇستار ءانى»
ءى جۇرگىزۋشى: - وقۋشىلار، ءبىز ادەبيەت پانىنەن ۇكى تۋرالى ەرتەگىمەن تانىسقان ەدىك. ەسىمىزگە تۇسىرەيىكشى. دۇرىس – اق، «ساتقىن جاپالاق» ەرتەگىسى. ولاي بولسا، ەرتەگىدەن ءۇزىندى تاماشالايىق.
كورىنىس: «ۇكى، جاپالاق، بايعىز»
ءىىى ءبولىم «كيەلى قۇس ازايىپ بارا جاتىر»
قورىتىندى ءبولىمدى سىنىپ ءمۇعالىمى جۇرگىزەدى.
حور: ن. تىلەندييەۆ «قۇستار قايتىپ بارادى»
ماقساتى: وقۋشىلارعا قۇستار تۋرالى تولىق مالىمەت بەرۋ. تابيعات ەلشىسى قۇستاردى قورعاۋعا شاقىرۋ. قاسيەتتى قۇس - ۇكىنىڭ پايداسى تۋرالى، ۇلتتىق قولونەردەگى ورنى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ماڭىزىن جەتكىزۋ.
كورنەكىلىكتەرى: سلايد، قۇستار ەنسيكلوپەدياسى، ۇكى قاۋىرسىنىنىڭ تۇرلەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرى، دومبىرا، بەسىك ت. ب.
ءجۇرىسى: (سلايدتا تاربيە ساعاتىنىڭ جوسپارى كورسەتىلەدى.)
ءى ءبولىم «قۇستار – تابيعات بايلىعى»
ءى جۇرگىزۋشى: - تابيعاتتى قۇرايتىن بولىكتەردىڭ ءبىرى – قۇستار. حالىق ەجەلدەن – اق قۇستارعا اۋەس، ولارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن شەكسىز دارىپتەپ، ەڭ جاقسى كورەتىن ادامدى قۇسقا تەڭەۋ ارقىلى ول ىقىلاسىن كوپكە ايان ەتەدى. حالىق ءوز ورتاسىنان شىققان ساڭىلاق ۇلدارىن سۇڭقارعا تەڭەسە، توگىلتە ءان شىرقايتىن ءانشىسىن بۇلبۇلعا، ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن جانىن قياتىن باتىرلارىن – قىرانعا، ەلدەن اسقان سۇلۋدى – اققۋعا تەڭەيدى. قۇس – تابيعات بايلىعى. بايلىقتىڭ كوزى – قۇستاردى اركەز قورعاي ءبىلۋ كەرەك. ولار تابيعات بايلىعىن اعاشتاردى، وسىمدىكتەردى زياندى جاندىكتەردەن تازارتادى. سوندا اعاشتار جايقالاپ وسەدى. قۇستار ۇشىپ - قونىپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە بارىپ، كەلىپ جۇرەدى. جەر بەتىندە 8600 - گە جۋىق قۇستاردىڭ ءتۇرى بار. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا 489 قۇستىڭ ءتۇرى بار.
ءىى جۇرگىزۋشى: - قۇستار (لات. Aves ) ومىرتقالى جانۋارلار تيپ تارماعىنىڭ ءبىر كلاسى. قۇستاردىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ ساتىسى 4 كەزەڭگە بولىنەدى: العاشقى قۇستار ارحەوپتەريكس، ءتىستى قۇستار، قىرسىز جالپاق توستىلەر – تۇيەقۇستار، كيۆي، پينگۆيندەر، قىرلى ءتوستى قۇستار. قۇستار 2 كلاسس تارماعىنا: ءبىر عانا وتريادى بار كەسىرتكەقۇيرىقتىلار (جويىلىپ كەتكەن) جانە 34 وتريادقا بىرىگەتىن 9 مىڭداي ءتۇرى (ونىڭ 28 وتريادى وسى كەزدە دە كەزدەسەدى) جەلپۋىش قۇيرىقتىلار نەمەسە ناعىز قۇستار دەپ بولىنەدى.
قۇستار
اركتيكادان انتاركتيكا جاعالاۋلارىنا دەيىنگى بارلىق تابيعي بەلدەمدەردە تارالعان. قازاقستاندا قۇستاردىڭ 18 وتريادقا جاتاتىن 489 ءتۇرى بار. ولاردى مەكەن ەتەتىن ورىندارىنا قاراي ورمان، اشىق دالا، باتپاقتى - شالشىقتى جانە سۋ قۇستارى دەپ بولەدى. العاشقى قۇستاردىڭ دەنە تۇرقى 1، 8 م - گە دەيىن جەتكەن، تىستەرى جاقسى جەتىلگەن، ۇشا الماعان. ءتىسسىز، جاقسى ۇشاتىن يحتيورنيستەر قازىرگى قۇستارعا وتە جاقىن بولعان. قۇستاردىڭ باسقا ومىرتقالى جانۋارلاردان ايىرماشىلىعى – ولاردىڭ اۋادا ۇشا الاتىندىعى.
ءى جۇرگىزۋشى: - قۇستاردىڭ جۇيكە جۇيەسى جاقسى دامىعان، ميى ۇلكەن، مي سىڭارلارى، كورۋ ورتالىعى، ميشىعى جاقسى جەتىلگەن. قۇستاردىڭ سەزىم ورگاندارىنىڭ دامۋى ءار ءتۇرلى. تەز ۇشاتىن ۇكى، جاپالاق، باسقا دا جىرتقىش قۇستاردىڭ كوزى جاقسى جەتىلگەن. ءيىس سەزۋ كوپ قۇستاردا جەتىلمەگەن، ال دىبىس ەستۋ قابىلەتتىلىگى جاقسى دامىعان. قۇستاردىڭ كورۋ جانە ەستۋ ورگاندارىنىڭ جاقسى دامۋى، ولاردىڭ الىس جانە جاقىن كەڭىستىكتەردى يگەرۋىنە، مەزگىلىمەن قونىس اۋدارىپ، تۇرىشىلىك جانە ءتۇرارالىق قاتىناس جاساۋىنا اسەر ەتىپ، قۇس تىرشىلىگىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قۇستار 1 - دەن 20 – 25 - كە دەيىن جۇمىرتقا سالادى. ونى 12 كۇننەن 80 كۇنگە دەيىن باسادى. قۇستار وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرىپ، ولاردىڭ تۇقىمدارىن تاراتادى، زياندى جاندىكتەر مەن كەمىرۋشىلەردى قۇرتىپ، ولاردىڭ تابيعاتتاعى سانىن رەتتەۋگە قاتىسادى. كەيبىر تۇرلەرى باۋ - باقشاعا، ەگىستىككە زيانىن تيگىزىپ، ءار ءتۇرلى جۇقپالى، پارازيتتىك اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارىن تاراتادى. قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولەدى. ولار: قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)؛ جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)؛ قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
ءىى جۇرگىزۋشى: - قۇستاردى توپقا ءبولۋدىڭ ءار ءتۇرلى جولدارى بار. دەنە قۇرىلىمى، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى قىرتوسسىزدەر، جۇزگىش قۇستار، قىرتوستىلەر دەپ بولىنەدى. ال تىرشىلىك ورتا جاعدايلارىن بايلانىستى ەكولوگيالىق توپقا دا توپتاستىرىلادى. ەكولوگيالىق مىناداي توپتار بار: سۋلى، باتپاقتى جەرلەردىڭ قۇستارى، ورمان قۇستارى، اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستار، جىل قۇستارى، كوشپەلى قۇستار، قىستاپ شىعاتىن قۇستار. قىستاپ شىعاتىن قۇستار جىل بويى ءبىر ايماقتا ءومىر ءسۇرىپ، ەشقايدا ورىن اۋىستىرمايدى، ياعني جىلىستامايدى. قازىرگى زاماندا تىرشىلىك ەتەتىن قۇستار ءتۇرى 35 - 40 وتريادقا توپتاستىرىلعان. زوولوگ عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا قۇستار بۇدان 180 ملن جىل بۇرىن پايدا بولدى دەپ ەسەپتەلەدى.
ءى جۇرگىزۋشى: - ال، ەندى جاپالاقتارىزدەس قۇستار تۋرالى سىر شەرتەيىك.
نۇرجىگىت: جاپالاقتار سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراعاندا، كۇندىزگى جىرتقىش كۇستارعا ۇقساس بولعانىمەن، سيستەماتيكالىق جونىنەن ولاردان ءاناعۇرلىم الىستاۋ تۇرادى. ولاردىڭ اراسىنداعى كەيبىر ۇقساستىقتار تىرشىلىك جاعدايلارىنىڭ ۇقساس بولۋىنىڭ ناتيجەسىنەن كەلىپ شىققان. جاپالاقتىڭ قاۋىرسىندارى قالىڭ جانە جۇمساق، قوپسىپ تۇرادى. سوندىقتان دا ۇشقاندا دىبىس شىعارمايدى. قورەگىن ەستۋ ورگانىنىڭ كومەگىمەن ىزدەپ تابادى. قۇلاعىنىڭ قالقانى ءبىرشاما جاقسى جەتىلگەن. قۇلاق قۋىسىنىڭ الدىڭعى جاعىندا، دىبىس تولقىندارىن كۇشەيتەتىن تەرى قاتپارى ورنالاسقان. بۇلاردىڭ كوزى ۇلكەن، سوندىقتان جاپالاقتار تۇندە دە جاقسى كورەدى. باسىن وتە تەز قوزعاپ، 270 گرادۋسقا بۇرا الادى. قورەگىن ۇزىن ساۋساقتى تابانىمەن قارماپ ۇستايدى. كۇندىزگى جىرتقىش قۇستاردان ايىرماشىلىعى، جاپالاقتىڭ جەمساۋى بولمايدى. بۇلار كوپ جەرگە تاراعان قۇس، 200 - گە جۋىق، تۇرلەرى بار. ال بىزدە سونىڭ 20 - داي ءتۇرى كەزدەسەدى. بالاپاندارى ءالسىز، كوپ ۋاقىتقا دەيىن ۇيالارىندا بولادى. اق جاپالاق (Nۋسtەا sساndءىاسا) ىرىلىگىمەن جانە اق تۇسىمەن اجىراتىلادى. تۋندرادا ۇيالايدى. قىستا وڭتۇستىككە ۇشىپ كەلەدى. اق جاپالاق كۇندىز قورەگىن جاقسى اۋلاي الادى.
وراز: ۇكى (ۆيو يو) جاپالاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى. ول بىزدە تۋندرادان باسقا جەردىڭ بارلىعىندا دا كەزدەسەدى. ۇيالارىن جەرگە، جارتاستارعا، كەيدە اعاشتارعا سالادى. ۇيالارىندا 2 - 3 جۇمىرتقا بولادى. جەمىن تۇندە اۋلايدى. جەر جاعدايىنا جانە جىل ماۋسىمىنا قاراي، قورەكتەرىنىڭ تۇرلەرى وزگەرىپ تۇرادى. ورتا ازيادا قىستا نەگىزىنەن قۇستارمەن قورەكتەنەدى (ۇيرەكتەر، قاسقالداقتار ت. ب.). وڭتۇستىكتە جاز كەزىندە قوياندارمەن، قوساياقتارمەن جانە كىرپىلەرمەن قورەكتەنەدى. قۇلاقتى جاپالاق (اsءىو وtus) اسا ءىرى بولمايتىن، جاقسى دامىعان “قۇلاعى” بار قۇس. رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە جانە قوڭىرجاي وڭىردە كەڭىنەن تاراعان. بۇلار كوبىنەسە ارالدا جانە ورماننىڭ اشىق جەرلەرىندە بولادى. ۇيالارىن اعاشتاردىڭ قۋىسىنا، باسقا قۇستاردىڭ ەسكى ۇيالارىنا نەمەسە جەرگە سالادى. ۇياسىندا 3 — 7 جۇمىرتقا بولادى. قورەگىن تۇندە اۋلايدى. نەگىزگى قورەگى تىشقان ءتارىزدى كەمىرۋشىلەر، كۇستار، كەيدە ناسەكومدار بولىپ ەسەپتەلەدى. بايعىز (اthەnە، Gءىايسidium)— ۇساق جاپالاقتار. باسى ۇلكەن، “قۇلاعى” بولمايدى. سۇر نەياسىت (Sىگىح اlيسو) — كادىمگى ءبىزدىڭ جاپالاقتاردىڭ ءبىرى. ۇلكەندىگى قارعاداي، قۇلاق اينالاسىنداعى قاۋىرسىندارى بولمايدى. ولار ەۆروپانىڭ، ءسىبىردىڭ، كاۆكازدىڭ جانە ورتا ازيانىڭ ورماندى جەرلەرىنە تاراعان. وتىرىقشى، باياۋ قوزعالاتىن قۇس. ولار ۇيالارىن اعاشتارعا، اعاش قۋىستارىنا سالادى. جەمىن تۇندە اۋلايدى. تىشقان سياقتى كەمىرۋشىلەر، ناسەكومدار، قۇستارمەن قورەكتەنەدى. جاپالاقتاردىڭ تاعى ءبىر پايداسى، باسقا جىرتقىش قۇستار تۇندە ۇيقىدا بولعان كەزدە جەمىن اۋلايدى. جاپالاقتارىزدەستەردەن تەك ۇكى عانا قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. حالقىمىزدا ۇكى – ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنگەن قۇس. قولدا ۇستاپ، قاۋىرسىنىن قادىرلەپ، باس كيىمگە، دومبىراعا، بەسىككە، ۇيگە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار.
ءىى جۇرگىزۋشى: - مىڭ بۇرالعان بيشىلەردى قۇستار بيىمەن ساحناعا شاقىرايىق.
«قۇستار ءبيى»
ءىى ءبولىم. «پايداسى كوپ، زيانى جوق»
ءى جۇرگىزۋشى: - تاربيە ساعاتىمىزدىڭ 2 – ءبولىمى ۇكى تۋرالى جان – جاقتى مالىمەتتەرگە تولى بولماق.
جاننۇر: - ۇكى — نەگىزىنەن ورماندى مەكەندەپ، جەمىن كوبىنە تۇندە اۋلايتىن جىرتقىش قۇس. باسى ۇلكەن، كوزدەرى باقىرايعان، قاۋىرسىندارى جۇمساق. ۇشقاندا دىبىسسىز قانات قاعادى. ۇياسىن جاسىرۋعا بولاتىن جەرگە سالادى. جۇپتارىن ءومىر بويى ساقتايدى. دەنە مولشەرىنە قاراي 2 - 12 - گە دەيىن جۇمىرتقا باسادى. قويان، تىشقان سەكىلدى كەمىرۋشىلەردى اۋلاپ پايدا كەلتىرەدى. سانى كەمىپ كەلە جاتقان، سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. ەۋرازيادا، سونداي - اق قازاقستاندا كەڭ تاراعان. ءشولدى، دالالى، تاۋلى ورماندى جەرلەردى مەكەندەيدى. سانىنىڭ قانشا ەكەنى بەلگىسىز، ءبىراق، كوپشىلىك جەرلەردە سيرەك. سانىن شەكتەۋشى سەبەپتەر: ەلەكتر سىمدارىندا جانە ۋلانعان جەمدى جەپ ولگەنىنەن باسقا، قاۋىرسىنىنان ۇلتتىق اشەكەيلەر مەن بوي تۇمارلار جاساۋ ءۇشىن ۇياداعى بالاپاندارىن الۋدىڭ دا كەرى اسەرى ۇلكەن. سوندىقتان ونى قورعاۋدىڭ تاعى ءبىر جولى - ونىڭ قاۋىرسىنىن پايدالانۋ ءۇشىن قولدان ءوسىرۋ كەرەك. ۇكىنى قازاق حالقى قاسيەتتى قۇس سانايدى. ونىڭ قاۋىرسىنىنداعى بەدەر، قۇراننىڭ قۇپيالانىپ جازىلعان نۇسقاسى دەپ بالانىڭ بەسىگىنە، باس كيىمىنە تاققان. سونىمەن قاتار باقىت، تابىس اكەلەدى دەگەن سەنىممەن اقىن، انشىلەر باس كيىمدەرىن، دومبىرالارىن ۇكىلەگەن.
اقمارال: - ۇكى – ەجەلگى گرەك قۇدايلارىنىڭ ءبىرى افينانىڭ اتريبۋتى بولۋمەن قاتار، دانالىقتىڭ دا نىشانى. قارا ءتۇندى قاق جاراتىن وتكىر جانارىنىڭ ارقاسىندا ول ءبىر ورنىندا تاپجىلماي وتىرىپ تا، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قويۋ قاراڭعىلىق قۇشاعىندا جۇيتكىگەن اڭنان جورعالاعان تىشقانعا دەيىن قالت جىبەرمەيتىن قىراعى. دىبىس شىعارماي ۇشاتىنىنا، جانىپ تۇراتىن كوزدەرىنە، كەنەتتەن پايدا بولاتىنىنا قاراپ، وسى ءبىر قۇستى اجالمەن بايلانىستىراتىن دا كوزقاراس بار. ماسەلەن، ەجەلگى ەگيپەتتە، ءۇندىستاندا، جۇڭگو مەن جاپونيادا ۇكى «ءولىم قۇسى» سانالعان. ۇندىلەردىڭ سەنىمى بويىنشا، ۇكى – ءتۇن پاتشاسى، ءارى قايتىس بولعانداردىڭ جانىن و دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنا دەيىن شىعارىپ سالۋشى. ودان ەرتەرەكتە ول قاراڭعىلىقتان، قارا كۇشتەردەن قورىقپاي، كوپشىلىك ءۇشىن قۇپيا سانالاتىن سىرلاردىڭ كىلتى سانالعان. ال ۇكىنىڭ بۇگىنگىدەي دانالىق، تەرەڭدىك، كىتاپقۇمارلىق سيمۆولى سانالۋى افينا اڭىز - ءاپسانالارىنان باستاۋ الادى. قازاقتا ۇكىنىڭ قاۋىرسىنى پالە - جالادان ساقتايدى دەگەن سەنىم بار.
ءمادينا: - ۇكىنىڭ ءجۇنى قازاقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا اسەمدىكتىڭ بەلگىسى دەپ سانالعان. سونىمەن بىرگە ۇكىنى قاسيەتتى دەپ تە بىلگەن. مىسالى، ەرتە كەزدە باقسى، مولدالار، حان تۇقىمدارى، اتاقتى باتىر، اقىن، سالدار ۇكى تاعىپ جۇرگەن. ۇزاتىلار قىزعا، قاينىنا باراتىن كۇيەۋگە، العاش وتاۋ بولعاندا شىمىلدىققا ۇكى قاداۋ عۇرپىنىڭ ءبىر جورالعىسى وسىدان قالسا كەرەك. وسىدان كەلىپ جۇندەلەتىن ءبىر ۇكى ءبىر اتتىڭ قۇنىمەن باعالانعان. ۇكىنى ۇلپا جانە قارا قاسقا ۇكى دەپ ەكى تۇرگە اجىراتادى. ۇكىنىڭ بالاق ءجۇنىن — ۇلپا، ال باۋىر ءجۇنىن — قارا قاسقا ۇكى دەگەن. قارا قاسقا ۇكىنى كوبىنەسە ەرلەر قاداعان. ساۋكەلە، تاقيا، بورىك سياقتى قىز - كەلىنشەكتەر دۇنيەسىنە كوبىنەسە ۇلپا (بالاق ءجۇن) ۇكىسى قادالعان. اق ۇكىنىڭ ءجۇنىن ءتۇرلى ءتۇستى ەتىپ بوياپ تا پايدالانعان. مۇندايدا بوياۋعا قازىنىڭ مايىن قوسقان. ۇكىنى اۋلاپ ۇستاپ، بالاق ءجۇنى مەن باۋىر ءتوسىنىڭ ءجۇنىن الىپ، ءوزىن جەمگە تويعىزىپ قويا بەرەتىن. مۇنى «ۇكى جۇندەۋ» دەپ اتايدى. ۇكى جۇندەگەن اۋىلدان ولجا الۋ سالتى دا بولعان.
ءىىى ءبولىم «ىرىم – تىيىمدار، ماقال – ماتەلدەر، بولجامدار، جۇمباقتار، ەرتەگىلەر – ءبارى دە قۇستار تۋرالى...»
ءىى جۇرگىزۋشى: ۇكى ەدىم تۇندە ۇشىپ قالىقتاعان،
قۇرتۋدان زيانكەستى جالىقپاعان.
ۇكىمدى ۇلپىلدەگەن كيەلى دەپ،
بۇرىننان – اق ادامدار تاعىپ العان.
ءمادي: تىيىم سوزدەر
1. قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا، جۇمىرتقاسىن جارما.
2. جۇمىرتقاسى مەن بالاپانى بار ۇيانى بۇزبا.
3. اققۋدى اتپا.
نۇراسىل: ماقال - ماتەلدەر
1. بۇلبۇل ءۇندى، جىلان ءتىلدى.
2. قۇسقا اياز قاتەر ەمەس، اشتىق قاتەر.
3. قىستا قۇسقا جاقسىلىق جاساساڭ، جازدا جاقسىلىعىڭدى وتەپ بەرەدى.
گۇلميرا: 4. قۇستار كوپ بولسا، زيانكەس جاندىكتەر از بولادى.
5. شابان بۇيرەك بۇرىن ۇشار.
6. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگىر.
ەلميرا: 7. بودەنەنىڭ ءۇيى جوق، قايدا بارسا باتپىلداق.
8. قارا قۇس باسىپ جەيدى، سۇڭقار شاشىپ جەيدى.
9. اق سۇڭقاردىڭ بالاسى، الدىنا قويماي اس جەمەس.
بەكارىس: بولجامدار
1. بەسىكتىڭ باس جاعىنا پىشاق، قايراق، قامشى قويادى نەمەسە ۇكىنىڭ تۇياعىن، كىرپىنىڭ تەرىسىن، جىلاننىڭ باس سۇيەگىن تاعادى. مۇندايدا شايتان، جىلان، جاندىك، تىشقان كەلمەيدى دەپ جورىعان.
2. قۇس ءجۇنىن ۇرپيتسە، جاڭبىر جاۋادى، اۋا رايى وزگەرەدى.
3. سارى شىمشىق ىسقىرسا، شىنىمەن كۇز بولعانى.
4. شىمشىق ۇيا سالسا، قىس قاتتى بولادى.
عاني: 5. قارعالار توپتاسا قارقىلداسا، اياز بولادى.
6. قارعالار اسپاندا ۇشىپ ءجۇرىپ قارقىلداسا، قار جاۋادى.
7. قارعالار قاناتىنىڭ استىنا تۇمسىعىن تىقسا، سۋىق بولادى.
8. قاز نەمەسە تاۋىق ءبىر اياعىنان تۇرسا، اياز بولادى.
ءى جۇرگىزۋشى: - ال، ەندى مەن جۇمباقتار جاسىرايىن.
1) قىزىعىپ ءار ادام،
ۇستاپ اپ دالادان.
ءجۇنىمدى جۇلىپ اپ،
بەسىككە قاداعان. بۇل قانداي قۇس؟ جاۋابى: ۇكى
2) ءبىر قۇس بار، ۇلپىلدەگەن ءجۇنى جۇمساق،
تۇياعى بەينە بولات الماس پىشاق.
تۇمسىعى يمەك، كورمەيدى كۇندىز كوزى،
شارىقتاپ كوكتى كەزىپ، تۇندە ۇشات. جاۋابى: ۇكى
3) شۇنتيىپ قوس قۇلاعى،
تۇندە كورەر قىراعى. جاۋابى: ۇكى
4) كۇندiز سونگەن شىراعى،
تۇندە كورەر قىراعى.
تiكiرەيiپ ايدارى،
ەگiن جاۋىن قىرادى. جاۋابى: ۇكى
ءىى جۇرگىزۋشى: انشىلەرىمىزدىڭ ورىنداۋىندا «قۇستار ءانى»
ءى جۇرگىزۋشى: - وقۋشىلار، ءبىز ادەبيەت پانىنەن ۇكى تۋرالى ەرتەگىمەن تانىسقان ەدىك. ەسىمىزگە تۇسىرەيىكشى. دۇرىس – اق، «ساتقىن جاپالاق» ەرتەگىسى. ولاي بولسا، ەرتەگىدەن ءۇزىندى تاماشالايىق.
كورىنىس: «ۇكى، جاپالاق، بايعىز»
ءىىى ءبولىم «كيەلى قۇس ازايىپ بارا جاتىر»
قورىتىندى ءبولىمدى سىنىپ ءمۇعالىمى جۇرگىزەدى.
حور: ن. تىلەندييەۆ «قۇستار قايتىپ بارادى»
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
№1 الاسا تاۋلى ولكەلەر (8 سىنىپ)
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: № 85. ەكى تاڭبالى سانعا جازباشا ءبولۋ تاسىلدەرى
