InfoHub Logo

(حاميت ەرعالييەۆ حاقىندا)

حاماڭ جارىقتىق سوڭعى ايلاردا ماعان ءجيى-جيى تەلەفون سوعىپ وتىرۋدى داعدىعا اينالدىرىپ العانداي ەدى. "وۋ، داۋسىڭنان و-ينو-لايىن!..." دەپ الىپ، سونداعى شەگەلەپ تاپسىراتىنى "ۇلتىم دەدىم — ۇلعايدىم" اتتى كىتابى بولاتىن. ءاۋ باستا ادەيىلەپ ۇيىنە شاقىرىپ الىپ، قولجازباسىن قولىما ۇستاتىپ تۇرىپ: "وسى كىتاپتىڭ تاعدىرى ەسەنعالي ەكەۋىڭە امانات، تەزدەتىپ شىعارىپ بەرىڭدەر! كوزىم تىرىسىندە شىقسا — وسى قالپىندا بارسىن دا، ەگەر كىتاپ جارىق كورگەنشە و دۇنيەگە اتتانىپ كەتسەم، سەن از سوزبەن وسىنىڭ ءبارىن ساباقتاپ ايتىپ، قىسقا عانا ءالعىسوز جاز!" — دەپ تە قويعانى بار ەدى.

مەن اعامنىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ورىنداۋعا ۋادە بەرگەم. وسى توڭىرەكتە ەسەنعالي ەكەۋمىزگە جازعان حاتى دا مەندە ساقتاۋلى جاتىر.

قايتىس بولارىنان ون-ون بەس كۇن بۇرىن تاعى تەلەفون سوعىپ:

— ساكەنجان، ەسەنعاليدى تابا المادىم. بىر-ەكى كۇن ىشىندە الگى كىتاپتىڭ بەس-ون داناسىن شىعارتىپ بەرە الاسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى.

مەن نەگە اسىعىپ تۇرسىز دەپ سۇراماستان، باسپاحانامەن سويلەسىپ، بىرەر كۇندە حابارلاسپاق بولىپ ۋادە بەرسەم دە، سوڭىنان ءسال-پال سالاقسىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن...

بۇل تاعدىر دەگەنگە داۋا قايسى، حاماڭ قانشا اسىقتىرعانىمەن، ءبىز قانشا تىرىسقانىمىزبەن، كىتاپ تەز شىعا قويمادى. اقىرى، وسىدان ەكى اپتا بۇرىن، سارسەنبى كۇنى قالىڭ ەلى بولىپ ەڭىرەپ ءجۇرىپ حاماندى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالىپ، جامباسىن جەرگە تيگىزدىك. سول كۇنى اعامىزدىڭ سونشالىق كوپ كۇتكەن ەڭ سوڭعى كىتابى — وسى "ۇلتىم دەدىم — ۇلعايدىم" دا باسپادان شىقتى. بۇل كىتاپتىڭ اتى جونىندە دە ماعان نەشە دۇركىن تەلەفون سوعىپ، ءوز ويىن پىسىقتاي قۇپتاتىپ، بەيمازا ءبىر كۇي كەشكەنىن جۇمىستاعى جىگىتتەرگە ايتىپ كەلىپ ءجۇردىم. "كۇلسەڭ، كارىگە كۇل" دەپ، پارىقسىزداۋ كۇيدە كۇلىپ تە قويۋشى ەدىك قىلىعىنا.

اقتىق دەمى تاۋسىلاردان ءبىر كۇن بۇرىن، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ اعامىزدىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىندا حاماڭمەن بىرگە بولىپ ەدىك. قاراپ وتىرسام، قازىرگى قازاق زيالىلارشىڭ بەتكە شىعار ۇلكەن ءبىر توبى باس قوسقان بۇل القالى جيىندا قارت اقىننىڭ دا بولۋى، زەكەڭە ارناپ مىنبەدەن ولەڭ وقۋى جىر ابىزىنىڭ سوڭعى بوي جازۋى، ەل-جۇرتىنىڭ ىستىق قۇشاعىمەن قيماي قوشتاسۋى سياقتى بولعان ەكەن عوي. شىن مانىندە قولىنان قالامى تۇسپەي، قۋاتى قاشىپ، كۇشى سارقىلماعان سارباز قالپىندا بۇل جالعانمەن قوشتاسىپ جۇرە بەرىپتى. "سۇيەگى مىقتى" دەپ جاتادى عوي قازاق، ءبىراق. حاماڭنىڭ سۇيەگى مىقتىلىعىمەن بىرگە، بۇل جەردە جاراتىلىسىنىڭ بولەكشە قۇنارى، شىعارماشىلىق جولعا قۇمارتا بەرىلىپ، ومىرىنە سودان ۇستەمە ءنار، قاينارلى قۋات الىپ وتىرۋىندا ما دەپ قالام. ادەبيەتكە، ونىڭ ىشىندە ولەڭگە قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلى ۇلگىسىن مەن حاماڭنان كورىپ ەدىم. سەكسەننەن اسقان جاسىنىڭ ىشىندە، ونداعان كىتاپ شىعارا ءجۇرىپ، قانشا دەگەنمەن دە قالجىراۋلى قالامىنان تۋعان وسىناۋ شاعىن كىتابىنىڭ تەزىرەك جارىق كورۋىنە سونشالىق ىنتىق بولۋى اقىننىڭ سول دارا بولمىسىن تاعى ءبىر دالەلدەپ تۇرعان جوق پا. ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى حالقىنىڭ بارشا ۇمىتىلماس ۇلى وقيعالارىنا ارالاسقان، ۇلت تاعدىرىنا ۇدايى ورتاقتاسىپ وتىرعان، ءسويتىپ ءوزى دە تۇتاس ءبىر داۋىرلىك تۇلعاعا اينالىپ كەتكەن قالامگەر حامانداي-اق بولار. ءوزى سۇيگەن ونەرگە شەكسىز بەرىلۋى ارقىلى ۇلتىنىڭ اسقاق رۋحىنا اينالىپ، ەل-جۇرت بولمىسىمەن ءبىرجولا ءسىڭىسىپ كەتكەن كىسىنى تاريح از بىلەدى.

وكىنىشسىز ءومىر كەشىپ، تىرلىكتەن سۇلۋ كەتتى حاماڭ. و كىسى جايلى ەل اۋزىندا اڭگىمە دە كوپ. "جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى" دەگەندى وسىدان-اق اڭعارار ەدىك. ارينە، كەلەمەج ەتە الماسا دا، بىرەۋلەردىڭ كەكەسىنىنە اينالعان پەندەلىك وسالدىعى دا بار. سول "وسالدىعىن" كەيبىرەۋلەر ەپتىلىكپەن ءوز پايداسىنا جاراتىپ تا ءجۇردى. ول وسالدىق حاماڭنىڭ بالاداي ادال اڭعالدىعى ەدى، ۇدايى الداۋعا ءتۇسىپ قالا بەرەتىن سەنگىشتىگى ەدى.

ونداي پيعىل-پاراسات، قيمىل-ارەكەتى، كىلت بۇرىلا سالار مىنەزى جايلى دا ءالى تالاي جازىلىپ، تالاي اڭگىمە بولارى اقيقات.

مىنا كىتاپتا حاماڭ ءبىراز ادامعا ولەڭ ارناپتى. ءبارىن دە وقىپ، بارىنە دە يلاندىم. ويتكەنى بۇل كىسىنى سوڭعى وتىز جىل بويى ءبىلىپ، تانىپ قالىپ ەدىم. اسا جاقسى كورەتىن اعام ەدى!

اعا عانا ەمەس، ول بىزگە، ءبىزدى قويشى، ءوز تۇستاستارىنىڭ ەڭ تالانتتىلارىنا دا شىعارماشىلىعىمەن ۇلگى بولا بىلگەن ۇستاز بولاتىن. ال، ءبىز بولساق، حاميت شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، "سەنىڭ وزەنىڭ"، "ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى"، "قۇرمانعازى" داستاندارىن جاتتاپ وسكەن بۋىننانبىز.

ۇلكەن-كىشى دوستارى دا، شاكىرتتەرى دە كوپ ەدى. سولارمەن شەكىسكەن كەزدەرى بولسا دا، كەتىسكەن جەرى بولماپتى. كىسىگە قىلداي قيانات جاساپتى دەگەن قاۋەسەت جوق تا، كىسىگە نانعىشتىعىنان وپىق جەپتى دەگەن سوزدەر بارشىلىق. ۇزەڭگىلەس وسكەن قاليجان بەكحوجينمەن اراسىنداعى اڭىزداي ادەمى وقيعانىڭ ءوزى دە بۇل ەكى اقىننىڭ كىسىلىك بەدەلىن بيىكتەتە تۇسەر ەدى.

وسىناۋ اقىرعى كىتابىنداعى ءبىر ولەڭىندە:

تەزدەتەم دەپ كەرۋەن ءومىر ءجۇرىسىن،
باس پايداسىن ۇمىتقاننىڭ ءبىرىسىڭ،
سول سەبەپتى جاعىنبايتىن ەشكىمگە
جالعىز-جارىم جاقسى ادامنىڭ ءبىرىسىڭ، —

دەپ، ەكىنشى ءبىر جىرىندا:

ءبىر پارىز مىندەتىمە الا تۇرىپ،
قاشان سول وتەلگەنشە الاس ۇرىپ،
تىنىمسىز كۇي كەشسەم دە، جۇرگەندەيمىن
ءومىردى ءبۇتىن ەمەس، شالا ءسۇرىپ، —

دەپتى.

بۇل — حاماڭنىڭ تازا ءوز پورترەتى.
"وسى كىتاپقا ءوزىڭ رەداكتور بول!"

— دەپ ەدى حاماڭ.

ەكى ايتقىزباي كەلىسىپ ەدىم مەن.

"كىتاپ شىعا سالا ەسەنعالي ەكەۋىڭ گازەتتەردىڭ بىرىنە اشىق پىكىرلەرىڭدى جازىندار!" — دەپ تاپسىرىپ ەدى اعامىز.

ەسەنعالي ءوزى بىلەر، اعاعا بەرگەن ۋادەمدە تۇرىپ، ازىرگە مەنىڭ ايتارىم وسى بولدى.

جۇرتىنا ولمەس، وشپەس مۇرا قالدىرىپ، ءومىرىنىڭ جالعاسىن سول مۇراسىنا بەرگەن ءسوز ءدۇلد ۇلىنىڭ ءبىرى، قازاق جىرىنىڭ پاتريارحى حاماڭ جايلى ايتىلار كوپ ءسوز ءالى الدا.

بۇل سوزدەر حاماڭ قايتىس بولا سالا جازىلىپ ەدى، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالاندى. "حاماڭ جايلى ايتىلار ءسوز ءالى الدا" دەپ ءبىتىرىپپىن. سول كوپ اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇزىگى رەتىندە قاعازعا تۇسكەن سوزدەر ەدى بۇل، وقۋشىم. پەرى بولسام دەپ ويلاماعان، پەرىشتە بولۋعا قۇمارتپاعان اقىن ادامنىڭ ءوز كەلبەتىن بەرۋگە تىرىسقان ءتۇرىم وسى.

* * *

1968 جىلى تالدىقورعان قالاسىندا وبلىستىق "وكتيابر تۋى" گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا ادەبيەت پەن ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىم ەدى. وردا بۇزار وتىزدىڭ كەزىندە جوپشەندىنى مەنسىنە بەرمەيتىن مىنەزىڭ بولادى. ءبىراق ويدا جوق جەردەن، بۇرىن مەنى بىلمەيتىن حاميت ەرعالييەۆ تەلەفون سوققاندا، اجەپتاۋىر ابىرجىپ قالعانىم راس ەدى. "ساكەن قالقام، — دەدى حاماڭ، — بۇل حاميت ەرعالييەۆ دەگەن اعاڭ عوي. الماتىداعى جىگىتتەر بەرىپ ەدى تەلەفونىڭدى. مەن وسىنداعى ءقوناقۇيدىڭ الدىندا تۇرمىن، كەلىپ، جولىعىپ كەتشى".

اتاعى جەر جارعان، ءبىز ءۇشىن اسپانداعى ايمەن تالاسارداي كورىنەتىن حاميت اقىن ەرعالييەۆ مەنى ەلەپ، تەلەفون سوعادى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام، تۇسىمە كىرمەگەن. ءسال ابىرجىپ، ساسقالاقتاعان قالپىمدا گازەت رەداكتورى ۇزاق باعايەۆتىڭ الدىنا باردىم. "ۇزەكە، وسىڭدا حاميت ەرعالييەۆ كەلگەن ەكەن، كوناقۇيدىڭ الدىندا تۇرمىن دەيدى، تەلەفون سوعىپ، جولىعىپ كەت دەپ تۇر، ماشيناڭىزدى بەرسەڭىز، تەز جەتىپ الىپ، قايتارىپ جىبەرەيىن"، — دەپ جاتىرمىن جوپەلدەمەتە.

ۇزەكەڭ اسا سابىرلى كىسى. مەن قۇساپ كۇيگەلەكتەنگەن جوق. "و كىسى ناعىپ ءجۇر ەكەن؟ مەن دە تانيتىن ەدىم، تۇسكى ءۇزىلىس بولىپ قالدى عوي، سەنىمەن بىرگە بارىپ سالەم بەرەيىن. ءجۇر، كەتتىك!" — دەگەنى.

انە-مىنە دەگەنشە، تالدىقورعان قالاسىنىڭ ول كەزدەگى قوسقابات قانا جالعىز ءقوناقۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادىق. حاماندى الىستان تانىدىم. ون جىل بۇرىن، 1958 جىلى الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىندە سىرتىنان قاستەك بايانبايەۆ كورسەتىپ، سوڭىنا ءبىراز ەرە ءتۇسىپ قالعان ەدىك. اق شاشى ارىستاننىڭ جالىنداي بولىپ تولقىعان، بويىن سونشالىق ءبىر بەكزاتتىقپەن تىپ-تىك ۇستاپ، تۋرا تارتىپ بارا جاتتى. الىستان قاراپ، ايبارىنان ىعىپ، قالا بەرگەن ەدىك.

بۇدان كەيىن تالدىقورعان ءوز الدىنا دەربەس وبلىس بولىپ تۇرعاندا (1959 جىلعا دەيىن)، استانانىڭ اتاعى جەر جارعان 40 اقىنى كەلىپ، ادەبي كۇندەر وتكىزىپ قايتقاندارى بار. گازەتتەر جازىپ، راديو حابارلاپ، جەتىسۋ جەرى ابىر-سابىر بولىپ جاتقان سول تۇستا اقىنداردى الىستان بولسا دا كورۋگە ادەيى اۋىلدان ىزدەپ كەلگەنىم بار. عالي ورمانوۆ، تايىر جاروكوۆ، قاليجان بەكحوجين، حاميت ەرعالييەۆ سياقتى اقىندار قاتار تۇرىپ، قالانىڭ ورتالىق ساياباعى الاڭىندا ولەڭ وقىعاندا، ەل مەن جەر تۇگەل تەبىرەنگەندەي بولعان.

قاليجان اعانىڭ:

وندايلار بولسا اراندا،
شىقسىن مىنا الاڭعا! —

دەپ ساڭقىلداعان داۋىسى، حاماڭنىڭ:

بارلىق وزەن ءبىر وزىنە جارامساق،
نۇر سيپاتتى نۇرا بولىپ جارالساق، —

دەپ كۇمبىرلەتە ءۇن قوسقانى قۇلاعىمدا جۇرەتىن.

سول حاماڭ ەندى مىنە الدىمدا تۇر، الدىمدا تۇرعان جوق، تاپ مەنى كۇتىپ تۇر. ماشينادان ۇزاق باعايەۆ ەكەۋمىز ءبىر مەزگىلدە تۇستىك-اۋ دەيمىن، حاماڭ مەنەن بۇرىن سونىڭ قولىن الىپ: "وۋ، ۇزاق، سالەمەت پە، سەن دە وسىندا ەكەنسىڭ عوي، ايتپاقتاي!" — دەپ جىلى امانداسىپ، سوسىن ماعان قاراپ: "ساكەن سەنسىڭ عوي، جىگىتتەر ايتىپ ەدى، كوزى ماحامبەتتىڭ كوزىڭدەي وتكىر دەپ، كوزىڭنەن تانىدىم، اينالايىن"، — دەپ، ۇسىنعان قولىمدى ىقىلاسپەن الدى.

— حاما، ساكەن ايتقان سوڭ، سالەم بەرەيىن دەپ كەلدىم، ءۇيىم وسى ارادا جاقىن. ماشينا كەرەك بولسا، ايتارسىز، — دەپ قوشتاسىپ، ۇزەكەڭ جونىنە كەتتى دە، مەن اقىننىڭ قاسىندا قالا بەردىم.

حاماڭ ءوزىنىڭ الدەبىر جەكە شارۋاسىمەن جۇرگەنىن، سول شارۋانىڭ بۇگىن بىتە قويماي تۇرعانىن، كۇنى بويى قولى بوس بولعاسىن، مەنى ادەيى ىزدەپ تاپقانىن، ەرتەڭ ۇشتوبەگە باراتىنىن ايتىپ، ءجون-جوسىق ءبىلدىردى.

ايەلىم ءۇشارالعا كەتىپ، ۇيدە شەشەم عانا بار ەدى. ول كەزدەگى تۇرمىس تا بەلگىلى، بىردەن ۇيگە الىپ بارسام، قۇراۋىز وتىرىپ قالىپ جۇرە مە دەپ، حاماڭدى قوناقۇيگە قاپتالداس ءدامحاناعا تۇستىك اس ىشۋگە شاقىردىم. حاماڭنىڭ ءالى سىرىن الىپ بولماعان كەزىم، اس ءمازىرىن وزىنە تاڭداتقىم كەلىپ ەدى، "ماعان ءبارى ءبىر، ءوزىڭ الا بەر"، — دەپ، بيلىكتى مۇلدەم وزىمە قالدىردى.

ءتاۋىرى وسى-ay دەگەن تاعام تۇرلەرىنەن زاكاز بەردىم دە، مەن ول كەزدە ىشىمدىككە جوق ەدىم، سوندىقتان: "اعا، اراق-شاراپ جاعىنا قالاي قارايسىز، الدىرتايىن با؟ قايسىسىنان؟" — دەپ سۇرادىم.

حاماڭ مەنىڭ جۇزىمە باعدارلاي ءبىر قاراپ الدى دا: "موسكۆانىڭ ايرىقشا اراعى" جارايدى عوي، — دەدى.

— قانشا الدىرايىن؟ — دەپ سۇراپپىن مەن بەيباق.

— ازىرشە ءبىر شولمەگى جەتەر، — دەپ قويدى جايلاپ. مەن ىشپەيمىن، ءبىر شولمەك كوپ بولىپ جۇرمەي مە دەگەن كۇدىگىمدى ىشكە بۇگىپ قالدىم دا، ايتقان ءامىرىن ورىندادىم.

ىشتىك، جەدىك. اڭگىمەمەن ءبىراز وتىرىپ، حاماڭ الگى شولمەكتى تاۋىسقانشا جاقسى تانىس بولىپ شىعا كەلدىك.

— ساكەن، سەن پرەفەرانسقا قالاي ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادى حاماڭ.

— ەپتەپ وينايمىن.

— مەنىكى دە سول دەڭگەي. ايتسە دە بىرەر جاقسى دوسىڭ بولسا، شاقىر، ۇيگە بارىپ ەرمەك جاسايىق، — دەگەنى عوي اعامنىڭ.

ۇلكەن اقىندى ۇيگە ەرتىپ كەلىپ، شەشەممەن تانىستىردىم. اقىنداردان ول كىسى بۇدان بۇرىن عالي ورمانوۆپەن تانىسقان ەدى. ەكەۋى قۇرداس بوپ شىعىپ، جاقسى شۇيىركەلەسكەن. حاماڭا دا "قاينىم" دەپ جىلى ءىلتيپات تانىتتى. سۇرلەنىپ قالعان ەت بار ەكەن ۇيدە، سونى قازانعا توعىتىپ، ءشاي قامداۋعا كىرىستى. مەن كورشىلەس تۇراتىن بىر-ەكى جىگىتتى شاقىرىپ، اقىن اعامەن تانىستىرىپ، ءبىراز "سىزدىق".

سول كەزدە اۋىلعا كەتكەن ايەلىم دە كەلىپ قالىپ، جاس ەت الىپ جەتكەن ەكەن، ونىڭ دا سىيلى مۇشەسىن قازانعا سالىپ جاتتى...

قىسقاسى، سول كۇنى حاماڭ ءبىزدىڭ ۇيگە قونىپ شىقتى. جەكە بولمەگە توسەك سالىپ بەرىپ: "جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىز"، — دەپ جاتىرمىن.

— مىنا جەرگە ءبىر ورىندىق قويىپ، ىشەتىندەرىڭدى قالدىر دا، ۇيىقتاي بەر، — دەدى اقىن.

"ىشەتىنىڭ" دەگەنىن تۇسىنە الماي قالىپ: "ءشاي اكەپ قويايىن با، حاما؟" — دەپ سۇرادىم. "ءيا، ءشايىڭدى دە اكەپ قوي"، — دەدى و كىسى.

شاينەكپەن ءشاي اكەلىپ قويدىم قاسىنا. "ەندى انا ىشەتىنىڭدى اكەپ قوي"، — دەدى حاماڭ.

"ءسۇتتى ايتاسىز با؟" — دەدىم. "ءسۇتىڭدى دە، ىشەتىن شولمەگىڭدى دە اكەلە بەرسەڭشى"، — دەدى حاماڭ.

سوندا بارىپ "ىشەتىنىڭدى" دەگەنىنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم عوي.

ەرتەسىندە وتكىنشى جاڭبىر جاۋىپ، اۋلامىز ءبىراز لاستانىپ قالعان ەكەن. حاماڭ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە بارماق بولدى. انادايدا ءبىر سارى قوراپتى جەڭىل ماشينا تۇر ەكەن.

— اناۋ ماشينانىڭ شوفەرىنە ايت، وبكومعا اپارىپ سالسىن، — دەدى حاماڭ.

— ويباي-اۋ، تانىمايتىن ادام مەنى تىڭداي ما؟ — دەيمىن شىرىلداپ.

— ءوي، بارىمىزگە ورتاق حاميت قوي دەمەيمىسىڭ.

قول قۋسىرىپ، قوشامەت كورسەتىل جۇرگەن ادامعا جاسار امالىم بولماي، ماشينانىڭ ايداۋشىسىنا بارىپ: "سولاي دا سولاي، سىيلى اقىن ەدى، وبكومعا جەتكىزىپ سالار ما ەكەنسىڭ؟" — دەپ جاتىرمىن. تىلەۋىڭدى بەرگىر، مۇسىلمان ەكەن، سوزگە كەلمەي كەلىسە كەتكەنى.

— ايتتىڭ با، بارىمىزگە ورتاق حاميت دەپ، — دەيدى تەمەكىسىن ۇزدىكسىز بۇرقىراتا سورىپ، الدىڭعى ورىنعا جايعاسىپ جاتقان حاماڭ.

— ءيا، — دەپ قويامىن مەن جازعان.

حاماڭمەن تانىسۋىمىزدىڭ باسى وسىلاي بولىپ ەدى.

ايتقانداي، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن-اۋ، سول العاش رەت ۇيگە كەلگەندە مەنىڭ شاعىن كىتاپحانام جيناقتالعان شكافقا ءبىراز قادالا قاراپ تۇرىپ:

— وۋ، سەن ماۋلەنوۆ، الىمبايەۆ سياقتى كلاسسيكتەردى عانا وقيدى ەكەنسىڭ عوي، مەنىڭ كىتاپتارىم نەگە جوق؟ — دەدى كادىمگىدەي وكپەلەي بۇرتيىپ.

— بار ەدى، — دەپ شكافتاعى كىتاپتاردى ىعىستىرىپ، اراسىنان قاراپ جاتىرمىن. قۇداي اتايىن دەگەندە وسىلاي قىرسىقپاي ما، حاماڭ كىتابى تابىلا قويمادى.

— قوي، قاراماي-اق قوي، تىم قۇرىعاندا، "قۇرمانعازىنىڭ" ماسكەۋدەن شىققان نۇسقاسى تۇرۋى كەرەك ەدى-اۋ سەنىڭ ۇيىڭدە، — دەدى و كىسى.

ءار جىلدارى جەكە شىققان شاعىن كىتاپتارى بار ەدى، وقىپ تا جۇرەتىن ەدىم. سونىڭ ءبىرى قولىما ىلىنبەي، حاماڭ الدىندا جەرگە قاراعانىم بار ءسويتىپ.

اراعا بىرەر اي سالىپ الماتىعا كەلدىم. ول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى "جازۋشى" باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكسياسىنا ءبىر سوعا كەتۋ ادەتىمىز بولاتىن. سولاي بارا جاتىر ەدىم، قاراكولەڭكەلەۋ تار كوريدور بويىندا حاماڭمەن قارسى ۇشىراسىپ قالدىم. اڭقاڭداپ بارىپ سالەم بەردىم. سالەمىمدى سالقىن العان اقىن، "قاي بالاسىڭ دەمەستەن، سىرتقا شىعىپ كەتە باردى. اڭىرىپ مەن قالدىم. "اپىر-اۋ، ءبىر كۇن دامدەس بولعانعا قىرىق كۇن سالەم» دەۋشى ەدى، از كۇن بىرگە ءجۇرىپ، ازدى-كوپتى قىزمەت كورسەتىپ ەدىم، بۇ كىسى دۇرىستاپ سالەم دە المادى-اۋ، سىرتتاي عانا ءسۇيسىنىپ، سىرتتاي عانا سىيلاپ جۇرگەنىمىز دۇرىس ەكەن عوي ءوزى"،— دەگەن نالامەن قالا بەرىپ ەم.

تاعى ءبىر كۇنى سول رەداكسياعا سوقسام، حاماڭ تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇر ەكەن. مەن بولمەدەگىلەرگە امانداستىم دا، الدەبىر ءوز شارۋامدى ايتىپ انۋاربەك دۇيسەنبييەۆپەن سويلەسىپ كەتتىم اقىرىن. تەلەفوندى ورنىنا قويعان حاماڭ ماعان ءبىراز قاراپ وتىردى دا:

— وۋ، سەن ساكەنبىسىڭ؟ قالقام-اۋ، نەگە امانداسپايسىڭ؟ — دەگەنى.

مەن سامارقاۋلاۋ قول بەرىپ امانداستىم دا:

— حاما، وتىرىك پە، شىن با قايدام، ەكى كۇن بۇرىن قۇراق ۇشا قول بەرىپ امانداسىپ ەدىم وسى كوريدور بويىندا، ەلەمەي، وتە شىقتىڭىز. سوعان وكپەلەگەن ءتۇرىم عوي، — دەگەن بولدىم.

حاماڭ قالبالاقتاپ: "اپىراي، مەن قاراڭعىلاۋ تۇستا جىعا تانىماعان بولدىم-اۋ. ايتپەسە، قالقام، نەگە سەنىڭ سالەمىندى المايمىن! كىتابىمدى ۇيىڭە ساقتاماعانىڭمەن، قالتقىسىز شىن قۇرمەتىڭدى كوردىم، مەنى سىيلايتىنىڭدى دالەلدەگەنسىڭ. ونى وسىنداعى جىگىتتەرگە ايتىپ تا كەلگەن بولاتىنمىن"، — دەدى.

كوڭىلىم قايتا جىلىپ، جادىراجاي كۇي كەشتىم. كەزەكتى ءبىر كىشكەنتاي كىتابىم جارىق كورگەلى جاتىر ەدى، سوعان ساعي جيەنبايەۆ ەكەۋىمىز ات تاۋىپ قويا الماي، اۋرە بولدىق. سونى اڭعارىپ قالعان حاماڭ:

— مەن ات تاۋىپ بەرسەم، جۋاسىڭدار ما ەكەۋىڭ؟ — دەپ سۇرادى. ءبىز "جۋامىز" دەستىك.

— ەندەشە "جايدارمان" دەپ قوي كىتاپ اتىن. مەن بىلسەم، وسى سوزدە كوپ ماعىنا جاتىر. جايدارىلىق، سازدىلىق، ۇندەستىكتىڭ ءبارى بار.

ءبىز ءبىراۋىزدان كەلىستىك تە، كىتاپ اتىن "جايدارمان" قويعانبىز.

1974 جىلى الماتىعا اۋىسىپ كەلىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا قىزمەتكە تۇردىم. امانجول شامكەنوۆ، قادىر مىرزالييەۆ، قاليحان ىسقاقوۆ تورتەۋىمىز ءبىر بولمەدە وتىراتىن ەدىك. ءبىر كۇنى حاماڭ كەلدى. بولمەدە مەن جالعىز بولاتىنمىن.

— ساكەن، وسى سەن ماسكەۋدە وقىدىم دەگەن سىقىلدى ەدىڭ-اۋ، ءا! ورىسشاڭ قالاي ەدى؟ ماعان ءبىر اننوتاسيا جازىپ بەرەسىڭ بە جاقسىلاپ؟ — دەپ سۇرادى.

— اقىسى بولسا، بوقىسىن شىعارامىز عوي، حاما! — دەدىم مەن بۇل كەزدە ءجيى-جيى ۇشىراسىپ، ءبىرازدان بەرى بويىم ۇيرەنە باستاعان اعاما قالجىڭداپ.

— اقىسى بولىپ قالار، — دەپ قالتاسىن قارماندى دا، — سەن ماعان 10 سوم قارىز بەرە تۇر دا، الگىنى جازىپ تاستا. وعان دەيىن مەن ءبىر شولمەك ءتاۋىر كونياك ىزدەپ كەلەيىن، — دەدى.

— مەندە 10 سوم بولسا، ءسىزدى جۇگىرتىپ نەم بار، ءبارىن ءوزىم ورىندامايمىن با، — دەيمىن مەن.

حاماڭ ءسال قيپاقتاپ تۇرىپ:

— ءجا، سەن جازا بەر، مەن فاريداعا بارىپ كەلەيىن، — دەپ شىعىپ كەتتى.

فاريداسى ادەبي قوردىڭ بۋحگالتەرى ەكەنىن سەزە قويدىم. ول ءبىر اقكوڭىل جاقسى ايەل ەدى، قولىندا بولسا، قارىز بەرۋدەن تارتىنبايتىن. ءبارىمىز دە ونىڭ الدىنا قىسىلماي بارا بەرەتىن ەدىك.

مەنىڭ جازعان اننوتاسيامدى حاماڭ قاتتى ۇناتتى دا، تومەندەگى "بارعا" ەرتىپ بارىپ، ءبىر شولمەك كونياك الدى. الدىما قويعان ورتالاۋ ستاكانداعى ىشىمدىكتى سىلق ەتكىزىپ ءبىر-اق جۇتا سالىپ ەدىم، "مىناۋ قايتەدى-ەي" دەگەندەي، حاماڭ:

— كونياكتى بويعا تاراتا، اسىقپاي ۇرتتاپ ىشەر بولار، — دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.

مەنى اياعانى ما، كونياك تەز ءبىتىپ قالادى دەگەنى مە، و جاعىن انىق اڭعارا المادىم.

سول كۇنى عوي دەيمىن، حاماڭمەن قولتىقتاسىپ باسپالداقتان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، وز-وزىمنەن اياعىم شالىنىسىپ قالعانى.

— وي، سەن جاپ-جاس بولىپ تالتىرەكتەيسىڭ عوي ءوزى، اراق ىشە المايتىن نەمە مە ەدىڭ! — دەپ سوكتى كەلىپ.

— جوعا، ساۋ ادامنىڭ دا سۇرىنەتىنى بولادى عوي، ءجاي شىعار، — دەپ اقتالايىن مەن.

كەلەسى كوشەنىڭ قيىلىسىندا قۇداي اتىپ اياعىم تاعى شاتاسىپ، قۇلاي جازداپ بارىپ قالدىم.

— ءجا، بولدى، قايدا تۇراتىن ەدىڭ، ەندى ءجونىڭدى تاپ، ءوز بويىن ۇستاي المايتىندارمەن قولتىقتاسىپ جۇرە المايمىن مەن! — دەپ اشۋلانعان اعام قولدى ءبىر سىلتەدى دە، مەنى سول جەردە قالدىرىپ، جونىنە كەتە بەرگەنى...

1975 جىلعى جىل قورىتىندىسىنىڭ باس قوسۋىندا مەن 1974 جىلعى پوەزيا تۋراسىندا بايانداما جاسادىم. جاستىق، البىرتتىق بولار بالكىم، ايتەۋىر، وزىمنەن جاسى ەداۋىر ۇلكەن بىرەر اعا اقىنداردىڭ جاداعايلاۋ شىعارمالارىنا ازۋدى سالىڭقىراپ، اششىراق پىكىر ايتىپ جىبەردىم-اۋ دەيمىن. ايتەۋىر، باياندامادان سوڭعى جارىسسوزدە مىنبەگە شىققان قاليجان بەكحوجين اعام سۇلۋ مۇرتى جىبىرلاپ، زالداعى ماعان سۇق ساۋساعىن كەزەي تۇرىپ، ءبىراز قاتتى ءسوز ايتتى.

— سەن ديحاننىڭ ولەڭىن سىنايسىڭ، ءبىر جەرىڭە قاراماي، — دەدى قالەكەڭ، — ول كوممۋنيستىك قوعامدى، پارتيانى جىرلايدى. سەن ءيتتى جىرلايسىڭ، — دەپ سوكتى.

سونىڭ الدىندا "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە مەنىڭ ىشىندە "ارلاننىڭ اجالى" دەپ اتالاتىن ولەڭىم بار توپتامام جاريالانعان بولاتىن. "يت تۋرالى جازسام دا، جاقسى جازسام بوپتى دا" دەيىن دەپ ءبىر تۇردىم دا، داۋدى ۋشىقتىرماۋدى ويلاپ، ۇندەمەگەم. ۇزىلىسكە شىققاندا سىرباي ماۋلەنوۆ، قاليجان بەكحوجين، حاميت ەرعالييەۆتەرگە كەزدەيسوق قوسىلا قالىپ ەدىم، حاماڭ تۇرىپ:

— ساكەن، سەن قاليجاننىڭ ءسوزىن اۋىر الما. مۇنىڭ يت دەسە ۇستاپ كەتەتىن ەسكى جىنى بار. ەرتەدە ءبىر شەكاراشىلار تۋرالى پوەمالارعا كونكۋرس جاريالانىپ، سوعان قاسىم امانجولوۆ "سىرتتان" دەگەن پوەماسىمەن قوسىلعان ەدى. سونداعى ءبىر جيىندا وسى قالەكەڭ: "شەكارانى يتكە كۇزەتۋ دەگەن دە ءسوز بولا ما ەكەن!" — دەپ، قاسىم شىعارماسىن قاتتى سىنادى. ءبىر كۇنى وسىلاي باس قوسىپ وتىر ەدىك، ۇستىمىزگە قاسىم كىرىپ كەلدى دە:

— ءما، سەنىڭ "شەكاراشىڭ" ەمەس، مەنىڭ "سىرتتانىم" الدى بايگەنى! — دەپ ءبىر گازەتتى قاليجانعا قاراي لاقتىرا سالدى. بۇل بايگە قورىتىندىسى جاريالانعان گازەت ەكەن. سودان بەرى قاليجاننىڭ يت تۋرالى جازعان اقىندى جاراتپايتىن ادەتى، — دەپ ءبىر توقتادى.

سۇلۋ مۇرتى جىبىر-جىبىر ەتىپ، ۇندەمەي قالەكەڭ تۇردى. "سولاي دا بولعانى بار!" — دەپ مۇقىل قولىمەن بەتىن سيپاپ سىراعاڭ كۇلگەن گۇرىلدەپ.

ءۇش اعامدى "بارعا" ەرتىپ اپارىپ، كومەيلەرىن ءجىبىتىپ قايتقانىم دا بار ەدى-اۋ!

پەندەلىككە بوي الدىرا قويماعان، جىكشىلدىك-جەرشىلدىك دەرتىنە شالدىعىپ، رۋشىلدىقپەن ۋلانباي وتكەن سيرەكتەردىڭ سويى دا حاماڭ ەدى دەپ بىلەم. تالدىقورعان وڭىرىنەن شىققان قۇداش مۇقاشيەۆ، تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆتارعا اكەسىندەي قامقورلىق جاساعانىنىڭ كۋاسى بولىپ ەدىم.

وقتا-تەكتە ويلاماعان جەردەن تەلەفون سوعاتىن.

— ساكەن، — دەدى بىردە، — مەن قاراپ وتىرماي، ءقازىر وسيەت جازىپ شىقتىم. "وزەكتى جانعا ءولىم بار، ەگەر مەن اناۋ-مىناۋ بولىپ كەتسەم، ورىسشا ايتقاندا، دۋشەپريكازچيكتەرىم زەينوللا قابدولوۆ، ساعي جيەنبايەۆ، ساكەن يماناسوۆ بولادى" دەپ جازىپ، سەيفىمە سالىپ قويدىم. ساعان سونى ايتىپ قويايىن دەپ ەدىم.

مەن ءلام-ميم دەپ ۇندەي الماي قالعانمىن. ول وسيەتى بار ما، جوق پا دەپ مۇراگەرلەرىنەن سۇراۋدى دا ەرسى كوردىم. كەيىنگىلەرى بالكي ءارۋاقتىڭ ۇيعارىمىمەن كەلىسكىلەرى كەلمەگەن دە شىعار، كىم ءبىلىپتى...

اقىن كەيدە الدانىپ تا قالۋشى ەدى. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ "قالداربەك سەزى" اتالعان قۇرىلتاي جيىنى بولعان. سوندا حاماڭ سويلەپ: "جازۋشىلار وداعى جابىلىپ قالسا دا، قالداربەك امان جۇرسە بولدى، ءبىزدى جارىلقايتىن وسى بولادى!" — دەگەن ەدى.

كەيىن قالداربەكتەن دە كوڭىلى قالعان ءبىر تۇستا: "اپىر-اي، حاما-اي، سوندا ءسىز دە سولاي دەپ ەدىڭىز-اۋ!" — دەپ الگى ءسوزىن ەسىنە سالدىم.

— ءاي، قوي. مەنى دە ۇرىپ ولتىرەر ادام جوق دەپ، ءوزىمدى ءوزىم جەپ جۇرگەنىم دە جەتەر، ەندى سەن تابالاما! — دەپ تىيىپ تاستاعان.

حاماڭنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويى درامتەاتردا ءوتتى عوي. "جازۋشى" باسپاسى اتىنان باسپا ديرەكتورى ەسەنعالي راۋشانوۆ ءىنىم ەكەۋمىز سىي-سىياپاتىمىزدى الىپ بارعانبىز، ءبىراق بىزگە ءسوز تيمەي، توي جالعاسى ەرتەڭىندە جازۋشىلار وداعىندا جالعاسپاق بولعان. نە بوگەت بولعانىن بىلمەيمىن، ەرتەسىندە دە، سول كۇنى وتكەن قوناقاسىعا دا ءبىز بارا الماي قالدىق. ارادا اپتا وتپەي حاماڭ تەلەفون سوعىپ، ۇيىنە قوناققا شاقىردى. "سەندەر تويدا بولمادىندار، ەندى بۇلتارا الماسسىڭدار!" — دەپ.

سول كۇنى ول ۇيدە ۇزاق وتىردىق. كوپ اڭگىمەلەر ايتىددى. ولەڭ وقىلىپ، ءبىراز سىلتەستىك. ءۇش ۇرپاق وكىلدەرى ەكەندىگىمىز دە ەستەن شىعىپ كەتتى. سوڭعى جىلدارى شىققان ەكى پروزا كىتابىن سىيلادى بىزگە. ەندى قايتايىق دەگەندە، حاماڭ قويار دا قويماي وتىرىپ تاعى ءبىر شولمەك اشتىردى. ىشۋدەن زارەزاپ بولعان ءبىز "اشپاڭىز" دەپ ات-تونىمىزدى الا قاشساق تا: "تىم قۇرىعاندا اشتىرىپ كەتسەڭدەرشى، ايتپەسە، مىنا اپالارىڭ، "اشىلعانى جوق" دەپ، سەندەر كەتكەن سوڭ، ماعان تاتىرماي قويادى عوي!" — دەپ تە ءبىزدى ءبىر كۇلدىرىپ ەدى-اۋ جارىقتىق.

بۇل ءبىزدىڭ سىر اقتارىسا جاراسىپ وتىرعان سوڭعى باس-قوسۋىمىز بولىپ ەدى.

---