قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى بارىس تەكتى نامىستى ۇلدا
قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى بارىس تەكتى نامىستى ۇلدا
سانا تاۋەلسىز بولماي ەشقانداي ۇلت بوستاندىققا جەتپەيدى.
ك. د. ۋشينسكيي: «تاربيە دارمەنسىز بولماۋى ءۇشىن ول حالىقتىق بولۋى ءتيىس» - دەيدى، ياعني ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ءداستۇرىن، سالتىن ساقتاپ، سول رۋحتا تاربيەلەۋگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. سوندىقتان جاس ۇرپاقتى وتانىن سۇيۋگە، ول ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە، ەلجاندىلىق پەن ەرلىككە تاربيەلەۋ - ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى بولماق.
«ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ م. اۋەزوۆ ايتقانداي، ەل بولاشاعى قازىرگى جاسوسپىرىمدەردىڭ قانشالىقتى ءبىلىمدى، تاربيەلى بولۋىنا بايلانىستى. ياعني، ءاربىر ادام بالالىق شاعىنان باستاپ «قازاقستان – مەنىڭ وتانىم، ونىڭ الدىندا بورىشتارمىن» دەگەن ويلاردى ءسىڭىرىپ ءوسۋى قاجەت..
ماقساتى: ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا - سەزىم، رۋحاني بايلىقتى (ءتىل، ءدىن، سالت - ءداستۇر) بويىنا سىڭىرگەن ۇلتجاندى، ءبىلىمدى، سانالى، تاربيەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
تاربيەلىك شارانىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءمۇعالىم:
شارا «وزىممەن - ءوزىم سىرلاسۋ» ترەنينگ ادىسىمەن باستالدى. وقۋشىلار تىنىشتىق ساقتاپ، قولىمىزدى كەۋدەمىزگە قويىپ، جۇرەگىمىزدى تىڭداپ كورەيىكشى.
جۇرەكتىڭ ءاربىر ءلۇپىلى – «انا»، «اكە»، «اتا»، «اجە»، «باۋىرلارىم»، «وتانىم»، «قازاقستانىم!»، «مەن قازاقپىن»، «مەن بولاشاقتىڭ نامىستى ۇلىمىن» دەپ تۇرعانداي (وقۋشىلار جۇرەگىنىڭ تۇسىن ۇستاپ وسى سوزدەردى ايتادى). ولاي بولسا، اتا - انالارىڭدى ەرتەڭ باعىپ - قاعىپ، اسىرايتىن، وتانىمىزدىڭ تىنىشتىعىن ساقتاپ تۇراتىن، ەلدى جاۋدان قورعايتىن سەندەرسىڭدەر. بۇل تاعىلىم بالا بويىنا سۇيىسپەنشىلىك ۇيالاتادى.
«وي اشار» ءبولىمى:
ۇلتتىق نامىستىڭ ءتۇپ تامىرى – ادامگەرشىلىكتە. «قيسىق بىتكەن تالدى جاستايىنان تۇزەمەسە، بۋىنى قاتقان سوڭ ونىڭ كولەڭكەسى دە قيسىق بوپ تۇسەدى» دەگەن ءتۇيىندى ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋ.
● وسى زاماننىڭ دامۋ ءۇردىسى جاس جەتكىنشەكتەرگە قالاي اسەر ەتۋدە؟
● «ۇلتتىق نامىس – ۇلتتىڭ تىرەگى». ۇلدارىمىز وسى ۇلتتىق نامىستى
باعالاپ جۇرمە؟
● ەل بولاشاعى، وتاندى قورعاۋ جاستار قولىندا.. ال قازىرگى ۇلدارىمىزدىڭ
ءقالى قانداي؟ ۇلدارىمىز «نامىستى ۇل» اتاعىنا لايىق پا؟
● «ەرتەڭىن ويلاعان ەل ازبايدى». جىلدان - جىلعا ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار نەگە كوبەيىپ بارا جاتىر؟(سلايد)
ءمۇعالىم: شىندىعىنا كەلگەندە بالا تاربيەسى – جاۋمەن ارپالىسىپ، ەلدى قورعاۋمەن تەڭ جۇمىس بولىپ كەتتى. كەزىندە، مالايسارى بي بىلايشا تولعايدى:
جامان بولسا – جاقىن جاۋ،
شابان بولسا – اتىڭ جاۋ.
شايپاۋ بولسا – قاتىن جاۋ،
كەتەگەن بولسا – تۇيەڭ جاۋ.
تەبەگەن بولسا – بيەڭ جاۋ،
جىمىسقى بولسا – جيەن جاۋ.
ءتىل الماسا – بالاڭ جاۋ،
كوڭىل كوزىمەن ءوزىڭ زەردەلەرسىڭ.... دەگەن ەكەن(سلايد).
قازىبەك بي: «ءبىز مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز» - دەپ قازاق ەلىنىڭ ەشكىمگە سوقتىقپاعانىن ايتسا، «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى!» - دەپ ادامگەرشىلىك رۋحتى بيىك ۇستاعانىن جىرلايدى.
بۇرىنعى وتكەن اتا - بابامىز ۇل بالانىڭ تاربيەسىنە اسا ءمان بەرگەن. ۇل بالا شاڭىراعىڭدى شايقالتپايتىن، وشاق وتىڭدى وشىرمەيتىن، ءىزىڭدى جالعاستىراتىن بولاشاعىڭ. بالاڭدى جاقسى كورۋ دەگەن ءسۇت بەتىنە قايماق عىپ الپەشتەي بەرۋ ەمەس. رەتتى جەرىندە اقىل ايتۋ، بىلمەگەنىن ۇعىندىرۋ، از - كەم وعاش قىلىقتارىن كورسەڭ قاباعىڭمەن جاسقاۋ قاجەت، ءتىپتى شەكتەن شىعىپ بارا جاتسا شاپالاقتىڭ دا زياندى جەرى جوق. مۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە بولاشاعىڭنىڭ قامى.
باياعى قاسيەتتى شالدار ەر بالاعا بەس جاستان باستاپ قۇمان ۇستاتىپ قوناقتىڭ قولىنا سۋ قۇيعىزعان، ونعا تولسا پىشاق ۇستاتىپ ەت تۋراتقان، ون بەس جاستان تاباق تارتتىرعان، جيىرما جاستان باستاپ سىبانىپ تاباق جاساتقان (د. ماتاي قىزى «اينالايىندارىم مەنىڭ...» كىتابىنان).
ەشكىم ىشتەن ءبىلىپ تۋمايدى. تاربيە ۇلعا دا، قىزعا دا بەسىك پەن بوساعادان باستالادى. ۇلىڭدى - جارىعىم، قىزىڭدى - جالعىزىم دەپ ىشەر – تاماق، كيەر – كيىمگە تارىقتىرماي، قالتاسىنا اقشا تىعىپ، ءسۇت بەتىنە قايماق عىپ قۇر ماپەلەۋ – بۇل تاربيە ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ ار - يمانىن، ىنساپ - قاناعاتىن بويىنا سىڭىرمەي وسكەن ۇرپاق الدىمەن اتا - اناسىنىڭ سوسىن ءوز بەتىن شيەدەي ەتەدى.
حالىقتا «سىيلاساڭدار كارىڭدى – جارىلقارمىن ءبارىڭدى» - دەگەن ەڭ ۇلاعاتتى ءسوز بار. ەل ۇستايمىن دەگەن ۇلدارىم، ءارقايسىسىڭ اعايىننىڭ ەمەس، التى الاشتىڭ ازاماتى بولىڭدارشى. ەندى تاقىرىپ توڭىرەگىندە وي قوزعايىق (وقۋشىلاردىڭ وي پىكىرلەرى).
وقۋشى: مەنىڭشە، ماسەلەنى ادامگەرشىلىكتەن باستاۋ قاجەت.. ءوز مىندەتىنە ادالدىق، جەلىسى ۇزىلمەگەن ءتالىم - تاربيە، باۋىرمالدىق بار جەردە عانا قوعام تۇزەلەدى. ادامگەرشىلىك ماسەلەسى – ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا اينالۋى ءمالىم. ايتپەسە، ەكونوميكاسى داۋىرلەگەن كەيبىر ەلدەردىڭ جاستارىنىڭ ناشاقورلىققا، الۋان قىلمىسقا، ايتۋعا اۋزى بارماس جات قىلىقتارعا ءجيى بوي الدىراتىنىن قاي - قايسىمىز دا ەستىپ – ءبىلىپ ءجۇرمىز. قيسىق بىتكەن تالدى، كەزىندە تۇزەمەسە بۋىنى قاتقان سوڭ ونى تۇزەۋ مۇمكىن ەمەس. تاربيە دە ءدال سونداي دەپ ويلايمىن.
وقۋشى: ادامگەرشىلىك اينالايىن دەگەن سوزدەن باستالادى. اللاتاعاللا، ادامنىڭ باسىنا – سانا، جۇرەگىنە – سەزىم، كوكىرەگىنە – ارمان بەرگەن. جانە قورشاعان ورتاعا يەلىك ەتۋدى تاپسىرعان. بۇز، قيرات، ورتە، شاشىپ - توك، ىسىراپ ەت دەمەگەن. ال، ءقازىر قالاي؟ قالاي بولۋشى ەدى، ادام دەپ، وعان سانا، جۇرەگىنە سەزىم بەردى،- دەيمىز، قازىرگى عالامدانۋ كەزەڭىندە ۇلدارىمىز ناشاقور، قىزدارىمىز جەڭىل ءجۇرىستى بولىپ بارا جاتىر(ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار سۋرەتتەرىنەن سلايدتار). بۇعان مەنىڭ سىنىپتاستارىم قانداي وي ايتار ەكەن؟
وقۋشى: قازىرگى جاستار، سونىڭ ىشىندە قالا جاستارى اراق، تەمەكى، ناشاعا اۋەس. جىلاعاننىڭ الدىنان وكىرگەن شىعادى دەمەكشى، ءىشىمدى، تەمەكىمەن جاعالاسىپ جۇرگەندە، ەندى ودان دا سوراقىنى كىم كورگەن؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ادامنىڭ وسى ەكى ىندەتكە دەگەن السىزدىگىن قوعامنان كورىپ جاتادى. مەن ءوزىم وسى پىكىرمەن كوپ كەلىسە بەرمەيمىن. جۇمىر باستى پەندە ءوز ەركىنە ءوزى يە بولسا، قوعام ولاردىڭ اۋزىنا ستاقان توسىپ، تامىرىنا ينە شانشىپ جاتقان جوق قوي (اراق، تەمەكى، ناشاقور، ت. ب. سلايدتار). قيىندىق اتاۋلىنى جەڭەر جالعىز جول – ءىشىپ - ماسكۇنەم، ەگىلىپ - ناشاقور بولىپ كەتۋ مە ەدى؟ ءوز بويىڭداعى كىنانى وزگەدەن ىزدەمەۋ كەرەك. ادام بولۋ اركىمنىڭ ءوز قولىندا دەپ ويلايمىن.
وقۋشى: مۇسىلمان ەلىندە وسى ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە ەرتە باستان قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ادامدى اق جولىنان اداستىراتىن، كۇنانىڭ قاراڭعى تۇنەگىنە قامايتىن ءازازىلدىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىسى كەلگەن يسلام ءدىنى نەتكەن كورەگەن دە قاسيەتتى دەسەڭشى! ءوز ەركىڭمەن ابىرويدان ايىرىلعاننان بەتەر وكىنىش بار ما؟ نەبىر جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ ازىپ - توزىپ، قايىرشى، ۇرلاپ قاراقشى بوپ كەتكەنى – قوعامنىڭ قاسىرەتى. ءار ادام - قوعامنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى، تۇلعاسى، بولاشاعى.
وقۋشى: قازىرگى جاستار ىشىمدىككە، ناشاعا اۋەس. ىشىمدىككە بوي الدىرعان ايەل زاتى قايتادان ۇيىرگە قوسىلىپ جارىمايدى. سەبەبى، ايەلدىڭ نازىك اعزاسى ەمگە كونبەيدى. ال، ەر - ازاماتتاردى ساۋىقتىرىپ الۋعا بولادى ەكەن. اناڭ سەنى اراممەن ەمەس، اق سۇتىمەن اۋىزداندىرعان. ولاي بولسا، اتا - اناعا كىر كەلتىرمەيىك. سەن قالاي ويلايسىڭ؟ اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋ مودا ما؟
وقۋشى: ورىس ءۇشىن اراق ءىشۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ورىس حالقىندا اراق ءىشۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان. ولار تىرلىگىن تىندىرىپ، ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ بولعان سوڭ ىشەدى. ال، قازاق شە....؟
وقۋشى: اتا - باباسى ءىشىپ كورمەگەن، ادەت قىلماعان اراقتى قاي جەردە كەرەكتىگىن بىلمەيدى، ول جاعىنان بەيماعلۇم. ءبىزدىڭ ۇلتقا ماسكۇنەمدىك مۇلدەم جاراسپايدى. اراق قالاي پايدا بولدى؟ كەزىندە ن. ميكلۋكو – ماكلاي جەر شارىن شارلاعاندا جاڭا گۆينەي جەرىنىڭ تۇرعىندارى پاۋاستاردىڭ ءالى وت جاعۋ ءادىسىن بىلمەيتىنىن، ءبىراق ادامدى قوزدىراتىن ىشىمدىك جاساۋ جولىن مەڭگەرگەنىن بايقاعان. العاشقى كەزدە شاراپ پالما شىرىنىنان، بالدان، جەمىس شىرىندارىنان جاسالعان. كەيىن شاراپتى جۇزىمنەن جاسايتىن بولعان.
وقۋشى: تەمەكىنى قاي جەردە، قاي زاماندا العاش رەت قولدانعانى بەلگىسىز. جورامال بويىنشا جابايى ادامدار ءبىر ءشوپتىڭ جاپىراعىنىڭ تۇتىنىنە قاتتى ەلتيدى دە، سول ەلىتكىش ءتۇتىندى ءوزى پايدالانعان، باسقالارعا ۇيرەتكەن. ەۋروپاعا تەمەكى ءحۇى عاسىردا، ال روسسياعا ءحۇىى عاسىردىڭ باسىندا تاراعان. تەمەكىنىڭ وتانى كۋبا بولىپ سانالادى. كۋبادا «تاباكا» دەگەن جەردە وسەتىن «تاباك» وسىمدىگىنەن تەمەكى جاسالعان. تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ قۇرامىندا نيكوتين ۋى بار. ءبىر تامشى نيكوتيننىڭ جىلقى مالىن ولتىرگەندىگى انىقتالعان. ال، ادام ءومىرى ءۇشىن 10 - 12 تال شىلىمداعى نيكوتين جەتكىلىكتى. 20 - 25 جىل تەمەكى تارتقان ادام اعزاسىنا 800 گرامم نيكوتين جينايدى ەكەن. ماسەلەن، زەرتتەۋلەر بويىنشا 7 - 8 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ 35، 6%– جولداسىنا ەلىكتەۋدەن، 30% – قىزىعۋدان، 10% - ءوزىن ەر جەتتىم دەپ ساناۋدان تارتادى ەكەن.
وقۋشى: ەسىرتكى – ادامنىڭ قاس جاۋى. وسى اسەرلى زاتتى ادامدار ورتاق شپريس ارقىلى پايدالانىپ، ناتيجەسىندە قاھارلى اۋرۋعا ۇشىرايدى. مۇنى پايدالانعان ادام ارىقتاپ، جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى تومەندەيدى، ءوز ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە المايدى، قىلمىسقا بارادى. اقىل - وي جۇيەسى بۇزىلادى. جقتب - مەن اۋىرعان ادام كەم دەگەندە 6 جىل ءومىر سۇرەدى.
ءمۇعالىم:
جقتب - نىڭ قۇربانى: - دەنساۋلىقتان ايىرىلادى؛
- وتباسىنان ايىرىلادى؛
- ۇيىنەن ايىرىلادى؛
- جۇمىسىنان ايىرىلادى؛
- دوستارىنان ايىرىلادى؛
- ۇمىتسىزدىك پايدا بولادى، ت. ب.(سلايد)
-
وقۋشى: ءدىن نە دەيدى؟ وتىرىك ايتپا، ۇرلىق جاساما، قياناتقا بارما، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما، بويىڭدى تازا ۇستا، اتا - اناڭدى سىيلا، كىشىگە قامقور بول دەيدى. ءدىن جولى – يمان جولى. ءدىن دەگەن بۇل ۇلى سەنىم. ال، سەنىم دەگەنىمىز – ادامگەرشىلىكتىڭ تىرەگى.
ءمۇعالىم:
تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك ىشۋگە، ناشاعا قارسى قانداي ءىس - شارالار جۇرگىزىلۋدە؟
1. تەمەكىنى ناسيحاتتاۋعا، كوپشىلىك ورتادا تەمەكى تارتۋعا تىيىم سالىنعان.
2. ۇگىت ناسيحات جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
3. ءبىزدىڭ ەلدە ەلباسىمىزدىڭ «2030 باعدارلاماسىندا» تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك ءىشۋ ادام ومىرىنە جات قىلىق ەكەندىگى ايتىلعان.
4. 1988 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىمەن بىرلەسكەن جقتب ماسەلەسى بويىنشا كەزدەسۋ وتكىزدى. وسى كەزدەسۋدەن سوڭ 1 - جەلتوقسان دۇنيەجۇزىلىك جقتب – مەن قارسى كۇرەس بولىپ اتالدى. 1994 جىلى ق ر - دا «جقتب - نىڭ الدىن - الۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. 2001 جىلى «ق ر - دا جقتب ىندەتىنىڭ الدىن الۋداعى ستراتەگيالىق باعدارلاماسى» ق ر ۇكىمەتى قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى.(سلايد)
ءمۇعالىم:
ادەبي ءبولىم: «ولەڭدى جاتقا ايتۋ» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى
(قارا ولەڭ جولدارىنان ۇزىندىلەر)
«زياندى ادەتتەر»
«ءححى قارسىلاسى»
«كۇرك - كۇرك كوكجوتەل»
«ەگەمەندى ەل بولدىق»
«ويلانايىق، ادامزات»
«ەي، ادامزات»
«ناشاقوردىڭ سويقانى»
«ناشاقورلىق جويىلسىن»، ت. ب.
ءمۇعالىم:
«ۋلانباسىڭ ءومىرىڭ» ءبولىمى (جۇمباقتار، ماقال - ماتەلدەر)(سلايدتار)
● ءتۇتىن بولىپ كىرەدى،
كۇركىل بولىپ جۇرەدى. ول نە؟ (تەمەكى)
● مۇرنىڭا تاقاساڭ تۇشكىرە بەرەسىڭ،
ەرنىڭە تاقاساڭ تۇكىرە بەرەسىڭ. ول نە؟ (ناسىباي)
● وڭعا قاراي وقىساڭ،
ءازازىل دەپ بىلەرسىڭ.
سولعا قاراي وقىساڭ،
جاعا سالار كۇيەسىڭ. ول نە؟ (اراق)
● ءوز - وزىمەن وتىرىپ،
سىقىلىقتاپ كۇلەدى.
ۇرماي - سوقپاي وكىرىپ،
جىلاي سالار بۇل ءوزى. (ناشاقور)
● تەمەكى تارتقان ءبىر كىسى،
ۋلانعان بۇكىل......... (ءۇي - ءىشى)
اراق ءىشتى دەگەنشە،
ازعىن...... ءتۇستى دە. (جولعا)
● شاراپتىڭ قىزىعى ءبىر كەشتە وتەر،
شاتاعى ونىڭ....... جەتەر. (ءبىر جەتىگە)
● ماستىقتىڭ ءتۇبى......
مازاقتىڭ ءتۇبى.......... (مازاق، ازاپ)
ءمۇعالىم:
«وي دامىتۋ» ءبولىمى (ءسوزتۋىم «ادامگەرشىلىك»)
«ادامگەرشىلىك ءسوزىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟» دەگەن سوزگە توپتاستىرۋ اسسوسياسياسى:
- يماندى
- ادەپتى
- ارى تازا
- كوپشىل
- ادال
- سىپايى
- زور تۇلعالى، ت. ب.
ءمۇعالىم:
«وي جۇمباق» ويىن ءبولىمى:
ءححى عاسىر وباسى........ (سپيد)
اتى ايگىلى ءشوپ.......... (ناشا)
كوپ تاراعان اۋرۋ.......... (تۋبەركۋلەز)
ماسكۇنەمنىڭ سۋسىنى......... (اراق)
تەمەكىدەگى ۋلى زات............... (نيكوتين)
قوعامعا جات قىلىق اكەلۋشى......... (قىلمىسكەر)
ادام بويىنداعى ەڭ ماڭىزدى قاسيەت........ (ادامگەرشىلىك)
ءمۇعالىم:
ۇققانىمىز نە؟ « نە بىلدىك؟ نە ۇقتىق؟ نە ۇيرەندىك؟»
شىمشىق بالاپانىنا جەم تاسىپ، ءوزى جەۋدى ۇمىتىپ، بالاپانى ۇيادان قاناتتانىپ ۇشقاندا ءوزى اشتان ولەتىن كورىنەدى. اتا - انا دا الگى شىمشىق سىندى. قولىنداعى بار جاقسىسىن ۇرپاعىنا بەرەدى. ءوزىم جەتپەگەنگە سولار جەتسە ەكەن، ءوزىم كورمەگەن قىزىقتى سولار كورسە ەكەن دەپ ارماندايدى. ولاي بولسا، بالالار، اتا - انالارىڭنىڭ سەنىمدەرىن اقتاڭدار، سىيلاڭدار.
اللاتاعاللا:«ادامعا عۇمىر بەردىم، كورەتىن جارىق، تاتاتىن ءدام، تاۋسىلماس ارمان بەردىم، ءبىراق نيەتىن وزىنە قالدىردىم»،- دەپتى. ولاي بولسا، كورەتىن جارىقتارىڭ، تاتاتىن دامدەرىڭ، اللا بەرگەن نيەتتەرىڭ ءتۇزۋ بولسىن.
● كوڭىلدەرىڭىزدى كولەڭكە شالماسىن.
● جات قىلىقتاردان اۋلاق بولىڭىزدار.
● جۇرەكتەرىڭىزگە يمان ۇيالاسىن.
● ءبىلىمدى، بارىس تەكتى نامىستى ۇل بولىڭىزدار!(سلايد)
سانا تاۋەلسىز بولماي ەشقانداي ۇلت بوستاندىققا جەتپەيدى.
ك. د. ۋشينسكيي: «تاربيە دارمەنسىز بولماۋى ءۇشىن ول حالىقتىق بولۋى ءتيىس» - دەيدى، ياعني ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ءداستۇرىن، سالتىن ساقتاپ، سول رۋحتا تاربيەلەۋگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتكەن. سوندىقتان جاس ۇرپاقتى وتانىن سۇيۋگە، ول ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە، ەلجاندىلىق پەن ەرلىككە تاربيەلەۋ - ۇستازداردىڭ باستى مىندەتى بولماق.
«ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ م. اۋەزوۆ ايتقانداي، ەل بولاشاعى قازىرگى جاسوسپىرىمدەردىڭ قانشالىقتى ءبىلىمدى، تاربيەلى بولۋىنا بايلانىستى. ياعني، ءاربىر ادام بالالىق شاعىنان باستاپ «قازاقستان – مەنىڭ وتانىم، ونىڭ الدىندا بورىشتارمىن» دەگەن ويلاردى ءسىڭىرىپ ءوسۋى قاجەت..
ماقساتى: ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا - سەزىم، رۋحاني بايلىقتى (ءتىل، ءدىن، سالت - ءداستۇر) بويىنا سىڭىرگەن ۇلتجاندى، ءبىلىمدى، سانالى، تاربيەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
تاربيەلىك شارانىڭ ءجۇرۋ بارىسى:
ءمۇعالىم:
شارا «وزىممەن - ءوزىم سىرلاسۋ» ترەنينگ ادىسىمەن باستالدى. وقۋشىلار تىنىشتىق ساقتاپ، قولىمىزدى كەۋدەمىزگە قويىپ، جۇرەگىمىزدى تىڭداپ كورەيىكشى.
جۇرەكتىڭ ءاربىر ءلۇپىلى – «انا»، «اكە»، «اتا»، «اجە»، «باۋىرلارىم»، «وتانىم»، «قازاقستانىم!»، «مەن قازاقپىن»، «مەن بولاشاقتىڭ نامىستى ۇلىمىن» دەپ تۇرعانداي (وقۋشىلار جۇرەگىنىڭ تۇسىن ۇستاپ وسى سوزدەردى ايتادى). ولاي بولسا، اتا - انالارىڭدى ەرتەڭ باعىپ - قاعىپ، اسىرايتىن، وتانىمىزدىڭ تىنىشتىعىن ساقتاپ تۇراتىن، ەلدى جاۋدان قورعايتىن سەندەرسىڭدەر. بۇل تاعىلىم بالا بويىنا سۇيىسپەنشىلىك ۇيالاتادى.
«وي اشار» ءبولىمى:
ۇلتتىق نامىستىڭ ءتۇپ تامىرى – ادامگەرشىلىكتە. «قيسىق بىتكەن تالدى جاستايىنان تۇزەمەسە، بۋىنى قاتقان سوڭ ونىڭ كولەڭكەسى دە قيسىق بوپ تۇسەدى» دەگەن ءتۇيىندى ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشۋ.
● وسى زاماننىڭ دامۋ ءۇردىسى جاس جەتكىنشەكتەرگە قالاي اسەر ەتۋدە؟
● «ۇلتتىق نامىس – ۇلتتىڭ تىرەگى». ۇلدارىمىز وسى ۇلتتىق نامىستى
باعالاپ جۇرمە؟
● ەل بولاشاعى، وتاندى قورعاۋ جاستار قولىندا.. ال قازىرگى ۇلدارىمىزدىڭ
ءقالى قانداي؟ ۇلدارىمىز «نامىستى ۇل» اتاعىنا لايىق پا؟
● «ەرتەڭىن ويلاعان ەل ازبايدى». جىلدان - جىلعا ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار نەگە كوبەيىپ بارا جاتىر؟(سلايد)
ءمۇعالىم: شىندىعىنا كەلگەندە بالا تاربيەسى – جاۋمەن ارپالىسىپ، ەلدى قورعاۋمەن تەڭ جۇمىس بولىپ كەتتى. كەزىندە، مالايسارى بي بىلايشا تولعايدى:
جامان بولسا – جاقىن جاۋ،
شابان بولسا – اتىڭ جاۋ.
شايپاۋ بولسا – قاتىن جاۋ،
كەتەگەن بولسا – تۇيەڭ جاۋ.
تەبەگەن بولسا – بيەڭ جاۋ،
جىمىسقى بولسا – جيەن جاۋ.
ءتىل الماسا – بالاڭ جاۋ،
كوڭىل كوزىمەن ءوزىڭ زەردەلەرسىڭ.... دەگەن ەكەن(سلايد).
قازىبەك بي: «ءبىز مال باققان ەلمىز،
ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز» - دەپ قازاق ەلىنىڭ ەشكىمگە سوقتىقپاعانىن ايتسا، «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى!» - دەپ ادامگەرشىلىك رۋحتى بيىك ۇستاعانىن جىرلايدى.
بۇرىنعى وتكەن اتا - بابامىز ۇل بالانىڭ تاربيەسىنە اسا ءمان بەرگەن. ۇل بالا شاڭىراعىڭدى شايقالتپايتىن، وشاق وتىڭدى وشىرمەيتىن، ءىزىڭدى جالعاستىراتىن بولاشاعىڭ. بالاڭدى جاقسى كورۋ دەگەن ءسۇت بەتىنە قايماق عىپ الپەشتەي بەرۋ ەمەس. رەتتى جەرىندە اقىل ايتۋ، بىلمەگەنىن ۇعىندىرۋ، از - كەم وعاش قىلىقتارىن كورسەڭ قاباعىڭمەن جاسقاۋ قاجەت، ءتىپتى شەكتەن شىعىپ بارا جاتسا شاپالاقتىڭ دا زياندى جەرى جوق. مۇنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە بولاشاعىڭنىڭ قامى.
باياعى قاسيەتتى شالدار ەر بالاعا بەس جاستان باستاپ قۇمان ۇستاتىپ قوناقتىڭ قولىنا سۋ قۇيعىزعان، ونعا تولسا پىشاق ۇستاتىپ ەت تۋراتقان، ون بەس جاستان تاباق تارتتىرعان، جيىرما جاستان باستاپ سىبانىپ تاباق جاساتقان (د. ماتاي قىزى «اينالايىندارىم مەنىڭ...» كىتابىنان).
ەشكىم ىشتەن ءبىلىپ تۋمايدى. تاربيە ۇلعا دا، قىزعا دا بەسىك پەن بوساعادان باستالادى. ۇلىڭدى - جارىعىم، قىزىڭدى - جالعىزىم دەپ ىشەر – تاماق، كيەر – كيىمگە تارىقتىرماي، قالتاسىنا اقشا تىعىپ، ءسۇت بەتىنە قايماق عىپ قۇر ماپەلەۋ – بۇل تاربيە ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ ار - يمانىن، ىنساپ - قاناعاتىن بويىنا سىڭىرمەي وسكەن ۇرپاق الدىمەن اتا - اناسىنىڭ سوسىن ءوز بەتىن شيەدەي ەتەدى.
حالىقتا «سىيلاساڭدار كارىڭدى – جارىلقارمىن ءبارىڭدى» - دەگەن ەڭ ۇلاعاتتى ءسوز بار. ەل ۇستايمىن دەگەن ۇلدارىم، ءارقايسىسىڭ اعايىننىڭ ەمەس، التى الاشتىڭ ازاماتى بولىڭدارشى. ەندى تاقىرىپ توڭىرەگىندە وي قوزعايىق (وقۋشىلاردىڭ وي پىكىرلەرى).
وقۋشى: مەنىڭشە، ماسەلەنى ادامگەرشىلىكتەن باستاۋ قاجەت.. ءوز مىندەتىنە ادالدىق، جەلىسى ۇزىلمەگەن ءتالىم - تاربيە، باۋىرمالدىق بار جەردە عانا قوعام تۇزەلەدى. ادامگەرشىلىك ماسەلەسى – ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا اينالۋى ءمالىم. ايتپەسە، ەكونوميكاسى داۋىرلەگەن كەيبىر ەلدەردىڭ جاستارىنىڭ ناشاقورلىققا، الۋان قىلمىسقا، ايتۋعا اۋزى بارماس جات قىلىقتارعا ءجيى بوي الدىراتىنىن قاي - قايسىمىز دا ەستىپ – ءبىلىپ ءجۇرمىز. قيسىق بىتكەن تالدى، كەزىندە تۇزەمەسە بۋىنى قاتقان سوڭ ونى تۇزەۋ مۇمكىن ەمەس. تاربيە دە ءدال سونداي دەپ ويلايمىن.
وقۋشى: ادامگەرشىلىك اينالايىن دەگەن سوزدەن باستالادى. اللاتاعاللا، ادامنىڭ باسىنا – سانا، جۇرەگىنە – سەزىم، كوكىرەگىنە – ارمان بەرگەن. جانە قورشاعان ورتاعا يەلىك ەتۋدى تاپسىرعان. بۇز، قيرات، ورتە، شاشىپ - توك، ىسىراپ ەت دەمەگەن. ال، ءقازىر قالاي؟ قالاي بولۋشى ەدى، ادام دەپ، وعان سانا، جۇرەگىنە سەزىم بەردى،- دەيمىز، قازىرگى عالامدانۋ كەزەڭىندە ۇلدارىمىز ناشاقور، قىزدارىمىز جەڭىل ءجۇرىستى بولىپ بارا جاتىر(ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار سۋرەتتەرىنەن سلايدتار). بۇعان مەنىڭ سىنىپتاستارىم قانداي وي ايتار ەكەن؟
وقۋشى: قازىرگى جاستار، سونىڭ ىشىندە قالا جاستارى اراق، تەمەكى، ناشاعا اۋەس. جىلاعاننىڭ الدىنان وكىرگەن شىعادى دەمەكشى، ءىشىمدى، تەمەكىمەن جاعالاسىپ جۇرگەندە، ەندى ودان دا سوراقىنى كىم كورگەن؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ادامنىڭ وسى ەكى ىندەتكە دەگەن السىزدىگىن قوعامنان كورىپ جاتادى. مەن ءوزىم وسى پىكىرمەن كوپ كەلىسە بەرمەيمىن. جۇمىر باستى پەندە ءوز ەركىنە ءوزى يە بولسا، قوعام ولاردىڭ اۋزىنا ستاقان توسىپ، تامىرىنا ينە شانشىپ جاتقان جوق قوي (اراق، تەمەكى، ناشاقور، ت. ب. سلايدتار). قيىندىق اتاۋلىنى جەڭەر جالعىز جول – ءىشىپ - ماسكۇنەم، ەگىلىپ - ناشاقور بولىپ كەتۋ مە ەدى؟ ءوز بويىڭداعى كىنانى وزگەدەن ىزدەمەۋ كەرەك. ادام بولۋ اركىمنىڭ ءوز قولىندا دەپ ويلايمىن.
وقۋشى: مۇسىلمان ەلىندە وسى ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە ەرتە باستان قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ادامدى اق جولىنان اداستىراتىن، كۇنانىڭ قاراڭعى تۇنەگىنە قامايتىن ءازازىلدىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىسى كەلگەن يسلام ءدىنى نەتكەن كورەگەن دە قاسيەتتى دەسەڭشى! ءوز ەركىڭمەن ابىرويدان ايىرىلعاننان بەتەر وكىنىش بار ما؟ نەبىر جاس جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ ازىپ - توزىپ، قايىرشى، ۇرلاپ قاراقشى بوپ كەتكەنى – قوعامنىڭ قاسىرەتى. ءار ادام - قوعامنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى، تۇلعاسى، بولاشاعى.
وقۋشى: قازىرگى جاستار ىشىمدىككە، ناشاعا اۋەس. ىشىمدىككە بوي الدىرعان ايەل زاتى قايتادان ۇيىرگە قوسىلىپ جارىمايدى. سەبەبى، ايەلدىڭ نازىك اعزاسى ەمگە كونبەيدى. ال، ەر - ازاماتتاردى ساۋىقتىرىپ الۋعا بولادى ەكەن. اناڭ سەنى اراممەن ەمەس، اق سۇتىمەن اۋىزداندىرعان. ولاي بولسا، اتا - اناعا كىر كەلتىرمەيىك. سەن قالاي ويلايسىڭ؟ اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋ مودا ما؟
وقۋشى: ورىس ءۇشىن اراق ءىشۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ورىس حالقىندا اراق ءىشۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان. ولار تىرلىگىن تىندىرىپ، ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ بولعان سوڭ ىشەدى. ال، قازاق شە....؟
وقۋشى: اتا - باباسى ءىشىپ كورمەگەن، ادەت قىلماعان اراقتى قاي جەردە كەرەكتىگىن بىلمەيدى، ول جاعىنان بەيماعلۇم. ءبىزدىڭ ۇلتقا ماسكۇنەمدىك مۇلدەم جاراسپايدى. اراق قالاي پايدا بولدى؟ كەزىندە ن. ميكلۋكو – ماكلاي جەر شارىن شارلاعاندا جاڭا گۆينەي جەرىنىڭ تۇرعىندارى پاۋاستاردىڭ ءالى وت جاعۋ ءادىسىن بىلمەيتىنىن، ءبىراق ادامدى قوزدىراتىن ىشىمدىك جاساۋ جولىن مەڭگەرگەنىن بايقاعان. العاشقى كەزدە شاراپ پالما شىرىنىنان، بالدان، جەمىس شىرىندارىنان جاسالعان. كەيىن شاراپتى جۇزىمنەن جاسايتىن بولعان.
وقۋشى: تەمەكىنى قاي جەردە، قاي زاماندا العاش رەت قولدانعانى بەلگىسىز. جورامال بويىنشا جابايى ادامدار ءبىر ءشوپتىڭ جاپىراعىنىڭ تۇتىنىنە قاتتى ەلتيدى دە، سول ەلىتكىش ءتۇتىندى ءوزى پايدالانعان، باسقالارعا ۇيرەتكەن. ەۋروپاعا تەمەكى ءحۇى عاسىردا، ال روسسياعا ءحۇىى عاسىردىڭ باسىندا تاراعان. تەمەكىنىڭ وتانى كۋبا بولىپ سانالادى. كۋبادا «تاباكا» دەگەن جەردە وسەتىن «تاباك» وسىمدىگىنەن تەمەكى جاسالعان. تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ قۇرامىندا نيكوتين ۋى بار. ءبىر تامشى نيكوتيننىڭ جىلقى مالىن ولتىرگەندىگى انىقتالعان. ال، ادام ءومىرى ءۇشىن 10 - 12 تال شىلىمداعى نيكوتين جەتكىلىكتى. 20 - 25 جىل تەمەكى تارتقان ادام اعزاسىنا 800 گرامم نيكوتين جينايدى ەكەن. ماسەلەن، زەرتتەۋلەر بويىنشا 7 - 8 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ 35، 6%– جولداسىنا ەلىكتەۋدەن، 30% – قىزىعۋدان، 10% - ءوزىن ەر جەتتىم دەپ ساناۋدان تارتادى ەكەن.
وقۋشى: ەسىرتكى – ادامنىڭ قاس جاۋى. وسى اسەرلى زاتتى ادامدار ورتاق شپريس ارقىلى پايدالانىپ، ناتيجەسىندە قاھارلى اۋرۋعا ۇشىرايدى. مۇنى پايدالانعان ادام ارىقتاپ، جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى تومەندەيدى، ءوز ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە المايدى، قىلمىسقا بارادى. اقىل - وي جۇيەسى بۇزىلادى. جقتب - مەن اۋىرعان ادام كەم دەگەندە 6 جىل ءومىر سۇرەدى.
ءمۇعالىم:
جقتب - نىڭ قۇربانى: - دەنساۋلىقتان ايىرىلادى؛
- وتباسىنان ايىرىلادى؛
- ۇيىنەن ايىرىلادى؛
- جۇمىسىنان ايىرىلادى؛
- دوستارىنان ايىرىلادى؛
- ۇمىتسىزدىك پايدا بولادى، ت. ب.(سلايد)
-
وقۋشى: ءدىن نە دەيدى؟ وتىرىك ايتپا، ۇرلىق جاساما، قياناتقا بارما، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما، بويىڭدى تازا ۇستا، اتا - اناڭدى سىيلا، كىشىگە قامقور بول دەيدى. ءدىن جولى – يمان جولى. ءدىن دەگەن بۇل ۇلى سەنىم. ال، سەنىم دەگەنىمىز – ادامگەرشىلىكتىڭ تىرەگى.
ءمۇعالىم:
تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك ىشۋگە، ناشاعا قارسى قانداي ءىس - شارالار جۇرگىزىلۋدە؟
1. تەمەكىنى ناسيحاتتاۋعا، كوپشىلىك ورتادا تەمەكى تارتۋعا تىيىم سالىنعان.
2. ۇگىت ناسيحات جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.
3. ءبىزدىڭ ەلدە ەلباسىمىزدىڭ «2030 باعدارلاماسىندا» تەمەكى تارتۋ، ىشىمدىك ءىشۋ ادام ومىرىنە جات قىلىق ەكەندىگى ايتىلعان.
4. 1988 جىلى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ۇلىبريتانيا ۇكىمەتىمەن بىرلەسكەن جقتب ماسەلەسى بويىنشا كەزدەسۋ وتكىزدى. وسى كەزدەسۋدەن سوڭ 1 - جەلتوقسان دۇنيەجۇزىلىك جقتب – مەن قارسى كۇرەس بولىپ اتالدى. 1994 جىلى ق ر - دا «جقتب - نىڭ الدىن - الۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. 2001 جىلى «ق ر - دا جقتب ىندەتىنىڭ الدىن الۋداعى ستراتەگيالىق باعدارلاماسى» ق ر ۇكىمەتى قاۋلىسىمەن بەكىتىلدى.(سلايد)
ءمۇعالىم:
ادەبي ءبولىم: «ولەڭدى جاتقا ايتۋ» وقىتا ۇيرەتۋ ويىنى
(قارا ولەڭ جولدارىنان ۇزىندىلەر)
«زياندى ادەتتەر»
«ءححى قارسىلاسى»
«كۇرك - كۇرك كوكجوتەل»
«ەگەمەندى ەل بولدىق»
«ويلانايىق، ادامزات»
«ەي، ادامزات»
«ناشاقوردىڭ سويقانى»
«ناشاقورلىق جويىلسىن»، ت. ب.
ءمۇعالىم:
«ۋلانباسىڭ ءومىرىڭ» ءبولىمى (جۇمباقتار، ماقال - ماتەلدەر)(سلايدتار)
● ءتۇتىن بولىپ كىرەدى،
كۇركىل بولىپ جۇرەدى. ول نە؟ (تەمەكى)
● مۇرنىڭا تاقاساڭ تۇشكىرە بەرەسىڭ،
ەرنىڭە تاقاساڭ تۇكىرە بەرەسىڭ. ول نە؟ (ناسىباي)
● وڭعا قاراي وقىساڭ،
ءازازىل دەپ بىلەرسىڭ.
سولعا قاراي وقىساڭ،
جاعا سالار كۇيەسىڭ. ول نە؟ (اراق)
● ءوز - وزىمەن وتىرىپ،
سىقىلىقتاپ كۇلەدى.
ۇرماي - سوقپاي وكىرىپ،
جىلاي سالار بۇل ءوزى. (ناشاقور)
● تەمەكى تارتقان ءبىر كىسى،
ۋلانعان بۇكىل......... (ءۇي - ءىشى)
اراق ءىشتى دەگەنشە،
ازعىن...... ءتۇستى دە. (جولعا)
● شاراپتىڭ قىزىعى ءبىر كەشتە وتەر،
شاتاعى ونىڭ....... جەتەر. (ءبىر جەتىگە)
● ماستىقتىڭ ءتۇبى......
مازاقتىڭ ءتۇبى.......... (مازاق، ازاپ)
ءمۇعالىم:
«وي دامىتۋ» ءبولىمى (ءسوزتۋىم «ادامگەرشىلىك»)
«ادامگەرشىلىك ءسوزىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟» دەگەن سوزگە توپتاستىرۋ اسسوسياسياسى:
- يماندى
- ادەپتى
- ارى تازا
- كوپشىل
- ادال
- سىپايى
- زور تۇلعالى، ت. ب.
ءمۇعالىم:
«وي جۇمباق» ويىن ءبولىمى:
ءححى عاسىر وباسى........ (سپيد)
اتى ايگىلى ءشوپ.......... (ناشا)
كوپ تاراعان اۋرۋ.......... (تۋبەركۋلەز)
ماسكۇنەمنىڭ سۋسىنى......... (اراق)
تەمەكىدەگى ۋلى زات............... (نيكوتين)
قوعامعا جات قىلىق اكەلۋشى......... (قىلمىسكەر)
ادام بويىنداعى ەڭ ماڭىزدى قاسيەت........ (ادامگەرشىلىك)
ءمۇعالىم:
ۇققانىمىز نە؟ « نە بىلدىك؟ نە ۇقتىق؟ نە ۇيرەندىك؟»
شىمشىق بالاپانىنا جەم تاسىپ، ءوزى جەۋدى ۇمىتىپ، بالاپانى ۇيادان قاناتتانىپ ۇشقاندا ءوزى اشتان ولەتىن كورىنەدى. اتا - انا دا الگى شىمشىق سىندى. قولىنداعى بار جاقسىسىن ۇرپاعىنا بەرەدى. ءوزىم جەتپەگەنگە سولار جەتسە ەكەن، ءوزىم كورمەگەن قىزىقتى سولار كورسە ەكەن دەپ ارماندايدى. ولاي بولسا، بالالار، اتا - انالارىڭنىڭ سەنىمدەرىن اقتاڭدار، سىيلاڭدار.
اللاتاعاللا:«ادامعا عۇمىر بەردىم، كورەتىن جارىق، تاتاتىن ءدام، تاۋسىلماس ارمان بەردىم، ءبىراق نيەتىن وزىنە قالدىردىم»،- دەپتى. ولاي بولسا، كورەتىن جارىقتارىڭ، تاتاتىن دامدەرىڭ، اللا بەرگەن نيەتتەرىڭ ءتۇزۋ بولسىن.
● كوڭىلدەرىڭىزدى كولەڭكە شالماسىن.
● جات قىلىقتاردان اۋلاق بولىڭىزدار.
● جۇرەكتەرىڭىزگە يمان ۇيالاسىن.
● ءبىلىمدى، بارىس تەكتى نامىستى ۇل بولىڭىزدار!(سلايد)
You Might Also Like
