قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار
بايانداما
تاقىرىبى: قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار.
اۆتور: بايداۋلەتوۆا گۋلنار ابدۋراحمانوۆنا.
2017 - 2018 وقۋ جىلى
قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار.
ەكولوگيالىق پروبلەما — ادامنىڭ تابيعاتقا جانە كەرىسىنشە تابيعاتتىڭ ادامعا تيگىزەتىن قولايسىز اسەرلەرىنە بايلانىستى تۋىندايتىن كەز كەلگەن قۇبىلىس.
قازىرگى الەمدە ەكولوگيالىق پروبلەمالار ءوزىنىڭ قوعامدىق ءمانى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالادى، ءتىپتى يادرولىق سوعىس ءقاۋىپى دە ونىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى. ادامنىڭ شارۋاشىلىق ءىس - ارەكەتىنىڭ قاۋىرت دامۋى، اينالاداعى ورتاعا ۇدەمەلى، كوبىنە بىلدىرۋشىلىك سيپاتتا اسەر ەتۋدە. ادامنىڭ تابيعاتقا اسەرى مىڭداعان جىلدار بويىندا قالىپتاسقان تابيعي جۇيەلەردى وزگەرتۋ، سونداي – اق، توپىراقتى، سۋ كوزدەرىن اۋانى لاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. بۇل تابيعات احۋالىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەلىپ سوقتى، كوپ جاعدايلاردا ورنى تولماس زارداپتار قالدىردى. ەكولوگيالىق داعدارىس شىن مانىندەگى ءقاۋىپتى ءتوندىرىپ وتىر؛ ءىس جۇزىندە تەز ءوندىرىس الىپ بارا جاتقان داعدارىستىق جاعدايلاردى كەز كەلگەن ايماقتاردان كورۋگە بولادى. ادامدى قۇتقارۋ دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن تابيعاتتى ساقتاۋ. تابيعي پروسەستەردىڭ نەگىزىندە جاتقان زاڭدىلىقتاردى ەسكەرمەۋ تابيعات پەن ادام اراسىنداعى ەلەۋلى قايشىلىقتارعا اكەلىپ سوقتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. امەريكان ەكولوگى ريكلەرس: تابيعاتقا كەلتىرىلگەن نۇسقاندى تۇزەتۋدىڭ ەشقانداي كوپە – كورنەۋ جاتقان ادىستەرى جوق ەكەنى ايدان انىق، سونىمەن قاتار قورشاعان ورتاعا دەگەن كەلەڭسىز كوزقاراسى ءۇشىن ادامعا تانىلاتىن كىنا دا، وزەندەرگە شايىندى سۋلاردى توگۋ، ەگىستىكتەرگە پەستيسيدتەر بۇركۋ، اڭشىلاردىڭ نايزاسى مەن مىلتىعى اۆتوماشينالاردان شىاتىن ءتۇتىن قالا ىرگەسىنىڭ شەكسى كەڭەيۋىسياقتى بەلگىلى فاكتىلەردەن قۇرالماۋى ءتيىس.
ادامعا تابيعات ەكونوميكاسى - اۋىل، ەلدى پۋنكتەر، سەلو، قالا تۇرعىندارىمەن جەر ءجۇزىنىڭ حالىقتارىنىڭ قارىم – قاتىناستارىن، ساندىق جانە ساپالىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋ جانە رەتتەۋ، كوپشىلىككە ۇزدىكسىز ەكولوگيا سالاسىنان ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جۇمىستارىن زەرتتەيدى. ادام ارەكەتى تەك جەر بەتىندەگى سۋدى عانا ەمەس اۋانى دا لاستاپ كەلەدى. كۇن سايىن ونەركاسىپ ورىندارى اۋاعا وراسان زور ۋلى گاز جانە ولارعا قوسا وتە مايدا بولشەكتەردەن تۇراتىن قوسپالاردى شىعارىپ جاتادى. ولار اۋامەن بىرگە ادام مەن جەر بەتىنە. كەيدە ولاردى جەل العاشقى شىققان ورنىنا مىڭداعان كيلومەتر جەرگە ايداپ اپارادى. مىنە، سوندىقتان دا گاز نەمەسە قاتتى زات تۇرىندە ءبولىنىپ شىعاتىن زاتتاردىن اۋانى قورعاۋ ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن دە، تىرشىلىك ءۇشىن دە ۇلكەن ءمان الادى. وسى ۋاقىتتا اۋاعا ۋلى قوسىندىلاردى جىبەرمەۋ ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە. اۋانى ءار ءتۇرلى جولمەن بىلعانۋى اتموسفەرادا بىرتە – بىرتە تۇپكىلىكتى مۋتاگەندى وزگەرىستەر تۋدىراتىن انىقتالىپ وتىر. مىسالى، قالالاردىڭ ءۇستىن، 2000 – 2500 م بيىكتىك كولەمىندە گازدار مەن ۇساق بولشەكتەردەن تۇراتىن قاراقوشقىل ءتۇتىن باسىپ تۇرادى. وسىنداي كورىنىس ءبىزدىڭ قالاعا ءتان قۇبىلىس.
وسىنداي قۇبىلىستاردىن قالا ىشىنە كۇن ساۋلەسىنىڭ ۋلترا كۇلگىن ساۋلەسى جەتپەيدى. سوندىقتان قالا ىشىندە نەشە ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋ تارايتىن ميكروبتار كوبەيىپ كەتەدى. ولار نەشە ءتۇرلى كوز، تەرى، وكپە دەرتتەرىن ادامدارعا دارىتادى. ادامدار كوپ مولشەردە اۋرۋعا شالدىعادى. اتموسفەرانىڭ ءتۇتىن جانە گاز قوسىندىلارىمەن لاستانۋى ادام دەنساۋلىعىنا زياندى قۇبىلىستار تۋعىزادى. بۇل قۇبىلىس اسىرەسە مەتەورولوگيالىق جاعدايدىڭ اسەرىنەن اۋا سيرەك الماساتىن قالالاردا ءجيى كزدەسەدى ونى سموگ دەپ اتايدى. اعىلشىن ءسوزى – تۇمان دەگەن ماعىنا بەرەدى. فوتوحيميالىق تۇمان وسىمدىكتەر الەمى مەن جانۋارلار دۇنيەسىنە، سونداي – اق ادامزات بالاسىنا وتە ۇلكەن زيان كەلتىرۋدە. وسى جاعدايلارعا سايكەس شەت ەلدىڭ مەملەكەتتەرىندە جانە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا اتموسفەرالىق اۋانى قورعاۋ ماقساتىندا اۆتوموبيلدەردىڭ قوزعاۋشى كۇشىن جەتىلدىرۋ، نەيتراليزاتورلار ورناتۋ، گازبەن ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن ەلەكتروموبيلدەردى شىعارۋ ماسەلەسى تۋىپ وتىر. اۋانىڭ جەر بەتىندەگى قاباتىن اۆتوموبيل جانە ونەركاسىپ گازدارى مەن تۇتىننەن تۇراتىن قالىڭ تۇمان باسادى. كۇن ساۋلەسى جينالعان گازداردى ىدىراتىپ ۋلى قوسپالار تۇزەدى. ول كەزدە ادامداردىڭ كوزى اۋىرادى، وكپەسىن ۋلى گاز تولتىرادى، ۇزدىكسىز جوتەلىپ، تىنىسى تارىلادى. بۇل وراسان ۇلكەن كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى، جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن الىپ كەتەدى. يادرولىق جارىلىستىڭ ءزارلى ساۋكەلەلەرى بىردە – ءبىر ساۋاتتى جانە سانالى ادامدى تىنىش قالدىرۋ ەمەس. سەمەي اتوم پوليگونىندە بولعان وقيعا بىلاي سيپاتتالادى. اتوم بومباسىن جارۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتى كوشىرىپ، سىناق وتكەنشە ءبىر جەتى حالىقتى باسقا جەردە ۇستاعان. ال اۋىلدا ۇلكەندى – كىشىلى 54 ادام قالعان، ولار اتوم بومباسى جارىلعان جاققا قاراپ قارا ءتۇتىننىڭ ىشىنەن قىزىلدى – جاسىلدى وتتاردى كورىپ تاماشالاعان. سول ادامداردان كۇنى بۇگىن بىرەۋى دە قالماي بارلىعى ءولىپ قالعان. قازىرگى كەزەڭدە ادامنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى - قالا. ول ەڭ ءىرى جانە تابيعي ورتادان وزگەشە، كوپتەگەن پارامەترلەرى بويىنشا ەكسترەمالدى دەۋگە بولاتىن ورتا.
قالادا تەحنوگەندى قۋاتتىڭ وراسان زور كونسەنتراسياسى جينالادى. قالا ورتاسى ادامنىڭ باستى ساناسى – ونىڭ دەنساۋلىعىنا قولايسىز اسەر ەتەدى. اتموسفەرانىڭ، سۋدىڭ، ازىق – تۇلىك ونىمدەرىنىڭ، كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتاردىڭ ونەركاسىپ پەن ترانسپورتتىق قالدىقتارىمەن لاستانۋى، ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، ۆيبراسيا، شۋ، تۇرمىستىق حيميالاندىرىلۋى، گيپوديناميا، دۇرىس تاماقتانباۋ زياندى ارەكەتتەردىڭ كەڭىنەن تارالۋى.
وسىلاردىڭ بارلىعى قوسىلىپ ادامنىڭ دەنساۋلىعىن ناشارلاتادى. قالا حالقىنىڭ باسىم بولىگى دەمالىسىن قالادان تىس تابيعا جاعدايدا وتكىزۋگە تىرىسادى. ادامنىڭ دەنساۋلاعىنىڭ تومەندەپ اۋىرۋعا شالدىعۋىن اعزانىڭ ورتاعا تولىق بەيىمدەلە الماۋى مەن قولايسىز اسەرلەرگە بەرگەن تەرىس جاۋابى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك. ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ىشىندە ءىر ءتۇرلى لاستاۋشى زاتتار ءبىرىنشى ورىن الادى. كوپتەگەن قالالار ەكولوگيالىق اپات ايماعى دەگەن مارتەبەگە يە بولعان. سونىڭ ىشىندە وسكەمەن قالاسىن الۋعا بولادى. ءار ءتۇرلى اۋرۋلار قاپتاپ، بالالار جارىمجان بولىپ تۋۋ دا. وسىنىڭ ءبارى وسى ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋ سەبەبى. بۇگىنگى تاڭدا وسكەمەن قالاسى كۇننەن - كۇنگە قۇلپىرىپ، وركەندەپ كەلەدى. دەگەنمەن، بۇل قۋانىشتىڭ كولەڭكەسىندە قايعىلى دەرت تۇرعانىن بىلەمىز بە؟ سەبەبى، وسكەمەن اتموسفەراسى سان جىلدار بويى كوك تۇتىننەن كوز اشپاي كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى ادام دەنساۋلىعىنا زيان. قولعاسىننىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، الدىمەن جۇيكە جۇيەسىن زاقىمدايدى، سودان كەيىن ءىش قۇرىلىسىنداعى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىن بۇزادى. ادام پسيحيكاسىنا دا كەسىرى بار. راديكاسيا دا سولاي. وكپە، جۇرەك سىرقاتتارىنا شالدىعىپ، قان قىسىمى جوعارىلاعان ادامدار سانى كۇننەن - كۇنگە وسۋدە. ۋلى گازعا بۋلىعىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان وسكەمەن تۇرعىندارىنىڭ تاعدىرى ءوزى ءبىر ۇلكەن جاعداي. سوندىقتان، ادام ەكولوگياسى مەملەكەت كولەمىندە تالقىلاناتىن ۇلكەن ماسەلە دەپ ويلايمىن.
اۋانى تازا ۇستاۋدىڭ شارالارى.
ادامعا تابيعات بەرگەن بايلىقتىڭ ءبىرى — اتموسفەراداعى اۋا. وزگە تابيعي بايلىقتارمەن بىرگە اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ وتە ماڭىزدى ءىس. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبى قارىشتى دامپ كەلە جاتقان قازاقستاندا اۋا تازالىعى ءۇشىن كۇرەس ماڭىزدى رول اتقارماق. وسىعان وراي، رەسپۋبليكادا تىندىرىلعان ءىس از ەمەس. سوڭعى جىلدارى اتموسفەراداعى اۋانى قورعاۋ ماقساتىندا ءىرى - ءىرى ونەركاسىپ ورىندارىندا گاز بەن شاڭ تۇتاتىن ءۇش جۇزگە جۋىق ۇلكەن قوندىرعىلار مەن پريبورلار ىسكە قوسىلدى. جامبىلدا، اقتوبەدە، وسكەمەن مەن تەمىرتاۋدا، باسقا دا ونەركاسىپ قالالارىندا اۋا تازالىعىن باقىلايتىن لابوراتوريالار كوپتەپ قۇرىلا باستادى. وسكەمەننىڭ كورعاسىن - مىرىش كومبيناتىندا 35، 1 ملن سومعا، شىمكەنتتىڭ قورعاسىن زاۆودىندا 28 ملن سومعا اۋانى تازا ۇستاۋ ماقساتىندا ءىرى قۇرىلىستار ءجۇرىپ جاتىر. ءقازىردىڭ وزىندە وسى زاۆودتاردا جوعارى تەمپەراتۋراعا شىدامدى فيلتر - سۇزگىش «نيترون» ىسكە قوسىلىپ اۋانىڭ قۇرامىن تازالاۋدا ۇلكەن ۇلەس كوسۋدا. شىعىس ماشينا جاساۋ زاۆودىندا مازۋت پەشىن ەلەكتر كۇشىمەن قىزدىرۋ ارقىلى، اۋاعا شىراتىن لاس زياندى گازداردىڭ كولەمىن 1، 5 — 2 ەسە ازايتۋعا مۇمكىنشىلك تۋدى. سول سياقتى ەرتىس مىس بالقىتۋ زاۆودىندا وندىرىستەىى شىعاتىن زياندى گازداردى ۇستاپ قالاتىن قۇرىلىستار سالىندى. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىرى قالالارىندا جىلۋدى ءبىر ءىرى ورتالىقتان جىبەرۋ ارقىلى كوپتەگەن ۇساق پەشتەردەن قۇتىلدى. مىسالى، الماتىدا 600 كىشكەنتاي پەش جويىل - سا، ونىس 155 - ءى 1970 — 1973 ج. ج. كەلەدى. قاراعاندىدا 107 پەش، 84 جاناتىن تەرريكوندار جويىلدى. پاۆلوداردا - 50، شىمكەنتتە — 7 پەش گازبەن جاعىلۋعا كوشتى. ءبىر ءسوز - بەن ايتقاندا، الماتى كالاسىن قوسپاعاندا رەسپۋبليكامىزدا 1970 — 1973 جىلدارى 276 پەش ءسوندىرىلدى، 12 تەس پەن 65 پەش گازعا كوشتى. قازىرگى جاعدايدا اۋادا ۋلى زاتتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋ ماقساتىندا، اۆتوموبيلدەردەن ءبولىنىپ شىعاتىن گازداردى ازايتۋ بارىسىندا كوپتەگەن تياناقتى جۇمىستار جاسالىندى. 1973 — 1975 جىلدارى وبلىس ورتالىقتارىندا «قازاقاۆتوتەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ» اۋاعا شىعاتىن زياندى گازداردى ۇستاپ قالاتىن 157 باقىلاۋ - رەتتەگىشتەردىڭ كوندىرمالارىن جاساۋ جوبالاندى. ءقازىر الماتىدا 40 پۋنكت جۇمىس ىستەيدى، الداعى ۋاقىتتا تاعى دا 50 بولۋى كەرەك. جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەتىن گازداردىڭ مولشەرى ازايدى. مىسالى، وسكەمەننىڭ قورعاسىن - مىرىش كومبيناتىندا اۋاعا شىعاتىن زياندى شاڭدار 54، 2% كورعاسىن — 68، 6% كۇكىرت انگيدريدى — 17، 2% ازايدى. بالقاش كەن - مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا — 41%. تەمىرتاۋ سينتەتيكالىق كاۋچۋك زاۆودىندا سىرتقا شىعاتىن سىناپتىڭ مولشەرى 2، 5 ەسە، شىمكەنتتىڭ سەمەنت زاۆودىنداعى اۋاعا شىعاتىن سەمەنت مولشەرى — يۋەسە، وسكەمەننىڭ تيتان - ماگنيي كوم - بيناتىندا اۋاعا شىعاتىن حلوردىن، مولاىەرى 1، 8 ەسە قىس - قارتىلدى.
رەسپۋبليكادا 25 قالادا مەملەكەتتىك سانيتارلىك مەكەمەلەر لابوراتورياسىندا اۋانىڭ قۇرامىن زەرتتەپ، ول زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىن جۇيەلى كۇيگە كەلتىرىپ، پراكتيكاعا بەرۋدە. زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرىستىڭ ورنالاسۋىنا قاراي نەگىزگى اۋاعا شىعاتىن لاس قالدىقتار قورعاسىن، كۇكىرت انگيدريدى كومىرقىشقىل گازى، ازوتتىڭ قوسوكسيدى، مىشياك، كۇيە، حلور، شاڭ ەكەنى انىقتالىپ وتىر. قاراعاندى قالاسىندا كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولشەرى سانيتارلىق نورمادان 8 - 9 ەسە اسىپ كەتكەن، ال ازوتتىڭ قوسوكسيدى، شاڭ كۇكىرت انگيدريدى بارلىق ەندىرىس ورىندارىندا 1973 جىلى بەلگىلى - ءبىر نورماعا دەيىن تەمەندەگەن. اۋا تازالىعى، ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كۇرەس ءاربىر كاسىپورىن مەن سەحتا دا ءتيىمدى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مىسالى، الماتى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتى بويىنشا اۋاعا كۇن سايىن شىعارىلاتىن زياندى زاتتاردىڭ مولشەرى 75% قىسقارتىلدى. شىمكەنت قورعاسىن زاۆودىندا شاڭ تۇتقىشتار مەن تەحنولوگيالىق گازدى وڭدەۋ جانە تازارتۋ قوندىرعىلارىن سالۋعا قىرۋار قارجى جۇمسالىپ، ادامداردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزىلعان. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ جەتى ايى ىشىندە بارلىعى 144 كاسىپورىننىڭ جۇمىسىنا «جاقسى» دەگەن باعا بەرىلدى. رەسپۋبليكادا ساعاتىنا 19 ميلليون تەكشە مەتر شاڭدى سورىپ الاتىن جاڭا قوندىرعىلار ىسكە قوسىلدى. اۋانى لاستاۋعا سەبەپشى بولىپ وتىرعان الماتى قالاسىنداعى 72 ۇساق پەشتەر جابىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جانە گازبەن جىلىتاتىن جۇيەلەر ورناتىل - ى. ال، جامبىل شىمكەنت قالالارىندا ۇيلەردى تابيعي گازبەن جىلىتۋ كوپتەن بەرى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.[2]
دەرەككوزدەر
• قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى: ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ / جالپى رەداكسياسىن باسقارعان – تۇسىندىرمە سوزدىكتەر توپتاماسىن شىعارۋ جونىندەگى عىلىمي - باسپا باعدارلاماسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ا. ق. قۇسايىنوۆ. – الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى» جاق، 2002 جىل. – 456 بەت. ISBN 5 - 7667 - 8284 - 5
• بوزشاتايەۆا گ. ت.، وسپانوۆا گ. س. «ەكولوگيا». الماتى – 2002 جىل. برودسكيي ا. ك. «جالپى ەكولوگيا». الماتى – 1997. جاتقانبايەۆ ج. ج. «ەكولوگيا نەگىزدەرى». الماتى – 2003
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، جامبىل وبلىسى،
مويىنقۇم اۋدانى، كوكجەلەك اۋىلى،
ب. مومىش ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەبى
بايداۋلەتوۆا گۋلنار ابدۋراحمانوۆنا
تاقىرىبى: قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار.
اۆتور: بايداۋلەتوۆا گۋلنار ابدۋراحمانوۆنا.
2017 - 2018 وقۋ جىلى
قازاقستانداعى ەكولوگيالىق پروبلەمالار.
ەكولوگيالىق پروبلەما — ادامنىڭ تابيعاتقا جانە كەرىسىنشە تابيعاتتىڭ ادامعا تيگىزەتىن قولايسىز اسەرلەرىنە بايلانىستى تۋىندايتىن كەز كەلگەن قۇبىلىس.
قازىرگى الەمدە ەكولوگيالىق پروبلەمالار ءوزىنىڭ قوعامدىق ءمانى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالادى، ءتىپتى يادرولىق سوعىس ءقاۋىپى دە ونىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى. ادامنىڭ شارۋاشىلىق ءىس - ارەكەتىنىڭ قاۋىرت دامۋى، اينالاداعى ورتاعا ۇدەمەلى، كوبىنە بىلدىرۋشىلىك سيپاتتا اسەر ەتۋدە. ادامنىڭ تابيعاتقا اسەرى مىڭداعان جىلدار بويىندا قالىپتاسقان تابيعي جۇيەلەردى وزگەرتۋ، سونداي – اق، توپىراقتى، سۋ كوزدەرىن اۋانى لاستاۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. بۇل تابيعات احۋالىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەلىپ سوقتى، كوپ جاعدايلاردا ورنى تولماس زارداپتار قالدىردى. ەكولوگيالىق داعدارىس شىن مانىندەگى ءقاۋىپتى ءتوندىرىپ وتىر؛ ءىس جۇزىندە تەز ءوندىرىس الىپ بارا جاتقان داعدارىستىق جاعدايلاردى كەز كەلگەن ايماقتاردان كورۋگە بولادى. ادامدى قۇتقارۋ دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن تابيعاتتى ساقتاۋ. تابيعي پروسەستەردىڭ نەگىزىندە جاتقان زاڭدىلىقتاردى ەسكەرمەۋ تابيعات پەن ادام اراسىنداعى ەلەۋلى قايشىلىقتارعا اكەلىپ سوقتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون. امەريكان ەكولوگى ريكلەرس: تابيعاتقا كەلتىرىلگەن نۇسقاندى تۇزەتۋدىڭ ەشقانداي كوپە – كورنەۋ جاتقان ادىستەرى جوق ەكەنى ايدان انىق، سونىمەن قاتار قورشاعان ورتاعا دەگەن كەلەڭسىز كوزقاراسى ءۇشىن ادامعا تانىلاتىن كىنا دا، وزەندەرگە شايىندى سۋلاردى توگۋ، ەگىستىكتەرگە پەستيسيدتەر بۇركۋ، اڭشىلاردىڭ نايزاسى مەن مىلتىعى اۆتوماشينالاردان شىاتىن ءتۇتىن قالا ىرگەسىنىڭ شەكسى كەڭەيۋىسياقتى بەلگىلى فاكتىلەردەن قۇرالماۋى ءتيىس.
ادامعا تابيعات ەكونوميكاسى - اۋىل، ەلدى پۋنكتەر، سەلو، قالا تۇرعىندارىمەن جەر ءجۇزىنىڭ حالىقتارىنىڭ قارىم – قاتىناستارىن، ساندىق جانە ساپالىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋ جانە رەتتەۋ، كوپشىلىككە ۇزدىكسىز ەكولوگيا سالاسىنان ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جۇمىستارىن زەرتتەيدى. ادام ارەكەتى تەك جەر بەتىندەگى سۋدى عانا ەمەس اۋانى دا لاستاپ كەلەدى. كۇن سايىن ونەركاسىپ ورىندارى اۋاعا وراسان زور ۋلى گاز جانە ولارعا قوسا وتە مايدا بولشەكتەردەن تۇراتىن قوسپالاردى شىعارىپ جاتادى. ولار اۋامەن بىرگە ادام مەن جەر بەتىنە. كەيدە ولاردى جەل العاشقى شىققان ورنىنا مىڭداعان كيلومەتر جەرگە ايداپ اپارادى. مىنە، سوندىقتان دا گاز نەمەسە قاتتى زات تۇرىندە ءبولىنىپ شىعاتىن زاتتاردىن اۋانى قورعاۋ ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن دە، تىرشىلىك ءۇشىن دە ۇلكەن ءمان الادى. وسى ۋاقىتتا اۋاعا ۋلى قوسىندىلاردى جىبەرمەۋ ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن ماسەلە. اۋانى ءار ءتۇرلى جولمەن بىلعانۋى اتموسفەرادا بىرتە – بىرتە تۇپكىلىكتى مۋتاگەندى وزگەرىستەر تۋدىراتىن انىقتالىپ وتىر. مىسالى، قالالاردىڭ ءۇستىن، 2000 – 2500 م بيىكتىك كولەمىندە گازدار مەن ۇساق بولشەكتەردەن تۇراتىن قاراقوشقىل ءتۇتىن باسىپ تۇرادى. وسىنداي كورىنىس ءبىزدىڭ قالاعا ءتان قۇبىلىس.
وسىنداي قۇبىلىستاردىن قالا ىشىنە كۇن ساۋلەسىنىڭ ۋلترا كۇلگىن ساۋلەسى جەتپەيدى. سوندىقتان قالا ىشىندە نەشە ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋ تارايتىن ميكروبتار كوبەيىپ كەتەدى. ولار نەشە ءتۇرلى كوز، تەرى، وكپە دەرتتەرىن ادامدارعا دارىتادى. ادامدار كوپ مولشەردە اۋرۋعا شالدىعادى. اتموسفەرانىڭ ءتۇتىن جانە گاز قوسىندىلارىمەن لاستانۋى ادام دەنساۋلىعىنا زياندى قۇبىلىستار تۋعىزادى. بۇل قۇبىلىس اسىرەسە مەتەورولوگيالىق جاعدايدىڭ اسەرىنەن اۋا سيرەك الماساتىن قالالاردا ءجيى كزدەسەدى ونى سموگ دەپ اتايدى. اعىلشىن ءسوزى – تۇمان دەگەن ماعىنا بەرەدى. فوتوحيميالىق تۇمان وسىمدىكتەر الەمى مەن جانۋارلار دۇنيەسىنە، سونداي – اق ادامزات بالاسىنا وتە ۇلكەن زيان كەلتىرۋدە. وسى جاعدايلارعا سايكەس شەت ەلدىڭ مەملەكەتتەرىندە جانە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا اتموسفەرالىق اۋانى قورعاۋ ماقساتىندا اۆتوموبيلدەردىڭ قوزعاۋشى كۇشىن جەتىلدىرۋ، نەيتراليزاتورلار ورناتۋ، گازبەن ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن ەلەكتروموبيلدەردى شىعارۋ ماسەلەسى تۋىپ وتىر. اۋانىڭ جەر بەتىندەگى قاباتىن اۆتوموبيل جانە ونەركاسىپ گازدارى مەن تۇتىننەن تۇراتىن قالىڭ تۇمان باسادى. كۇن ساۋلەسى جينالعان گازداردى ىدىراتىپ ۋلى قوسپالار تۇزەدى. ول كەزدە ادامداردىڭ كوزى اۋىرادى، وكپەسىن ۋلى گاز تولتىرادى، ۇزدىكسىز جوتەلىپ، تىنىسى تارىلادى. بۇل وراسان ۇلكەن كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى، جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردىڭ ءومىرىن الىپ كەتەدى. يادرولىق جارىلىستىڭ ءزارلى ساۋكەلەلەرى بىردە – ءبىر ساۋاتتى جانە سانالى ادامدى تىنىش قالدىرۋ ەمەس. سەمەي اتوم پوليگونىندە بولعان وقيعا بىلاي سيپاتتالادى. اتوم بومباسىن جارۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتى كوشىرىپ، سىناق وتكەنشە ءبىر جەتى حالىقتى باسقا جەردە ۇستاعان. ال اۋىلدا ۇلكەندى – كىشىلى 54 ادام قالعان، ولار اتوم بومباسى جارىلعان جاققا قاراپ قارا ءتۇتىننىڭ ىشىنەن قىزىلدى – جاسىلدى وتتاردى كورىپ تاماشالاعان. سول ادامداردان كۇنى بۇگىن بىرەۋى دە قالماي بارلىعى ءولىپ قالعان. قازىرگى كەزەڭدە ادامنىڭ ەكولوگيالىق ورتاسى - قالا. ول ەڭ ءىرى جانە تابيعي ورتادان وزگەشە، كوپتەگەن پارامەترلەرى بويىنشا ەكسترەمالدى دەۋگە بولاتىن ورتا.
قالادا تەحنوگەندى قۋاتتىڭ وراسان زور كونسەنتراسياسى جينالادى. قالا ورتاسى ادامنىڭ باستى ساناسى – ونىڭ دەنساۋلىعىنا قولايسىز اسەر ەتەدى. اتموسفەرانىڭ، سۋدىڭ، ازىق – تۇلىك ونىمدەرىنىڭ، كۇندەلىكتى قاجەتتى زاتتاردىڭ ونەركاسىپ پەن ترانسپورتتىق قالدىقتارىمەن لاستانۋى، ەلەكتروماگنيتتىك ءورىس، ۆيبراسيا، شۋ، تۇرمىستىق حيميالاندىرىلۋى، گيپوديناميا، دۇرىس تاماقتانباۋ زياندى ارەكەتتەردىڭ كەڭىنەن تارالۋى.
وسىلاردىڭ بارلىعى قوسىلىپ ادامنىڭ دەنساۋلىعىن ناشارلاتادى. قالا حالقىنىڭ باسىم بولىگى دەمالىسىن قالادان تىس تابيعا جاعدايدا وتكىزۋگە تىرىسادى. ادامنىڭ دەنساۋلاعىنىڭ تومەندەپ اۋىرۋعا شالدىعۋىن اعزانىڭ ورتاعا تولىق بەيىمدەلە الماۋى مەن قولايسىز اسەرلەرگە بەرگەن تەرىس جاۋابى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك. ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا زياندى اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ىشىندە ءىر ءتۇرلى لاستاۋشى زاتتار ءبىرىنشى ورىن الادى. كوپتەگەن قالالار ەكولوگيالىق اپات ايماعى دەگەن مارتەبەگە يە بولعان. سونىڭ ىشىندە وسكەمەن قالاسىن الۋعا بولادى. ءار ءتۇرلى اۋرۋلار قاپتاپ، بالالار جارىمجان بولىپ تۋۋ دا. وسىنىڭ ءبارى وسى ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋ سەبەبى. بۇگىنگى تاڭدا وسكەمەن قالاسى كۇننەن - كۇنگە قۇلپىرىپ، وركەندەپ كەلەدى. دەگەنمەن، بۇل قۋانىشتىڭ كولەڭكەسىندە قايعىلى دەرت تۇرعانىن بىلەمىز بە؟ سەبەبى، وسكەمەن اتموسفەراسى سان جىلدار بويى كوك تۇتىننەن كوز اشپاي كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى ادام دەنساۋلىعىنا زيان. قولعاسىننىڭ ءوزىن الاتىن بولساق، الدىمەن جۇيكە جۇيەسىن زاقىمدايدى، سودان كەيىن ءىش قۇرىلىسىنداعى مۇشەلەردىڭ جۇمىسىن بۇزادى. ادام پسيحيكاسىنا دا كەسىرى بار. راديكاسيا دا سولاي. وكپە، جۇرەك سىرقاتتارىنا شالدىعىپ، قان قىسىمى جوعارىلاعان ادامدار سانى كۇننەن - كۇنگە وسۋدە. ۋلى گازعا بۋلىعىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان وسكەمەن تۇرعىندارىنىڭ تاعدىرى ءوزى ءبىر ۇلكەن جاعداي. سوندىقتان، ادام ەكولوگياسى مەملەكەت كولەمىندە تالقىلاناتىن ۇلكەن ماسەلە دەپ ويلايمىن.
اۋانى تازا ۇستاۋدىڭ شارالارى.
ادامعا تابيعات بەرگەن بايلىقتىڭ ءبىرى — اتموسفەراداعى اۋا. وزگە تابيعي بايلىقتارمەن بىرگە اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ وتە ماڭىزدى ءىس. اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبى قارىشتى دامپ كەلە جاتقان قازاقستاندا اۋا تازالىعى ءۇشىن كۇرەس ماڭىزدى رول اتقارماق. وسىعان وراي، رەسپۋبليكادا تىندىرىلعان ءىس از ەمەس. سوڭعى جىلدارى اتموسفەراداعى اۋانى قورعاۋ ماقساتىندا ءىرى - ءىرى ونەركاسىپ ورىندارىندا گاز بەن شاڭ تۇتاتىن ءۇش جۇزگە جۋىق ۇلكەن قوندىرعىلار مەن پريبورلار ىسكە قوسىلدى. جامبىلدا، اقتوبەدە، وسكەمەن مەن تەمىرتاۋدا، باسقا دا ونەركاسىپ قالالارىندا اۋا تازالىعىن باقىلايتىن لابوراتوريالار كوپتەپ قۇرىلا باستادى. وسكەمەننىڭ كورعاسىن - مىرىش كومبيناتىندا 35، 1 ملن سومعا، شىمكەنتتىڭ قورعاسىن زاۆودىندا 28 ملن سومعا اۋانى تازا ۇستاۋ ماقساتىندا ءىرى قۇرىلىستار ءجۇرىپ جاتىر. ءقازىردىڭ وزىندە وسى زاۆودتاردا جوعارى تەمپەراتۋراعا شىدامدى فيلتر - سۇزگىش «نيترون» ىسكە قوسىلىپ اۋانىڭ قۇرامىن تازالاۋدا ۇلكەن ۇلەس كوسۋدا. شىعىس ماشينا جاساۋ زاۆودىندا مازۋت پەشىن ەلەكتر كۇشىمەن قىزدىرۋ ارقىلى، اۋاعا شىراتىن لاس زياندى گازداردىڭ كولەمىن 1، 5 — 2 ەسە ازايتۋعا مۇمكىنشىلك تۋدى. سول سياقتى ەرتىس مىس بالقىتۋ زاۆودىندا وندىرىستەىى شىعاتىن زياندى گازداردى ۇستاپ قالاتىن قۇرىلىستار سالىندى. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءىرى قالالارىندا جىلۋدى ءبىر ءىرى ورتالىقتان جىبەرۋ ارقىلى كوپتەگەن ۇساق پەشتەردەن قۇتىلدى. مىسالى، الماتىدا 600 كىشكەنتاي پەش جويىل - سا، ونىس 155 - ءى 1970 — 1973 ج. ج. كەلەدى. قاراعاندىدا 107 پەش، 84 جاناتىن تەرريكوندار جويىلدى. پاۆلوداردا - 50، شىمكەنتتە — 7 پەش گازبەن جاعىلۋعا كوشتى. ءبىر ءسوز - بەن ايتقاندا، الماتى كالاسىن قوسپاعاندا رەسپۋبليكامىزدا 1970 — 1973 جىلدارى 276 پەش ءسوندىرىلدى، 12 تەس پەن 65 پەش گازعا كوشتى. قازىرگى جاعدايدا اۋادا ۋلى زاتتاردىڭ مولشەرىن ازايتۋ ماقساتىندا، اۆتوموبيلدەردەن ءبولىنىپ شىعاتىن گازداردى ازايتۋ بارىسىندا كوپتەگەن تياناقتى جۇمىستار جاسالىندى. 1973 — 1975 جىلدارى وبلىس ورتالىقتارىندا «قازاقاۆتوتەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ» اۋاعا شىعاتىن زياندى گازداردى ۇستاپ قالاتىن 157 باقىلاۋ - رەتتەگىشتەردىڭ كوندىرمالارىن جاساۋ جوبالاندى. ءقازىر الماتىدا 40 پۋنكت جۇمىس ىستەيدى، الداعى ۋاقىتتا تاعى دا 50 بولۋى كەرەك. جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەتىن گازداردىڭ مولشەرى ازايدى. مىسالى، وسكەمەننىڭ قورعاسىن - مىرىش كومبيناتىندا اۋاعا شىعاتىن زياندى شاڭدار 54، 2% كورعاسىن — 68، 6% كۇكىرت انگيدريدى — 17، 2% ازايدى. بالقاش كەن - مەتاللۋرگيا كومبيناتىندا — 41%. تەمىرتاۋ سينتەتيكالىق كاۋچۋك زاۆودىندا سىرتقا شىعاتىن سىناپتىڭ مولشەرى 2، 5 ەسە، شىمكەنتتىڭ سەمەنت زاۆودىنداعى اۋاعا شىعاتىن سەمەنت مولشەرى — يۋەسە، وسكەمەننىڭ تيتان - ماگنيي كوم - بيناتىندا اۋاعا شىعاتىن حلوردىن، مولاىەرى 1، 8 ەسە قىس - قارتىلدى.
رەسپۋبليكادا 25 قالادا مەملەكەتتىك سانيتارلىك مەكەمەلەر لابوراتورياسىندا اۋانىڭ قۇرامىن زەرتتەپ، ول زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىن جۇيەلى كۇيگە كەلتىرىپ، پراكتيكاعا بەرۋدە. زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە ءوندىرىستىڭ ورنالاسۋىنا قاراي نەگىزگى اۋاعا شىعاتىن لاس قالدىقتار قورعاسىن، كۇكىرت انگيدريدى كومىرقىشقىل گازى، ازوتتىڭ قوسوكسيدى، مىشياك، كۇيە، حلور، شاڭ ەكەنى انىقتالىپ وتىر. قاراعاندى قالاسىندا كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولشەرى سانيتارلىق نورمادان 8 - 9 ەسە اسىپ كەتكەن، ال ازوتتىڭ قوسوكسيدى، شاڭ كۇكىرت انگيدريدى بارلىق ەندىرىس ورىندارىندا 1973 جىلى بەلگىلى - ءبىر نورماعا دەيىن تەمەندەگەن. اۋا تازالىعى، ادامداردىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كۇرەس ءاربىر كاسىپورىن مەن سەحتا دا ءتيىمدى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. مىسالى، الماتى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتى بويىنشا اۋاعا كۇن سايىن شىعارىلاتىن زياندى زاتتاردىڭ مولشەرى 75% قىسقارتىلدى. شىمكەنت قورعاسىن زاۆودىندا شاڭ تۇتقىشتار مەن تەحنولوگيالىق گازدى وڭدەۋ جانە تازارتۋ قوندىرعىلارىن سالۋعا قىرۋار قارجى جۇمسالىپ، ادامداردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزىلعان. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ جەتى ايى ىشىندە بارلىعى 144 كاسىپورىننىڭ جۇمىسىنا «جاقسى» دەگەن باعا بەرىلدى. رەسپۋبليكادا ساعاتىنا 19 ميلليون تەكشە مەتر شاڭدى سورىپ الاتىن جاڭا قوندىرعىلار ىسكە قوسىلدى. اۋانى لاستاۋعا سەبەپشى بولىپ وتىرعان الماتى قالاسىنداعى 72 ۇساق پەشتەر جابىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا ەلەكتر ەنەرگياسىمەن جانە گازبەن جىلىتاتىن جۇيەلەر ورناتىل - ى. ال، جامبىل شىمكەنت قالالارىندا ۇيلەردى تابيعي گازبەن جىلىتۋ كوپتەن بەرى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى.[2]
دەرەككوزدەر
• قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى: ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ / جالپى رەداكسياسىن باسقارعان – تۇسىندىرمە سوزدىكتەر توپتاماسىن شىعارۋ جونىندەگى عىلىمي - باسپا باعدارلاماسىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ا. ق. قۇسايىنوۆ. – الماتى: «مەكتەپ» باسپاسى» جاق، 2002 جىل. – 456 بەت. ISBN 5 - 7667 - 8284 - 5
• بوزشاتايەۆا گ. ت.، وسپانوۆا گ. س. «ەكولوگيا». الماتى – 2002 جىل. برودسكيي ا. ك. «جالپى ەكولوگيا». الماتى – 1997. جاتقانبايەۆ ج. ج. «ەكولوگيا نەگىزدەرى». الماتى – 2003
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، جامبىل وبلىسى،
مويىنقۇم اۋدانى، كوكجەلەك اۋىلى،
ب. مومىش ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەبى
بايداۋلەتوۆا گۋلنار ابدۋراحمانوۆنا
You Might Also Like
