InfoHub Logo

1926 جىلعى ەسەپكە قاراعاندا، قازاقستاننىڭ بارلىق حالقى ەر-قاتىنى 6507077 كىسى بولىپ، وسىدان ەرى 51،2 پروسەنت، ايەلدەرى 48،8 پروسەنت؛ بۇل ساندى ۇرىس داۋىرىنە شەيىنگى سانمەن تەڭدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس. 1914 جىلعا دەيىنگى قازاقستاندا بولعان حالىقتىڭ ەسەبى تولىق جوق. ول ۋاقىتتا كوشپەلى قازاق ەلدەرى تولىق ەسەپكە الىنباعان سەكىلدى.

1926 جىلعى ەسەپكە قاراعاندا، قالا حالقى 539200 كىسى، دالا-اۋىل حالقى 5967800 كىسى. وسىلاردان جۇمىسقا جارامدى جاستاعىلار 3 474 200 كىسى (53،36 پروسەنت)، وسىدان قالادا تۇرۋشى 300 900 كىسى (8،66 پروسەنت) جانە اۋىلدا تۇرۋشى 3 173 300 كىسى (91،34 پروسەنت). جالپى قالا حالقىنىڭ سانىنان ىسكە جارايتىنى 5،80 پروسەنت. اۋىل حالقىنىڭ جالپى سانىنان ىسكە جارايتىنى 53،17 پروسەنت، مىنە، بۇعان قاراعاندا، اۋىل حالقىنا قاراعاندا، قالا حالقىنىڭ جاقسى وسكەنى بىلىنەدى. جاقىندا الىنعان ەسەپكە قاراعاندا، سوڭعى ەكى جىل ىشىندە قالا حالقى 10 پروسەنت وسكەندە، اۋىل حالقى 4،5 پروسەنت قانا ءوسىپ وتىر.

قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ورنى كەڭ، حالقىنىڭ تىعىزدىعى قازاقستان قاراماعىنىڭ بار جەرىندە بىردەي ەمەس. جەر ىڭعايىنا قاراي ءار جەردە ءار ءتۇرلى. سەبەبى، قازاقستاننىڭ كوپ ەلى كوشپەلى مال باعۋمەن كۇن كورسە، ءبىرازى ەگىنشىلىكپەن دە كۇنەلتەدى. سوندىقتان، جان باسىنا قانشا جەردەن كەلۋىن ءبىر مولشەرمەن ولشەۋگە بولمايدى. 1928 جىلعى ەسەپپەن ءبىر كۆادراتنىي كيلومەترگە 2،28 كىسىدەن كەلەدى.

قازاقستان مەملەكەتىنىڭ ۇلت ءتۇزىلىسى ارالاس، ەگەر از بولۋىنا قاراماي ساناساڭ، 20 شامالى ۇلت بار. بۇل كوپ ۇلتتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ بەلگىلى ءبىر ورىندا وتىرعانى دا بار. قازاق حالقىمەن ارالاس وتىرعاندار دا كوپ. ءبىر ۇلتتىڭ بىرنەشە اۋداندارعا ءبولىنىپ جۇرگەندەرى دە بار.

نەگىزگى ۇلت قازاق، ورىس، قاراقالپاق بولىپ، بۇلاردان باسقا تولىپ جاتقان ۇساق ۇلتتار بار. ولاردىڭ ساندارى مىنالار:

قاتار ۇلتتار قالادا دالادا جالپى حالىق

نومەر جاساۋشى جاساۋشى تىڭ سانىنان پروسەنت

1. قازاق 68794 36483 000 57،1

2. ورىستار 273626 772775 15،3

3. قاراقالپاق 4950 115234 1،94

4. ۋكراين 46158 814820 13،2

5. كازاك-ورىس 62000 216000 4،3

6. نەمىس 2362 48734 0،8

7. موردۆا 11446 36098 4،0

8. بەلورۋس 4163 21459 0،9

9. ەۆرەي 3217 183 0،5

10. بولگارلار 78 3022 0،5

11. وزبەك 31164 181896 3،5

12. تاتارلار 60321 20406 1،2

13. ۇيعىر 10439 41364 0،8

14. قىرعىز 2567 7899 0،2

15 تۇركمەن 212 1002 0،2

16. دۋنگان 2337 6118 0،1

17. تاجىك 16 7650 0،1

بارلىعى: 539245 5967832 100 پروسەنت

جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جالپى سانىن الىپ قاراعاندا، قازاق ۇلتى كوپشىلىكتى الىپ 57،1 پروسەنت بولادى. ورىس حالقى قازاقستان قاراماعىنداعى اۋدانداردىڭ بارىندە بولىپ، حالىقتىڭ جالپى سانىنىڭ 15،3 پروسەنتىن تۇتادى.

ۋكراين حالقى قازاقستاننىڭ كوپ جەرىنە تارالعان بولىپ، كوبىرەگى بۇرىنعى اقمولا مەن قىزىلجار وكرۋگتەرىندە كۇنەلتەدى. اقتوبە، قوستاناي وكرۋگتەرىندە دە بار.

قاراقالپاق حالقى قازاقستاننىڭ تۇركمەنستان، وزبەكستان مەملەكەتىمەن قوسىلىسقان شەتىندە بولىپ، باسقا جاقتاردا وتە از. ەرىكتى وبلىس بولىپ، 1925 جىلدىڭ باسىنان بەرى قازاقستان مەملەكەتىنە باعىنادى. ەلىنىڭ كوپشىلىگى قاراقالپاق، وزبەك ۇلتى. قازاقستان مەملەكەتىنىڭ وزبەكستانمەن شەكارالاس جەرلەرىندە، قاراقالپاق وبلىسى سىرداريادا جايلاپ¹، باسقا جاقتاردا از.

تاتارلار قازاقستانداعى اۋدانداردىڭ بارىندە تارالعان بولىپ، بۇلاردىڭ كوبىسى، 60 پروسەنتكە جاقىنى قالادا تۇرادى. مۇنىڭ سەبەبى، ولاردىڭ اينالىساتىن كاسىپتەرىنە قاراي: ساۋدا، قولونەرى، كەڭسە قىزمەتىندە بولعاننان قالادا تۇرادى. تاتارلاردىڭ ەڭ كوبى بۇرىنعى اقمولا وكرۋگىندە.

ۇيعىرلار قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكارالاس جەرىندە بولىپ، بارلىعى دەگەندەي بۇرىنعى الماتى وكرۋگى جاركەنت، شەلەك اۋداندارىندا. ۇيعىر ۇلتىن تارانشى، قاشقارلىق دەپ ءجۇرۋ جاڭىلىستان بولعان نارسە. مىسالى، بۇرىن ءبىزدىڭ قازاقتى "قىرعىز" دەپ اتاعانداي، ۇيعىردىڭ تاريحى، راس اتى "ۇيعىر" بولعان ءۇشىن سولاي "ۇيعىر"دەپ اتاماق كەرەك.

دۋنعاندار قازاقستاننىڭ قىتايعا جاقىن ورىندارىندا جاسايدى. ولاردىڭ ەڭ كوپ جەرى بۇرىنعى الماتى، جەتىسۋ وكرۋگىندە.

نەمىستەر قازاقستاننىڭ كوپ اۋداندارىنا تارالعان. ەڭ كوبىسى بۇرىنعى اقمولا وكرۋگىندە بولىپ، ءوز الدىنا كەڭەسى بار. كۇن كورىسى — اۋىل شارۋاشىلىعى.

تۇركمەن قازاقستاننىڭ تۇركمەنستان رەسپۋبليكاسىمەن جاناسقان جەرىندە، قاراقالپاق وبلىسىندا بولىپ، كۇن كورىسى ەگىن سالۋ. تاجىكتەردىڭ كوپ ورنى بوستاندىق اۋدانىندا.

قالعان ۇساق ۇلتتار اۋدانداردا ارالاس جاسايدى. ولاردىڭ جالپى سانى حالىقتىڭ سانىنان 0،4 پروسەنت قانا تۇتا الادى.

وسى ۇلتتاردىڭ ءارقايسىسىندا دا ءوز الدىنا ءتىلى، ادەت-عۇرپى بار. مادەنيەتى، شارۋاشىلىق جاعىندا ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى. ءبىراق تا، كۇن كورىس جاعىنان بىر-بىرىمەن بايلانىستى دەسەك بولادى.

مادەني، شارۋاشىلىق جاعىنان كەيبىر ەۆروپالىق ۇلتتاردىڭ عانا الدالىعى بولماسا، باسقا ۇلتتاردىڭ ءبارىنىڭ دە بىر-بىرىنەن ارتىقشىلىعى از. بۇل ۇلتتاردىڭ كوبىنىڭ مادەنيەتى ارتتا، ءالى كۇنگە شەيىن ناداندىعى كۇشتى ەكەنى اركىمگە بەلگىلى. ولاردىڭ وسى كۇنگە دەيىن ارتتا قالۋى — ەسكى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ساياساتىنان قالعان مۇراسى دەۋگە بولادى.

ۇلتتاردىڭ پاتشا زامانىنداعى تۇرمىسى

ەسكى روسسيا، پاتشا ۇكىمەتى بارلىق كۇشىن، ساياساتىنىڭ نەگىزىن ۇلتتاردى ەزۋگە قاراتىپ قۇرعان ەدى. ول ۇلت ماسەلەسىندە تەڭدىكتى، ەركىندىكتى جالعىز-اق ورىس ۇلتى بايلارىنا بەرىپ، باسقا ۇساق ۇلتتاردى كوزگە ىلمەۋشى ەدى. ۇستەمدىكتى ورىستىڭ باي، پومەششيكتەرىنە عانا بەرىپ، باسقا ۇلتتاردى قۇل ەسەبىندە ەزدىردى. ءبىر ۇلتتىڭ ىشىندە باي دا، كەدەي دە بار، ورىستىڭ بايلارى باسقا ۇلت كەدەيلەرىن دە، ورىس كەدەيلەرىن دە ەزدى. ءبىراق ۇساق ۇلتتاردىڭ كەدەيى، بىرىنشىدەن، پاتشا ۇكىمەتى، ونىڭ بايلارىنان ەزىلسە، ەكىنشىدەن ءوزىنىڭ بايىنان دا ەزىلدى.

1738 جىلدان باستاپ قازاقستانداعى ۇلتتار 200 جىلعا جاقىن رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلدىعى استىندا جاسادى². وسى ەكى ءجۇز جىل ىشىندە مادەني شارۋاشىلىق جاقتان ارتقا كەتىپ، قايداعى ءبىر وڭباعان ادەتتەر كۇش الدى. ەڭبەكشى ەل روسسيا كاپيتاليستەرىنىڭ ارزان شيكىزات الىپ، قىمبات توۆار ساتاتىن بازارى بولىپ قىزمەت ەتتى، شارۋانىڭ جازى-قىسى تىنباي تاپقان شيكى بۇيىمدارى ارزان باعامەن ساۋداگەر قولىنا ءتۇسىپ، باي كاپيتاليستەردىڭ زاۆود، فابريكالارىنا جىبەرىلدى. بازاردىڭ ءبارىسى ساۋداگەرلەردىڭ قولىندا بولىپ، نارىقتى شارۋانىڭ زالالىنا، وزدەرىنىڭ پايداسىنا قاراتىپ تۇرۋشى ەدى. ۇكىمەت بولسا، سول ساۋداگەر بايدىڭ پايداسى نەگىزىنە تۇرىپ، ءوز كۇشىمەن كۇن كورەتىن شارۋانىڭ كۇيزەلۋىنە قاراعان جوق.

جەر، سۋدان پايدالانۋدا ۇلتتار اراسىندا تەڭدىك دەگەن نارسە جوق. جەردەن پايدالانۋ مولشەرى ۇلت ايىرماسىنا قاراي تۇزەلىپ، شارۋانىڭ كۇشىنە قاراي ءبولۋ ەسكەرىلگەن جوق. جەرگىلىكتى حالىققا جان باسىنا 5 دەسياتينادان 15 دەسياتيناعا دەيىن جەر بەرگەندە، ورىس مۇجىقتارىنا جان باسىنا 5 دەسياتينادان 35 دەسياتيناعا دەيىن، وتارشىل اسكەرلەرگە 70 دەسياتيناعا دەيىن بەرىلدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ەڭ جاقسى، وڭتايلى جەرىن تارتىپ الىپ، رەسەيدىڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جىبەرگەن مۇجىقتارىنا بەرىپ، جەرگىلىكتى شارۋاعا قايداعى جامان، وڭتايسىز جەردى كورسەتىپ: "الساڭ ال، الماساڭ ءوزىڭ ءبىل" دەدى. سول ۋاقىتتارداعى تارتىپ الىنعان جەردىڭ سانى 40 ميلليونعا جەتەدى.

جەر بولىنگەندە شەكارانى بەلگىلەنگەن سىزىققا قاراي قولدانۋ جوق. جەرگىلىكتى ەلدىڭ ورىس كۋلاكتارىمەن شەكارالاس وتىرعاندارىنىڭ جەرىن ورىس مۇجىقتارى تارتىپ الۋشى ەدى. جەرىنەن ايرىلعان كىسى ۇكىمەتكە ارىز قىلا بارسا، تىلەگىن ورىنداۋدىڭ ورنىنا قاماۋعا الىپ جونە سوگىپ قۋىپ جىبەرەدى، جەر ماسەلەسىندە ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ ارىزدارى ءتىپتى تىڭدالمادى، اقىرىندا سورلى قارا بۇقارا زار جىلاپ، ارىز قىلۋعا قورىقتى.

بۇل ساياسات، بىرىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۇلتتار مەن ورىس اراسىندا ارازدىق، دۇشپاندىق تۋدىرسا، ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۇلتتار اراسىندا جەرسىز كىسىلەردىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولدى.

پاتشا ۇكىمەتى قالاي بولسا دا، ءتۇرلى جولدارمەن كوبىرەك ۇساق ۇلتتار اراسىنا قاستان ارازدىق تۋدىرۋشى ەدى. ەگەردە ۇلتتاردىڭ اۋزى الا بولماسا، ەڭبەكشىلەرى بىرىگىپ پاتشانىڭ زالىمدىعىنا قارسى شىعىپ، بالكىم، ۇكىمەتتى قۇلاتۋ ءقاۋپى بار ەدى. سوندىقتان ەسكى ۇكىمەت وزبەكتى، تارانشىنى قازاققا، قازاقتى ولارعا قارسى قويۋشى ەدى.

ۇساق ۇلتتاردى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ قاراپ وتىرماستان، ولاردى ورىستاندىرۋ دەگەن ساياسات كۇشتى بولىپ، ۇساق ۇلت بالالارىن ءوز انا تىلىندە وقۋعا رۇقسات جوق، بارلىق مەكتەپتەردە جالعىز ورىس ءتىلىن وقۋعا مىندەتتى بولىپ، ۇلتتاردىڭ انا ءتىلى ەسەپكە الىنبايدى. ۇساق ۇلت بالالارىنىڭ مەكتەپكە كىرۋى وتە اۋىر بولىپ، اتاقتى باي، اتقامىنەرلەردىڭ بالاسى عانا ورىس مەكتەبىنە كىرسە دە، ءبىلىمدى ءوز تىلىندە ەمەس، ورىس تىلىندە الۋشى ەدى. بۇل ورىسشا وقىپ شىققانداردىڭ كوبى ۇلتتان، ونىڭ ءبۇتىن ەڭبەكشىلەرىنەن بەزىپ ايرىلىپ، ورىستىڭ چينوۆنيكتەرىنە قوسىلىپ كەتەتىن. قازاقستاندا وسىنىڭ سەبەبىنەن ءوزىنىڭ انا تىلىندە وقىپ، جازا بىلمەيتىن، بولماسا ءوز ءتىلىن بۇتىندەي بىلمەيتىن زيالى جاقىنعا دەيىن بار ەدى.

ۇساق ۇلتتاردىڭ تىلدەرى جالعىز-اق ءدىندى ىستەردى قولدانۋعا ەرىكتى بولىپ، باسقا ۇكىمەت، الەۋمەت ىستەرىندە قولدانۋعا ەرىك بەرىلمەدى. ۇلتتار تىلىندە باسپا ءسوز جالعىز عانا ءدىندى ىستە رۇقسات ەتىلىپ، باسقا ىستە مۇلدە جوق، پاتشا ۇكىمەتى ءدىندى ۇلتتاردى ەزەتىن قۇرال ەتىپ قولدانۋعا، وتارشىلدىق استىندا قۇلدىقتا جاساۋشى ۇلتتاردى قاراڭعىلىقتا، ناداندىقتا ۇستاۋ ءۇشىن بىلە-كورە ءدىندى كۇشەيتىپ، يشان مەن مولدانى كوبەيتتى، اپتيەك، قۇراندى مولايتتى. ۇساق ۇلتتاردان ءمۇعالىم، باسقا جۇمىسكەر دايارلاۋ ءىسى ەسكە دە كىرىپ شىقپاعان، مۇنىڭ ناتيجەسىندە ۇساق ۇلتتار مادەني جەمىستەن ارتتا قالىپ، حالقىنىڭ 99 پروسەنتى ساۋاتسىز بولىپ قالدى.

ۇزاق ۋاقىت وتپەي ۇلتتار اراسىنداعى ەسكى حان، بەك، اتالىقتى قوستاعاندار پاتشا وكىمەتىنىڭ قىزمەتكەرى بولىپ الدى. باتىرلاردان بارىمتاشى، بيلەردەن اتقامىنەر شىعىپ، ولار دا ۇكىمەتكە ارقا سۇيەپ، قارا بۇقارانىڭ ۇستىندە قامشى ويناتتى. كاپيتاليزم وسۋىنەن اسەرلەنگەن ۇلت بايلارى دا مال-مۇلكىن مولايتىپ، كىسى كۇشىن دە پايدالانا باستادى. رەسەي كاپيتالدارىنىڭ ساۋدانى كۇشەيتۋىمەن قالا، پوسەلكەلەردە ساۋدا ورىندارى مولايدى. مۇنىمەن بايلانىسقان جەرگىلىكتى ۇلت بايلارى كۇش الىپ جانە ساۋدا جولىمەن ديقان شارۋالاردى اياۋسىز قاناۋ، تالاۋ ارقاسىندا زور كۇشكە يە بولا باستادى. قالادا تۇرۋشى رەسەي بايلارىمەن بايلانىسىپ، ءوز ۇلتى شارۋاسىنان ءتۇرلى زاتتاردى ارزان باعاعا الىپ، قىمبات باعاعا ساتۋشى ۇلت بايلارى كۇن-كۇننەن ءوسىپ، قاناۋ جولىمەن جەردى، مالدى، مۇلىكتى اسىرا باستادى. جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ءىرى، ۇساق بايلارى، جارىم فەودالدارى وزدەرىنىڭ بارلىق تاعدىرىن تاپ سەرىگى بولعان رەسەي كاپيتاليستەرى مەن بايلارىن، ونىڭ ۇكىمەتىن، ساياساتىن دا قورعاۋعا كىرىپ كەتتى. وسىنداي جاعدايلار استىندا باياعى جەرسىز قالعان جانە از جەردى، از مالدى شارۋالاردىڭ ءبىرسىپىراسى بۇتىندەي قۋ كەدەي باتىراق بولىپ، اۋىلداعى باي، جارىم فەودالدارعا جالدانا باستاسا، ءبىرسىپىراسى قالالىق جەرلەردە ءتۇرلى ۇساق قول ونەرىمەن شۇعىلدانادى.

ۇلت بايلارى مەن رەسەي بايلارىنىڭ بىرىگىپ الىپ ەڭبەكشىلەردى قاناۋى، ەلدى ادام كورمەگەن قيىنشىلىققا ۇشىراتا باستادى.

اسىرەسە كەدەيلەردىڭ تۇرمىسى وتە ناشار بولدى.

1902 جىل مەن 1913 جىل اراسىنداعى ەسەپكە قاراعاندا، جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ جالپى سانىنان 9 پروسەنتى كەمىگەن. وسى كەمۋ البەتتە، ءبىرىنشى، شارۋاشىلىق تۇزەلمەۋىنەن بولسا، ەكىنشىدەن، ءتۇرلى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىنان.

تىلمەن ايتىپ سۋرەتتەۋگە مۇمكىن بولماعان قاناۋ، ەزۋ استىندا جاساۋشى ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشىلەرى شىداماي، ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس جاساعان دا ۋاقىتتارى بولدى. ءبىراق پاتشا ۇكىمەتى ونى قۇرالدى كۇشپەن باستى.

كوتەرىلىستىڭ ەڭ ۇلكەنى 1916 جىلعى كوتەرىلىس بولىپ، بۇعان قازاقستاندا بولعان ۇلتتاردىڭ كوبىسى قاتىناسقان ەدى³. 1916 جىلعى كوتەرىلىس ۇلت كوتەرىلىسى بولعانمەن، تاپ اسەرى دە كۇشتى ەدى. قازاق كەدەيلەرى پاتشا ۇكىمەتىنە ارقا سۇيەنىپ، بۇقارانى ەزۋشى قازاقتىڭ اتقامىنەر بولىس، تورەلەرىن مىناۋ قازاق دەپ اياعان جوق. تالايىن ءولتىرىپ سالدى. قاراقالپاق، وزبەك جانە باسقا ۇلتتار اراسىندا دا بولدى.

ۇلت ەڭبەكشىلەرى، ءوز بايلارى جانە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زالىم تىرناعىندا ەزىلىپ، ايتۋعا ءتىل جەتپەستەي قورلىق، زورلىق جاساپ، مۇڭدى جاسىن توگۋدە بولدى.

بۇل ەرىكسىزدىك، تەڭسىزدىككە قارسى رەسەيدىڭ جۇمىسكەر تابى ۇيىمداسقان تۇردە باس كوتەرەدى. رەسەي جۇمىسكەرىنىڭ جول باسشىسى كوممۋنيست-بولشيەۆيكتەر پارتياسى، ونىڭ جەتەكشىسى جولداس لەنين ۇلت ماسەلەسىنە وتە كوڭىل قويىپ، ول ۇلت-ۇلتتى ەزۋ، قۇلدىقتا تۇتۋعا قارسى كۇرەسۋ كەرەكتىگىن ءھام ول كۇرەستىڭ قاي تۇردە بولۋىن اشىق كورسەتتى. رەسەي جۇمىسكەرلەرى قازاقستانداعى ەزىلۋشى ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ قوزعالىسىنا جولباسشى بولدى. سول جولباسشىلىق جاردەمى ارقاسىندا بارلىق ۇلت ەڭبەكشى تابى ەزىلۋدەن قۇتىلدى.

ۇلتتاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتى زامانىنداعى تۇرمىسى

1917 جىلعى ۇلى وكتيابر توڭكەرىسىندە پرولەتاريات تابى بايلار ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، ۇكىمەت ۇستەمدىگىن ءوز قولىنا الۋدان-اق ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ تۇبىنە بالتا شاپتى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلدىعىندا ەزىلۋشى ۇلتتارعا تولىق ەرىك بەرىلىپ، وتارشىلىقتى ءتۇپ جەرىنەن جويۋعا كىرىستى. رەسەي پرولەتەرياتى مىناۋ قازاق، مىناۋ ورىس دەپ ۇلت ايىرۋدى قويىپ، ۇلت ماسەلەسىن وزىنشە شەشتى. رەسەيدەگى بارلىق ۇلت قۇقىق، ەركىندىك جاعىنان ءبارى بىردەي بولدى. ءار ۇلتتىڭ بولەك مەملەكەت قۇرىپ ءوز الدىنا وكىمەت بولۋىنا شەيىن رۇقسات دەدى. ۇلت جانە ءدىن ۇستەمدىگى سەكىلدى تەڭسىزدىكتى جويىپ، رەسەي قاراماعىنداعى بارلىق ۇساق ۇلتتاردىڭ ەركىن تۇردە جاساۋىنا جول قۇردى. بۇل ەركىندىكتى قازاقستانداعى قازاق ءھام باسقا ۇلتتار ەڭبەكشىسىنە 1919 جىلعا دەيىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ويتكەنى ۇلكەن سەبەپتەر بولدى. قازاقتىڭ بايلارى — بايشىل زيالىلارى ءوز ەركىندىگىن تىلەپ، ورىس بايلارىمەن قاتتى بايلانىستى، ولار سول كەزدە توڭكەرىستى قۇلاتپاقشى بولعان باي كاپيتاليستەر جاعىنا شىعىپ، كوڭىلىن توڭكەرىستەن قايتارماق بولدى. ەڭبەكشى ەلدىڭ قوزعالىسىن الداپ، ءوز تىلەكتەرىنە قاراتپاقشى بولدى. قازاق باي ۇلتشىلدارى بايلار پايداسى نەگىزىندەگى (الاشوردا) وكىمەتىن قۇرىپ، توڭكەرىسكە قارسى شىقتى. الاشوردا ۇكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ەركىنشىلىگىن بايلار تىلەگىنە اۋدارىپ، بايشىلدىق قۇرىلىستى جۇزەگە اسىرۋدى وزىنە مىندەت ەتىپ الدى. ۇلى جاھانگەر مەملەكەتتەردىڭ رەسەيدەگى پرولەتاريات توڭكەرىسىن قۇلاتۋعا شىعارعان شابارى كولچاك، دۋتوۆ، اننەنكوۆتارمەن بىرىگىپ⁴ جاڭا تۇزەلە باستاعان كەڭەس ۇكىمەتىنە قۇرالدى كۇشپەن قارسى تۇردى. ءبىراق، بۇل ۇزاق تۇرا المادى. وكتيابر توڭكەرىسىن جاساۋشى رەسەي پرولەتارياتىنا، ونىڭ ۇلتتار ازاتتىعى، تەڭدىگى ءۇشىن تاستاعان ۇرانىنا بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ كوڭىلى تولىپ، سەنىمى ارتقاننان الاشوردادان بەزە باستادى. كوممۋنيست پارتياسىنىڭ قىزىل تۋى استىنا جينالىپ، ۇلتتار تەڭدىگى ءۇشىن تاستاعان ۇراندى جۇزەگە شىعارۋعا ۇمتىلدى. سول كەزدەگى جاڭا ۇيىمداسا باستاعان بولشيەۆيك پارتياسى جەتەكشى بولىپ، قازاق ءھام باسقا ۇلتتار ەڭبەكشىسى توڭكەرىس دۇشپاندارىنا باتىرلىقپەن قارسى تۇردى. پارتيانىڭ ۇگىتتەۋى ارقاسىندا قازاق ەڭبەكشىلەرى باسقا ۇلتتار ەڭبەكشىسىمەن بىرگە قىزىل اسكەر قاتارىنا كىرىپ، توڭكەرىس جاۋىنا قارسى ەرلىك كورسەتتى. ەگەر توڭكەرىس قۇلاسا، وتكەندەگى قۇلدىق قانا ەمەس، ءولىم قورقىنىشى كوز الدىندا تۇرعانىن سەزگەن قازاق ەڭبەكشىسى ولگەن-قىرىلعانىنا قاراماي، بار كۇشىمەن توڭكەرىس دۇشپانىنىڭ قاتارىن قيراتىپ، تۋىن قۇلاتتى. باي ۇلتشىلداردى مايداننان ءسۇرىپ، سوسياليستىك نەگىزدەگى ۇلت اۆتونومياسىن جاساۋعا جول اشتى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتارعا بەرگەن ەركىندىك قۇقىنان پايدالانۋعا مۇمكىندىك بولدى.

1920 جىلدىڭ اۆگۋست ايىندا رەسەي ورتالىق اتكوم ءھام كوميسسارلار كەڭەسى اۆتونوميالى قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋعا دەكرەت شىعاردى⁵. سول جىلدىڭ سەنتيابر ايىندا ءبىرىنشى ارداقتى كەڭەس سەزى شاقىرىلىپ، قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى سايلاندى. مىنە، سول كۇننەن باستاپ قازاق ەڭبەكشىلەرى ءھام باسقا ۇساق ۇلتتار تۇرمىسىندا جاڭا ءداۋىر باستالدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتارعا بەرگەن تەڭدىگى جۇزەگە اسىپ، ەركىن تۇردە ءىس ىستەۋگە جول اشىلدى.

ەزىلگەن قازاق ەڭبەكشىسى قۇلدىقتان قۇتىلۋمەن بىرگە مەملەكەت ءىسىن باسقارۋعا ەرىكتى بولدى. ءوز مەملەكەتى عانا ەمەس، رەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاتارىنا جانە دە وداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قاتارىنا سايلانىپ، باسقا ۇلتتارمەن تەڭ قۇقىقتا بولىپ قالدى. بارلىق ۇلتتىڭ قۇقىقتى بولعان زاڭى شىقتى. جەردەن، سۋدان پايدالانۋعا قازاق ەڭبەكشىسى دە، بۇرىنعى قوجايىن ۇلت ەڭبەكشىسىمەن تەڭ بولىپ، وتارشىلدىق دەگەن مۇلدە جويىلدى.

ۇلتتى ەزۋدىڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى.

قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءتىلى مەملەكەت ءتىلى سانالىپ، مەكەمەلەردە ءىس جۇرگىزۋگە ەرىكتى بولدى. ءتۇرلى مەكتەپتەر اشىلىپ، ءوز تىلىندە ساباق وقىتىلدى. قازاقستان مەملەكەتىنىڭ باسپاحاناسى ءتۇزىلىپ، قازاق تىلىندە ءتۇرلى كىتاپ، گازەت، جۋرنالدار شىعارىلىپ تاراتىلدى. قازاق ەڭبەكشىسى مەن جۇمىسكەرلەر دايارلاۋ ءىسى قولعا الىندى.

باي، اتقامىنەرلەردىڭ تىرناعىندا ەزىلۋشى قازاق جالشىلارى كەڭەس توڭىرەگىنە ۇيىمداسىپ، ۇستەمدىگى ارتا باستادى. ەڭبەكشى قاتىن-قىزدار ەرلەرمەن تەڭ قۇقىقتى بولدى. قىسقاسىن ايتقاندا، قازاق ەڭبەكشىلدەرى قازاقستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى تۇزىلۋىمەن وزدەرىنىڭ تۇرمىسىنا ءتيىستى اۋىل شارۋاشىلىعى، ونەرلى كاسىپتى نەگىزىنەن وزگەرتىپ، جالپى جۇمىسكەر، ەڭبەكشىلەر پايداسىنا قاراتىپ، العا باستىردى. ەسكى پاتشا وكىمەتى زامانىنداعى وتار بولىپ، كاپيتاليزم تەپكىسىندە ەزىلگەن قازاقستان الەۋمەتشىلدىك سوسياليزم نەگىزىنە قۇرىلىپ، تياناقتى كەڭەس رەسپۋبليكاسى جاسالدى.

قازاق ەڭبەكشىلدەرى تەڭدىككە جەتۋمەن قازاقستاندا جاساۋشى جيىرماعا جاقىن ۇلت ەڭبەكشىلەرى دە قۇلدىقتان قۇتىلىپ، تەڭدىككە جەتتى. قازاقستان مەملەكەتى جالعىز-اق قازاق ەڭبەكشىلەرى ءۇشىن دەسەك، بۇتىندەي قاتە بولار ەدى. قازاقستان ۇكىمەتى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە قانداي بولسا، قاراماعىندا بولعان ۇساق ۇلتتار ەڭبەكشىسىنە دە سونداي. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوپشىلىگى قازاق بولعاننان وكىمەت قازاق ەڭبەكشىلەرى اتىنا قويىلعان، بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى دە قازاق ەڭبەكشىلەرى قاتارىندا وكىمەت ءىسىن باسقارۋعا، ءوز كەڭەستەرىن قۇرىپ، مادەني-شارۋاشىلىق ىستەرىن ىستەۋگە ەرىكتى. ۇساق ۇلت تا ءوز تىلىندە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتۋعا، مەكەمە ءىسىن جۇرگىزۋگە ەرىكتى بولىپ، بالكى ولارعا ءتيىستى جاردەمدەر بەرىلدى. ورىس پرولەتارياتى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە جاردەم بەرىپ، مەملەكەتىن قۇرىپ، ونىڭ نىعايىپ سوسياليستىك قۇرىلىسقا كىرىسۋىنە تىلەكتەس ەكەندىگىن ءىس جۇزىندە كورسەتسە، وسى ينتەرناسيونالدىق ۇلگىنى قازاق ەڭبەكشىلەر دە قولدانىپ، ءىس جۇزىندە كورسەتىپ كەلەدى.

ورىس جۇمىسشىلارى ەزىلگەن ۇلت ەڭبەكشىسىنىڭ تەڭدىككە جەتۋىنە قانشا قايرات كورسەتكەن بولسا، قازاق ەڭبەكشىسى دە سول ۇلگىنى قولدانىپ كەلدى. بارلىق ۇساق ۇلتتار ەڭبەكشىسى قاتارعا قوسۋعا ءتيىستى شاراسىن كورەدى. ولاردى كەڭەسكە جاقىنداتادى.

ۇلتتاردى كەڭەس تۇزىلىسىنە قاتىناستىرۋ تۋرالى

قازاقستان ۇلت رەسپۋبليكاسى بولۋمەن، ءتۇرلى ۇساق ۇلتتاردى ىشىنە الادى. ءوزىنىڭ ون جىلدىق ومىرىندە قاراماعىندا بولعان بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىن كەڭەس قۇرىلىس جۇمىستارىنا، مادەني، شارۋاشىلىقتى العا باستىرۋ ىسىنە تولىق قاتىناستىرۋدى نەگىزگى مىندەتتەرىنەن ساناپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى شاراسىن كورسەتىپ كەلدى. ءبىرىڭعاي ۇلتتارعا پوسەلكا، قىستاق، اۋىل كەڭەستەرىن قۇرۋمەن عانا قاناعاتتانىپ وتىرعان جوق. تومەننەن الىپ، ورتالىققا دەيىن كەڭەس ورىندارىنىڭ بارىنە دە، قاي ۇلتتىڭ بولسا دا وكىلدەرىن كىرگىزىپ كەلدى.

پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇن، ساعات سايىن ەڭبەكشى قارا بۇقارامەن بايلانىسىپ، ءتۇرلى دەرەكتەمەلەردى تۇرمىسقا اسىرىپ تۇراتىن اۋىل، پوسەلكا كەڭەسى بولعاندىقتان، اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ كۇشەيتىلىپ، سونىمەن قاتار تومەنگى ۇلت كەڭەستەرى قۇرىلدى. 1926 جىلعى قازاقستاندا بولعان 3641 اۋىل كەڭەسىنەن 2258 قازاقتىكى، 1052 ورىستىكى، قالعان 331 ۇساق ۇلتتاردىكى. بۇل سان 28-جىلدارعا كەلگەندە ارتىپ، 480-گە جەتتى. ءقازىر قازاقستانداعى 3888 اۋىل كەڭەسىنەن قازاقتىكى 2199، كازاك-ورىستىكى 115، ورىس جانە ۋكرايندىكى 1209، ۇيعىردىكى 45، وزبەكتىكى 64، نەمىستىكى 40، تۇركمەندىكى 8، تاجىكتىكى 5، دۋنگاندىكى 4، تاعى باسقا (تاتار، بولگار، موردۆا) ۇلتتارىنىكى 18 بولىپ، ىستەپ تۇرادى. اۋىل كەڭەسىنىڭ سانى كوبەيۋمەن وعان حالىقتىڭ قاتىناسى جاقسىلاندى. سونىمەن قازاقستاندا ءبىر اۆتونوميالى وبلىس، 193 اۋدان بولسا، سودان قازاقتىكى 113، قاراقالپاقتىكى 3، وزبەكتىكى 5، ۇيعىردىكى 2، كازاك-ورىستىكى 9، ورىس جونە ۋكرايندىق 47، ارالاس 13 اۋدان. بۇل كەڭەستەر، البەتتە، ۇلتتاردىڭ وتىرعان ورنى، ساندارىنا قاراي قۇرىلىپ، ولاردىڭ كەيبىر ارالاس وتىرعان جەرلەرىندە دە لايىقتى كەڭەس ۇيىمداسىپ وتىر.

1927 جىلعى ورتالىق اتكوم مۇشەسىنىڭ بارلىعى 151 كىسى. سودان قازاعى 92، ورىسى 27، ۇساق ۇلتتارى 33 كىسى. 1929 جىلى ورتالىق اتكوم مۇشەسىنىڭ بارلىعى 155 كىسى. سودان قازاق 48، ورىس 30، ۇساق ۇلتتارى 41 كىسى.

بۇلاردان باسقا ورتالىق ناركوماتتاردىڭ قايسىسىندا بولسا دا ءار ۇلتتان كىسى بار. 1927 جىلدان باستاپ ورتالىق ناركوماتتارعا ۇساق ۇلت وكىلدەرىن تومەننەن جوعارىلاتۋ ءىسى كۇشەيدى. وسى كۇننەن ورتالىق مەكەمەلەردىڭ قايسىسىندا بولسا دا ۇساق ۇلتتاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعاندارى بار. مۇنداعى ءبىر قيىنشىلىق ۇساق ۇلتتاردىڭ ناداندىعى، ارتتا قالعاندىعى سەبەپتى، ولاردان جۇمىسشىلار وتە از. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ كەڭەستەرىمەن بايلانىس جاساعاندا ءتىل ماسەلەسى قيىنداۋ سوعادى. سونىڭ ءۇشىن بۇلاردان جۇمىسكەر دايارلاۋ ماسەلەسىنە كوڭىل قويىلىپ كەلەدى.

جەرگىلىكتەندىرۋ ماسەلەسى

قازاقستان قۇرىلعاننان بەرى نەگىزگى ساياساتتىڭ ءبىرى ۇلت ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋ بولسا، سونىڭ ءبىر ماڭىزدى بولشەگى ەتىلىپ جەرگىلىكتەندىرۋ ماسەلەسى الىندى. ول كۇندەلىك مىندەتتەردىڭ ءبىرى ەتىپ قارالدى. بۇل ءىستىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ بارلىق جۇمىستارعا دا ماڭىزى بارلىعىن كورسەتىپ كەلدى.

جەرگىلىكتەندىرۋ جالعىز-اق قازاق ءۇشىن دەپ تۇسىنۋشىلەر دە بولدى. ءبىراق ول قاتە. جەرگىلىكتى حالىق ىشىندە كوپشىلىك ورىن تۇتۋشى قازاق بولۋ سەبەپتى، بۇل جۇمىستا دا قازاق ەڭبەكشىسى كوپ ەسكەرىلەدى: كوبىرەك سايلاندى. بۇدان باسقا ۇلتتارعا دانەمە جوق دەپ تۇسىنۋگە جارامايدى. بۇل ماسەلەنى وكىمەت قازاقستانداعى بارلىق ۇلتقا بىردەي قىلىپ شەشەدى. قازاقتىڭ ءتىلىن مەملەكەت ءتىلى قىلىپ جۇزەگە شىعارسا، باسقا ۇلتتاردىڭ ءتىلىن ءوز اۋداندارى ىشىندە جۇزەگە اسىرىپ، وكىمەت ءتىلى سانايدى. ءار ۇلتتىڭ ءوز اۋدانىندا ءوز قىزمەتكەرىنەن قويىپ، ءوز تىلىندە ءىس جۇرگىزىلسىن دەيدى. قاتتا اۋدانى بولماعان ۇلتتاردىڭ اۋىل، قىستاق كەڭەسى ىشىندە دە ءوز قىزمەتكەرى، ءوز ءتىلى بولسىن دەيدى.

جەرگىلىكتى حالىق ىشىندە كوپشىلىك ورىن تۇتۋشى قازاق حالقى بولعانى ءۇشىن ولكەلىك مەملەكەت ءتىلى بولىپ، سونىڭ ءتىلى ەسەپتەلەدى. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى بولماۋعا ءتيىستى، مەكەمە قىزمەتكەرلەرى بولسا دا سولاي. كوپشىلىك ورىن تۇتۋشى حالىق اراسىنداعى مەكەمەدە سول حالىقتىڭ وزىنەن قىزمەتكەر وتىرىپ، بارلىق جۇمىس سول تىلدە جۇرگىزىلسە وكىمەتتىڭ جۇمىسى تەز العا بارماق. نەگە دەسەڭ، جالپى قارا بۇقارا ءوز مۇڭىن تولىق ايتا السا، الگى مەكەمە دە تولىق تۇسىنە الادى، سونىمەن پارتيا ءھام وكىمەتتىڭ جولى دۇرىس جانە تولىق جۇزەگە اسىرىلا قويادى. سول سەبەپتى جەرگىلىكتەندىرۋ جۇمىسى ارتتا قالعان قازاق ەڭبەكشىلەرىن جانە ۇساق ۇلتتاردى دا وكىمەتكە، وكىمەتتى ولارعا جاقىنداتا الادى.

نادان حالىق اراسىندا ەسكى پاتشا وكىمەتىنىڭ قالدىعى ءالى كۇنگە دەيىن كۇشتى. زالىم پاتشا وكىمەتىنىڭ زامانىندا مەكەمەلەردىڭ بۇقارانىڭ ارىزىن تىڭداماي، ولاردى جەبىرلەگەنىن باستا ايتتىق. تۇپكىردەگى نادان حالىق ءالى دە سول زالىمدىق بار عوي دەپ ويلايدى. جەرگىلىكتەندىرۋ جۇرگىزىلىپ، مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسى جەرگىلىكتى تىلدە بولۋىمەن باياعى زالىمدىق جوقتىعى اشىق كورىنەدى. قارا بۇقارا مەن وكىمەت اراسى جاقىنداسادى.

بۇل ماسەلەگە ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعى كەدەرگى بولادى. ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعى ەسكى وتارشىل، قاناۋشىلار پىكىرى بولىپ جەرگىلىكتەندىرۋ جۇمىسىنا تەرىس قارايدى. وسى ءىس ارقىلى اۋزىنان نانى كەتەتىندەي كوپىرىپ، قولايىن تاۋىپ اقساتۋعا ۇمتىلادى. ولار بۇل ماسەلەنى ورىستارعا قارسى ساياسات دەپ، كەدەي مەن ورتاشانى الدايدى. بۇل اسەر كەيبىر پارتيا مۇشەسى، كەڭەس قىزمەتكەرىنە دە ءتيىپ، ءىستى العا باستىرماۋعا سەبەپ بولادى. بۇل پىكىر، جەرگىلىكتەندىرۋدىڭ ماڭىزىن بىلسە دە، ءوز قارا باسى قامى ءۇشىن بۇرمالايدى. بۇل پىكىر پارتيا ءھام وكىمەتتىڭ جولىنا قارسى پىكىر، مۇنىمەن كۇرەسۋ كەرەك. بۇل ماسەلەگە قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ۇلتشىلدار بايشىلدىق كوزىمەن قاراپ، ءوز جولىنا سالماق بولعان ەدى. قازاقتىڭ بايشىل ۇلتشىلدارى بۇل ماسەلەنى ءوز مۇددەسىنە پايدالانباق بولىپ، بۇل تۋرالى وكىمەتتىڭ جوسپارىنا قاناعاتتانباعان بولدى. ولار سول جالعىز-اق قازاق حالقىن عانا الىپ، باسقا ۇلتتاردى ەستەن شىعارىپ قويدى. بۇل ءىستىڭ جالپى ەڭبەكشىل بۇقاراعا پايدالى نەگىزدە بەلگىلى جوسپارمەن جۇزەگە اسۋىنا سەنبەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەنى ناۋقانداي وتكەرىپ، قازاقتان كىم بولسا سونى ىسكە قويا بەرۋ كەرەك، كەدەي ەلدەن جۇمىسشى دايارلاۋ، ءتيىستى جۇمىس قۇرالدارىن قامداپ بارىپ كىرىسۋگە كونبەيدى. شىنىندا، ولار مەكەمەنىڭ ءىسىن بىلىقتىرىپ، نەگىزگى مىندەتتەردى ورىنداۋدان توقتاتپاق. قازىرگە دەيىن مۇنىمەن كۇرەستىك، ءالى دە كۇرەسۋ كەرەك.

قازاقستان مەملەكەتىنىڭ پارتيا، وكىمەتى بۇل ماسەلەگە وتە كوڭىل ءبولىپ، تالداپ، شەشىپ كەلدى. بۇل جۇمىس دۇرىس ورىندالسا ۇلتتار اراسىنداعى ارازدىق، بىر-بىرىنە سەنبەۋشىلىك جويىلاتىندىعىن ءتۇسىندىردى. مۇنىڭ بارلىق ىسكە دە پايداسى بارلىعىن كورسەتىپ، ەڭبەكشىلەردى قاتىناستىرۋمەن بولدى. قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتى ءوزىنىڭ پلەنۋمىندا ادەيى جەرگىلىكتەندىرۋ ماسەلەسىن تەكسەردى. 1928 جىلدىڭ دەكابرىندەگى بەسىنشى پلەنۋمىندا جەرگىلىكتەندىرۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى كورسەتىلدى. بۇل ماسەلەنىڭ ينتەرناسيونالدىق جاعى باسىم بولۋ كەرەكتىگىن بەلگىلەپ، قاۋلى شىعاردى. بۇل قاۋلىدا: "جەرگىلىكتەندىرۋگە تاپ نەگىزىمەن كىرىسىپ، ينتەرناسيونالدىق، قوعامشىلدىقپەن شارۋاشىلىقتى سوسياليستىك نەگىزدە قايتا قۇرۋ مىندەتىنە بايلانىستىرىپ، قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتارعا تەڭدەي بىردەي پايداسى تيەتىن ەتىپ وتكەرۋ كەرەك" دەدى.

ءاربىر ۇلت اۋداندارىندا، اۋىل، قىستاق، پوسەلكە كەڭەستەرىندە، سونداعى بارلىق مەكەمەلەردە سول ۇلتتىڭ وزىنەن قىزمەتكەر بولۋ ءتيىستى. مەكەمە جۇمىسى سول ۇلت تىلىندە جۇرگىزىلۋگە ءتيىستى. كرايلىق مەكەمەلەر سول ۇلت اۋداندارىمەن ءوز تىلىندە بايلانىس جاساۋعا مىندەتتى. اۋداندىق مەكەمەلەر ءوز قاراماعىنداعى ۇلت كەڭەستەرىمەن ءوز تىلىندە بايلانىس جاساۋى كەرەك. بارلىق ولكەلىك، اۋداندىق، مەكەمەلەر وسى تارتىپكە قاراي جۇمىسكەر دايارلاپ، جۇمىستارىن سول نەگىزدە جۇرگىزۋ كەرەك. مىنە، وسى تۇردە قازاقستان وكىمەتى جەرگىلىكتەندىرۋ جۇمىسىن ورىنداپ كەلەدى.

بۇل جۇمىستى ورىنداۋدا ۇلكەن-ۇلكەن قيىنشىلىقتار بار. بارلىق ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن قىزمەتكەردى ءھام ءىس جۇرگىزۋ قۇرالدارىن بىردەن ءتورت تۇلىگىن ساي قىلىپ تابۋ قيىن. ولاردىڭ ءبارىن دايارلاۋدا ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك. بۇعان جاناسا ۇساق ۇلتتاردىڭ ناداندىعى كۇشتى. 90 پروسەنتى ساۋاتسىز، تاعى وسى سەكىلدى تولىپ جاتقان كەمشىلىكتەر ءىستىڭ تەز العا باسپاۋىنا سەبەپ بولىپ كەلەدى. وسىلاردى ەسكە الىپ، قازاقستان وكىمەتى ءوزىنىڭ ون جىلدىق ومىرىندە نەشە ءتۇرلى كۋرستاردى اشتى. كوپ جۇمىسكەردى تومەننەن جوعارىعا دا كوتەردى. ءتۇرلى قاۋلى-بۇيرىقتار دا بەردى. ولاردىڭ ناتيجەسى كوزگە كورىنىپ وتىر. ولكەلىك مەكەمەلەردە، تەمىر جولداردا، ءتۇرلى ءوندىرىس ورىندارىندا بۇدان نەشە جىل بۇرىن جەرگىلىكتى حالىقتان كىسى بولماۋشى ەدى. وسى كۇندە قاي ورىندا بولسا دا قازاق جانە باسقا ۇلتتاردان قىزمەتشىلەر بار. اۋداندىق مەكەمەلەر بولسا، 70 پروسەنتكە دەيىن جەرگىلىكتەنىپ وتىر. پوسەلكە، قىستاقتار 100 پروسەنت جەرگىلىكتەنگەن. بىزدەگى ەڭ ۇلكەن كەمشىلىك ءتۇرلى مامان قىزمەتكەرلەر جوق. مۇنى جوسپارمەن، وقۋ ارقىلى دايارلاماسا بولمايدى.

جەرگىلىكتەندىرۋ شارۋاشىلىقتى قايتا قۇرۋ، ونەركاسىپتى العا باستىرۋ شارالارىمەن بايلانىستى بولىپ، بەلگىلى جوسپارمەن ورىندالماق. سول سەبەپتى بۇعان بەسجىلدىق جوسپار ءتۇزىلىپ وتىر. سول جوسپاردا جەرگىلىكتى ۇلتتار تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ، قىزمەتكەر دايارلاۋ — بارلىعى دا كورسەتىلگەن. جوسپاردى ورىنداۋ بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ مىندەتى.

مادەنيەت قۇرىلىسىندا ۇلتتاردىڭ جايى جانە قىزمەتشىلەر دايارلاۋ

مادەنيەت قۇرىلىسى ماسەلەسى قازاقستاندا باستان-اق وتە كەسكىن تۇردە قويىلعان ەدى. ەڭبەكشى ەلدىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ بىلىممەن عانا بولادى. ۇلت رەسپۋبليكاسى بولعان قازاقستان سوسياليستىك قۇرىلىستى كۇشەيتۋ ءۇشىن مادەني، ءبىلىمدى قىزمەتشىلەر اسا مۇقتاج، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ العا باسۋى ءۇشىن مادەني-اعارتۋ ءىسى ەڭ ماڭىزدى ورىن الادى.

مادەني-اعارتۋ ىسىندەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماقساتى جالپى ەڭبەكشىلەردىڭ ءبىلىمدى بولۋىن تىلەيدى. قازاقستاندا بۇل ماسەلە ۇلت ماسەلەسىمەن بايلانىستى جۇرگىزىلىپ، ارتتا قالعان ۇلتتاردىڭ العا باسۋىنا نەگىزدەلىپ تۇرمىسقا اسىرىلادى. ءبىز قازاقستاندا پاتشا وكىمەتىنىڭ ۇلت ماسەلەسى، مادەنيەت قۇرىلىسىندا قانداي ساياسات تۇتقانىن كورسەتتىك. قازاقستاننىڭ 10 جاسقا شىققان داۋىرىندە، مادەنيەت قۇرىلىسىندا ۇلكەن تابىستارى بار، بۇل تابىستىڭ ۇلت ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىمەن بايلانىستى بولىپ كەلۋى كوڭىلدى قاناعاتتاندىرا الادى. قولدانىلىپ وتىرعان شاراعا قاراساق، قولدان كەلگەن كۇشتى ايانباعاندىقتى كورەمىز.

مەكتەپتەردىڭ سانىن مولايتۋ، مۇعالىمدەردى دايارلاۋ، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى شارالار كورىلدى. ولاردى بىر-بىرلەپ كورسەتىپ شىعۋ ۇزاق ۋاقىت الادى. سوندىقتان ونىڭ ەڭ ۇلكەنى قاراجات جاعىن كورسەتەيىك.

26-27 27-28 29-30

جالپى جالپى جالپى

سومى پروس. سومى پروس. سومى پروس.

مەملەكەت 4004700 29،7 4315122 31،4 4329800 33،9

بيۋدجەتى

جەرگىلىكتى 8521306 28.2 11669900 28،4 16333700 28،7

بۇل كورسەتىلگەن سانداردا ءوسۋ ۇلكەن بولماعانمەن، قازاقستانداعى جالپى قاراجاتتىڭ تۇتقان ورنى بەلگىلى. 1927 جىلعى ماعلۇمات بويىنشا، جۇمسالعان قارجى جان باسىنا 1 سوم 35 تيىننان كەلەدى.

1925 جىلدارى جەرگىلىكتى حالىقتان جالپى ساۋاتتى بولعانى ەكى-ۇش پروسەنتتەن كوپ ەمەس. 1927 جىلدارى جالپىدان 8 پروسەنت ساۋاتتى بولعان. 28-29 جىلعى مالىمەتكە قاراعاندا، اۋىل، قىستاق حالقىنىڭ ساۋاتسىزدىعى بىلايشا:

قازاق 89،5 پروسەنت

قاراقالپاق 97 پروسەنت

وزبەك 99 پروسەنت

ۇيعىر 87 پروسەنت

باسقالارى 51 پروسەنت

بۇل كورسەتىلگەن ساندار 1927 جىلدارعا قاراعاندا، ساۋاتسىزداردىڭ كەمىگەنىن كورسەتەدى. ەگەردە قالا حالقىنىڭ 16-دان 50 جاسقا دەيىن، اۋىل حالقىنىڭ 16-دان 36 جاسقا دەيىنگىلەرىنىڭ ساۋاتسىزىن الىپ قاراساق، 1928-29 جىلدارداعى مالىمەت بويىنشا 1885900 كىسى، وسى سانعا سۇيەنىپ ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا جالپى جوسپار ءتۇزىلدى. بۇل جوسپار 1932 جىلدا بىتپەك بولىپ، ونىڭ جىلدارعا بولىنگەن ەرەجەسى مىناۋ:

1929-30 جىلى 462450

1930-30 جىلى 733640

1931-32 جىلى 789900

1885900 كىسى.

ۇلتتار اراسىنداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءىسىن العا باستىرۋ مەكتەپ قۇرىلىسىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى. باستاۋىش وقۋدى كۇشەيتۋ، مەكتەپ ساندارىن كوبەيتۋ ساۋاتسىزدىقتى جويۋداعى مىندەتتەردىڭ ماڭىزدىسى. ساۋاتسىزدىقتى جويۋدىڭ العا باسپاۋى جالپىعا مىندەتتى باستاۋىش وقۋدىڭ ىسكە اسىرىلماعانىنان كەلەدى.

نەگە؟ مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ وقي الماي قالعاندارىنىڭ جاسى تولىپ، ساۋاتسىز كىسى مولايا بەرەدى. ونى تومەندەگى ساننان كورەمىز.

مىنە، بۇل جوعارىداعى كەستە-تابليسادان 27 جىلعا قاراعاندا، جاقسى عانا العا باسقانىمىز كورىنەدى. ءبىراق تا قازاق، قاراقالپاق، وزبەك بالالارىنىڭ سانىنان كوپ اۋىسىپ قالعاندارى بار. ولار سول ساۋاتسىزداردىڭ كوبەيۋىنە جول قويىپ تۇرادى.

مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ وقۋداعىلارىنىڭ 8-دەن 11 جاسقا دەيىنگىلەرى

جالپى ساننىڭ پروسەنتپەن كورسەتىلۋى

ۇلتتارى 1927 جىل 1928 جىل 1929 جىل

قازاق 15 32 34،7

ورىس 55 64 73

تاتار 50،9 63 78

ۇيعىر 31،9 40 51

دۋنعان 18 26 40،9

وزبەك 17 21 25

قاراقالپاق 12 16 30،8

باسقا كۇنشىعىس

ۇلتتارى 55 62 66،6

ول عانا ەمەس، تاعى دا ءبىر قيىن بولعان نارسە — وقۋداعى بالالاردىڭ جاستارىنىڭ كەلىسىمدى بولماعانى، ۇلتتاردىڭ ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ جاستارىنىڭ لايىقتى ەمەستىگى. مىسالى: ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپ قازاقتان 12 جاسقا دەيىن 22،7 پروسەنت.

ەۆروپالىق 54،1 پروسەنت.

ۇيعىردان 45 پروسەنت.

باسقا ۇلتتاردا دا سولاي بولىپ 12 جاستان جوعارىداعى وقۋشىلاردى الىپ قاراعاندا، تاعى دا كەرى تۇردە ەكەنىن كورەمىز.

ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتەن قازاقتان 12 جاستان جوعارىداعى 77،3 پروسەنت.

ورىستان 45،9 پروسەنت.

ۇيعىردان 54،6 پروسەنت.

مادەنيەت قۇرىلىسىنداعى ەڭ ۇلكەن تابىستىڭ ءبىرى جالپىعا مىندەتتى باستاۋىش وقۋدى تۇرمىسقا اسىرۋعا كىرىسكەندىگىمىز. قازاقستاننىڭ ءۇىى پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، جالپىعا مىندەتتى بولعان باستاۋىش وقۋدى، باستاۋىش مەكتەپ كۋرستاردى 1930—31 جىلدان باستاپ 1935—36 جىلدار تولىعىمەن جۇرگىزىلمەك. سوعان جالپى جوسپار ءتۇزىلىپ، سول بويىنشا قازاقستانداعى بارلىق ۇلتتار اراسىندا دا جۇزەگە اسىرىلعالى وتىر. بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ ۇساق ۇلتتار ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

بارلىق ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتەردەن كوبىرەك اۋىلداردا جاسى تولعانداردىڭ پروسەنتى 32-گە دەيىن بارادى. ۇلت مەكتەپتەرىندە سوڭعى ۋاقىتتاردا قىزداردىڭ سانى كوبەيدى. 1930 جىلدا ورتا ەسەپپەن قىزدار 13 پروسەنتكە دەيىن مەكتەپكە تارتىلعان.

مادەنيەت قۇرىلىسىنداعى وڭايسىز قيىن جۇمىستىڭ ءبىرى مەكتەپ ۇيلەرىنىڭ كوبىسى عىلىم جاعىنان قاراعاندا جارامسىز بولىپ شىعادى. مەكتەپكە ارناپ سالعان ءۇي بۇرىن دا وتە از ەدى. سوڭعى ۋاقىتتاردا بۇ دا جوندەلىپ كەلەدى.

ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ءبىرىنشى باسقىش مەكتەپتەردىڭ سانىن مولايتىپ، وقۋشى، وقىتۋشىلاردى كوبەيتۋمەن بىرگە ورتا، جوعارعى ءبىلىم بەرۋشى ورىنداردى كۇشەيتۋ كەرەك. ورتا، جوعارعى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى اۋىل، قىستاۋدا ناشار بولىپ، قالالىق جەرلەردە عانا جاقسى.

1928 جىلى قازاقستاندا ورتا دارەجەلى ۇلت مەكتەپتەرى وقۋشىلار سانى مىناداي:

ۇلتتار	7 جىلدىق		9 جىلدىق		شارۋا جاستارى مەكتەبى		بارلىعى
قازاق ورىس باسقا ۇلتتار بارلىعى	مەكتەپ 20 46 7 73	وقۋشى 3299 15437 1102 19874	مەكتەپ 5 27 2 34	وقۋشى 1125 9551 420 11096	مەكتەپ 9 18 - 27	وقۋشى 367 1718 - 2085	مەكتەپ 34 91 9 134	وقۋشى 47761 26742 1522 38055

بۇل قيىنشىلىقتان شىعۋ جولىندا تەحنيكۋمداردىڭ سانى مولايتىلىپ كەلەدى. جالپى جوعارعى وقۋ ورىندارىن تەزدىكپەن كوبەيتۋگە شارا كورىلىپ كەلەدى. 1929 جىلدان باستاپ ەكى جوعارى وقۋ ورنى قۇرىلدى: قازاق مەملەكەت ۋنيۆەرسيتەتى جانە مال دارىگەرلەرىن دايارلاۋ ينستيتۋتى⁷. بۇل ەكەۋىنىڭ دە ءتۇرلى بولىمدەرى بار. كەلەسى جىلى تاعى دا اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى، دوكتورلىق جانە تاۋ-كەن ينستيتۋتى ۇيىمداستىرىلماق. وسىلارداعى وقۋشىلاردىڭ ۇلت جاعىن قاراعاندا قاناعاتتانارلىق، قازاق جانە كۇنشىعىستىق ۇساق ۇلتتار جالپى ساننىڭ 57 پروسەنتىن تۇتا الادى. قازاقستاننىڭ سىرتتاعى، ورتا ازياداعى وقۋ ورىندارىنا دا كوپ وقۋشىلار جىبەرىلدى. ولاردىڭ ۇلت جاعىنان: قازاق جانە كۇنشىعىس ۇساق ۇلتتار جالپى سانىنان 63 پروسەنتىن تۇتا الادى. بۇل جوعارعى مەكتەپتەرگە وقۋشىلار العاندا ۇساق ۇلتتاردان جەتەرلىك دارەجەدە الىنۋىنا كوڭىل قويىلىپ وتىر. ۇساق ۇلتتاردان قىزمەتشىلەر دايارلاۋ ماسەلەسى قازاقستاننىڭ بەسجىلدىق جوسپارى بويىنشا دايارلاناتىن قىزمەتشىلەرمەن قوسىلا دايارلانباق.

قازاقستانداعى ءبىر قيىن بولعان نارسە ۇلت باسپاحاناسىن جولعا قويۋ بولعان ەدى.

سوڭعى ۋاقىتتا بۇل ءىس تە جوندەلىپ كەلەدى. وسى كەزدە قازاق تىلىندەگى ولكەلىك جانە اۋداندىق، بارلىعى 78 گازەت شىعىپ تۇرادى. بۇلاردىڭ ەڭ تومەنى جۇماسىنا ەكى رەت، جوعارعىسى كۇندەلىك بولىپ شىعادى. قازاق تىلىندە ءتۇرلى جۋرنالدار دا بار. ۇساق ۇلتتار تىلىندە — قاراقالپاقشا ءبىر "مەنتوكش قاراقالپاق"، ۇيعىرشا ءبىر "كامباعاللار اۋازي"، وزبەكشە ءبىر "قىزىل قىشلاق" گازەتتەرى شىعادى⁸. ەۆروپالىق ۇلتتار تىلىندە دە گازەت، جۋرنالدار بار. قازاقستاندا باسپا ءسوز جۇمىسى 1920 جىلدان باستالىپ، ون جىل ىشىندە جاقسى عانا العا باستى. 1920 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن قازاق تىلىندە 500-گە جاقىن اتپەن ەكى ميلليونداي ەكزەمپليار كىتاپ شىعارىلعان. قاراقالپاقتىڭ ءوز تىلىندە وقۋ جانە باسقا كىتاپتارى شىعىپ تۇرادى. ۇساق ۇلتتار تىلىندە وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋ قيىنىراق بولعان ەدى.

ۇيعىر، دۋنعان ۇلت تىلىندە ءورىپ جانە وقۋ كىتاپتارى بولماي، قيىنشىلىققا ۇشىراپ كەلگەن ەدىك. جاڭا لاتىن ارپىنە كوشۋمەن ونى دا جوندەۋگە مۇمكىندىك بولدى.

مادەنيەت قۇرىلىسىندا تاعى ۇلكەن ءبىر تابىس قازاقتىڭ لاتىن ارپىنە نەگىزدەلگەن الىپپەسىن تۇرمىسقا اسىرعاندىعىمىز. لاتىن نەگىزىندەگى ءارىپ 1928 جىلدان باستالىپ، مەملەكەت ءارپى سانالىپ وتىر. جاقىن ارادا ءبۇتىن جازۋ ىستەرى لاتىن ارپىنە كوشىپ بولماق. كۇنشىعىستىق ۇساق ۇلتتاردىڭ دا ارىپتەرى لاتىن نەگىزىنە اۋدارىلىپ وتىر. قازاقستاندا قازاق زيالىلارىنان بىرنەشەلەرى لاتىن نەگىزىندەگى ارىپكە جانە جالپى مادەنيەت قۇرىلىسىنداعى كەيبىر ىستەرگە ۇلتشىلدىق كوزبەن قاراپ قارسى شىقتى. ولار قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ مادەنيەتىن بايشىل ەسكىشىلدىك جاققا قاراي سۇيرەپ، ەڭبەكشىلەر مادەنيەتىن مەنسىنبەدى. بۇل اعىم ەسكى الاشوردانىڭ قالدىعىمەن بايلانىستى.

قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءوسۋى، ساياسي سەزىمىنىڭ ارتۋىمەن ۇلتشىلداردىڭ پىكىرى شەتكە قاعىلدى. سوڭعى ۋاقىتتاردا ولاردىڭ پىكىرىنىڭ زالالدى ەكەندىگى جالپى ەڭبەكشىلەر اراسىندا ءمالىم بولىپ، ونىمەن كۇرەسۋگە كىرىسىلدى. ۇلتشىلداردىڭ باستىقتارى مادەنيەت مايدانىنان شەتكە شىعارىلدى، قالدىقتارىمەن الدا كۇرەسۋ كەرەك.

كۇنشىعىس ۇساق ۇلتتارى اراسىندا دا مادەنيەت قۇرىلىسىنا قارسى ۇلتشىلدىق كوزقاراس بار ەدى. ولاردىڭ دا نەگىزگى پىكىرى بايشىل، ەسكىشىلىك بولىپ، ەڭبەكشىلەر مادەنيەتىنە جاتپاۋشى ەدى. تارانشى، دۋنعان، قاراقالپاق سەكىلدى ۇلتتاردىڭ اراسىندا مادەنيەت جۇزىندەگى جۇمىستارعا قاناعاتتانباعانداي قارسى بولىپ، نەگىزىندە سول بايشىل پىكىرگە قاراپ، بۇرماقشى ەدى. سوڭعى ۋاقىتتا ولارمەن دە كۇرەس باستالىپ، شىن ەڭبەكشىلەر مادەنيەتىن قۇرۋعا كىرىسىپ كەلەدى.

ۇلت مادەنيەتى ۇلتشىلداردىڭ ايتقانىنداي قۇرىلمايدى. جاڭا كەڭەس جولىمەن تاپ نەگىزىندە، ينتەرناسيونالدىق جولمەن قۇرىلۋى كەرەك.

ۇلت ماسەلەسىنىڭ شارۋاشىلىق قۇرىلىسىندا شەشىلۋى

تاريحي سەبەپتەرمەن جەرگىلىكتى ۇلتتار اراسىندا شارۋاشىلىق تەڭسىزدىگى بولعانى باستا ايتىلدى.

قازاقستان ۇلت كەڭەس رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋمەن شارۋاشىلىق ەركىندىگى باستالدى. ورىس ۇلتىنىڭ ۇستەمشىلىگى، زورلىقپەن العان جەرلەرى قايتارىلا باستادى. جەردىڭ مەنشىكتى مۇلىك بولۋى بۇزىلىپ، كوپشىلىك الەۋمەتتىك بولدى. جەر ساتۋ جويىلىپ، ونىڭ تەڭ پايدالانۋعا جالپى بۇقارا ۇقىپتى بولدى. شارۋاشىلىق نەگىزىمەن ۇلت-ۇلتقا ۇستەم بولۋ ءبىتىرىلىپ، تەڭدىك، ەركىندىك بەرىلدى. قازاق ۇلتى جانە ۇساق ۇلتتار ەڭبەكشىلەرىنىڭ نەشە جىلدار كۇتكەن، كوكسەگەن ماسەلەلەرىنە كوڭىل قويىلا باستادى.

تاريحي جانجالدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جەر ماسەلەسى بولىپ، مۇنىڭ سەبەبىنەن ۇلت ارازدىعى تۋعانىن ايتقان ەدىك. سوندىقتان جەر ماسەلەسىن شەشۋ ۇلت ماسەلەسىمەن بايلانىستى بولدى. قازاقستان ۇكىمەتى بۇل ماسەلەگە باستان-اق كوڭىل قويدى. بۇل ماسەلەنىڭ بارلىق ۇلت، كەدەي، ورتاشالارىنىڭ تىلەگىنە قاراي تاپ نەگىزىندە ورىندالۋ جاعىن كوزدەدى. تاپ ماقساتىن العا قويىپ ىسكە كىرىستى. ءبىراق بۇل ماسەلەگە، باستاپقى كەزدە، ەسكى الاشوردانىڭ قالدىعى بايشىل-ۇلتشىلدار كەسىرلىك جاسادى. قازاقتىڭ بايشىل ۇلتشىلدارى جەر ماسەلەسىنىڭ جالعىز-اق قازاق ۇلتى ءۇشىن شەشىلۋىن قۋاتتاپ، باسقا ۇلتتار كەدەيلەرىن ەستەن شىعارىپ قويدى.

1925 جىلعى قازاقستاننىڭ V پارتيا كونفەرەنسياسىندا ۇلتشىلدار ءوز پىكىرىن وتكىزىپ، جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىسىنا كەزەك ءتۇزىلدى⁹. الدىمەن جەرگە قازاق ورنالاستىرىلسىن، ورىس، باسقا ۇساق ۇلتتار ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتە ورنالاستىرىلسىن، جەردەن پايدالانۋ مولشەرى دە وسى تۇردە بولۋعا، قازاقتاردى جەرگە ورنالاستىرۋ ۇكىمەت ەسەبىنەن، باسقا ۇلتتارعا جەر زاڭىنا مۋاپىق جەر ءبولىپ بەرىلسىن دەگەن ەدى.

ماسەلەنىڭ بۇلاي شەشىلۋى ۇلتتار اراسىندا قايتادان جانجال تۋدىردى. نەگە دەسەڭ، قونىستاندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلگەندە قازاقتىڭ بايى ۇكىمەت قارجىسىنا قونىستاپ، ورىس، باسقا ۇلت كەدەيى كەزەگى جەتكەن كۇنى ءوز قارجىسىنا قونىستانارعا كەرەك، ەكىنشىدەن، جەر بىتكەننىڭ ءبارى قازاقتارعا بەرىلىپ، باسقالار كەزەگى كەلگەنشە قاراپ تۇرۋى كەرەك. سولاي بولىپ ۇلتتار اراسىندا بىردەيلىك، تەڭدىك بولماي قالدى. بۇعان باسقا ۇلتتار نارازىلىق ءبىلدىرىپ، قازاقستان بىزگە كوڭىل بولمەيدى، ءبىز وگەي بالا بولدىق دەپ ورتالىققا شاعىم ۇستىنە شاعىم ءتۇسىردى. جەردەن پايدالانۋعا تەڭدىك بولسا، ەل قاتارلى سىباعامىزدى بەرىڭىز دەگەن تىلەكتەرىن قويا باستادى. دۇرىسىندا، ۇساق ۇلتتار بۇل ماسەلەنى قويۋعا ەرىكتى ەدى.

بۇل جانجالدار قازاقستاننىڭ VI پارتيا كونفەرەنسياسىنىڭ قاۋلىسىمەن جوندەلدى¹⁰.

ءۇӀ پارتيا كونفەرەنسياسى ءوزىنىڭ قاۋلىسىندا بىلاي دەگەن ەدى:

"جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ كەزەككە ءبولىنۋى قالدىرىلسىن، قازاق، ورىس دەپ ۇلت-ۇلتقا بولىنبەي، تاپ جولى، تاپ ماقساتى قولدانىلسىن، جەردەن پايدالانۋ مولشەرى بىردەي ءتۇزىلسىن. قازاق شارۋاسى ناشار بولعاندىقتان، ولارعا جەردىڭ مولىراق بەرىلۋى ەستە بولسىن، جەرگە ورنالاستىرعاندا بار ۇلتتاردىڭ كەدەيى، ورتاشالارى بىردەي ۇكىمەت قارجىسى ەسەبىنە الىنسىن".

قازاقستانداعى جاپپاي قونىستاندىرۋ ماسەلەسى تۇرعىن ەل ەڭبەكشىلەرى مەن تۇرعىن ەۆروپا حالقى جانە شىعىستىق ۇلتتاردىڭ باي، كۋلاكتارىنا قارسى كۇشتەرىن بىرىكتىرەتىن بولىپ ورىندالۋى العا قويىلدى. بۇل جۇمىستا قازاق، ورىس دەمەي، بارلىق ۇلتتاردىڭ كەدەي، ورتاشاسىنىڭ مۇددەسى قوزعالىپ، باي، كۋلاكقا قارسى كۇرەستە تاپشىلدىق بىرلىگىن كۇشەيتۋگە جول تۇزەلدى. سولاي بولىپ ۇلتشىلداردىڭ پىكىرى شەتكە قاعىلدى.

وسى دەرەكتەمەلەردى، قاۋلىنى جۇزەگە اسىرا الدىق پا؟ تولىعىمەن اسىرا الدىق.

ءبىرىنشى، ەگىندىك، شابىندىق جەرلەردى كەدەي، ورتاشالارعا ءبولىستىرۋ جۇرگىزىلدى. شابىندىقتان 1136000 گەكتار، ەگىستىكتەن 1250000 گەكتار جەر كەدەي، ورتاشاعا ءبولىستىرىلدى. وسىدان باتىراق پەن كەدەي 700000 گەكتار شابىندىق جانە 741000 ەگىندىك جەرگە يە بولدى. ورتاشا 436000 گەكتار شابىندىق، 508000 گەكتار جەر الدى. بۇل كەدەي مەن ورتانىڭ شارۋاسىن كۇشەيتىپ، بايلاردىڭ كۇشىن كەمىتتى، ەكىنشىدەن، اۋىلدا تاپ سەزىمىن كۇشەيتە الدى.

ەكىنشى، بايلاردىڭ، جارىم فەودالداردىڭ كۇشىن كەمىتۋ، ولاردى مۇلدە جويۋ ءۇشىن كونفيسكە جۇرگىزىلىپ، 1928 جىلى 609 ءىرى بايدىڭ مال-مۇلكى كونفيسكەلەنىپ، وزدەرى جەر اۋدارىلدى. بۇلار ىلعي كەڭەس جۇمىسىنا بەلسەنە دۇشپاندىق جۇرگىزىپ، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ ول ءۇشىن قولداناتىن نەگىزگى شاراسىن جۇزەگە اسىرۋعا كەسىر بولاتىن جۋان جۇدىرىقتار ەدى. ولار سول بۇرىنعى ەسكى قاناۋشىلدىقتى جانە ءتۇرلى سۇمدىقتى كۇشەيتۋشى، ەلدىڭ بىرلىگىن قاشىرۋشى لايساڭشىلدار ەدى. ەلدىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جول بەرمەۋشى ەدى. سولار كونفيسكەلەنىپ، 144474 باس ءىرى مالدارى الىنىپ، 20626 ماڭدايىندا تۇگى جوق باتىراققا بەرىلدى. 293 كولحوز، 5 سوۆحوز ۇيىمداستىرىلدى.

ءۇشىنشى، 1927 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن تاپ نەگىزىمەن 257615 شارۋا جەرگە قونىستاندىرىلعان. مۇندا قازاقستانداعى ۇلت ەڭبەكشىلەرى دە بىردەي قونىستاندىرىلدى. وسىمەن ۇلتتار اراسىنداعى تاتۋلىق كۇشەيدى.

ورتا شارۋالاردى قونىستاندىرۋمەن قاراپ قالماستان، ولاردىڭ شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ۇكىمەت تاراپىنان قارىز اقشا بەرىلىپ تۇردى. مۇندا كوبىرەك ارتتا قالعان ۇلتتاردىڭ قوجالىعىن كوتەرۋ جاعى ەستە تۇتىلدى. 1928 جىلى 17547 مىڭ سوم، 1929 جىلى 18552 مىڭ سوم قارىز بەرىلدى. جۇت، باسقا ءتۇرلى اپاتتارمەن كۇرەسۋگە سوڭعى جىلدارى مەملەكەت جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 1900000 سوم اقشا جۇمسالدى. بارلىق ۇلتتاردىڭ كەدەيلەرى سالىقتان قۇتقارىلدى.

اۋىل-قىستاقتاعى شارۋالاردىڭ كەرەك-جاراعىن جەتكەرۋ ءۇشىن كووپەراتيۆ ورىندارىنىڭ سانى ءوسىرىلدى.

1927 جىلى بارلىق كووپەراتيۆ ورنى 312، مۇشەلەرى 110 مىڭ بولىپ، ۇساق ۇلتتاردان 6،3 پروسەنتىن عانا تۇتقان ەدى.

1930 جىلى كووپەراتيۆ ورىندارى 748، مۇشەلەرى 430700 بولىپ، جەرگىلىكتى حالىقتان 53،3 پروسەنتىن تۇتتى: شارۋاشىلىققا كەرەكتى سوقا-سايمان، ماشينالار جەتەرلىك دارەجەدە بەرىلدى.

1930 جىلعا قاراعاندا، سوۆحوزداردىڭ سانى ءوستى. ەگىن سالۋ، مال اسىراۋ ءھام باسقا دا بارلىق سوۆحوزداردىڭ سانى 80-نەن اسادى. بۇلارعا كوبىرەك جەرگىلىكتى حالىقتان، ءھام ۇساق ۇلتتاردان تارتىلعان. كولحوزدىڭ ءار تۇردەگىسىنىڭ بەرى قوسىلعاندا 700-گە بارادى.

تاعى دا كوشپەلىلەردى وتىرىقشى ەتۋ ءۇشىن 1930 جىلى جوسپار ءتۇزىلىپ، 344000 شارۋانى وتىرتۋعا 300 ميلليون سوم بەلگىلەنىپ وتىر.

تۇكپىردە جاتقان ەلدەرگە تەمىرجول سالىنىپ جاتىر. ولاردان تۇركىستان-سىبىر تەمىر جولى 1930 جىلى جەتكەرىلىپ ىسكە كىرىستى.

ءوندىرىس ورىندارى كۇشەيتىلىپ، العا باستىرىپ كەلەدى. وسى جۇمىستار ناتيجەسىندە قازاقستاندا ۇلت الالىقتارى جويىلىپ، بىرلەسۋ، كۇش بىرىكتىرۋ نىعايىپ كەلەدى. سونىمەن بىرگە قازاقستاندا پرولەتاريات ءوسىپ كەلەدى.

1926-27 جىلى قازاقستانداعى بۇكىل پرولەتارياتتىڭ سانى 193855 بولىپ، ءجۇز پروسەنت بولسا، 1929-30 جىلى 229004 بولىپ، 1048 پروسەنت ارتقان. بەسجىلدىق جوسپاردىڭ اقىرىندا 1932-33 جىلدا 822579 بولىپ، 4243 پروسەنت ارتپاق. وسىنىڭ ىشىندە بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنەن دە بار.

ۇلت ماسەلەسىنىڭ شارۋاشىلىق جولىمەن شەشىلۋىنىڭ تولىق قورىتىندىسىن جاساۋ ۇلكەن ءىس. ءبىز مۇندا كوبىرەك اۋىل شارۋاشىلىعى جايىنداعى ءبىرسىپىرا ىستەلگەن ىستەردى عانا كورسەتتىك. ونەركاسىپ، جول قاتىناسى، تاعى سول سەكىلدى جوندەردە ورىندالعان جۇمىستار كوپ. جاڭا باستالىپ جاتقاندارى دا بار. مۇنىڭ تولىق قورىتىندىسى بەسجىلدىق جوسپاردىڭ ورىندالۋىمەن بولماق. قازاقستاننىڭ VII پارتيا كونفەرەنسياسى بۇل تۋرادا مىناداي تۋرا جول كورسەتتى":

"بەسجىلدىق جوسپار پرولەتارياتتىڭ جانە قازاقستانداعى بارلىق ەڭبەكشىلەردىڭ تاپشىلدىق باعىتىن بەكەمدەپ، ۇلتتار اراسىنداعى ماسەلەنىڭ مادەني، شارۋاشىلىق نەگىزىمەن تولىق شەشىلۋىنە سەبەپكەر. باي-كۋلاكتارمەن اياۋسىز كۇرەسۋ، قازاقستاننىڭ سوسياليستىك قايتا قۇرىلىسى ءۇشىن بارلىق ەڭبەكشىلەرىنىڭ كۇشىن بىرىكتىرە الادى".

كونفەرەنسيا قاۋلىسى ماسەلەنىڭ نەگىزىن ءتىپتى اشىق ايتقان. ۇلت ماسەلەسىنىڭ شارۋاشىلىق نەگىزىمەن تولىق شەشىلۋى بەسجىلدىق جوسپاردىڭ ورىندالۋىمەن بايلانىستى. بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ مىندەتى بەسجىلدىق جوسپاردى ءتورت جىلدا ورىنداۋ بولۋى ءتيىس.

پارتيا قۇرىلىسى

رەسەي كاپيتالشىلدارى وتارشىلدىقتا جاساعان قازاقستان قاراماعىندا ءىرى ونەركاسىپتى العا جىبەرۋ ىسىنە قىزىقپادى. ءوندىرىس ورىندارى وتە از بولدى. كەيبىر بار ونەركاسىپ ورىندارىنا، بولسا دا جەرگىلىكتى حالىقتان جۇمىسشى العان جوق، السا دا وتە از.

سوندىقتان قازاقستان قاراماعىندا جالپى پرولەتارياتتىڭ سانى از بولىپ، جەرگىلىكتى حالىقتان مۇلدە از ەدى. بار پرولەتاريات جانە اۋىلداعى كەدەي باتىراقتار دا تاراۋ-تاراۋ تۇردە بولىپ، ولاردىڭ قاتىناس جاعى وڭايسىز ەدى. ولاردىڭ ىستەيتىن، كۇنەلتەتىن ورىندارى تەمىر جولدان، مادەني جەرلەردەن شەتتە ەدى. وسىنداي تاريحي سەبەپتەرمەن قازاقستان پرولەتارياتى اراسىندا پارتيا ۇيىمىن ەرتە باستان كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بولمادى. جۇمىسشى، كەدەي-باتىراقتاردىڭ تاراۋ تۇردە وتە ارتتا بولعاندارى، ولار اراسىندا توڭكەرىس ءىسىن جۇرگىزىپ، ۇلت بەلسەندىسىن دايارلاۋعا قيىندىق كەلتىردى.

وسى سياقتى سەبەپتەرمەن قازاق، باسقا ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشىسى وكتيابر توڭكەرىسىنە وزدەرىنىڭ وتە از ساندى كوممۋنيستەرىمەن كىرىستى. وكتيابردەن سوڭ، كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلا باستاۋمەن قازاق جونە باسقا ۇلتتاردىڭ كوممۋنيست پارتياسىنا كىرۋى باستالادى.

ازامات سوعىسى كەزدەرىندە قازاقتان كوپ كىسىلەر پارتيا قاتارىنا كىرە باستايدى. ول ۋاقىتتاردا پارتيا ۇيىمى كۇشتى بولسا دا، مۇشەلەردىڭ كوبى قىزىل اسكەر جانە ونىڭ باستىقتارى، ساياسي جەتەكشىلەردەن بولىپ، ولاردىڭ كوبى ازامات سوعىسى بىتكەن سوڭ تارالىپ كەتتى. قالايدا سول ۋاقىتتاعى، ورىنبورداعى پارتيا ۇيىمىنا12 قازاقتان جانە باسقا جەرگىلىكتى ۇلتتاردان تارتىلعان مۇشە از ەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان سوڭ، پارتيا ۇيىمى قازاقتان كوپتەپ مۇشە تارتا باستايدى. ءبىراق تا، ول ۋاقىتتا قالا، پوسەلكاداعى كىسىلەردەن كوپ تارتىلىپ، اۋىلداعى شىن كەدەي-باتىراقتار اراسىندا ءىس جۇرمەي كەلدى. كوپ ورىنداردا پارتياعا تاپ جاعىنان جات وقىمىستى باي بالالارى، الاشورداشىلاردان دا كىرگەندەرى بولدى. قاراقالپاق وبلىسى سەكىلدى تۇكپىردەگى ورىنداردا يشان، مولدا ءھام ونىڭ بالالارى دا كىرىپ قالدى. سەبەبى، ول كەزدە كەدەي، باتىراقتاردىڭ تاپ سەزىمى كۇشتى ەمەس ەدى. سوندىقتان باستاپقى كەزدە قازاقستانداعى پارتيا ۇيىمىندا الاۋىزدىق، جىكشىلدىك كۇش الدى. بايشىل، ۇلتشىلدىق كوپ بولدى. بۇقارانى، ۇكىمەتتى پارتيا ۇيىمى باسقارماي، جىكشىل "كوسەمدەر" باسقارىپ تا ءجۇردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلۋدان باستاپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ الدىندا ۇلكەن-ۇلكەن مىندەتتەر تۇرعان ەدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قاۋلىلارىن ارتتا قالعان قازاقستاندا جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. مۇنداعى توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىمەن ىستەلەتىن ۇلت ماسەلەسى، مادەني، شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا ساياسي جول باسشىلىقتى كۇشەيتىپ، بارلىق جۇمىستا تاپ كۇرەسىن كەسكىندەتۋ كەرەك بولدى. مىنە، وسىنداي زور مىندەتتەردى ورىنداي باستاعاندا قازاقستانداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشى ورىندارىنداعى قىزمەتكەرلەر اراسىندا كەيبىر جولداستار پارتيانىڭ ۇلى جولىنان تايسالا باستادى. پارتيا دەرەكتەمەسىن ورىنداعاندا بايشىل-ۇلتشىلدىق كوزىمەن قاراپ بۇرمالاي باستادى.

سول ۋاقىتتاعى جىكشىلدىكتى زورايتقان قوجان ۇلى جولداس¹³ 1927 جىلعى ولكەلىك كوميتەتكە جازعان حاتىندا: "پارتيانىڭ ۇلى جولىنا ۇلتشىلدىق كوزبەن قاراپ، بۇرمالاعانىم راس" دەپ جازادى، (ول سوڭىندا قاتەسىن موينىنا الدى).

1925 جىلدىڭ كۇزىندە بولعان قازاقستاننىڭ ءۇ پارتيا كونفەرەنسياسى جىكتەردىڭ توبىن توزدىرىپ، قاتارىن بۇزدى. جىكشىلدىك، بايشىلدىقپەن كۇرەسىپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ اسەرىن، جەتەكشىلىگىن كۇشەيتۋگە كىرىستى. بۇل ۋاقىتتاردا پارتيا قاتارىندا قازاق جانە باسقا ۇلتتاردان بەلسەندىلەر دە كوبەيىپ، سالت-ساناسى بەرىك كوممۋنيستەر شىعا باستايدى. اۋىل كوممۋنيسىن شىعارۋ ۇرانى تاستالىپ، ول جۇزەگە اسىرىلادى. پارتياداعىلار تۇرمىس جاعىنان دا تۇزەلە باستايدى. باياعى "كوسەمدەرگە باسقارۋعا جول بەرىلمەي، شىن پارتيا ۇيىمى بولىپ پارتيانىڭ ديرەكتيۆاسىن تۇرمىسقا اسىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى. تومەندەردە پارتيا ۇيىمدارىنىڭ سانى مولايىپ، جىكشىلدىكتى ءبىتىرۋ جانە مادەني، شارۋاشىلىقتى وركەندەتەتىن جۇمىستاردى قولعا الۋدى مىقتاپ تالاپ ەتتى. پارتيا ۇيىمىنىڭ بۇل ماقساتى قازاقستاننىڭ ءۇӀ پارتيا كونفەرەنسياسىندا جۇزەگە استى.

1927 جىلدىڭ كۇزىندەگى ءۇӀ پارتيا كونفەرەنسياسى سول ۋاقىتتاعى جىكشىلدىكتىڭ سىرىن اشىپ، پارتياعا زالالدى ەكەنىن كورسەتتى. ونداعى "سادۋاقاسوۆشىلدىق" جىگىنىڭ بايلاردىڭ پىكىرى ەكەنىن بەلگىلەپ، ونى بىتىرۋگە جول ءتۇزدى. ول جىكتىڭ تىلەگى: "قازاقستاندى كەڭەس ۇكىمەتىنە باعىنبايتىن ۇكىمەت جاساۋ، كەڭەس وداعىنىڭ شارۋاشىلىعىنا بايلانىستىرماي ونەركوسىپ قۇرۋ، قازاقتىڭ بايى مەن كەدەيىن ايىرماۋ، تاعى-تاعىلار" ەدى، لەنين پارتياسىنىڭ قىزىل تۋى استىنا جينالعان كەدەي، باتىراقتار "سادۋاقاسوۆشىلدىق" تامىرىنا بالتا شاپتى، ونىڭ قالدىقتارىن دا جويۋعا كىرىستى.

قازاقستاننىڭ ون جىلدىق ومىرىندە پارتيا ۇيىمى ءتۇرلى جىكتەردى جەڭىپ، ءوزىنىڭ قاتارىن تۇزەدى؛ جات ادامداردان تازالاندى. ونىمەن مۇشەلەردىڭ جالپى سانى كەمىگەن جوق، ناعىز كەدەي، باتىراقتاردان، ءوندىرىس ورىندارىنداعى جۇمىسشىلاردان كوپ الىندى.

قازاقستانداعى پارتياعا مۇشە، كانديداتتارىنىن تۇرمىس جاعىنا قاراعاندا مىناداي: (پروسەنت ەسەبىمەن)

جىلدار 1928 جىل يانۆار 1929 جىل يانۆار 1930 جىل اپرەل

جۇمىسشى 33،3 35،3 45،2

شارۋا 44،6 44،1 48،6

كەڭەس قىزمەتكەرى جانە باسقالار 22،1 20،1 16،3

ءوندىرىس ورنىنداعى جۇمىسشى 21،3 25،3 34،7

بارلىعى 100 % 100 % 100 %

پارتيانىڭ قاتارى تۇزەلۋىمەن ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ سانى مولايدى. بارلىق مۇشە جانە كانديداتتاردى ۇلتقا ايىرعانداعى سانى مىناداي بولىپ شىعادى:

ۇلتتار 1927 جىل 1930

مۇشە، مۇشە

كانديدات كانديدات

سانى % سانى %

قازاق 11959 39،0 21211 44،9

ورىستار 12041 38،3 17475 37،0

ۋكرايندىقتار 3425 10، 9 4098 8،1

كۇنشىعىس

ۇساق ۇلتار 2828 9،0 3097 6،6

ەۋروپالىق

ۇساق ۇلتتار 1323 3،8 1369 2،8

بارلىعى: 31455 100 % 47250 100 %

پارتيا ۇيىمىندا ايەلدەردىڭ سانى دا ارتىپ كەلەدى. ولار كوممۋنيستەردىڭ جالپى سانىنا ۇستىمىزدەگى جىل 19 پروسەنت تۇتادى. ايەلدەردەن بەلسەندىلەر دايارلانىپ، جاۋاپتى جۇمىستارعا دا قويىلىپ وتىر.

جاستار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ سانى وسۋمەن قاتار دا جاقسىلانىپ كەلەدى. 1928 جىلى بارلىق مۇشەسى 63218 بولسا، 1929 جىلى 96559 بولدى. جۇمىسشى، باتىراق 27،5 پروسەنتتەن 32 پروسەنتكە جەتتى. 1927 جىلى 32 مىڭ جاس ۇلاندار مۇشەسى بولسا، 1929 جىلى 54 مىڭعا جەتتى.

جاستارعا تاربيە بەرۋ جۇمىسى ەڭ الدىڭعى مىندەتتەردەن سانالىپ كەلەدى.

ۇلت كوممۋنيستەرىن مولايتۋ، ولارعا ينتەرناسيونالدىق تاربيە بەرۋ جۇمىسى الدىڭعى قاتارداعى مىندەتىمىز بولىپ كەلەدى. ءالى دە سول جۇمىس كۇشەيتىلمەك. مۇنان بىلاي ۇلت كوممۋنيستەرى پارتيا جولىنان تايسالۋشىلارمەن كۇرەسىپ، شىن بولشيەۆيك بولۋ كەرەك. سالت-سانا مايدانىندا باتىرلىق كورسەتىپ، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعىمەن كۇرەسۋ كەرەك. ۇلت كەدەي، باتىراقتارىن پارتياعا تارتىپ، ناعىز كوممۋنيست پارتياسىن قۇرىپ، ونىڭ ۇلى جولىمەن بارۋ كەرەك.

ينتەرناسيونالدىق جولىندا

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارى بولىپ، قۇلدىقتا جاساعان قازاقستانداعى ۇلتتارعا وكتيابر توڭكەرىسىن جاساۋشى ورىس پرولەتارياتى ەركىندىك بەردى. ورىس پرولەتارياتى بۇرىن قۇلدىقتا جاساعان ۇلتتاردىڭ كەدەي شارۋالارىمەن بايلانىستى كۇشەيتىپ، ولارعا ساياسي، مادەني، شارۋاشىلىق جاعىنان جاردەم كورسەتىپ كەلەدى. ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىمەن قويان-قولتىق وداقتاسىپ، سوسياليستىك قۇرىلىستى كۇشەيتكەلى وتىر. سوندىقتان بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى سول وداقتى كۇشەيتۋى ءتيىس. قازاقستانداعى بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى بىرىگىپ، باي-كۋلاكتارمەن كۇرەستى ۇدەتىپ، سوسياليستىك قۇرىلىستى وركەندەتۋى ءتيىس.

اۋىل شارۋاشىلىعىن سوسياليستىك نەگىزدە قايتا قۇرۋ ءبۇتىن كەدەي مەن ورتاشانىڭ پايداسى. بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كولحوز، سوۆحوزدار ۇيىمداستىرىلىپ جانە كوشپەلى ەلدى وتىرىقشىلىققا اينالدىرۋ ءىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ماشينا، تراكتور سەكىلدى سايماندار بەرىلىپ، جاڭا تەحنيكامەن شارۋاشىلىقتىڭ ءونىمىن ارتتىرۋعا ءتۇرلى كۇردەلى جۇمىستار ىستەلىپ جاتىر. وسىلاردىڭ بارىنە دە ۇلت ايىرماشىلىعىنا قاراماي، ناعىز كەدەي باتىراقتار تارتىلادى. سونىڭ ءۇشىن بۇل جۇمىسقا بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى دە ات سالىسۋى ءتيىس. وزدەرىنىڭ ارتتا قالعان شارۋاشىلارىنىڭ وسى تۇردە عانا العا باسۋىن ءبىلۋى ءتيىس.

بىزدە ۇلت ارازدىعى ەسكىدەن ميراس قالعان. سول قالدىقتار سوسياليستىك قۇرىلىسقا زالال بەرەدى. ەندى ول ارازدىق بولماۋى كەرەك. بارلىق ۇلت كەدەيلەرىنىڭ دە تىلەگى ءبىر. سوندىقتان ۇلت دەگەندە كەدەي كوزىمەن قاراۋ كەرەك. ۇلت-ۇلتتىڭ كەدەيى بىر-بىرىنە جاردەمدەس بولسىن.

ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعى وتارشىلدىقتان قالعان نارسە. ول ءبىزدىڭ بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنىڭ بىرلىگىن بۇزادى، سوسياليستىك قۇرىلىسقا كەسىر بولادى. ورىس پرولەتارياتى ونىمەن كۇرەستى كۇشەيتىپ وتىر. سوندىقتان بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى سول پرولەتارياتتىڭ جولىن قورعاپ، ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعىمەن كۇرەسۋ كەرەك. جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق تا وتە زالالدى، ونىمەن دە كۇرەسۋ كەرەك. وڭشىل، سولشىلدىق ءبىزدى پارتيانىڭ ۇلى جولىنان ازدىرادى، ولارمەن دە قاتاڭ كۇرەس كەرەك.

سوڭعى ۋاقىتتاردا بىزدە تاپ كۇرەسى كۇشەيە باستادى. ءبۇتىن كەڭەس وداعىنداعى كەدەي تابى كاپيتاليزم قالدىعىنا شابۋىل جاساپ وتىر. سوسياليستىك قۇرىلىس كۇن ساناي وركەندەپ كەلەدى. بۇعان باي-قۇلاقتاردىڭ قارسىلىعى زورايىپ وتىر. باي-قۇلاقتار پرولەتاريات ۇستەمدىگىنە جانە سوسياليستىك قۇرىلىسقا قارسى كۇرەسىپ، قايداعى وڭباعان نەمەلەردى قولدانادى. ولاردىڭ پايدالاناتىنى ءدىن جولدارى، ۇلى ورىس ۇلتشىلدىعى، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق، پارتيا جولىن بۇرمالاۋ، تاعى سول سەكىلدىلەر. بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى، اسىرەسە، پارتيا مۇشەسى وسىندايلارمەن كۇرەسىپ، ينتەرناسيونالشىلدىقتى كۇشەيتۋگە ۇگىت جۇرگىزۋى كەرەك. قايسى ءبىر تۇردە بولماسىن، ۇلت الاۋىزدىعىن كۇشەيتۋشىلەرمەن اياۋسىز كۇرەسۋ كەرەك.

قازاقستان ۇكىمەتى جالعىز-اق قازاق حالقى ءۇشىن دەپ ءتۇسىنۋ جارامايدى. ول قازاقستانداعى بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى ءۇشىن ۇكىمەت، بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرىنە دە بىردەي قاراۋدى مىندەت قىلىپ وتىر. جەرگىلىكتى حالىق ىشىندە كوپشىلىك ورىن تۇتۋشى قازاق ەڭبەكشىسى بولعاننان ءار ىستە دە سولار كوپ اۋىزعا الىنارعا ءتيىستى. مۇنىڭ ءۇشىن وكپەلەۋ ورىنسىز. بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى قازاق ەڭبەكشىلەرىنە جاردەمدەس بولۋى كەرەك. ۇكىمەت ماسەلەنى تاپ نەگىزىنەن شەشەدى. قايسى ماسەلەدە بولسا دا بارلىق ۇلتتىڭ كەدەي، ورتاشالارىنىڭ پايداسىن كوزدەپ ءىس ىستەدى. سوندىقتان بارلىق ۇلتتىڭ ەڭبەكشىلەرى قازاقستاننىڭ پارتيا ءھام ۇكىمەتىنىڭ جولىن قورعاۋى ءتيىس.

قازاقستان مەملەكەتى اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ءىرى ونەركاسىپ ورنىنا اينالىپ كەلەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى حالىقتان پرولەتاريات دايارلاۋ ءىسى العا قويىلىپ وتىر، مىنە مۇنى جالعىز-اق قازاق حالقىنىڭ پايداسى ءۇشىن دەپ ويلاۋ جارامايدى. بۇل ماسەلە جالپى پرولەتاريات پەن قارا شارۋانىڭ وداعىن نىعايتىپ، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ جەڭۋىنە جاردەم بولماق. بۇل جۇمىستا مادەنيەتتە الدا بولعان ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ بەلسەندىلىگى كەرەك. كوبىنشە ماماندىعى باسىم ورىس جۇمىسشىلارى جەرگىلىكتى قازاق جانە باسقا ۇلتتاردان دا پرولەتاريات شىعارۋدى وزىنە مىندەت قىلىپ، ولارعا تاربيە بەرۋگە ءتيىستى. جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار دا ناعىز ينتەرناسيونالدىق پىكىردە بولىپ، تاربيە الارعا كەرەك.

كەڭەس وداعىنداعى ۇلتتاردىڭ ەركىن بولىپ مادەنيەت قۇرۋىن، شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋىن كاپيتاليستىك مەملەكەتتەر كورە المايدى. ويتكەنى باياعى پاتشا زامانىنداعى بىزدە بولعان جاعداي سولاردا ءالى كۇنگە دەيىن تۇك اينىعان جوق. جيھانگەر مەملەكەتتەر ءدال وسى كۇندە وتارشىلدىقپەن كوپ ۇلتتاردى ەزىپ وتىر. سول ەزىلۋشى ۇلتتارعا ءبىزدى ۇلگى بولادى دەپ قورقادى. سوندىقتان ۇلتتارعا ەركىندىك بەرۋشى كەڭەس ۇكىمەتىنە دۇشپان بولىپ، وعان قارسى شابۋىل جاساۋعا دايارلانادى. كۇنى-تۇنى سوعىس قۇرالدارى، اسكەرلەرىن مولايتىپ جاتىر. بولماعان نارسەلەردى سىلتاۋ قىلىپ كەڭەسكە قارسى سوعىس اشۋعا مۇددەلەنەدى. ءبىزدىڭ كەڭەس ۇكىمەتى ەشكىممەن دە سوعىسۋدى تىلەمەيدى. ءبىراق ءالى جيھانگەر مەملەكەتتەردەن ءقاۋىپ بار. سوندىقتان قاراپ جاتۋعا بولمايدى. جاۋ ۇكىمەتىمىزگە ات قويا قالسا، قارسى تۇرارلىق بولۋ كەرەك. سول سەبەپتى بارلىق ۇلت ەڭبەكشىلەرى دە كەڭەستى قورعاۋعا دايار بولۋعا ءتيىستى.

---