قازاقستاننىڭ ەكولوگياسى
تاقىرىبى: قازاقستاننىڭ ەكولوگياسى
ماقساتى: وقۋشىلارعا ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ
بارىسى:
ارمىسىزدار الاشتىڭ ارقا سۇيەر ازاماتتار!
بۇگىنگى «قازاقستاننىڭ ەكولوگياسى» اتتى كەشىمىزگە قوش كەلدىڭىزدەر. ولاي بولسا قارا قىلدى، قارا جاراتتى «تۋرا بيدە تۇرعان جوق» ءادىل قازىلارمەن تانىس بولىڭىزدار.
ەندى ءقازىر ورتاعا كەشىمىزدىڭ نەگىزگى قاتىسۋشىلارىن شاقىرايىق (تانىستىرۋ كەرەك «سالەم بەردىم»)
سايىستىڭ تۇرلەرى:
1. سۇراق - جاۋاپ -«تابيعاتتى كۇشپەنەن باعىندىردىق»
2. جانكۇيەرلەر سايىسى - «قازاقستان»
3. كاپيتاندار سايىسى -«دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك»
4.«ماقال - ءسوزدىڭ اعاسى»- ماقال - ماتەل سايىسى
5. سيتۋاسيالىق سۇراقتار
6. ءان كوڭىلدىڭ اجارى.
7. سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
سونىمەن رۇقسات بولسا، 1 - سايىسىمىزدى باستايىق.
قازاقستان مەنىڭ ەلىم، سەنىڭ ەلىڭ. ول اسقار تاۋ بولسىن، شالقار كول بولسىن، مەيلى ءتىپتى شاعىل - شاعىل قۇم بولسىن كوڭىلدى سەرگىتەر ادەمى تابيعاتى بار مەنىڭ وتانىم. ءار ادامعا ءوزىنىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى مەن سۋى، اسپانى مەن تاۋى ىستىق. ال
تابيعاتتان بابامىز الا بەرگەن سەكىلدى
دارحاندىقتى قازاققا دالا بەرگەن سەكىلدى
ەركەلىكتى، ەرىكتى جەلدەن العان سەكىلدى
مولدىرلىكتى كوگىلدىر كولدەن العان سەكىلدى.
سونىمەن 1 - توپقا قويار سۇراعىمىز.
1. ەكولوگتەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قالا ەلىمىزدەگى اۋا كەڭىستىگى ەڭ كوپ لاستانعان قالا بولىپ سانالادى. اۋا كەڭىستىگىنىڭ ادام اعزاسىنا اسا زياندى اۋىر ءتۇستى مەتاللدارمەن لاستانۋىنا قالاداعى قورعاسىن - مىرىش، پوليمەتالل كومبيناتتارى تىكەلەي قاتىستى دەپ ەسەپتەلەدى. قالا ورنالاسقان تاۋداعى ءتۇستى مەتالل قورلارى مەن سۋ ەنەرگياسى ونەركاسىپتىڭ بۇل ءتۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قاي قالا؟ (وسكەمەن)
2. ەرتىس ماڭى اۋدانىندا ءبىرقاتار حيميا جانە مۇناي - حيميا كاسىپورىندارى ورنالاسقان. بۇعان وسى اۋداندا كوپتەگەن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ توعىسۋى سەبەپ بولدى. بۇل جەردە ءار الۋان مينەرالدى شيكىزات بار، اۋدان سۋمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن، كومىر مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قورى مول، اۋداننىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق ورنى اسا ىڭعايلى. بۇل قالادا مينەرال وتىن، جوعارعى ساتىداعى ماي وندىرىلەدى. الايدا وسى اتالعاندار تابيعاتقا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سۇراق بۇل قاي قالا؟ (پاۆلودار)
3. بۇل وڭىردە ەكولوگيالىق احۋال بارعان سايىن ۇشىعۋدا. مۇندا قورشاعان ورتانى بۇلدىرەتىن 2000 - عا جۋىق كاسىپ ورىن بار، وبلىس بويىنشا جىلىنا اۋاعا 112 ملن 5 مىڭ توننا زياندى قالدىق تاراتادى. ونىڭ 2 ملن 275 مىڭ تونناسى راديواكتيۆتى ەكەنى انىق. بۇل قالا شىعىستا ورنالاسقان. بۇل قاي قالا؟ (سەمەي)
4. بۇل وبلىس قاتتى لاستانۋعا ۇشىراعان، مۇنايمەن لاستانعان قارا توپىراق 3 - 15 جىلعا دەيىن ءونىم بەرمەيدى. قازىرگى كەزدە مۇنايلى لاستانۋشىلاردىڭ 66% تەڭىزگە وزەن ارقىلى تۇسەتىن بولسا، 24 % قالالىق ءوندىرىس قالدىقتارىمەن تۇسەدى. بۇل قاي وبلىس؟ (اتىراۋ وبلىسى)
5. سۋ بارمايتىن ءجوندى
كولگە ءقاۋىپ ءتوندى
لاستانۋدان تاعى
قورعاۋ كەرەك كولدى.
سۇراق: قازاقستان سۋلارىنىڭ بۇيرەگى مەن جۇرەگى بولىپ تابىلاتىن ەكى كولدى اتاڭىز. (ارال مەن بالقاش)
6. راسۋل عامزاتوۆ بىلاي دەپ جازادى:
«عالىم باسىن شايقادى نازالانىپ،
اقىن كۇرتى، جازۋشى مازاڭدى الىپ،
قاشىپ بارادى جاعالاۋدان
ەتەك جەڭىن قۋسىرىپ، ازالانىپ.
بۇنىڭ ءبارى، مەنىڭشە، قۇر بايبالام،
كارى..... ارالار توزاڭدانىپ»
اقىن ءوز ولەڭىندە ەلىمىزدىڭ قاي كولى تۋرالى ۋايىمداپ وتىر؟ (كاسپيي)
7. ايتىڭدارشى، جاسىل باقتان نە كوركەم!
كوز تويعانداي كوركەيىپتى كەڭ ولكەم،
وتانىمنىڭ ورلەي تۇسكەن وركەنى،
سول عانا تەك كوركەمدەردىڭ كوركەمى!
ورماندى شابۋ مينۋتىنا 20 گا جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ جاتىر. سۇراق: وسى جاعدايدى قولعا الاتىن باعدارلامانى اتاڭىز.(جاسىل ەل)
8. بۇل قالادا پايدالى كەن ورنى پايدالانادى. 140 ملن م³ تاقىرلانعان، ال بل جەر جىلىنا 7 ملن م³ ۇلعايادى. بۇل قالا ورتالىق قازاقستان ورنالاسقان، اۋعا زياندى زاتتاردى شىعارۋدان رەسپۋبليكا بويىنشا 5 ورىندى الادى. وبلىس بويىنشا 3 ورىنداعى، جاسى جارتى عاسىرعا تەڭ قالا. (جەزقازعان)
9. قازىرگى ادامداردىڭ جەر بەتىندى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا 40 مىڭداي جىل بولعان. ال مال وسىرىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن وسىدان تەك 10 م ىڭ جىل شاماسىندا عانا شۇعىلدانا باستاعان. سوندىقتان دا قالعان 30 مىڭ جىل بويىنا تاماق پەن كيىمنىڭ كوزى ت ەك اڭشىلىق بولدى. 20 جىل ىشىندە جەر بەتىندە جانۋارلاردىڭ 110 ءتۇرى جويىلىپ كەتتى. سۇراق:
وتىرا الماس ۇل شىداپ،
قىزىڭ شىداپ،
جوعالعاندار ءتىزىمى ۇزىن شۇباق.
نە؟-
مەزگىلسىز كەتكەندەردىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل شىراق. (قىزىل كىتاپ)
10. وتكەن عاسىردا قازاقستاندا ەڭ كەڭ تارالعان جانۋار. ءدامدى ەتى ءۇشىن ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ سالدارىنان 30 - جىلدارى جەرىمىزدەن جويىلىپ كەتتى. 1953 جىلى بۇل اڭدى بارساكەلمەس جەرسىندىرۋ ءىسى قولعا الىندى. سىرت ءپىشىنى جىلقى تەكتەس، قۇلاعىنىڭ ۇلكەن، باسىنىڭ سالماقتى كەلىپ، كەكىلىنىڭ بولماۋى جانە ەسەكتى ەلەستەتسە، جەڭىل قيمىلى مەن ەپتىلىگى جىلقىعا ۇقساس. ەكەۋىنە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى - باسىن كوتەرىپ جۇگىرۋى، ۇشقىرلىعى، مىقتىلىعى، توزىمدىلىگى. بۇل قانداي قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭ؟ (قۇلان)
11. ءبىر ماشينا ساعاتىنا اۋاعا 60 - 70 م³ جۋىق ۋلى گاز ءبولىپ شىعارادى. ولاي بولسا، قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا قانشاما ماشينالار كۇندىز - ءتۇنى ءجۇرىپ جاتىر. سۇراق: ەڭ ماشيناسى كوپ قازاقستاننىڭ ءبىر كەزدەرى استاناسى بولعان قالا. (الماتى)
12. اۋا بارىمىزگە ورتاق، سوندىقتان رەسپۋبليكادا شىعارىلاتىن زياندى زاتتاردىڭ جارتىسى وسى وبلىسقا تيەسىلى: 1 ملن 142 مىڭ توننا. كولەمى بويىنشا ەڭ ۇلكەن وبلىس. (قاراعاندى)
ەندى ورسى سايىستىڭ باعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن ءادىلقازىلارعا كەلسەك...
ەندى ەلىم دەگەندە جانىن قياتىن «جانكۇيەرلەر» سايىسىنا كەلدىك. بۇل سايىستا «قازاقستان» دەپ اتالاتىن سۇراقتار تىزبەگى بولادى. ءار توپتىڭ ءوز جانكۇيەرلەرىنە ەكى بالادان شىعىپ، سۇراقتار تولىق جاۋاپ بەرسە، ول جانكۇيەرلەرگە سىيلىق جانە توپقا 2 بالل قوسىلادى.
1 قازاقستانداعى ورال تاۋىنىڭ جالعاسى - مۇعالجار
2 قازاقستانداعى ەڭ ءىرى سۋ قويما - بۇقتىرما
3 قازاقستاندا مەندەلەيەۆ كەستەسىنىڭ 105 ەلەمەنتىنىڭ نەشەۋى كەزدەسەدى؟- 99
4 قازاقستانداعى اعىمدى كول - زايسان
5 قازاقستان مەملەكەتىنىڭ العاشقى استاناسى - ورىنبور
6 قازاقستانداعى تاستاقتى ءشول - بەتپاقدالا
7 قازاقستانداعى قورىق سانى - 1
«كاپيتاندار» سايىسى
«ەي، زامانداس، ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك!»- دەمەكشى سۋ ادامنىڭ جالپى سالماعىنىڭ 65% قۇرايدى، اعزاداعى سۋ مولشەرى 6 - 8 % كەمىسە، ادام ەسىنەن تانادى. 12% كەمىسە، ولەدى. تاۋلىگىنە ادامعا 10 ل، مالعا 40 ل، قويعا 10 ل س ۋ كەرەك. ال فرانسۋز جازۋشىسى ەكزيۋپەري: « و، سۋ! سەنىڭ نە ءدامىڭ، نە ءتۇسىڭ، نە ءيىسىڭ جوق. سەنى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ نەندەي زات ەكەندىگىڭ تۋرالى ويلانبايمىز دا، ءبىراق قۇمارلانا جۇتىپ، ءشولىمىزدى قاندىرامىز. سەن ءبىزدى قۋانىش سەزىمگە بولەيسىڭ. كۇشىڭ سارقىلىپ، تاۋسىلا باستاعاندا سەن ارقىلى، س ەنىمەن بىرگە جاڭا كۇش قايتىپ ورالادى،»- دەپ جازادى. الايدا قازىرگى كۇندە سۋ پرولەماسى ورىن الۋدا. ەندى ءار توپتىڭ كاپيتاندارى سۋ پروبلەماسى تۋرالى ەسسە جازۋ كەرەك، نەمەسە 1 مينۋت ويلانىپ ءوز ويىن جەتىك جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك.
ەندى كەزەك «ماقال - ءسوزدىڭ اعاسى» اتتى سايىسقا دا جەتتىك. بۇل سايىستا ءار توپ كەزەكتەسىپ تابيعاتقا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەردى ايتۋ كەرەك.
ال ءۇي تاپسىرماسىنا بەرىلگەن «سيتۋاسيالىق سۇراقتار» سايىسىن كەزەك بەرەيىك.
كوڭىلدىڭ شامىن اشاتىن «ءان - كوڭىلدىڭ اجارى» اتتى سايىسىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. ماتىندە ءان ءماتىنى جازىلعان، ونىڭ ءانىن ايتۋ كەرەك، قاي جەرگە ايتىلعانىن تابۋ كەرەك.
1. اقمولا - (استانا)
جەزقازعان - مىس قالا
ۇلىتاۋ - اتىراۋ
بىرلىگى - (استانا)
2. (تۋعان جەر) ىستىق ءارقاشان
مەن بۇگىن اڭساپ ءان سالام
جۇرەكتەن شىققان جالىندى
ارنايمىن ساعان ءانىمدى، بارىمدى.
ءادىلقازىلارعا ءسوز بەرىلىپ، جەڭىمپاز توپ انىقتالادى.
جەڭىمپاز توپپەن «سيقىرلى ساندىق» سۋپەر ويىنى وينالادى. شارتى: ەگەر جەڭىمپاز توپ وسى سايىستا جاۋاپ بەرە الماسا، وندا بۇگىنگى ويىندا جەڭىلگەن توپ جەڭىس شىڭىنا جەتكەن بولىپ سانالادى. ال ەگەر جاۋاپ بەرسە، وندا ساندىقتىڭ ىشىندەگى زاتتى دا يەلەنىپ، بۇگىنگى ويىننىڭ جەڭىمپازى ءدال وسى توپ بولىپ تابىلادى.
سۇراق: كەيىنگى كەزدە قازاق جەرى تابيعات سۇلۋلىعىنان ايتىلعانداي. قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق جاعدايعا ۇشىراۋى، كەشەگى اباي اتامىزدىڭ جۇرگەن جەرىنىڭ استان - كەستەڭ شىعۋى كىمگە بولسا دا اۋىر تيەرى راس. قانشاما كەمتار سابيلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ادام ومىرىنە زياندى اۋرۋلاردىڭ تارالۋى دا وسىناۋ ەكولوگيادان.
ەكولوگيا
بوتەن ءسوز
ءبىر تۋعانىڭ ءبىراق تا
بىلگەنگە بۇل كوسەم ءسوز
ماڭگى قالار قۇلاقتا
ەكولوگيا - ءومىردىڭ
سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
قانداي ماسەلە بولماسىن ونى شەشەتىن جولدار بولاتىنى انىق. ولاي بولسا، وسى بۇگىنگى اتالعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشەتىن ەڭ قاجەتتى، باستى ماسەلەنىڭ قۇرالى.(اقشا)
تابيعاتتى ۇقساتىپ ماپەلەيىك
باردى ساقتاپ، مارتەبە اپەرەيىك
كەلەر ۇرپاق ءماز بولسىن ىسىمىزگە
جالعاستىرسىن كۇش قوسىپ كۇشىمىزگە
تابيعاتتى قورعايىق، ايانبايىق!
ماقساتى: وقۋشىلارعا ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ
بارىسى:
ارمىسىزدار الاشتىڭ ارقا سۇيەر ازاماتتار!
بۇگىنگى «قازاقستاننىڭ ەكولوگياسى» اتتى كەشىمىزگە قوش كەلدىڭىزدەر. ولاي بولسا قارا قىلدى، قارا جاراتتى «تۋرا بيدە تۇرعان جوق» ءادىل قازىلارمەن تانىس بولىڭىزدار.
ەندى ءقازىر ورتاعا كەشىمىزدىڭ نەگىزگى قاتىسۋشىلارىن شاقىرايىق (تانىستىرۋ كەرەك «سالەم بەردىم»)
سايىستىڭ تۇرلەرى:
1. سۇراق - جاۋاپ -«تابيعاتتى كۇشپەنەن باعىندىردىق»
2. جانكۇيەرلەر سايىسى - «قازاقستان»
3. كاپيتاندار سايىسى -«دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك»
4.«ماقال - ءسوزدىڭ اعاسى»- ماقال - ماتەل سايىسى
5. سيتۋاسيالىق سۇراقتار
6. ءان كوڭىلدىڭ اجارى.
7. سۋپەر ويىن -«سيقىرلى ساندىق»
سونىمەن رۇقسات بولسا، 1 - سايىسىمىزدى باستايىق.
قازاقستان مەنىڭ ەلىم، سەنىڭ ەلىڭ. ول اسقار تاۋ بولسىن، شالقار كول بولسىن، مەيلى ءتىپتى شاعىل - شاعىل قۇم بولسىن كوڭىلدى سەرگىتەر ادەمى تابيعاتى بار مەنىڭ وتانىم. ءار ادامعا ءوزىنىڭ تۋىپ - وسكەن جەرى مەن سۋى، اسپانى مەن تاۋى ىستىق. ال
تابيعاتتان بابامىز الا بەرگەن سەكىلدى
دارحاندىقتى قازاققا دالا بەرگەن سەكىلدى
ەركەلىكتى، ەرىكتى جەلدەن العان سەكىلدى
مولدىرلىكتى كوگىلدىر كولدەن العان سەكىلدى.
سونىمەن 1 - توپقا قويار سۇراعىمىز.
1. ەكولوگتەردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل قالا ەلىمىزدەگى اۋا كەڭىستىگى ەڭ كوپ لاستانعان قالا بولىپ سانالادى. اۋا كەڭىستىگىنىڭ ادام اعزاسىنا اسا زياندى اۋىر ءتۇستى مەتاللدارمەن لاستانۋىنا قالاداعى قورعاسىن - مىرىش، پوليمەتالل كومبيناتتارى تىكەلەي قاتىستى دەپ ەسەپتەلەدى. قالا ورنالاسقان تاۋداعى ءتۇستى مەتالل قورلارى مەن سۋ ەنەرگياسى ونەركاسىپتىڭ بۇل ءتۇرىن دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قاي قالا؟ (وسكەمەن)
2. ەرتىس ماڭى اۋدانىندا ءبىرقاتار حيميا جانە مۇناي - حيميا كاسىپورىندارى ورنالاسقان. بۇعان وسى اۋداندا كوپتەگەن ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ توعىسۋى سەبەپ بولدى. بۇل جەردە ءار الۋان مينەرالدى شيكىزات بار، اۋدان سۋمەن جاقسى قامتاماسىز ەتىلگەن، كومىر مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ قورى مول، اۋداننىڭ ەكونوميكالىق - گەوگرافيالىق ورنى اسا ىڭعايلى. بۇل قالادا مينەرال وتىن، جوعارعى ساتىداعى ماي وندىرىلەدى. الايدا وسى اتالعاندار تابيعاتقا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. سۇراق بۇل قاي قالا؟ (پاۆلودار)
3. بۇل وڭىردە ەكولوگيالىق احۋال بارعان سايىن ۇشىعۋدا. مۇندا قورشاعان ورتانى بۇلدىرەتىن 2000 - عا جۋىق كاسىپ ورىن بار، وبلىس بويىنشا جىلىنا اۋاعا 112 ملن 5 مىڭ توننا زياندى قالدىق تاراتادى. ونىڭ 2 ملن 275 مىڭ تونناسى راديواكتيۆتى ەكەنى انىق. بۇل قالا شىعىستا ورنالاسقان. بۇل قاي قالا؟ (سەمەي)
4. بۇل وبلىس قاتتى لاستانۋعا ۇشىراعان، مۇنايمەن لاستانعان قارا توپىراق 3 - 15 جىلعا دەيىن ءونىم بەرمەيدى. قازىرگى كەزدە مۇنايلى لاستانۋشىلاردىڭ 66% تەڭىزگە وزەن ارقىلى تۇسەتىن بولسا، 24 % قالالىق ءوندىرىس قالدىقتارىمەن تۇسەدى. بۇل قاي وبلىس؟ (اتىراۋ وبلىسى)
5. سۋ بارمايتىن ءجوندى
كولگە ءقاۋىپ ءتوندى
لاستانۋدان تاعى
قورعاۋ كەرەك كولدى.
سۇراق: قازاقستان سۋلارىنىڭ بۇيرەگى مەن جۇرەگى بولىپ تابىلاتىن ەكى كولدى اتاڭىز. (ارال مەن بالقاش)
6. راسۋل عامزاتوۆ بىلاي دەپ جازادى:
«عالىم باسىن شايقادى نازالانىپ،
اقىن كۇرتى، جازۋشى مازاڭدى الىپ،
قاشىپ بارادى جاعالاۋدان
ەتەك جەڭىن قۋسىرىپ، ازالانىپ.
بۇنىڭ ءبارى، مەنىڭشە، قۇر بايبالام،
كارى..... ارالار توزاڭدانىپ»
اقىن ءوز ولەڭىندە ەلىمىزدىڭ قاي كولى تۋرالى ۋايىمداپ وتىر؟ (كاسپيي)
7. ايتىڭدارشى، جاسىل باقتان نە كوركەم!
كوز تويعانداي كوركەيىپتى كەڭ ولكەم،
وتانىمنىڭ ورلەي تۇسكەن وركەنى،
سول عانا تەك كوركەمدەردىڭ كوركەمى!
ورماندى شابۋ مينۋتىنا 20 گا جىلدامدىقپەن ءجۇرىپ جاتىر. سۇراق: وسى جاعدايدى قولعا الاتىن باعدارلامانى اتاڭىز.(جاسىل ەل)
8. بۇل قالادا پايدالى كەن ورنى پايدالانادى. 140 ملن م³ تاقىرلانعان، ال بل جەر جىلىنا 7 ملن م³ ۇلعايادى. بۇل قالا ورتالىق قازاقستان ورنالاسقان، اۋعا زياندى زاتتاردى شىعارۋدان رەسپۋبليكا بويىنشا 5 ورىندى الادى. وبلىس بويىنشا 3 ورىنداعى، جاسى جارتى عاسىرعا تەڭ قالا. (جەزقازعان)
9. قازىرگى ادامداردىڭ جەر بەتىندى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىنا 40 مىڭداي جىل بولعان. ال مال وسىرىمەن جانە ەگىنشىلىكپەن وسىدان تەك 10 م ىڭ جىل شاماسىندا عانا شۇعىلدانا باستاعان. سوندىقتان دا قالعان 30 مىڭ جىل بويىنا تاماق پەن كيىمنىڭ كوزى ت ەك اڭشىلىق بولدى. 20 جىل ىشىندە جەر بەتىندە جانۋارلاردىڭ 110 ءتۇرى جويىلىپ كەتتى. سۇراق:
وتىرا الماس ۇل شىداپ،
قىزىڭ شىداپ،
جوعالعاندار ءتىزىمى ۇزىن شۇباق.
نە؟-
مەزگىلسىز كەتكەندەردىڭ
باستارىنا قويىلعان قىزىل شىراق. (قىزىل كىتاپ)
10. وتكەن عاسىردا قازاقستاندا ەڭ كەڭ تارالعان جانۋار. ءدامدى ەتى ءۇشىن ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ سالدارىنان 30 - جىلدارى جەرىمىزدەن جويىلىپ كەتتى. 1953 جىلى بۇل اڭدى بارساكەلمەس جەرسىندىرۋ ءىسى قولعا الىندى. سىرت ءپىشىنى جىلقى تەكتەس، قۇلاعىنىڭ ۇلكەن، باسىنىڭ سالماقتى كەلىپ، كەكىلىنىڭ بولماۋى جانە ەسەكتى ەلەستەتسە، جەڭىل قيمىلى مەن ەپتىلىگى جىلقىعا ۇقساس. ەكەۋىنە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى - باسىن كوتەرىپ جۇگىرۋى، ۇشقىرلىعى، مىقتىلىعى، توزىمدىلىگى. بۇل قانداي قىزىل كىتاپقا ەنگەن اڭ؟ (قۇلان)
11. ءبىر ماشينا ساعاتىنا اۋاعا 60 - 70 م³ جۋىق ۋلى گاز ءبولىپ شىعارادى. ولاي بولسا، قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا قانشاما ماشينالار كۇندىز - ءتۇنى ءجۇرىپ جاتىر. سۇراق: ەڭ ماشيناسى كوپ قازاقستاننىڭ ءبىر كەزدەرى استاناسى بولعان قالا. (الماتى)
12. اۋا بارىمىزگە ورتاق، سوندىقتان رەسپۋبليكادا شىعارىلاتىن زياندى زاتتاردىڭ جارتىسى وسى وبلىسقا تيەسىلى: 1 ملن 142 مىڭ توننا. كولەمى بويىنشا ەڭ ۇلكەن وبلىس. (قاراعاندى)
ەندى ورسى سايىستىڭ باعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن ءادىلقازىلارعا كەلسەك...
ەندى ەلىم دەگەندە جانىن قياتىن «جانكۇيەرلەر» سايىسىنا كەلدىك. بۇل سايىستا «قازاقستان» دەپ اتالاتىن سۇراقتار تىزبەگى بولادى. ءار توپتىڭ ءوز جانكۇيەرلەرىنە ەكى بالادان شىعىپ، سۇراقتار تولىق جاۋاپ بەرسە، ول جانكۇيەرلەرگە سىيلىق جانە توپقا 2 بالل قوسىلادى.
1 قازاقستانداعى ورال تاۋىنىڭ جالعاسى - مۇعالجار
2 قازاقستانداعى ەڭ ءىرى سۋ قويما - بۇقتىرما
3 قازاقستاندا مەندەلەيەۆ كەستەسىنىڭ 105 ەلەمەنتىنىڭ نەشەۋى كەزدەسەدى؟- 99
4 قازاقستانداعى اعىمدى كول - زايسان
5 قازاقستان مەملەكەتىنىڭ العاشقى استاناسى - ورىنبور
6 قازاقستانداعى تاستاقتى ءشول - بەتپاقدالا
7 قازاقستانداعى قورىق سانى - 1
«كاپيتاندار» سايىسى
«ەي، زامانداس، ەڭ الدىمەن دوسىڭدى ۇق،
دوسىڭ جەر، سۋ، ءمولدىر اۋا، وسىمدىك!»- دەمەكشى سۋ ادامنىڭ جالپى سالماعىنىڭ 65% قۇرايدى، اعزاداعى سۋ مولشەرى 6 - 8 % كەمىسە، ادام ەسىنەن تانادى. 12% كەمىسە، ولەدى. تاۋلىگىنە ادامعا 10 ل، مالعا 40 ل، قويعا 10 ل س ۋ كەرەك. ال فرانسۋز جازۋشىسى ەكزيۋپەري: « و، سۋ! سەنىڭ نە ءدامىڭ، نە ءتۇسىڭ، نە ءيىسىڭ جوق. سەنى تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سەنىڭ نەندەي زات ەكەندىگىڭ تۋرالى ويلانبايمىز دا، ءبىراق قۇمارلانا جۇتىپ، ءشولىمىزدى قاندىرامىز. سەن ءبىزدى قۋانىش سەزىمگە بولەيسىڭ. كۇشىڭ سارقىلىپ، تاۋسىلا باستاعاندا سەن ارقىلى، س ەنىمەن بىرگە جاڭا كۇش قايتىپ ورالادى،»- دەپ جازادى. الايدا قازىرگى كۇندە سۋ پرولەماسى ورىن الۋدا. ەندى ءار توپتىڭ كاپيتاندارى سۋ پروبلەماسى تۋرالى ەسسە جازۋ كەرەك، نەمەسە 1 مينۋت ويلانىپ ءوز ويىن جەتىك جەتكىزە ءبىلۋى كەرەك.
ەندى كەزەك «ماقال - ءسوزدىڭ اعاسى» اتتى سايىسقا دا جەتتىك. بۇل سايىستا ءار توپ كەزەكتەسىپ تابيعاتقا بايلانىستى ماقال - ماتەلدەردى ايتۋ كەرەك.
ال ءۇي تاپسىرماسىنا بەرىلگەن «سيتۋاسيالىق سۇراقتار» سايىسىن كەزەك بەرەيىك.
كوڭىلدىڭ شامىن اشاتىن «ءان - كوڭىلدىڭ اجارى» اتتى سايىسىمىزدى باستاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر. ماتىندە ءان ءماتىنى جازىلعان، ونىڭ ءانىن ايتۋ كەرەك، قاي جەرگە ايتىلعانىن تابۋ كەرەك.
1. اقمولا - (استانا)
جەزقازعان - مىس قالا
ۇلىتاۋ - اتىراۋ
بىرلىگى - (استانا)
2. (تۋعان جەر) ىستىق ءارقاشان
مەن بۇگىن اڭساپ ءان سالام
جۇرەكتەن شىققان جالىندى
ارنايمىن ساعان ءانىمدى، بارىمدى.
ءادىلقازىلارعا ءسوز بەرىلىپ، جەڭىمپاز توپ انىقتالادى.
جەڭىمپاز توپپەن «سيقىرلى ساندىق» سۋپەر ويىنى وينالادى. شارتى: ەگەر جەڭىمپاز توپ وسى سايىستا جاۋاپ بەرە الماسا، وندا بۇگىنگى ويىندا جەڭىلگەن توپ جەڭىس شىڭىنا جەتكەن بولىپ سانالادى. ال ەگەر جاۋاپ بەرسە، وندا ساندىقتىڭ ىشىندەگى زاتتى دا يەلەنىپ، بۇگىنگى ويىننىڭ جەڭىمپازى ءدال وسى توپ بولىپ تابىلادى.
سۇراق: كەيىنگى كەزدە قازاق جەرى تابيعات سۇلۋلىعىنان ايتىلعانداي. قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق جاعدايعا ۇشىراۋى، كەشەگى اباي اتامىزدىڭ جۇرگەن جەرىنىڭ استان - كەستەڭ شىعۋى كىمگە بولسا دا اۋىر تيەرى راس. قانشاما كەمتار سابيلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ادام ومىرىنە زياندى اۋرۋلاردىڭ تارالۋى دا وسىناۋ ەكولوگيادان.
ەكولوگيا
بوتەن ءسوز
ءبىر تۋعانىڭ ءبىراق تا
بىلگەنگە بۇل كوسەم ءسوز
ماڭگى قالار قۇلاقتا
ەكولوگيا - ءومىردىڭ
سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
قانداي ماسەلە بولماسىن ونى شەشەتىن جولدار بولاتىنى انىق. ولاي بولسا، وسى بۇگىنگى اتالعان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشەتىن ەڭ قاجەتتى، باستى ماسەلەنىڭ قۇرالى.(اقشا)
تابيعاتتى ۇقساتىپ ماپەلەيىك
باردى ساقتاپ، مارتەبە اپەرەيىك
كەلەر ۇرپاق ءماز بولسىن ىسىمىزگە
جالعاستىرسىن كۇش قوسىپ كۇشىمىزگە
تابيعاتتى قورعايىق، ايانبايىق!
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «توپىراقتى نەگىزگى جانە تۇقىم سەبەر الدىندا وڭدەۋگە، جايىلىم مەن شالعىندى جاقسارتۋعا ارنالعان ماشينالار مەن قۇرالدار» تاراۋىن قورىتىندىلاۋ ساباعى.
