قازاقتىڭ ىرىم-تىيىم سوزدەرى
تىيىم – حالىقتىڭ ءتالىم - تاربيە، ۇلگى - ونەگە، اقىل - كەڭەس بەرۋدەگى تاربيە قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. بۇل نەگىزىنەن بالالارعا ارنالعان، ولاردى جامان ادەتتەن، جات پيعىل، ەرسى قىلىق، ادەپسىز ىستەردەن ساقتاندىرۋدا وتە ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. كەيدە وعاشتاۋ ءىس ىستەپ قويساق، ۇلكەن كىسىلەر ىلعي دا: «ولاي ىستەمە، جامان بولادى» دەپ اتايدى. حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان وسىنداي تىيىم سوزدەردى زەرتتەي وتىرىپ مەن ولاردىڭ جاس بالالارعا ارنالعاندارىن جيناقتادىم. سونىمەن بىرگە ماعىناسى، ءتالىم - تاربيەلىك مازمۇنى جاعىنان بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي كەلەتىنىن بايقادىم. ياعني ءبىز اتا - بابالارىمىزدىڭ دانالىعى سول – قانشا عاسىردان بەرى تىيىم سوزدەردىڭ ءمانى وزگەرمەي، قاسيەتى كەتپەي بۇگىنگى زامان جاستارىنا بەرەتىن ونەگەسى كوپ. عۇلاما عالىم ءال - فارابي ايتقان «ادامعا ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن سوزدەرىنە قازاقتىڭ تىيىم سوزدەرى تولىق مىسال بولا الادى.
تىيىم سوزدەردىڭ تۇرلەرىنە توقتالا كەتسەم تاربيەلىك ماعىناسى قاراي مىنا توپتارعا ءبولىپ قاراستىردىم.
1. ءۇي تۇرمىسىنا، قورشاعان ورتاعا بايلانىستى
2. ءىس - ارەكەتكە بايلانىستى
3. قىز بالاعا قاتىستى
4. نانعا قاتىستى
5. بەسىككە قاتىستى
6. ىدىس - اياق، تاعامعا قاتىستى
7. كيىم كيۋگە قاتىستى
8. جول جۇرۋگە بايلانىستى
ۇلتتىق كيىمدەرگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
1. باس كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
2. سىرت كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
3. توي كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
4. ءسابي كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
5. اياق كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
6. نەكە كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
ەندى وسى اتالعان تاقىرىپتاعى تىيىمدارعا جەكە - جەكە تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ، ونىڭ بۇگىنگى ومىردەگى قاجەتتىلىگىنە توقتالىپ كەتەيىن.
ءىس - ارەكەتكە بايلانىستى تىيىمدار
ۇيگە قاراي جۇگىرۋگە بولمايدى.
ادەتتە وقىس وقيعا، جاماندىق بولعاندا ادام ۇيگە قاراي جۇگىرەدى. بۇل، بىرىنشىدەن بالالارعا جاماندىق شاقىرما دەگەن ەسكەرتۋ بولسا، ەكىنشىدەن ۇيدە ۇلكەن بار، جۇرەگى ءالسىز ادامدار بار، ەلدى ۇركىتپە، قورقىتپا دەگەنى.
قوناق كەتە سالىسىمەن ءۇيدى قاعىپ - سىلكۋگە بولمايدى.
سەبەبى قوناقپەن بىرگە ۇيگە جاقسى تىلەك، ىقىلاس - پەيىل كەلەدى. ەكىنشىدەن قوناق كەتە سالىسىمەن ءۇيدى قاعىپ - سىلكۋ ادەپكە جاتپايدى. ويلاپ قاراعان ادامعا بۇل سەندەردەن قۇتىلدىم با، جوق پا دەگەن ويعا كەلتىرەدى.
ساۋساق، قولدى ورىنسىز اۋىزعا سالۋعا بولمايدى.
ادەپسىزدىك ەكەنىن بىلاي قويعاندا ءتۇرلى اۋرۋ شاقىراتىن ميكروبتار اۋىزعا ءتۇسىرۋى مۇمكىن.
قۇران وقىعاندا كۇلۋگە بولمايدى.
قۇران ادامعا يماندىلىق تاربيە بەرە وتىرىپ، بۇل دۇنيەگە قاناعاتپەن قاراۋعا، توزىمدىلىككە، پايىمدىلىققا، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيدى. دۇنيەدەن وتكەن ادامداردى ەسكە الىپ قۇران وقىعاندا كۇلۋ، سويلەۋ، جالاڭباس وتىرۋ - ادەپسىزدىك.
اماناتقا قيانات جاساما.
بۇل بىرەۋگە ءسوز بەرسەڭ مىندەتتى تۇردە ورىنداۋ كەرەك دەگەن ءسوز. اماناتقا ادالدىق – ادامنىڭ بيىك پاراسات يەسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
قىز بالاعا قاتىستى تىيىمدار.
قىز بالا شاشىن جايىپ جۇرمەيدى.
اتا - بابا سالتىندا تەك جاقىنى قايتىس بولعان ايەل عانا شاشىن جايعان. بۇگىنگى تاڭداعى قىز بالالاردىڭ شاشتارىن جالبىراتىپ جايىپ جۇرگەنى ادەپتىلىك ەمەس. جينالعان، ورىلگەن شاش ادامدى ۇقىپتى كورسەتەدى، ءارى جۇمىسقا دا، وقۋعا دا ىڭعايلى.
قىز بالاسى تاماق دايىنداعاندا باسىنا مىندەتتى تۇردە ورامال بايلاۋى قاجەت. ويتكەنى تاماققا شاش ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن.
الەم - جالەم كيىنبە.
قازىرگى تاڭدا قىزدارعا ءىشىن اشىپ ءجۇرۋ سانگە اينالعان. بۇل وتە جاعىمسىز ادەت، ءارى قىزداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا زيان. بۇيرەك اۋرۋلارى، گينەكولوگيالىق اۋرۋلار پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن.
قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ.
قىز بالا ورىنسىز كۇلىپ، ورىنسىز سويلەپ، بەيۋاقىتتا قىدىرماعانى ابزال. ويتكەنى قىز بالالار – بولاشاق انالار.
بەسىككە قاتىستى تىيىمدار.
بوس بەسىكتى تەربەتۋگە بولمايدى.
ۇيگە كەلگەن ادامعا بوس بەسىكتى تەربەتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇرپاقسىز قالعانىن ۇندەمەي - اق بىلدىرگەن.
بەسىكتى ساۋدالاما
بۇل ونىڭ قۇنى جوق زات ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ال، قازاق حالقىندا بەسىك ۇرپاق جالعاستىراتىن قاسيەتتى بۇيىم.
جول جۇرۋگە قاتىستى تىيىمدار.
جولعا شىعىپ بارا جاتقان ادامنان «قايدا باراسىڭ؟، قاشان كەلەسىڭ؟» دەپ سۇرامايدى. بۇل ادامنىڭ كوڭىلىن الاڭداتىپ، ءساتسىز ساپارعا ۇرىندىرۋى مۇمكىن. تەك ىشتەي تىلەكتەس بولىپ قالۋى كەرەك.
بارىپ، قايتار جولدىڭ ۋاقىتىن كەسىپ ايتۋعا بولمايدى، بۇل استامشىلىق، كۇپىرلىك بولادى. «اللا جازسا»، «قۇداي قالاسا»، «بارار جەردىڭ ءدامى تارتسا» دەپ نىساپپەن سويلەۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە بولىپ جاتقان كوپتەگەن اۆتوكولىك وقيعالارى وسىنداي قاراپايىم جول ءجۇرۋ قاعيدالارىن ەسكەرمەگەندىكتەن دەپ ويلايمىن.
كيىم كيۋگە قاتىستى تىيىمدار.
كيىمدى وڭ قولدان باستاپ كيىپ، سول قولدان باستاپ شەشەدى. اياق كيىمدى دە سولاي. بۇل تىرلىگىنىڭ بارلىعى وڭ بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.
كيىمدى جەلبەگەي جامىلمايدى. سەبەبى قولى جوق ادام عانا كيىمدى جەلبەگەي جامىلادى. ءارى جۇمىس ىستەگەندە دە ىڭعايسىزدىق تۋعىزادى.
باس كيىمدى تەبۋگە، لاقتىرۋعا، تەرىس كيۋگە بولمايدى. جاقسىلىقتىڭ بارلىعى ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلادى دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان باس كيىمنىڭ ورنى ەرەكشە. باس كيىمدى ءارقاشان تازا، ۇقىپتى ۇستاپ، تورگە ىلەدى.
ىدىس - اياق تاعامدارعا قاتىستى تىيىمدار.
ىدىستا بەتى اشىق قالعان تاعامدى جەۋگە بولمايدى. ويتكەنى زيانكەستەر، جاندىكتەر ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن.
تىيىم سوزدەر قاراۋ
تىيىم سوزدەر1 قاراۋ
تىيىم سوزدەردىڭ تۇرلەرىنە توقتالا كەتسەم تاربيەلىك ماعىناسى قاراي مىنا توپتارعا ءبولىپ قاراستىردىم.
1. ءۇي تۇرمىسىنا، قورشاعان ورتاعا بايلانىستى
2. ءىس - ارەكەتكە بايلانىستى
3. قىز بالاعا قاتىستى
4. نانعا قاتىستى
5. بەسىككە قاتىستى
6. ىدىس - اياق، تاعامعا قاتىستى
7. كيىم كيۋگە قاتىستى
8. جول جۇرۋگە بايلانىستى
ۇلتتىق كيىمدەرگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
1. باس كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
2. سىرت كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
3. توي كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
4. ءسابي كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
5. اياق كيىمگە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
6. نەكە كيىمىنە قاتىستى ىرىم - تىيىمدار
ەندى وسى اتالعان تاقىرىپتاعى تىيىمدارعا جەكە - جەكە تۇسىنىكتەمە بەرە وتىرىپ، ونىڭ بۇگىنگى ومىردەگى قاجەتتىلىگىنە توقتالىپ كەتەيىن.
ءىس - ارەكەتكە بايلانىستى تىيىمدار
ۇيگە قاراي جۇگىرۋگە بولمايدى.
ادەتتە وقىس وقيعا، جاماندىق بولعاندا ادام ۇيگە قاراي جۇگىرەدى. بۇل، بىرىنشىدەن بالالارعا جاماندىق شاقىرما دەگەن ەسكەرتۋ بولسا، ەكىنشىدەن ۇيدە ۇلكەن بار، جۇرەگى ءالسىز ادامدار بار، ەلدى ۇركىتپە، قورقىتپا دەگەنى.
قوناق كەتە سالىسىمەن ءۇيدى قاعىپ - سىلكۋگە بولمايدى.
سەبەبى قوناقپەن بىرگە ۇيگە جاقسى تىلەك، ىقىلاس - پەيىل كەلەدى. ەكىنشىدەن قوناق كەتە سالىسىمەن ءۇيدى قاعىپ - سىلكۋ ادەپكە جاتپايدى. ويلاپ قاراعان ادامعا بۇل سەندەردەن قۇتىلدىم با، جوق پا دەگەن ويعا كەلتىرەدى.
ساۋساق، قولدى ورىنسىز اۋىزعا سالۋعا بولمايدى.
ادەپسىزدىك ەكەنىن بىلاي قويعاندا ءتۇرلى اۋرۋ شاقىراتىن ميكروبتار اۋىزعا ءتۇسىرۋى مۇمكىن.
قۇران وقىعاندا كۇلۋگە بولمايدى.
قۇران ادامعا يماندىلىق تاربيە بەرە وتىرىپ، بۇل دۇنيەگە قاناعاتپەن قاراۋعا، توزىمدىلىككە، پايىمدىلىققا، مەيىرىمدىلىككە تاربيەلەيدى. دۇنيەدەن وتكەن ادامداردى ەسكە الىپ قۇران وقىعاندا كۇلۋ، سويلەۋ، جالاڭباس وتىرۋ - ادەپسىزدىك.
اماناتقا قيانات جاساما.
بۇل بىرەۋگە ءسوز بەرسەڭ مىندەتتى تۇردە ورىنداۋ كەرەك دەگەن ءسوز. اماناتقا ادالدىق – ادامنىڭ بيىك پاراسات يەسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.
قىز بالاعا قاتىستى تىيىمدار.
قىز بالا شاشىن جايىپ جۇرمەيدى.
اتا - بابا سالتىندا تەك جاقىنى قايتىس بولعان ايەل عانا شاشىن جايعان. بۇگىنگى تاڭداعى قىز بالالاردىڭ شاشتارىن جالبىراتىپ جايىپ جۇرگەنى ادەپتىلىك ەمەس. جينالعان، ورىلگەن شاش ادامدى ۇقىپتى كورسەتەدى، ءارى جۇمىسقا دا، وقۋعا دا ىڭعايلى.
قىز بالاسى تاماق دايىنداعاندا باسىنا مىندەتتى تۇردە ورامال بايلاۋى قاجەت. ويتكەنى تاماققا شاش ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن.
الەم - جالەم كيىنبە.
قازىرگى تاڭدا قىزدارعا ءىشىن اشىپ ءجۇرۋ سانگە اينالعان. بۇل وتە جاعىمسىز ادەت، ءارى قىزداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا زيان. بۇيرەك اۋرۋلارى، گينەكولوگيالىق اۋرۋلار پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن.
قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ.
قىز بالا ورىنسىز كۇلىپ، ورىنسىز سويلەپ، بەيۋاقىتتا قىدىرماعانى ابزال. ويتكەنى قىز بالالار – بولاشاق انالار.
بەسىككە قاتىستى تىيىمدار.
بوس بەسىكتى تەربەتۋگە بولمايدى.
ۇيگە كەلگەن ادامعا بوس بەسىكتى تەربەتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇرپاقسىز قالعانىن ۇندەمەي - اق بىلدىرگەن.
بەسىكتى ساۋدالاما
بۇل ونىڭ قۇنى جوق زات ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ال، قازاق حالقىندا بەسىك ۇرپاق جالعاستىراتىن قاسيەتتى بۇيىم.
جول جۇرۋگە قاتىستى تىيىمدار.
جولعا شىعىپ بارا جاتقان ادامنان «قايدا باراسىڭ؟، قاشان كەلەسىڭ؟» دەپ سۇرامايدى. بۇل ادامنىڭ كوڭىلىن الاڭداتىپ، ءساتسىز ساپارعا ۇرىندىرۋى مۇمكىن. تەك ىشتەي تىلەكتەس بولىپ قالۋى كەرەك.
بارىپ، قايتار جولدىڭ ۋاقىتىن كەسىپ ايتۋعا بولمايدى، بۇل استامشىلىق، كۇپىرلىك بولادى. «اللا جازسا»، «قۇداي قالاسا»، «بارار جەردىڭ ءدامى تارتسا» دەپ نىساپپەن سويلەۋ كەرەك. قازىرگى كەزدە بولىپ جاتقان كوپتەگەن اۆتوكولىك وقيعالارى وسىنداي قاراپايىم جول ءجۇرۋ قاعيدالارىن ەسكەرمەگەندىكتەن دەپ ويلايمىن.
كيىم كيۋگە قاتىستى تىيىمدار.
كيىمدى وڭ قولدان باستاپ كيىپ، سول قولدان باستاپ شەشەدى. اياق كيىمدى دە سولاي. بۇل تىرلىگىنىڭ بارلىعى وڭ بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.
كيىمدى جەلبەگەي جامىلمايدى. سەبەبى قولى جوق ادام عانا كيىمدى جەلبەگەي جامىلادى. ءارى جۇمىس ىستەگەندە دە ىڭعايسىزدىق تۋعىزادى.
باس كيىمدى تەبۋگە، لاقتىرۋعا، تەرىس كيۋگە بولمايدى. جاقسىلىقتىڭ بارلىعى ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلادى دەپ ەسەپتەلەدى. سوندىقتان باس كيىمنىڭ ورنى ەرەكشە. باس كيىمدى ءارقاشان تازا، ۇقىپتى ۇستاپ، تورگە ىلەدى.
ىدىس - اياق تاعامدارعا قاتىستى تىيىمدار.
ىدىستا بەتى اشىق قالعان تاعامدى جەۋگە بولمايدى. ويتكەنى زيانكەستەر، جاندىكتەر ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
تىيىم سوزدەر قاراۋ
تىيىم سوزدەر1 قاراۋ
You Might Also Like
