قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارى
«قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارى»
ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىمەن تانىستىرۋ، اسپاپتىق مۋزىكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ؛
ا) بىلىمدىلىك: ءار اسپاپتىڭ شىعۋ تاريحى جايلى تۇسىنىك بەرۋ، جاسالۋ ەرەكشەلىگى، دىبىس بوياۋىڭ ءتۇسىندىرىپ، ۇلتتىق اسپاپ تۋرالى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) تاربيەلىك: قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىن ماقتانىش تۇتۋعا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جانە ونى قۇرمەتتەۋگە باۋلۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۋزىكالىق اسپاپتار سۋرەتى، اسپاپتار، كىتاپتار كورمەسى، بۋكلەت، ۆيدەو، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
سالەمەتسىزدەر مە بالالار! ءبىز بۇگىنگى تاربيە ساعاتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ تۇرلەرىمەن، ويناۋ ءادىسى مەن جاسالۋ جولىمەن تانىسامىز.
- وقۋشىلار قازاق حالقىنىڭ قانداي مۋزىكالىق اسپاپتارىن بىلەسىڭدەر؟
- دومبىرا اسپابىنىڭ قۇرىلىسىن كىم ايتىپ بەرە الادى؟
- كۇي دەگەنىمىز نە؟
- كۇيشى دەگەنىمىز كىم؟
- كۇيشىلەردى ايتىپ بەرىڭدەرشى؟
ەندەشە وقۋشىلار بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كوشەيىك.
II. نەگىزگى ءبولىم.
وتكەن عاسىرلار ۇنىنە قۇلاق تۇرسەك، ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىز تاستان، اعاشتان، وسىمدىكتەن، مالدىڭ تەرىسىنەن، سۇيەگىنەن، مۇيىزدەن، ىشەكتەن، قىلدان ت. ب. الۋان ءتۇرلى زاتتاردان دىبىس شىعارۋعا بولاتىنىن اڭعارىپ، قاراپايىم مۋزىكالىق اسپاپتار جاساپ الدى. سول ۇمىت بولعان قازاق حالقىنىڭ اسپاپتارىن قايتا جاڭعىرتىپ، ولاردىڭ كەڭ تۇردە ناسيحاتتالۋىنا مول ەڭبەك ءسىڭىرىپ، سوڭىنا قىرۋار مۇرا قالدىرعان بولات شامعالي ۇلى سارىبايەۆ ەدى.
بولات شامعالي ۇلى سارىبايەۆ كونە اسپاپتاردى جيناۋعا 1960 ج. باستاپ كىرىسكەن ەكەن. سول جىلدارى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ ۇستازى ب. سارىبايەۆتىڭ ءۇيى ەرەكشە مۇراجايعا اينالدى. ول جيناعان اسپاپتار سانى 300 - گە جەتتى. زەرتتەۋشى ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان كونە اسپاپتاردى تاۋىپ، ولاردى زەرتتەپ، جەتىلدىرىپ، ورىنداۋ ادىستەرىن مەڭگەردى، شاكىرتتەرىن باۋلىدى. 1968 جىلى كونە ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتاردان انسامبل ۇيىمداستىردى. ب. سارىبايەۆ اسپاپتاردى ويناۋ تاسىلىنە قاراي مىناداي تۇرگە بولەدى: ۇرلەمەلى، ۇرمالى، سىلكىمەلى، ىسقىشتى، ىشەكتى، شەرتپەلى، تىلشەكتى.
«ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن قاتتى،
ءبىرىن ءسال - ءسال كەم بۇرا.
ناعىز قازاق، قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا» - دەپ اقىن جىرلاعانداي، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان ۇلتتىق قۇندىلىعى مەن دۇنيەتانىمىن ءدال سۋرەتتەپ جەتكىزە الاتىن قوڭىر ءۇندى دومبىرا ەكەنى داۋسىز.
دومبىرا اسپابىنىڭ قالاي پايدا بولعانىنا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا ساقتالعان اڭىز اسا مول. سولاردىڭ ءبىرازىن ب. سارىبايەۆ، ق. جۇبانوۆ، ءو. جانىبەكوۆ، ا. سەيدىمبەكوۆ ەڭبەكتەرىندە جاقسى كورسەتكەن.
دومبىرا جانە دومبىرا كۇيى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وسى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەمىز. اقسەلەۋ سەيدىمبەك «كۇي شەجىرە» ەڭبەگىندە وسى اڭىزداردىڭ ەكەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سونىڭ ءبىرى شىعىس قازاقستان وبىلىسى كۇرشىم اۋدانىنىڭ تۋماسى ارعىنبەك قيلىبايەۆ اقساقالدىڭ ايتۋىمەن حاتقا تۇسكەن «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى.
ەرتەدە ءبىر اڭشى جىگىت بولىپتى. سول اڭشى جىگىت بيىك تاۋدىڭ قياسىن، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىن تۇراق ەتكەن بۇعى - مارالدى اۋلاپ، كاسىپ ەتسە كەرەك. بىردە جولى بولىپ، بيىك تاۋدىڭ قياسىنان تەڭبىل مارال اتىپ الادى دا، مارالدى ەتەككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىشەك – قارىنىن الىپ تاستايدى. سودان ارادا ايلار وتكەندە، اڭشى جىگىت اڭ اتۋعا ۇرىمتال جەر ەدى عوي دەپ، باياعى تەڭبىل مارالدى اتقان جەرگە سوقسا، قۇلاعىنا ءبىر ىزىڭداعان داۋىس ەستىلەدى دەيدى. بارلاپ قاراسا، وتكەندە اتقان مارالدىڭ ىشەك - قارىنىن قارعا - قۇزعىن ءىلىپ ۇشقان بولۋ كەرەك، قاراعايدىڭ بۇتاعىنا قوس ءتىن بولىپ كەرىلىپ قالعانىن كورەدى. ىزىڭداعان دىبىستىڭ سول ىشەكتەن شىعىپ تۇرعانىن اڭعارادى. قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنا كەرىلە كەپكەن ىشەكتى ءسال عانا جەل تەربەسە ىزىڭداپ، جانعا جايلى دىبىس شىعارادى. ونىڭ ءوزى بىردە ۋىلدەپ، بىردە سارناپ، ەندى بىردە سىڭسىپ جىلاعانداي بولىپ، اڭشى جىگىتتى الۋان ءتۇرلى كۇيگە بولەيدى. سول جەردە اڭشى جىگىت «قوي مىنا قوس ىشەككە ءتىل بىتەيىن دەپ تۇر ەكەن، ءبىر امال جاسايىن» - دەپ، ىشەكتى ۇيگە الىپ كەلەدى دە، ءبىر اسپاپ جاساپ، سوعان قوس ىشەكتى تاعادى. سودان تارتىپ كورسە، شىنىندا دا قوس ىشەككە ءتىل بىتكەندەي سۇڭقىلداپ قويا بەرەدى. بۇل ءۇن اڭشى جىگىتتىڭ عانا جانىن جادىراتىپ قويمايدى، تىڭداعان جاننىڭ ءبارىن ۇيىتادى. وسىلايشا دومبىرا كوپتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن اسپابىنا اينالادى. (كۇي تىڭداتۋ قۇرمانعازى «اداي» ورىن: مۇرات ءابۋعازى)
شەرتەر - قازاق حالقىنىڭ شەرتپەلى مۋزىكالىق اسپابى. شەرتەر - قازاق حالقىنىڭ كونە ىشەكتى مۋزىكالىق اسپابى. كەي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل اسپاپ دومبىرا مەن قوبىزدىڭ ارعى تەگى بولىپ سانالادى.
سىرت كەلبەتى قوبىزعا جاقىن، كولەمى جاعىنان دومبىرادان كىشى. شەرتەر اسپابى اعاشتان ويىلىپ، شاناعى ەشكى تەرىسىنەن قاپتالعان. ىشەگىنە اتتىڭ قىلى تاعىلادى. ويناۋ ءتاسىلى دومبىرا تارتۋعا ۇقسايدى. دىبىس كۇشى قاپتالعان تەرى مەن ىشەكتەردىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى. باستاپقى كەزدە اسپاپتا پەرنە بولماعان. كوپ ۇزاماي پەرنە ورنالاستىرىپ اسپاپتىڭ بەتكى جاعى ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراعان. (بەينەبايان)
قىلقوبىز – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونە اسپاپ. 9 - 10 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قورقىت اتا داۋىرىنەن بەرى قىلقوبىزدىڭ سارىنى ۇزىلمەي كەلەدى. قىلقوبىز – ەكى ىشەكتى، ىسپالى مۋزىكالىق اسپاپ. جالپى، ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ ىشىندە قوبىز ۇنگە باي، كيەلى، قاسيەتتى دەپ تانىلادى. سونىمەن قاتار، قانشا عاسىرلار قويناۋىنان جەتسە دە قوبىزدىڭ بۇرىنعى ءتۇرى مەن قازىرگى تۇرىندەگى ءۇنى ءبىر سارىندى. سەبەبى، ونىڭ ىشەگى ىقىلىم زاماننان بەرى جىلقىنىڭ قىلىنان تارتىلىپ كەلدى، ىسقىشى دا. ونىڭ قىلقوبىز اتالۋى دا سوندىقتان. قىلقوبىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ءتۇرى – «نار قوبىز». قىلقوبىزدى حالقىمىز كيەلى اسپاپ رەتىندە قاستەرلەيدى. قازاق قوبىزدىڭ ءۇنى شىققان جەرگە جىن - شايتان جولامايدى دەپ ىرىمدايدى. (ءۇنتاسپا «قىلقوبىز سارىنى»)
جەتىگەن – (جەتى ىشەكتى) كوپ ىشەكتى شەرتىپ وينالاتىن مۋزىكالىق اسپاپ. جالپى تۇرقى ۇزىنشا، جاشىك تارىزدەس، بەتىنە جۇقا تاقتايدان قاقپاق جابىلىپ، ءۇن بەرەتىن ويىقتارى سالىنادى. جەتىگەن اسپابىنىڭ جاسالۋى دا، ويناۋ ءادىس - ءتاسىلى دە وتە كۇردەلى. ەرتەرەكتە ەل اراسىندا ساقتالعان كونە جەتىگەننىڭ ىشەگى اتتىڭ قىلىنان تاعىلىپ، تيەكتىڭ ورنىنا اسىقتار پايدالانىلاتىن بولعان. اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى وسى اسىقتاردى ءارلى - بەرلى جىلجىتۋ ارقىلى كەلتىرىلگەن. ىشەك ساندارى جەتەۋ بولعاندىقتان، اسپاپ جەتىگەن اتالعان.
جەتىگەن تۋرالى اڭىز. ەرتە كەزدە اۋىلدا ءبىر قاريا تۇرادى. ونىڭ جەتى ۇلى بولىپتى. ءبىر جىلى قاتتى جۇت بولىپ، ادامدار تاماقسىز قالادى، ءسويتىپ قاريانىڭ ۇيىنە قايعى ورنايدى. اشتىقتان ۇلكەن ۇلى قانيا ولگەننەن كەيىن قاريا كەپكەن اعاشتىڭ بولىگىن الىپ، وعان ىشەك سالىپ، تيەك قويىپ، «قاراعىم» كۇيىن ورىندايدى، ءتورالىم دەگەن ەكىنشى ۇلى ولگەننەن كەيىن ەكىنشى ىشەك تارتىپ، «قانات سىنار» دەگەن كۇي شىعارادى، ءۇشىنشى ۇلى جانكەلدىگە ول «قۇمارىم» كۇيىن، ءتورتىنشى ۇلى بەكەنگە «وت سونەر»، بەسىنشى ۇلى حاۋاسقا «باقىت كوشتى»، جۇلزارعا «كۇن تۇتىلۋى» اتتى كۇي شىعارادى. ەڭ كىشى ۇلى قياستان ايرىلعان قاريا جەتىنشى ىشەكتى تارتىپ، «جەتى بالامنان ايرىلىپ قۇسا بولدىم» اتتى كۇي ورىندايدى. اسپاپتان قايعىعا تولى كوپ دىبىستى الا وتىرىپ، ورىنداۋشى ءارتۇرلى اۋەن ارقىلى ءوزىنىڭ بالالارىنىڭ بەينەلەرىن كورسەتەدى. بۇل شىعارىلعان اۋەندەر ودان ءارى دامىتىلىپ، اسپاپتى ورىنداۋداعى كۇي - پەسا تۇرىندە بىزگە «جەتىگەننىڭ جەتەۋى» دەگەن جالپى اتپەن جەتكەن. «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ ەكى سوزدەن تۇرادى: جەتى جانە ءان» - «جەتىگەن» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. (بەينەبايان)
ادىرنا - قازاقتىڭ كوپ ىشەكتى شەرتپەلى اسپابى. اسپاپتىڭ شاناعى قۋىس، بەتى كون تەرىمەن قاپتالادى. ب. ز. ب. اڭشىلار ۇستانعان كونە اسپاپ سانالادى. ونىڭ كونە ۇلگىسى اۋەلدە ساداق تارىزدەس بولعان. كەيىن بۇعى، مارال، كيىك، بوكەن ءتارىزدى اڭدارعا ۇقساستىرىپ جاساپ، ءمۇيىز بەن قۇيرىقتىڭ ەكى اراسىنا ىشەكتەر تارتىپ ويناعان. ادىرنانى تىزەنىڭ ۇستىنە قويىپ، باسىن يىققا تىرەپ، ىشەكتەرىن ءىلىپ تارتىپ كەيدە شەرتىپ وينايدى. ادىرنانىڭ ىشەگى شۋدا جىپتەن نەمەسە تارامىستان تاعىلادى، اسپاپتىڭ تۇرقى 48 - 50 سم.، قالىڭدىعى 8 - 10 سم، 7 - دەن 13 - كە دەيىن ىشەكتەر تاعىلادى. ادىرنا قازىرگى كەزدە فولكلورلىق اۋەندەر مەن شاعىن كۇيلەردى ورىنداۋعا قولدانىلادى. (بەينەبايان)
سىبىزعى - قازاقتىڭ ۇرمەلى كونە مۋزىكالىق اسپابى. قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن دە جاسالادى. ۇزىندىعى 600 - 650 سم نە 700 - 800سم بولادى. 3 - 4 ويىقتى. سىبىزعى ويىقتارىنان دەمدى جاي نەمەسە كۇشتى شىعارۋ ارقىلى ءتۇرلى دىبىس اۋەندەرى تۋادى. سىبىزعى نەگىزىنەن باقتاشىلار اراسىندا كەڭ تاراعان. بۇل اسپاپتىڭ جەتىلدىرىلگەن ءتۇرى فولكلورلىق - ەتنوگرافيالىق انسامبلدەر مەن وركەسترلەردە قولدانىلادى. (بەينەبايان)
سازسىرناي - ۇرلەمەلى اسپاپ. سازسىرناي ىسقىرىپ وينالاتىن فلەيتالار توبىنا جاتادى. كەيبىر سازسىرنايدىڭ ىسقىرعىش تەتىگى بولمايدى. وعان قازاق حالقىنىڭ سازسىرنايى مىسال. سازسىرنايعا ۇقساس اسپاپتار كوپتەگەن حالىقتاردا كەزدەسەدى. اتاۋى ءار حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ايتىلاتىن اسپاپتىڭ ءپىشىنى دە ءار ءتۇرلى. ونىڭ ءپىشىنىن شەبەرلەر قۇسقا، بالىققا، كوپ باستى اتقا، جۇمىرتقاعا ۇقساتىپ جاساي بەرگەن. سازسىرنايدىڭ دىبىس دياپازونى تەرسيا، كەيدە وكتاۆاعا شەيىن بارادى. 1971 جىلى وتىراردا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستاردا سازدان جاسالعان قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان. اسپاپتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋىنەن وتكەن بۇل سازسىرناي ءۇش دىبىس شىعارادى. ولار ەكىنشى وكتاۆانىڭ “مي - بەمول”، “فا”، “سول” نوتالارى. (ءۇنتاسپا)
شاڭقوبىز - قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپابى. اعاشتان، تەمىردەن كەيدە كۇمىستەن جاسالادى. اعاشتان جاسالعان شاڭقوبىزعا ءجىپ بايلانىپ، سول ءجىپتى سەرپىپ تارتۋ ارقىلى ورتاسىنداعى تىلشە تەربەلىپ، دىبىس شىعارادى. ول اشالى سىم تەمىردەن نەمەسە كۇمىستەن جاسالعان. بەلگىلى ءبىر مۋزىكالىق اۋەن شاڭقوبىز اراسىندا بەكىتىلگەن ءتىلىن ساۋساقپەن شالىپ تارتۋ ارقىلى ورىندالادى. نەگىزگى دىبىسى ءتىلدىڭ مولشەرىنە بايلانىستى. دىبىس كولەمى ءبىر وكتاۆا شاڭقوبىز تارتۋشى ءتىل قيمىلى ارقىلى دا ءتۇرلى دىبىستار شىعارىپ وتىرادى. كەيدە ورىنداۋشىلار ساۋساقتارىنا قوڭىراۋ ءىلىپ الىپ تا وينايدى. 19 عاسىردا مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە كوبىنە ايەلدەر پايدالاندى. شاڭقوبىزعا ارنالعان «قىز زارى»، «قىز ۇزاتۋ»، «قىزدىڭ مۇڭى» اۋەندەرى مەن «شاڭقوبىزدىڭ تولعاۋى» سياقتى كۇيى دە بار. (بەينەبايان)
ءمۇيىز سىرناي - ەسكى ۇرمەلى ءمۇيىزدى اسپاپ. ول ءۇش تەسىكتى مۇيىزدەن جاسالادى. سىرناي - سىڭسىمالى دىبىسپەن ەرەكشەلەنەدى جانە جول ساپارلاردا حابار بەرۋشى اسپاپ رەتىندە قولدانىلعان.
ۇران - اسكەرلەر قولداناتىن ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزىندىعى ءارتۇرلى ەكى تۇتىكشەنىڭ ءارقايسىسىندا ءۇش ساڭىلاۋ بار.
بۇعىشاق. (بەينەبايان)
تۇياقتاس – قازاق تۇرمىس سالتىندا ەجەلدەن بار مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزاتىلاتىن قىز ۇزاتىلۋىنا 3 - 4 كۇن قالعاندا قوشتاسۋ ءانىن ايتا باستايدى. اۋەنىن تۇياقتاسپەن سۇيەمەلدەپ وتىرادى. جاڭا سويىلعان جىلقىنىڭ تۇياعىن كەسىپ الىپ، سۋعا قايناتادى، تۇياقتىڭ ىشكى سۇيەگى بوساپ، سىرتقى قابىعى بولەكتەنەدى. ونى ابدەن ءىشىن تازارتىپ، كۇنگە كەپتىرەدى. بۇگىندە بۇل اسپاپ مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە انسامبل مەن وركەسترلەردە كەڭىنەن قولدانىلادى. (بەينەبايان)
اساتاياق - تۇتاس اعاشتان جاسالعان، ونىڭ باسىندا تەمىر تەڭگەشەلەر، قوڭىراۋلار ىلىنگەن، سىلكىپ وينايتىن اسپاپ. قوڭىراۋلار كۇمىس، التىن، قورعاسىن سياقتى اسىل تاستاردان جاسالعان. قوڭىراۋلار سوعىلعاندا ادەمى ءۇن شىعادى.
ساقپان – (زىرىلداۋىق) قازاق حالقىنىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. ەرتەدە بۇل اسپاپتى مالشىلار مەن باقتاشىلار مال قايىرۋ ءۇشىن قولداناتىن بولعان. كەيىن زىرىلداۋىقتىڭ “ساقپان”، “شارتىلداۋىق”، “زىمىراۋىق” دەگەن تۇرلەرى مۋزىكالىق اسپاپتارعا اينالدى. قازىرگى كەزدە بۇل اسپاپتار “سازگەن”، “ادىرنا” كونە اسپاپتار انسامبلدەرى مەن ايگىلى “وتىرار سازى” وركەسترىندە قولدانىلىپ ءجۇر. زىرىلداۋىق اسپابىنىڭ جاسالۋ ءادىسى كۇردەلى بولعانىمەن، ويناۋ ءتاسىلى وتە قاراپايىم. ول مۋزىكالىق شىعارمالاردا كەزدەسەتىن وقىس دىبىستاردى ويناۋ ءۇشىن قولدانىلادى. قازاق حالىق مۋزىكالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە زىرىلداۋىقتىڭ بىرنەشە ۇلگىسى ساقتالۋدا. ولار بەلگىلى شەبەر داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ شەبەرحاناسىندا قالپىنا كەلتىرىلگەن.
دابىل – بۇل «دابىل قاعۋ» دەگەن ءسوز. دابىل ۇرىپ وينالاتىن اسپاپ. داۋسى كۇركىرەپ شىعادى.
داۋىلپاز – داۋىلپازدىڭ بىرنەشە ءتۇرىبار: قازانداۋىلپاز، نارداۋىلپاز.
داڭعىرا - قازاقتىڭ كونە ۇرمالى - سىلدىرماقتى، قاتتى دىبىستى مۋزىكالىق اسپاپ. بۇل ءبىر جاعى تەرىمەن قاپتالعان، ىشكى جاعىنان تەمىر القالار ساقينالار مەن سىلدىرمالار ىلىنگەن دوڭگەلەك شىعىرشىق. داڭعىرا شاماندىق ادەت - عۇرىپتاردىڭ بولىنبەس بەلگىلەمەسى بولىپ تابىلدى.
كەپشىك – قازاق حالقىنىڭ كونە ۇرمالى اسپابى. كەپشىكتى تۇتاس اعاشتان شاۋىپ جاساعان. كەيىنگى جەتىلدىرىلگەن تۇرلەرى تەگەنگە ۇقساس – دوڭگەلەك شەڭبەر اعاش. ءيىلىپ جاسالعان اعاش شەڭبەرگە يلەنبەگەن مال تەرىسىن اينالدىرا قايىس باۋمەن بايلاپ بەكىتەدى. تەرى ابدەن كەپكەن سوڭ شەڭبەر كەنەرەسىنە تارتىپ قاپتايدى. كەپشىكتىڭ ءىشى قۋىس، ءبىر جاعى عانا كون تەرىمەن قاپتالادى. داڭعىرا اسپابىنان ايىرماشىلىعى شاناعىنىڭ ىشىنە تەمىر تەڭگەشەلەر ىلىنبەيدى. دىبىسى شاڭقىلداعان اششى. كەپشىكتە ويناۋ ساۋساق بۋىندارىنىڭ ەپتىلىگى مەن يكەمدىلىگىن قاجەت ەتەدى. ەرتەدە كەپشىكتى قىز - كەلىنشەكتەر بيداي سۋىرىپ، س ۇلى ۇشىرىپ، تارى تازالاۋ ءۇشىن تۇرمىستىق ماقساتتا قولدانىپ كەلگەن. كەيىن كەلە ونى بي ىرعاقتارىن سۇيەمەلدەۋگە، ال باقسى - بالگەرلەر زىكىر سالىپ، اۋرۋلارعا ەم جاساعاندا ءوز اۋەندەرىن سۇيەمەلدەۋگە قولداناتىن بولعان. مۋزىكالىق ماقسات ءۇشىن سوقپالى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ ءىسى وسى باقسىلاردىڭ ءوز داۋىستارىن سۇيەمەلدەپ زىكىر سالۋ ارەكەتىنەن تۋىنداعان.
ءىىى. مۋزىكا تىڭداتۋ.
داۋلەتكەرەي «كەروعلى»
سۇراقتار:
1. قانداي اسپاپتار بار قۇرامىندا؟
2. قانداي كوڭىل - كۇيدە بولدىڭدار، نە سەزدىڭدەر؟
3. كىمنىڭ كۇيى؟
IV. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. (جۇمباقتار جاسىرۋ)
تارتىلعان ەكى ارقانى ۇزىن بويعا،
سويلەۋگە سونداي شەبەر تاپساڭ ويلا.
ءار جەردە ارشىندالعان بالداعى بار،
وينايدى ون بارماعىڭ بىلسە قايلا. (دومبىرا)
سوزىلعان ءۇنى،
سۇيكىمدى ءتىلى.
ۇرلەسەڭ وينايتىن،
اسپاپتىڭ ءبىرى. (سىبىزعى)
ءتيىپ كەتسە جىلاعان،
داۋسى كوپكە ۇناعان. (دومبىرا)
ءبىر نارسە قاراڭعىدا قايمالايدى،
ازىناسا كومەيىندە مال جىلايدى.
قۇيرىعىن قارا جەرگە تىرەپ الىپ،
كەلەدى باياعىنىڭ ءانىن سالىپ. (قوبىز)
جىلقىدا ەرەن جۇيرىك قارا ارعىماق،
مويىنى جانۋاردىڭ بۋناق - بۋناق.
ايىلىن ەكى جەردەن مىقتاپ تارتىپ،
كەتەدى قامشى باسساڭ زۋلاپ - زۋلاپ. (دومبىرا)
ەل قورعايتىن ەرلىككە،
باتىلدىققا ەرلىككە.
اۋەنىمەن شاقىرعان،
قانداي اسپاپ بالالار. (دابىل)
قوس قازاق ەكى جەردەن شىنجىر ارقان،
سىلدىراپ ءار بۋىنى ءۇنىن قوسقان.
ون ادام جولداس بولىپ ەڭبەك ەتسە،
ارالاپ ون ەكى ۇيگە قوناق بولعان. (دومبىرا)
جەتى شەكتەن جەتى ءتۇرلى ءۇن شىعار،
اۋەزىنەن جەتى تاراۋ مۇڭ شىعار.
ويناپ كەتسەڭ، ءتۇرلى - ءتۇرلى جىر شىعار،
بۇل قانداي اسپاپ؟ (جەتىگەن)
قوس جەلى، ءۇش جەرىنەن قازىعى بار،
قۇبىلعان قوڭىر جەلدەن ازىعى بار.
جەلىنى سابالايدى دىڭىلداتىپ،
بايعۇستىڭ سونشاما نە جازىعى بار. (دومبىرا)
V. ديداكتيكالىق ويىن: «اسپاپتى تانۋ»
ويىن ەرەجەسى بويىنشا اسپاپتاردىڭ ءۇنى ءۇنتاسپادان تىڭداتىلادى. وقۋشىلار قانداي اسپاپ ەكەنىن ايتۋلارى كەرەك.
1. قىلقوبىز
2. سازسىرناي
3. شاڭقوبىز
4. سىبىزعى
5. جەتىگەن
VI. بەكىتۋ.
1. قانداي اسپاپتارمەن تانىستىڭدار؟
2. ب. سارىبايەۆ كىم؟
3. كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردى قاي جىلدان باستاپ زەرتتەدى؟
4. ويناۋ تاسىلىنە بايلانىستى اسپاپتار قانداي تۇرگە بولىنەدى؟
5. ەرتەدە ىشەكتەردى نەدەن جاساعان؟
6. بۇگىنگى تاربيە ساعاتى ۇنادى ما؟
7. كوڭىل - كۇيلەرىن قانداي؟
VII. قورىتىندى.
ۇلى جازۋشى م. اۋەزوۆ «انگە اۋەس، كۇيگە قۇمار بالا جانى سۇلۋ، ومىرگە عاشىق بولىپ وسەدى» دەگەن ەكەن. ەندەشە ءان مەن كۇيگە قۇمار بولىپ، قىزىعۋشىلىقتارىڭ ارتا ءتۇسسىن دەپ بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
ماقساتى: وقۋشىلاردى قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىمەن تانىستىرۋ، اسپاپتىق مۋزىكاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ؛
ا) بىلىمدىلىك: ءار اسپاپتىڭ شىعۋ تاريحى جايلى تۇسىنىك بەرۋ، جاسالۋ ەرەكشەلىگى، دىبىس بوياۋىڭ ءتۇسىندىرىپ، ۇلتتىق اسپاپ تۋرالى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتىپ، مۋزىكالىق اسپاپتاردا ويناي ءبىلۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) تاربيەلىك: قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىن ماقتانىش تۇتۋعا تاربيەلەۋ، ۇلتتىق ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جانە ونى قۇرمەتتەۋگە باۋلۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: مۋزىكالىق اسپاپتار سۋرەتى، اسپاپتار، كىتاپتار كورمەسى، بۋكلەت، ۆيدەو، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
سالەمەتسىزدەر مە بالالار! ءبىز بۇگىنگى تاربيە ساعاتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ تۇرلەرىمەن، ويناۋ ءادىسى مەن جاسالۋ جولىمەن تانىسامىز.
- وقۋشىلار قازاق حالقىنىڭ قانداي مۋزىكالىق اسپاپتارىن بىلەسىڭدەر؟
- دومبىرا اسپابىنىڭ قۇرىلىسىن كىم ايتىپ بەرە الادى؟
- كۇي دەگەنىمىز نە؟
- كۇيشى دەگەنىمىز كىم؟
- كۇيشىلەردى ايتىپ بەرىڭدەرشى؟
ەندەشە وقۋشىلار بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدىڭ نەگىزگى بولىمىنە كوشەيىك.
II. نەگىزگى ءبولىم.
وتكەن عاسىرلار ۇنىنە قۇلاق تۇرسەك، ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىز تاستان، اعاشتان، وسىمدىكتەن، مالدىڭ تەرىسىنەن، سۇيەگىنەن، مۇيىزدەن، ىشەكتەن، قىلدان ت. ب. الۋان ءتۇرلى زاتتاردان دىبىس شىعارۋعا بولاتىنىن اڭعارىپ، قاراپايىم مۋزىكالىق اسپاپتار جاساپ الدى. سول ۇمىت بولعان قازاق حالقىنىڭ اسپاپتارىن قايتا جاڭعىرتىپ، ولاردىڭ كەڭ تۇردە ناسيحاتتالۋىنا مول ەڭبەك ءسىڭىرىپ، سوڭىنا قىرۋار مۇرا قالدىرعان بولات شامعالي ۇلى سارىبايەۆ ەدى.
بولات شامعالي ۇلى سارىبايەۆ كونە اسپاپتاردى جيناۋعا 1960 ج. باستاپ كىرىسكەن ەكەن. سول جىلدارى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ ۇستازى ب. سارىبايەۆتىڭ ءۇيى ەرەكشە مۇراجايعا اينالدى. ول جيناعان اسپاپتار سانى 300 - گە جەتتى. زەرتتەۋشى ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان كونە اسپاپتاردى تاۋىپ، ولاردى زەرتتەپ، جەتىلدىرىپ، ورىنداۋ ادىستەرىن مەڭگەردى، شاكىرتتەرىن باۋلىدى. 1968 جىلى كونە ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتاردان انسامبل ۇيىمداستىردى. ب. سارىبايەۆ اسپاپتاردى ويناۋ تاسىلىنە قاراي مىناداي تۇرگە بولەدى: ۇرلەمەلى، ۇرمالى، سىلكىمەلى، ىسقىشتى، ىشەكتى، شەرتپەلى، تىلشەكتى.
«ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن قاتتى،
ءبىرىن ءسال - ءسال كەم بۇرا.
ناعىز قازاق، قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا» - دەپ اقىن جىرلاعانداي، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان ۇلتتىق قۇندىلىعى مەن دۇنيەتانىمىن ءدال سۋرەتتەپ جەتكىزە الاتىن قوڭىر ءۇندى دومبىرا ەكەنى داۋسىز.
دومبىرا اسپابىنىڭ قالاي پايدا بولعانىنا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا ساقتالعان اڭىز اسا مول. سولاردىڭ ءبىرازىن ب. سارىبايەۆ، ق. جۇبانوۆ، ءو. جانىبەكوۆ، ا. سەيدىمبەكوۆ ەڭبەكتەرىندە جاقسى كورسەتكەن.
دومبىرا جانە دومبىرا كۇيى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وسى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەمىز. اقسەلەۋ سەيدىمبەك «كۇي شەجىرە» ەڭبەگىندە وسى اڭىزداردىڭ ەكەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سونىڭ ءبىرى شىعىس قازاقستان وبىلىسى كۇرشىم اۋدانىنىڭ تۋماسى ارعىنبەك قيلىبايەۆ اقساقالدىڭ ايتۋىمەن حاتقا تۇسكەن «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى.
ەرتەدە ءبىر اڭشى جىگىت بولىپتى. سول اڭشى جىگىت بيىك تاۋدىڭ قياسىن، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىن تۇراق ەتكەن بۇعى - مارالدى اۋلاپ، كاسىپ ەتسە كەرەك. بىردە جولى بولىپ، بيىك تاۋدىڭ قياسىنان تەڭبىل مارال اتىپ الادى دا، مارالدى ەتەككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىشەك – قارىنىن الىپ تاستايدى. سودان ارادا ايلار وتكەندە، اڭشى جىگىت اڭ اتۋعا ۇرىمتال جەر ەدى عوي دەپ، باياعى تەڭبىل مارالدى اتقان جەرگە سوقسا، قۇلاعىنا ءبىر ىزىڭداعان داۋىس ەستىلەدى دەيدى. بارلاپ قاراسا، وتكەندە اتقان مارالدىڭ ىشەك - قارىنىن قارعا - قۇزعىن ءىلىپ ۇشقان بولۋ كەرەك، قاراعايدىڭ بۇتاعىنا قوس ءتىن بولىپ كەرىلىپ قالعانىن كورەدى. ىزىڭداعان دىبىستىڭ سول ىشەكتەن شىعىپ تۇرعانىن اڭعارادى. قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنا كەرىلە كەپكەن ىشەكتى ءسال عانا جەل تەربەسە ىزىڭداپ، جانعا جايلى دىبىس شىعارادى. ونىڭ ءوزى بىردە ۋىلدەپ، بىردە سارناپ، ەندى بىردە سىڭسىپ جىلاعانداي بولىپ، اڭشى جىگىتتى الۋان ءتۇرلى كۇيگە بولەيدى. سول جەردە اڭشى جىگىت «قوي مىنا قوس ىشەككە ءتىل بىتەيىن دەپ تۇر ەكەن، ءبىر امال جاسايىن» - دەپ، ىشەكتى ۇيگە الىپ كەلەدى دە، ءبىر اسپاپ جاساپ، سوعان قوس ىشەكتى تاعادى. سودان تارتىپ كورسە، شىنىندا دا قوس ىشەككە ءتىل بىتكەندەي سۇڭقىلداپ قويا بەرەدى. بۇل ءۇن اڭشى جىگىتتىڭ عانا جانىن جادىراتىپ قويمايدى، تىڭداعان جاننىڭ ءبارىن ۇيىتادى. وسىلايشا دومبىرا كوپتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن اسپابىنا اينالادى. (كۇي تىڭداتۋ قۇرمانعازى «اداي» ورىن: مۇرات ءابۋعازى)
شەرتەر - قازاق حالقىنىڭ شەرتپەلى مۋزىكالىق اسپابى. شەرتەر - قازاق حالقىنىڭ كونە ىشەكتى مۋزىكالىق اسپابى. كەي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل اسپاپ دومبىرا مەن قوبىزدىڭ ارعى تەگى بولىپ سانالادى.
سىرت كەلبەتى قوبىزعا جاقىن، كولەمى جاعىنان دومبىرادان كىشى. شەرتەر اسپابى اعاشتان ويىلىپ، شاناعى ەشكى تەرىسىنەن قاپتالعان. ىشەگىنە اتتىڭ قىلى تاعىلادى. ويناۋ ءتاسىلى دومبىرا تارتۋعا ۇقسايدى. دىبىس كۇشى قاپتالعان تەرى مەن ىشەكتەردىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى. باستاپقى كەزدە اسپاپتا پەرنە بولماعان. كوپ ۇزاماي پەرنە ورنالاستىرىپ اسپاپتىڭ بەتكى جاعى ءبىراز وزگەرىسكە ۇشىراعان. (بەينەبايان)
قىلقوبىز – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كونە اسپاپ. 9 - 10 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قورقىت اتا داۋىرىنەن بەرى قىلقوبىزدىڭ سارىنى ۇزىلمەي كەلەدى. قىلقوبىز – ەكى ىشەكتى، ىسپالى مۋزىكالىق اسپاپ. جالپى، ۇلتتىق اسپاپتاردىڭ ىشىندە قوبىز ۇنگە باي، كيەلى، قاسيەتتى دەپ تانىلادى. سونىمەن قاتار، قانشا عاسىرلار قويناۋىنان جەتسە دە قوبىزدىڭ بۇرىنعى ءتۇرى مەن قازىرگى تۇرىندەگى ءۇنى ءبىر سارىندى. سەبەبى، ونىڭ ىشەگى ىقىلىم زاماننان بەرى جىلقىنىڭ قىلىنان تارتىلىپ كەلدى، ىسقىشى دا. ونىڭ قىلقوبىز اتالۋى دا سوندىقتان. قىلقوبىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن ءتۇرى – «نار قوبىز». قىلقوبىزدى حالقىمىز كيەلى اسپاپ رەتىندە قاستەرلەيدى. قازاق قوبىزدىڭ ءۇنى شىققان جەرگە جىن - شايتان جولامايدى دەپ ىرىمدايدى. (ءۇنتاسپا «قىلقوبىز سارىنى»)
جەتىگەن – (جەتى ىشەكتى) كوپ ىشەكتى شەرتىپ وينالاتىن مۋزىكالىق اسپاپ. جالپى تۇرقى ۇزىنشا، جاشىك تارىزدەس، بەتىنە جۇقا تاقتايدان قاقپاق جابىلىپ، ءۇن بەرەتىن ويىقتارى سالىنادى. جەتىگەن اسپابىنىڭ جاسالۋى دا، ويناۋ ءادىس - ءتاسىلى دە وتە كۇردەلى. ەرتەرەكتە ەل اراسىندا ساقتالعان كونە جەتىگەننىڭ ىشەگى اتتىڭ قىلىنان تاعىلىپ، تيەكتىڭ ورنىنا اسىقتار پايدالانىلاتىن بولعان. اسپاپتىڭ قۇلاق كۇيى وسى اسىقتاردى ءارلى - بەرلى جىلجىتۋ ارقىلى كەلتىرىلگەن. ىشەك ساندارى جەتەۋ بولعاندىقتان، اسپاپ جەتىگەن اتالعان.
جەتىگەن تۋرالى اڭىز. ەرتە كەزدە اۋىلدا ءبىر قاريا تۇرادى. ونىڭ جەتى ۇلى بولىپتى. ءبىر جىلى قاتتى جۇت بولىپ، ادامدار تاماقسىز قالادى، ءسويتىپ قاريانىڭ ۇيىنە قايعى ورنايدى. اشتىقتان ۇلكەن ۇلى قانيا ولگەننەن كەيىن قاريا كەپكەن اعاشتىڭ بولىگىن الىپ، وعان ىشەك سالىپ، تيەك قويىپ، «قاراعىم» كۇيىن ورىندايدى، ءتورالىم دەگەن ەكىنشى ۇلى ولگەننەن كەيىن ەكىنشى ىشەك تارتىپ، «قانات سىنار» دەگەن كۇي شىعارادى، ءۇشىنشى ۇلى جانكەلدىگە ول «قۇمارىم» كۇيىن، ءتورتىنشى ۇلى بەكەنگە «وت سونەر»، بەسىنشى ۇلى حاۋاسقا «باقىت كوشتى»، جۇلزارعا «كۇن تۇتىلۋى» اتتى كۇي شىعارادى. ەڭ كىشى ۇلى قياستان ايرىلعان قاريا جەتىنشى ىشەكتى تارتىپ، «جەتى بالامنان ايرىلىپ قۇسا بولدىم» اتتى كۇي ورىندايدى. اسپاپتان قايعىعا تولى كوپ دىبىستى الا وتىرىپ، ورىنداۋشى ءارتۇرلى اۋەن ارقىلى ءوزىنىڭ بالالارىنىڭ بەينەلەرىن كورسەتەدى. بۇل شىعارىلعان اۋەندەر ودان ءارى دامىتىلىپ، اسپاپتى ورىنداۋداعى كۇي - پەسا تۇرىندە بىزگە «جەتىگەننىڭ جەتەۋى» دەگەن جالپى اتپەن جەتكەن. «جەتىگەن» دەگەن اتاۋ ەكى سوزدەن تۇرادى: جەتى جانە ءان» - «جەتىگەن» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. (بەينەبايان)
ادىرنا - قازاقتىڭ كوپ ىشەكتى شەرتپەلى اسپابى. اسپاپتىڭ شاناعى قۋىس، بەتى كون تەرىمەن قاپتالادى. ب. ز. ب. اڭشىلار ۇستانعان كونە اسپاپ سانالادى. ونىڭ كونە ۇلگىسى اۋەلدە ساداق تارىزدەس بولعان. كەيىن بۇعى، مارال، كيىك، بوكەن ءتارىزدى اڭدارعا ۇقساستىرىپ جاساپ، ءمۇيىز بەن قۇيرىقتىڭ ەكى اراسىنا ىشەكتەر تارتىپ ويناعان. ادىرنانى تىزەنىڭ ۇستىنە قويىپ، باسىن يىققا تىرەپ، ىشەكتەرىن ءىلىپ تارتىپ كەيدە شەرتىپ وينايدى. ادىرنانىڭ ىشەگى شۋدا جىپتەن نەمەسە تارامىستان تاعىلادى، اسپاپتىڭ تۇرقى 48 - 50 سم.، قالىڭدىعى 8 - 10 سم، 7 - دەن 13 - كە دەيىن ىشەكتەر تاعىلادى. ادىرنا قازىرگى كەزدە فولكلورلىق اۋەندەر مەن شاعىن كۇيلەردى ورىنداۋعا قولدانىلادى. (بەينەبايان)
سىبىزعى - قازاقتىڭ ۇرمەلى كونە مۋزىكالىق اسپابى. قۋرايدان، اعاشتان، كەيدە جەزدەن دە جاسالادى. ۇزىندىعى 600 - 650 سم نە 700 - 800سم بولادى. 3 - 4 ويىقتى. سىبىزعى ويىقتارىنان دەمدى جاي نەمەسە كۇشتى شىعارۋ ارقىلى ءتۇرلى دىبىس اۋەندەرى تۋادى. سىبىزعى نەگىزىنەن باقتاشىلار اراسىندا كەڭ تاراعان. بۇل اسپاپتىڭ جەتىلدىرىلگەن ءتۇرى فولكلورلىق - ەتنوگرافيالىق انسامبلدەر مەن وركەسترلەردە قولدانىلادى. (بەينەبايان)
سازسىرناي - ۇرلەمەلى اسپاپ. سازسىرناي ىسقىرىپ وينالاتىن فلەيتالار توبىنا جاتادى. كەيبىر سازسىرنايدىڭ ىسقىرعىش تەتىگى بولمايدى. وعان قازاق حالقىنىڭ سازسىرنايى مىسال. سازسىرنايعا ۇقساس اسپاپتار كوپتەگەن حالىقتاردا كەزدەسەدى. اتاۋى ءار حالىقتىڭ ءوز تىلىندە ايتىلاتىن اسپاپتىڭ ءپىشىنى دە ءار ءتۇرلى. ونىڭ ءپىشىنىن شەبەرلەر قۇسقا، بالىققا، كوپ باستى اتقا، جۇمىرتقاعا ۇقساتىپ جاساي بەرگەن. سازسىرنايدىڭ دىبىس دياپازونى تەرسيا، كەيدە وكتاۆاعا شەيىن بارادى. 1971 جىلى وتىراردا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستاردا سازدان جاسالعان قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان. اسپاپتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋىنەن وتكەن بۇل سازسىرناي ءۇش دىبىس شىعارادى. ولار ەكىنشى وكتاۆانىڭ “مي - بەمول”، “فا”، “سول” نوتالارى. (ءۇنتاسپا)
شاڭقوبىز - قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپابى. اعاشتان، تەمىردەن كەيدە كۇمىستەن جاسالادى. اعاشتان جاسالعان شاڭقوبىزعا ءجىپ بايلانىپ، سول ءجىپتى سەرپىپ تارتۋ ارقىلى ورتاسىنداعى تىلشە تەربەلىپ، دىبىس شىعارادى. ول اشالى سىم تەمىردەن نەمەسە كۇمىستەن جاسالعان. بەلگىلى ءبىر مۋزىكالىق اۋەن شاڭقوبىز اراسىندا بەكىتىلگەن ءتىلىن ساۋساقپەن شالىپ تارتۋ ارقىلى ورىندالادى. نەگىزگى دىبىسى ءتىلدىڭ مولشەرىنە بايلانىستى. دىبىس كولەمى ءبىر وكتاۆا شاڭقوبىز تارتۋشى ءتىل قيمىلى ارقىلى دا ءتۇرلى دىبىستار شىعارىپ وتىرادى. كەيدە ورىنداۋشىلار ساۋساقتارىنا قوڭىراۋ ءىلىپ الىپ تا وينايدى. 19 عاسىردا مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە كوبىنە ايەلدەر پايدالاندى. شاڭقوبىزعا ارنالعان «قىز زارى»، «قىز ۇزاتۋ»، «قىزدىڭ مۇڭى» اۋەندەرى مەن «شاڭقوبىزدىڭ تولعاۋى» سياقتى كۇيى دە بار. (بەينەبايان)
ءمۇيىز سىرناي - ەسكى ۇرمەلى ءمۇيىزدى اسپاپ. ول ءۇش تەسىكتى مۇيىزدەن جاسالادى. سىرناي - سىڭسىمالى دىبىسپەن ەرەكشەلەنەدى جانە جول ساپارلاردا حابار بەرۋشى اسپاپ رەتىندە قولدانىلعان.
ۇران - اسكەرلەر قولداناتىن ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزىندىعى ءارتۇرلى ەكى تۇتىكشەنىڭ ءارقايسىسىندا ءۇش ساڭىلاۋ بار.
بۇعىشاق. (بەينەبايان)
تۇياقتاس – قازاق تۇرمىس سالتىندا ەجەلدەن بار مۋزىكالىق اسپاپ. ۇزاتىلاتىن قىز ۇزاتىلۋىنا 3 - 4 كۇن قالعاندا قوشتاسۋ ءانىن ايتا باستايدى. اۋەنىن تۇياقتاسپەن سۇيەمەلدەپ وتىرادى. جاڭا سويىلعان جىلقىنىڭ تۇياعىن كەسىپ الىپ، سۋعا قايناتادى، تۇياقتىڭ ىشكى سۇيەگى بوساپ، سىرتقى قابىعى بولەكتەنەدى. ونى ابدەن ءىشىن تازارتىپ، كۇنگە كەپتىرەدى. بۇگىندە بۇل اسپاپ مۋزىكالىق اسپاپ رەتىندە انسامبل مەن وركەسترلەردە كەڭىنەن قولدانىلادى. (بەينەبايان)
اساتاياق - تۇتاس اعاشتان جاسالعان، ونىڭ باسىندا تەمىر تەڭگەشەلەر، قوڭىراۋلار ىلىنگەن، سىلكىپ وينايتىن اسپاپ. قوڭىراۋلار كۇمىس، التىن، قورعاسىن سياقتى اسىل تاستاردان جاسالعان. قوڭىراۋلار سوعىلعاندا ادەمى ءۇن شىعادى.
ساقپان – (زىرىلداۋىق) قازاق حالقىنىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. ەرتەدە بۇل اسپاپتى مالشىلار مەن باقتاشىلار مال قايىرۋ ءۇشىن قولداناتىن بولعان. كەيىن زىرىلداۋىقتىڭ “ساقپان”، “شارتىلداۋىق”، “زىمىراۋىق” دەگەن تۇرلەرى مۋزىكالىق اسپاپتارعا اينالدى. قازىرگى كەزدە بۇل اسپاپتار “سازگەن”، “ادىرنا” كونە اسپاپتار انسامبلدەرى مەن ايگىلى “وتىرار سازى” وركەسترىندە قولدانىلىپ ءجۇر. زىرىلداۋىق اسپابىنىڭ جاسالۋ ءادىسى كۇردەلى بولعانىمەن، ويناۋ ءتاسىلى وتە قاراپايىم. ول مۋزىكالىق شىعارمالاردا كەزدەسەتىن وقىس دىبىستاردى ويناۋ ءۇشىن قولدانىلادى. قازاق حالىق مۋزىكالىق اسپاپتارى مۋزەيىندە زىرىلداۋىقتىڭ بىرنەشە ۇلگىسى ساقتالۋدا. ولار بەلگىلى شەبەر داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ شەبەرحاناسىندا قالپىنا كەلتىرىلگەن.
دابىل – بۇل «دابىل قاعۋ» دەگەن ءسوز. دابىل ۇرىپ وينالاتىن اسپاپ. داۋسى كۇركىرەپ شىعادى.
داۋىلپاز – داۋىلپازدىڭ بىرنەشە ءتۇرىبار: قازانداۋىلپاز، نارداۋىلپاز.
داڭعىرا - قازاقتىڭ كونە ۇرمالى - سىلدىرماقتى، قاتتى دىبىستى مۋزىكالىق اسپاپ. بۇل ءبىر جاعى تەرىمەن قاپتالعان، ىشكى جاعىنان تەمىر القالار ساقينالار مەن سىلدىرمالار ىلىنگەن دوڭگەلەك شىعىرشىق. داڭعىرا شاماندىق ادەت - عۇرىپتاردىڭ بولىنبەس بەلگىلەمەسى بولىپ تابىلدى.
كەپشىك – قازاق حالقىنىڭ كونە ۇرمالى اسپابى. كەپشىكتى تۇتاس اعاشتان شاۋىپ جاساعان. كەيىنگى جەتىلدىرىلگەن تۇرلەرى تەگەنگە ۇقساس – دوڭگەلەك شەڭبەر اعاش. ءيىلىپ جاسالعان اعاش شەڭبەرگە يلەنبەگەن مال تەرىسىن اينالدىرا قايىس باۋمەن بايلاپ بەكىتەدى. تەرى ابدەن كەپكەن سوڭ شەڭبەر كەنەرەسىنە تارتىپ قاپتايدى. كەپشىكتىڭ ءىشى قۋىس، ءبىر جاعى عانا كون تەرىمەن قاپتالادى. داڭعىرا اسپابىنان ايىرماشىلىعى شاناعىنىڭ ىشىنە تەمىر تەڭگەشەلەر ىلىنبەيدى. دىبىسى شاڭقىلداعان اششى. كەپشىكتە ويناۋ ساۋساق بۋىندارىنىڭ ەپتىلىگى مەن يكەمدىلىگىن قاجەت ەتەدى. ەرتەدە كەپشىكتى قىز - كەلىنشەكتەر بيداي سۋىرىپ، س ۇلى ۇشىرىپ، تارى تازالاۋ ءۇشىن تۇرمىستىق ماقساتتا قولدانىپ كەلگەن. كەيىن كەلە ونى بي ىرعاقتارىن سۇيەمەلدەۋگە، ال باقسى - بالگەرلەر زىكىر سالىپ، اۋرۋلارعا ەم جاساعاندا ءوز اۋەندەرىن سۇيەمەلدەۋگە قولداناتىن بولعان. مۋزىكالىق ماقسات ءۇشىن سوقپالى قۇرال رەتىندە پايدالانۋ ءىسى وسى باقسىلاردىڭ ءوز داۋىستارىن سۇيەمەلدەپ زىكىر سالۋ ارەكەتىنەن تۋىنداعان.
ءىىى. مۋزىكا تىڭداتۋ.
داۋلەتكەرەي «كەروعلى»
سۇراقتار:
1. قانداي اسپاپتار بار قۇرامىندا؟
2. قانداي كوڭىل - كۇيدە بولدىڭدار، نە سەزدىڭدەر؟
3. كىمنىڭ كۇيى؟
IV. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ. (جۇمباقتار جاسىرۋ)
تارتىلعان ەكى ارقانى ۇزىن بويعا،
سويلەۋگە سونداي شەبەر تاپساڭ ويلا.
ءار جەردە ارشىندالعان بالداعى بار،
وينايدى ون بارماعىڭ بىلسە قايلا. (دومبىرا)
سوزىلعان ءۇنى،
سۇيكىمدى ءتىلى.
ۇرلەسەڭ وينايتىن،
اسپاپتىڭ ءبىرى. (سىبىزعى)
ءتيىپ كەتسە جىلاعان،
داۋسى كوپكە ۇناعان. (دومبىرا)
ءبىر نارسە قاراڭعىدا قايمالايدى،
ازىناسا كومەيىندە مال جىلايدى.
قۇيرىعىن قارا جەرگە تىرەپ الىپ،
كەلەدى باياعىنىڭ ءانىن سالىپ. (قوبىز)
جىلقىدا ەرەن جۇيرىك قارا ارعىماق،
مويىنى جانۋاردىڭ بۋناق - بۋناق.
ايىلىن ەكى جەردەن مىقتاپ تارتىپ،
كەتەدى قامشى باسساڭ زۋلاپ - زۋلاپ. (دومبىرا)
ەل قورعايتىن ەرلىككە،
باتىلدىققا ەرلىككە.
اۋەنىمەن شاقىرعان،
قانداي اسپاپ بالالار. (دابىل)
قوس قازاق ەكى جەردەن شىنجىر ارقان،
سىلدىراپ ءار بۋىنى ءۇنىن قوسقان.
ون ادام جولداس بولىپ ەڭبەك ەتسە،
ارالاپ ون ەكى ۇيگە قوناق بولعان. (دومبىرا)
جەتى شەكتەن جەتى ءتۇرلى ءۇن شىعار،
اۋەزىنەن جەتى تاراۋ مۇڭ شىعار.
ويناپ كەتسەڭ، ءتۇرلى - ءتۇرلى جىر شىعار،
بۇل قانداي اسپاپ؟ (جەتىگەن)
قوس جەلى، ءۇش جەرىنەن قازىعى بار،
قۇبىلعان قوڭىر جەلدەن ازىعى بار.
جەلىنى سابالايدى دىڭىلداتىپ،
بايعۇستىڭ سونشاما نە جازىعى بار. (دومبىرا)
V. ديداكتيكالىق ويىن: «اسپاپتى تانۋ»
ويىن ەرەجەسى بويىنشا اسپاپتاردىڭ ءۇنى ءۇنتاسپادان تىڭداتىلادى. وقۋشىلار قانداي اسپاپ ەكەنىن ايتۋلارى كەرەك.
1. قىلقوبىز
2. سازسىرناي
3. شاڭقوبىز
4. سىبىزعى
5. جەتىگەن
VI. بەكىتۋ.
1. قانداي اسپاپتارمەن تانىستىڭدار؟
2. ب. سارىبايەۆ كىم؟
3. كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردى قاي جىلدان باستاپ زەرتتەدى؟
4. ويناۋ تاسىلىنە بايلانىستى اسپاپتار قانداي تۇرگە بولىنەدى؟
5. ەرتەدە ىشەكتەردى نەدەن جاساعان؟
6. بۇگىنگى تاربيە ساعاتى ۇنادى ما؟
7. كوڭىل - كۇيلەرىن قانداي؟
VII. قورىتىندى.
ۇلى جازۋشى م. اۋەزوۆ «انگە اۋەس، كۇيگە قۇمار بالا جانى سۇلۋ، ومىرگە عاشىق بولىپ وسەدى» دەگەن ەكەن. ەندەشە ءان مەن كۇيگە قۇمار بولىپ، قىزىعۋشىلىقتارىڭ ارتا ءتۇسسىن دەپ بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدى اياقتايمىز.
You Might Also Like
-
ءپانى: قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر
