InfoHub Logo

يسا بايزاق ۇلى بۇكىل قازاقستان جۇرتشىلىعىنا ونەرىمەن، ولەڭىمەن ءوزىن تانىتقان ءارى اقىن، ءارى ارتيست ەدى.

مەن يسانىڭ ەڭ العاشقى رەت 1925 جىلدىڭ يۋن ايىنىڭ ىشىندە قوياندى جارمەڭكەسىندە كوردىم. جازدىڭ وتە ءبىر كوڭىلدى كۇندەرىندە باستالعان جارمەڭكە قىزمەت رەتىمەن، شارۋا جايىمەن كەلگەن الۋان ءتۇرلى ەلدىڭ باس قوسقان ورنى بولاتىن. ءيىن تىرەستىرە تىگىلگەن ۇيلەردىڭ بىرىندە ءان سالىنعان، بىرىندە كۇيساندىق ويناعان قىزۋ دۋمان. باتىس جاعى ايناداي شالقىعان قاراسور كولى، كۇنشىعىسى كۇرىلدەپ اققان تالدى وزەننىڭ ارناسى، وڭتۇستىك، سولتۇستىك قويناۋ قوڭىر ادىر، قوياندى، توقپان شوقىلارى. وسىلاردىڭ ورتاسىنان اشىلعان جارمەڭكە ورنى شالعىندى كوكمايسا ەدى.

... كۇن ەڭكەيىپ قالعان كەزدە تارقاپ بارا جاتقان مال بازارىنىڭ قالىڭ توبىن قاق جارا ەرەكشە ءبىر توپ ادام تۇيدەكتەلىپ جۇيتكي بەرەدى.

ءبىز دە سول توپقا كەلدىك، ءالى ەشنارسەنى كورگەنىمىز جوق، تەك ءبىر قۇيىنداي بۇرقىراعان ولەڭ سەرپىنى اسپانعا شارىقتايدى.

توپ ورتاسىندا ءۇستى اشىق ۇلكەن ماشينا، ونىڭ ءۇستى تولعان ادام. قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن ءبىر توپ جىگىت. ءبىراق ەلدىڭ وزەۋرەي قاراپ، وزگەدەن گورى قۇمارلانا كوز تىككەنى ەكى ادام. ءبىرى — ەلدەن ەرەكشە، الىپ دەنەلى قاجىمۇقان دا، ەكىنشىسى — قولىنداعى دومبىرانى بىرەسە اسپانداتا، بىرەسە شالقىتا، ءۇنى مەن ءسوزىن قۇيىنداي جۇيتكىتە ءان سالعان يسا اقىن. ول ءجۇرىپ كەلە جاتقان ءاۆتوموبيلدىڭ ۇستىندە دومبىرامەن جەلدىرمەنى جۇيتكىتە سوعىپ، قاجىمۇقان بالۋاننىڭ كۇشىن، دۇنيە ءجۇزىن ارالاعان ەنەرىن ولەڭمەن كەلىستىرە سيپاتتاپ، ەلدىڭ ەركىن بيلەپ اكەتكەندەي.

بۇل توپتىڭ ىشىندە قاليبەك پەن ءزارۋباي دا بار. قاليبەك جيىلعان توپتى شانىشپا، تاپقىر سوزىمەن كۇلدىرسە، ءزارۋباي بىردە قويان، جىلان بولىپ، سان-الۋان ويىن كورسەتەدى. ولاردىڭ بۇل ءجۇرىسى «ەرتەڭ ۇلكەن ويىن كورسەتىلەدى، قاجىمۇقان ۇستىنەن اۆتوموبيل جۇرگىزەدى، جالپاق سوم تاستى كەۋدەسىنە قويىپ ۇرعىزىپ سىندىرتادى»، دەگەن قولما-قول حابارلاندىرۋ ەدى.

ەرتەڭىندە قاجىمۇقان ويىن كورسەتتى. قاجىمۇقان ءاربىر ويىندى كورسەتەردە يسا دومبىرامەن ونىڭ جايىن ءتۇسىندىرىپ، جەلدىرمەگە تولعايدى. ءبىر جاعىنان گارمونىن قۇلاشتاي سەرمەپ مايرا دا وتىردى. ادامنىڭ اسقان كۇشتى الىبى قاجىمۇقان، قۇيىنداي ۇيتقىعان اقىن يسا، ءان اسقاعى مايرا تۇيدەك ءبىر جەردە باس قوسىپ، ومار مەن قاليبەكتىڭ دە كۇلكى-سىقاعى ارالاسىپ، ويىن قىزا ءتۇستى. وسى كۇننەن باستاپ-اق يسانىڭ داڭقى ەلگە تارالىپ كەتكەن ەدى.

ودان كەيىن يسانى الماتىدا كوردىم. يسا بىردە ساحنادا، بىردە كونسەرتتەردە ءون مەن ولەڭدى تالاي اعىتتى.

1938 جىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ۇيىندە وكتيابر مەرەكەسىنە ارنالعان ءبىر ءماجىلىس بولدى. سول ماجىلىستە وسى قالاداعى جازۋشىلارمەن بىرگە ۇمبەتالى كارىبايەۆ، ءسايادىل كەرىمبەكوۆ، ساپارعالي الىمبەتوۆ، تاعى باسقا دا حالىق اقىندارى بولدى. بۇل اتاقتى «رودينا» سامولەتى موسكۆادان ۇشىپ قيىر شىعىسقا قونباي جەتۋ ساپارىنان قايتىپ كەلىپ، سوۆەتتىڭ ۇشقىش قىزدارىنىڭ اسقان ەرلىكتەرى دۇنيەجۇزىلىك داڭققا بولەنگەن كەز ەدى. ولاردىڭ باسىنان كەشىرگەن ۋاقيعاسى دا ەل اۋزىندا اسەرلى اڭىز بولىپ تارالعان-دى.

وسى ماجىلىستە اقىندارعا كەزەكپە-كەزەك ءسوز بەرىلىپ، ولەڭدەر ايتىلدى. اسىرەسە، يساعا وسى «رودينا» سامولەتىنىڭ ەكيپاجى، ءۇش قىزدىڭ باسىنان كەشىرگەن حال، اسىرەسە، مارينا راسكوۆانىڭ ون ءبىر كۇن، ون ءبىر ءتۇن ورماندا اداسقانىن جىرلاپ شىق دەگەن ۇسىنىس بولدى.

يسا قولىنا دومبىرا تيىسىمەن، بەلگىلى جەلپىنۋ سارىنمەن ءبىراز ايقايلاپ الدى، دا، ولەڭدى زاۋلاتتى. ساعات جارىمداي ۋاقىت جىرلادى. ءۇن شىعارعان جان بولعان جوق.

پوەما بولىپ جىرلانعان ۇلكەن جىردى وتىرعان جۇرت سۇيسىنە تىڭداپ، وسىنى جازىپ تاستا دەگەن ۇسىنىستى دا ايتتى. ارتىنان وسى پوەمانى «ون ءبىر كۇن، ون ءبىر ءتۇن» دەگەن اتپەن جازىپ تا شىقتى.

بۇدان كەيىن دە يسامەن تالاي كەزدەستىك. سونىڭ ءبىرى — 1940 جىلدىڭ كوكتەمى، تۋركسيب جولىنىڭ 10 جىلدىق مەرەكەسىنە بايلانىستى اقىن-جازۋشىلار بريگاداسى ۇيىمداستىرىلىپ، جول بويىنا شىققاندا، يسامەن جارتى ايداي بىرگە بولدىم. بۇل جولدا ءبىز شۋ، لۋگوۆوي، جامبىل، شىمكەنت جانە قىرعىزستانعا دەيىن بارىپ قايتتىق. وسى ساپاردا ول ارقايسىمىزبەن ءار جاعدايدا ىشتەي ۇعىسىپ، كەپ سويلەستى.

وسى جولدا ءبىز قىرعىزستانعا باردىق. قىرعىزستان جازۋشىلارى ءبىزدى اسا زور قۇرمەتپەن قارسى الدى. ءبىز بارعان كەزدە، قىرعىزستان جازۋشىلارىنىڭ پلەنۋمى بولىپ جاتىر ەكەن، ول جيىندارىنا دا قاتىناستىق. ءبىزدىڭ بريگادانى قىرعىزستان جازۋشىلار وداعى، قىرعىزدىڭ حالىق جىرشىلارى، جازۋشىلارى باس قوسىپ، قوناق ەتىپ، تۋىسقاندىق، دوستىق ءماجىلىس ۇيىمداستىردى. ماجىلىسكە قىرعىز، قازاق جازۋشىلارى اتىنان االى توقامبايەۆ، ءسابيت مۇقانوۆ سويلەدى. بۇلاردان كەيىن يسا ءسوز سۇراپ الىپ، ءسوزىن ولەڭمەن ايتتى. ول قىرعىزبەن ەلىنىڭ تاريحىن شولىپ، سوناۋ ەنيسەي وزەنىنىڭ التاي اتىرابىندا بولعان كونە ۋاقىتتارداعى ۋاقيعالاردى بايلانىستىرا كەلىپ، ءسوز نوسەرىن اعىلتا شارىقتادى.

قىرعىز جازۋشىلارى مەن حالىق اقىندارى — حالىق، ءالىمقۇلدار اقىندىعىنا سۇيسىنە، زور قۇرمەت كورسەتتى. بۇل كۇنى يسا سان الۋان جىر توكتى، ءبىراق ول جەردە بۇل جىرى جازىلعان جوق. كەيىن دە ونى ءوزى قۇنتتاپ جازباعان بولار، ويتكەنى اقىننىڭ قولجازباسىنان كەزدەستىرە المادىق.

يسانىڭ وسىنداي ءبىر ەرەكشە شاقتارى ايتىلعاندا، ونىڭ ءوزى تۇسىنداعى حالىق اقىندارىنان وزىق ەكەنى ايقىندالا بەرەدى. اسىرەسە، دايىندالماعان جەردەن ۇلكەن جىردى وزەكتى ەتىپ توگە سالاتىن ادەتى يسانىڭ بويىنا بىتكەن ايرىقشا قاسيەت ەدى.

مۇنان كەيىن يسامەن سول جىلعى يۋل ايىندا سۇلۋ كوكشە، بۋراباي كۋرورتىندا كەزدەستىم. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ءبىز جاتقان ءۇيدىڭ ەسىگىن بىرەۋ قاقتى. ءبىز ءۇش ادام ەدىك. وياۋ جاتقان قازى دەگەن جاس جىگىت ەسىك اشتى. ەسىك اشىلعاندا-اق يسا كىرىپ كەلدى. ويدا جوق جەردەن كەلگەن يساعا ءبارىمىز دە ورنىمىزدان تۇرىپ امانداسىپ، ءماز-مايرام بولىپ قالدىق. يسا ۇيگە ولەڭدەتە كىردى.

جاقىن دەپ جانىمدى ۇعار سالەم بەردىم،
تاڭ اتپاي باسا-كوكتەپ كىرىگى كەلدىم.
مولتىلدەپ باۋرىندا بۋراباي كول،
كوكشەتاۋ — ءجانناتى عوي عۇمىر جەردىڭ، —

دەپ اعىزىپ بارىپ توقتادى.

ءبىز كۋرورتتا ءبىر اي جاتتىق. بۋراباي كولى، جۇمباق تاس، وقجەتپەس، بولەكتەۋ بويىنا سەرۋەندەپ، قايىققا ءمىنىپ، كولدىڭ ارعى جاعىنا دا بارىپ قايتتىق. يسا مارقۇم وسى دەمالىسىندا وتە كوڭىلدى، شاتتى ءجۇردى. وسىندا جاتقان اۋرۋلارعا ارناپ ەكى رەت كونسەرت ۇيىمداستىرىلدى. جيىلعان جۇرت يسانىڭ اقىندىعىنا، ءسوز تاپقىش شەشەندىگىنە تاڭ قالىستى.

سوعىس كەزىندە يسا ۇنەمى ەل ارالاپ ءجۇردى دە، كەزدەسۋىمىز سيرەك بولدى. اقىرىندا، يسانى كوبىرەك كەزدەستىرىپ، جاقىن ارالاسقان مەزگىلىم 1946 جىلى يۋل، اۆگۋست ايلارى بولدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ، قازاق-سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى يسانىڭ ءومىربايانىن جازىپ ال دەپ ماعان تاپسىردى. مەن بۇل تاپسىرماعا قارسى بولعانىم جوق. ون ەكى ءتۇرلى سەبەبى بولدى: ءبىرى — يسانىڭ ءوزى ماعان جولىعىپ، سويلەسەر ەدىم دەگەن تىلەك ايتىپتى. ەكىنشىسى — يسا سياقتى زامانداس اقىننىڭ، ءوزىم اسا ءقادىر تۇتاتىن جاننىڭ سول كەزدەگى حال-جايىن ءبىلىپ، از دا بولسا كوڭىل كۇيىنە ورتاقتاسۋدى ءوزىم دە ماقۇل كوردىم.

مەن يسانىڭ جاتقان ۇيىنە ىزدەپ باردىم. بۇل يۋل ايىنىڭ 13ء-ى ەدى. مەنى كورىپ، يسا قاتتى قۋاندى.

جاي-كۇيىنە تانىسقاننان كەيىن: «مەنى ەمدەتۋگە ورنالاستىرۋ قامىن ىستەڭدەر. قىردا جازىلمادىم، جاقسى كۇتىممەن دارىگەرلەر قاراۋىندا، اۋرۋحانادا ءبىراز بولسام، جازىلام» دەپ، ومىرگە سوندايلىق قۇمار ەكەندىگىن كورسەتكەندەي بولدى. ۋايىم، مۇڭايۋ سياقتى سەزىكتەن ەشبىر بەلگى بەرمەدى.

ارينە، مەن دە «جازىلسىن» دەگەن كوڭىل كوتەرەر سوزدەرمەن اڭگىمەلەسىپ، ءبىراز وتىردىم.

ول كۇنى يسامەن حال-جاي بىلۋدەن ارعى سوزگە بارعانىم جوق. مەن ەرتەڭ كەلەمىن دەپ قايتىپ كەتتىم. ەرتەڭىندە كەلسەم، ماكەن مەن ەرتىس (بۇل يسانىڭ سول كۇندە ءبىرى 12- مەكتەپتە، ءبىرى تەاتر ۋچيليششەسىندە وقىپ جۇرگەن بالالارى) كەلىپ وتىر ەكەن. ەكى بالاسىنا قۋانىپ، ءتىپتى سىرقاتىن ۇمىتقانداي سەرىگىپ، كوڭىلدەنىپ كەتكەن.

ءبىز تاعى ءار ءتۇرلى جاعدايدى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ەلدەن كەلگەن ءبىر جاس جىگىت كوڭىل سۇرادى. ول جىگىت يسانىڭ زىليقا دەگەن تاتەسىنىڭ جاقىن اعايىنى ەكەن. ول ەلىنە قايتپاق بولعاندىقتان، ەكى بالانى تاۋىپ تانىسقان ەكەن. وعان يسا سونشالىقتى ريزا بولىپ، ەكى بالاسىنا قاراپ:

— سەندەر ەلدى بىلمەيسىڭدەر. مىنا كىسىنى تانىپ قويىڭدار. زىليقا اپالارىڭنان تۋعان جيەندەرىڭ بار. اپالارىڭا سالەمدەمە جىبەرىڭدەر، — دەپ تاپسىرادى. — ءسىز دە بىلمەيسىز، مەنىڭ ەكى بالام وسى. جامان بولمايدى. ماكەن بي ۇيرەنىپ ءجۇر. ەرتىس ەلى بەتىن تۇزەپ، ونەر تاڭداۋعا جەتپەي كەلەدى. اۋرۋ جانىما باتسا دا، وسى ەكەۋىن كورىپ، كەشەدەن بەرى مۇلدە ساۋىعىپ قالدىم، — دەدى.

يسانىڭ وسى ءبىر ساتتەگى بالالارىنا مەيىرلەنگەن، ولاردىڭ كەلەشەگىنە، تاربيەسىنە سۇيسىنگەن قۋانىشىن كوزبەن كورگەن شاق ونىڭ سارسەنباي دەگەنگە ايتقان: «شىعادى مەنىڭ قىزىم ءبيشى بولىپ»، — دەپ باستالاتىن ءبىر اۋىز ولەڭىن ەسكە تۇسىرەدى.

ودان كەيىن يسانى وكپە اۋرۋلارىن ەمدەيتىن ينستيتۋتقا ورنالاستىردىق. ەندى بۇرىنعىدان دا ءجيى، ۇنەمى بارىپ تۇردىم. ءبىراق، يسا اسا اۋىرلاپ قالعان ەدى. سوندىقتان ونى اۋرۋحاناعا ورنالاستىرۋ، ەمدەۋ ءتارتىبىن دۇرىستاۋ جاعدايلارىنا ءبىراز ۋاقىت ەتتى.

ءسويتىپ، يسانىڭ ءوزى ءومىرى جونىندە ايتقان سوزدەرىن جازىپ الۋدى 26 يۋل كۇنى باستادىم.

ەمدەۋ ورنىنا جاتىپ، دارىگەر كومەكتەرى ۇقىپتى كورسەتىلە باستاعان كەزدە، ول ءبىراز كوڭىلدەنىپ، سەرىگىپ قالدى. ءومىربايانى تۋرالى اڭگىمەلەسكەندە يسا بىلاي دەدى:

«مەن 1900 جىلى كۇز ايلارىندا تۋعان ەكەنمىن. مەنىڭ تۋعان جەرىم وسى كۇنگى پاۆلودار وبلىسى. ەرتىس اۋدانى، كوركوۆسكيي اۋىل سوۆەتى، «ۇلگىلى» كولحوزى، قونىسىمىز «جابىسقان» دەگەن جەر.

اكەم بايزاق شاعىن شارۋالى ەڭبەكپەن كۇن كورگەن مومىن شارۋا ادام ەدى. ەسكىشە حات تانىعان، تۇركى ساۋاتى بار، جاسىندا ءان سالىپ، ءوز الىنشە ساۋىققوي كىسى بولىپ، بەرى كەلە ولەڭ دە جازاتىن ادەتى بار ەدى.

شەشەم عازيزا شوپپەي دەگەن كىسىنىڭ قىزى. اسا ءانشى، ويىنان ولەڭ شىعاراتىن، اشىق كوڭىلدى، ەر مىنەزدى كىسى بولىپتى. بايزاق پەن عازيزادان 9 ۇل، 12 قىز تۋادى. سونىڭ 18ء-شىسى بولىپ مەن تۋىپپىن.

ۇلكەندەردەن سۇراپ بىلگەنىمدە، ءبىزدىڭ اتالارىمىز ەرتە كۇندە ەرتىس وزەنىنىڭ سولتۇستىك بويىنا ەسىل وزەنى جاقتان كەشىپ كەلىپ، قونىستانعان ەكەن. ءبىز قۋاندىق ىشىندە التاي بولامىز. ءوزىم جەتى اتاما دەيىن عانا بىلەم، اكەم اتى — بايزاق. ونىڭ اكەسى — وتەگەن، ونىڭ اكەسى — ورازباي، ونىڭ اكەسى — مەڭدىباي، ونىڭ اكەسى — ساعىم، ونىڭ اكەسى — تىلەۋبەردى. ودان ارعىسىن انىق بىلمەيمىن.

شەشەم عازيزا توعىز جاسىمدا قايتىس بولىپ، وزىممەن بىرگە تۋعان اعايىم مۇسا مەن ايەلى قاتيرانىڭ تاربيەسىندە قالدىم. اكە بويداق، مەن جەتىم، ءبىرىمىز كەلىن، ءبىرىمىز جەڭگە قولىنا قارادىق. مەنىڭ بالا كەزىمدە اكەم مەن مۇسا، ارىن دەگەن اعالارىمنىڭ كاسىبى ومبى، قىزىلجار قالاسىنداعى ساۋداگەرلەردىڭ ەلدەن جيعان مالىن باعىپ، ومبىعا ايداپ بارۋعا جالدانۋ بولاتىن. مەن ەس بىلگەننەن كەيىن سول اعالارىممەن بىرگە ساۋداگەرگە جالدانىپ، مال تابۋدى كاسىپ ەتتىم.

شەشەم ولگەننىڭ كەلەر جىلىندا ۇلكەن اعايىمنىڭ قاينى نۇرتازانىڭ قولىنا بارىپ، سونىڭ اۋلىنداعى مولدادان وقىپ حات تانىدىم. سودان كەيىن 1914 جىلى مەدرەسە «عاليادان» وقىپ قايتقان قۇرلەۋىت ۇلى قۇسايىن دەگەن مۇعالىمنەن تورت اي وقىدىم. وسى كەيىنگى وقىعانىم بۇرىنعى شالا ساۋاتىمدى جەتىلدىرىپ، قيسسا، ولەڭ، كىتاپتاردى ءوز بەتىممەن وقۋىما جول اشتى. شەشەم ولگەننەن كەيىن كوبىنەسە ناعاشى شەشەم جانبالانىڭ قولىندا بولدىم. ناعاشى شەشەم ەر كوڭىلدى، سەرى، ەركەك مىنەزدى، ادۋىن كىسى ەدى. ساۋىقتى، ولەڭدى جاقسى كورەتىن، مەنى اسا ەركەلەتىپ، بەتىمنەن قاقپاي ءوسىردى. اسىرەسە، مەنىڭ ولەڭ ايتقانىما اسا سۇيسىنەتىن ەدى.

شەشەممەن بىرگە تۋعان ناعاشى اعايىم راقمەت تە ءاندى جاقسى ايتاتىن، ساۋىققوي جىگىت ەدى. بالا كۇنىمدە «سال تورى ات» دەگەن ءاندى سول ناعاشىمنان ۇيرەندىم»، — دەدى.

يسا ولەڭ شىعارۋدى ءتىپتى ەرتە باستاعان، ول توعىز جاسىندا-اق ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ زىليقا دەگەن بىرگە تۋعان اپاسىنا سوقتىعىپ، ەكەۋى ولەڭمەن ايتىسىپتى. سوندا زىليقا:

باسىڭدا جۇلما-جۇلما ەسكى بورىك، اعاش تا استىنداعى جانسىز كولىك، ءوڭ بويىڭ قۇس كۇتكەندەي ءتۇرىڭ مىناۋ، قاقسادىڭ تۋماي جاتىپ شەشەڭ ءولىپ، —

دەگەن، يسا:

كەكىلىن كەر بەستى اتتىق تۇيمەدىم بە،
تال شىبىق بۇرايىن دەپ يمەدىم بە،
نەسىنە بوركىمدى ايتىپ مازاقتايسىڭ،
بوركىڭدى تىگىپ بەرگەن كيمەدىم بە؟ —

دەپتى.

ويلاماعان جەردەن مەن وسىنى ايتقاندا، تاتەم ءىس تىگىپ وتىر ەدى. «قاعىندى كەلگىر، جەڭدىڭ دەپ قاسىندا وتىرعان جەڭگەم قاتيرانىڭ يىعىنا سۇيەنە كەتتى» دەپ، ءوزى دە سول كەز ەسىنە تۇسكەندەي كۇلىپ جىبەردى.

شەشەمنىڭ «قۇلاگەردى» ايتقانداعى ادەمى داۋسى ءالى قۇلاعىما كەلىپ تۇرعانداي بولدى. مەنىڭ ءتىپتى بالا كۇنىم. سوندا ەرتىستىڭ ءبىر ايىرىق جەرىنەن سۋ الىپ، شەلەگىن قويىپ، اقىرىن ولەڭدەتىپ:

ءبىز ءجۇرمىز جابىسقاننىڭ سۋىن ءىشىپ،
جازعانىن ءبىر ءتاڭىردىڭ باستان كەشىپ.
قاناتى قارشىعانىڭ بىتسە ماعان،
ءوزىم-اق بارار ەدىم قۇستاي ۇشىپ، —

دەپ «قۇلاگەر» انىمەن ايتتى. ارينە، شەشەم وندا اسا جاس ەمەس ەدى. ءبىراق تۋىپ-وسكەن ەلىن (توركىنىن) ساعىنىپ جاس كەزىندە ايتقانى بولار دەيمىن.

مەنىڭ از نارسەدەن سەرگىپ كەتەتىن اقكوڭىل جومارت مىنەزىم شەشەمە، تەز اشۋلاناتىن كىدى مىنەزىم اكەمە تارقان.

ءوزىمنىڭ كەسكىنىم دە شەشەمە تارتقان ەدى. شەشەم عازيزانىڭ كوپ مىنەزى شەشەسى جانبالاعا تارتقان. جانبالا اسا ەستى، ساۋىققوي سەرى مىنەزدى كىسى دەدىم. سول ناعاشى شەشەم 1916 جىلدىڭ اياعىندا ءولدى. ولە-ولگەنشە مەنى اسا ەركەلەتىپ، ولەڭ ايتقانىما سونداي سۇيسىنەتىن ەدى. وسى كىسى ولىسىمەن-اق انالىق مەيىرىمنەن اجىراپ، قورعانسىزدىققا ۇشىرادىم. ءبىراق ەسەيىپ تە قالعان ەدىم.

1916 جىلعى ۋاقيعالاردا مەنىڭ جاسىم تولماسا دا تىزىمگە 21 جاستا بولىپ شىعىپ، اعالارىم مۇسا، ارىن، اكەم بايزاق تورتەۋمىز بىردەي قارا جۇمىسقا الىناتىن بولدىق. كوشپەن بىرگە مايدان جۇمىسىنا جۇرۋگە ازىرلەندىك. ءبىر كەزدە مايداننىڭ وزىنە ەمەس، بايلاردىڭ وندىرىسىندە دە جۇمىس ىستەپ قالۋعا بولادى ەكەن دەپ سوعان جىبەردى.

تومسك قالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر كومىر شاحتاسى بار ەكەن، ءبىز سوندا جۇمىسقا باردىق. ءبىر ءبىزدىڭ ەل عانا ەمەس، سول اتىراپتاعى ەلدىڭ بارىنەن دە ادامدار بارعان ەكەن. ءبىز بارعان سوڭ-اق ءار ەلدەن كەلگەن ادامدارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتىك. اسىرەسە، مەنىڭ ولەڭ، ءان ايتقانىما ءسۇيسىنىپ، مەنى جەڭىل جۇمىسقا قويدى.

كوكتەم شىعا «پاتشا ورنىنان ءتۇستى» دەگەن لاقاپ جايىلدى. وسىدان كەيىن، ەرىكسىز جۇمىسقا الىنعان جىگىتتەر بوسانىپ، ەلىنە قايتتى. ءبىز دە توبىمىزبەن امان-ەسەن ەلگە كەلدىك. مەن بۇل جولدان ولجالى قايتتىم. ول ولجام — «بالا اقىن» دەپ ماعان جىگىتتەر ات قويدى. ءوزىم وسى جولى كوپ جىگىتتەرمەن تانىستىم. جول كورىپ، بەتىم اشىلدى.

ءبىراق، جوقشىلىق بوي جازدىرمادى، جازدا تاعى دا ءۇي ىشىمىزبەن جالدانىپ ساۋداگەر بايلاردىڭ مالىن باقتىق. اكەم، ارىن دەگەن اعام ءبىر قوس مالدى باعىپ، بىزدەن ءبولىندى. مۇسا ەكەۋمىز، باباشايىق جانىبەك ۇلى دەگەن اعايىنىمىز بار، قاجىم دەگەن جيەنىمىز بار، ءبىر تايپا مالدى باعىپ، «تۇلەك» دەگەن جەردە جاتتىق، شانىشپا قوسىمىز بار، باققانىمىز ىلعي ءىرى وگىز. كۇندىز باعىپ، تۇندە كۇزەتىپ، زىر قاعامىز.

باباشايىق، قاجىم ەكەۋى دە ەرتەگىشى ەدى، مەن بۇلاردىڭ ەرتەگىسىن وتە قۇمارلانا تىڭدايتىنمىن. ءبىر كۇنى باباشايىق ءبىر ۇزاق ەرتەگى ايتتى. ەرتەكتىڭ اياق جاعىن شالا تىڭداپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. تۇسىمدە اۋىل ورتاسىنا كۇنباتىس جاقتان استىنا قىزىلكوك بەستى مىنگەن ءبىر ادام كەلىپ، ولەڭ ايتىپ تۇر ەكەن. مەن قاسىنا جۇگىرىپ كەلىپ ەدىم، دومبىراسىن ماعان ۇستاتا بەردى. مەن دومبىرانى الا سالا جۇگىرىپ، سول جاقتا تۇرعان قاراشا ۇيگە كىرسەم، تولىپ وتىرعان اقىن ەكەن. تۇرەگەلەپ تۇرىپ، بارىمەن ايتىسىپ، جەڭدىم.

تۇسىمدەگى ايقايىمنان ويانىپ كەتسەم، باباشايىق مەنەن بۇرىن تۇرىپ، تاڭەرتەڭگى تاماقتى ىستەپ جاتىر ەكەن. سوعان ءتۇسىمدى جورىتتىم. ول— «سەن اقىن بولاسىڭ»، دەپ جورىدى.

وسى جىلدىڭ وزىندە-اق ەل اراسىنا «بالا اقىن» اتانىپ، اتاعىم جايىلا باستادى. سول جىلى ەلگە كەلگەننەن كەيىن باباشايىق قانجىعالى ىشىندە جۇمابەك دەگەن ناعاشىسى بار ەكەن، سوعان باراتىن بولىپ، مەنى ەرتىپ ءجۇردى.

جۇمابەكتىڭ اۋلىنا كەلدىك. جۇمابەك الدىنا اقىن بارىپ، ولەڭ ايتپاعان تاكاپپار ادام ەكەن. باباشايىق ماعان «قورىقپاي ايتىپ كور» دەپ سىبىرلادى. ول كەز ولەڭدى باستاۋ ءداستۇرى دە قيىن كەز، ويتكەنى نە ءدىن، نە ەل ارۋاعى، نە ادام شەجىرەسىنەن باستاپ ايتتىم. جۇمابەك تىيىم سالماي تىڭداپ، «بالا اقىن ەكەن» دەپ ساراڭ عانا ءسوز ايتتى. ماعان سونىڭ ءوزى ۇلكەن سىي بولدى.

وسى جولدان قايتقاندا اتىم بۇرىنعىسىنان دا جايىلا ءتۇستى. «جۇمابەككە ولەڭ ايتىپتى...» دەگەن الىپ-قاشتى سوزدەر دە ەل اراسىنا تاراپ كەتتى.

سول جىلى قىستىگۇنى، 1918 جىلدىڭ باس كەزىندە «قۇداس، توبەت» دەگەن ەلدىڭ ىشىندەگى ساعيت دەگەن اقىنمەن ايتىستىم. ءتۇڭعىش ايتىسىم وسى. قوسقۇدىق دەگەن ەلدىڭ ىشىندەگى ءجۇنىس دەگەن كىسى كەلىن ءتۇسىرىپ، توي بولدى. تويدا اقىن ايتىستىرۋ ەگەسى باستالدى. الدىمەن قۇنانباي دەگەن بولىس اقشا تاستادى. شۇبار ات پوسەلكەسىنىڭ ءبىر باي ورىسى دا اقشا قوسىپ، ساعيت ەكەۋمىزدى ايتىسقا شىعاردى.

ساعيت كەكسە، كوپتى كورگەن اقىن، ول ولەڭدى ەل رۋىنان باستاپ ايتتى. مەن ول جاعىنان جەڭە المايتىن بولعان سوڭ جۇمباق ايتتىم. «ءبىر شاقىرىمدا نەشە ينە بار» دەپ سۇرادىم. ساعيت بىلە المادى، توقتالىپ قالدى. ونى ءوزىم شەشىپ بەردىم. «24 000 ينەنىڭ بويى ءبىر شاقىرىم بولادى» دەپ ءتۇسىندىردىم. ءسويتىپ بايگەنى مەن الدىم. وسى ايتىستان كەيىن بۇرىنعىدان دا ولەڭگە قۇمارلىعىم اسىپ، ايتىس ىزدەيتىن بولدىم.

1920 جىلدىڭ قىسى. ەل ىشىنە ۋاكىلدەر كەلدى. پاۆلوداردان كەلگەن قىزمەتكەرلەر مەنى شاقىرتىپ الىپ، ەرتىپ جۇرەدى. قۇداس دەگەن ەلدىڭ ىشىندەگى بەردالى جىلقىبايەۆ دەگەننىڭ ۇيىندە قۇدايبەرگەنمەن ايتىستىم. بۇل ايتىستا دا مەن ونى توقتاتتىم.

قۇدايبەرگەننىڭ داۋىسى قىرىلداپ بارىپ، ءبىراز قىزعاننان كەيىن اشىلادى ەكەن.

سۇراساڭ ءوز اتىمدى قۇدايبەرگەن،
حالقىما ايتقان ءسوزىم ۇناي بەرگەن، —

دەپ باستاپ، شالقىپ كەتەتىن، تاسقىن اقىن ەكەن. ءبىراق مەن ەل اڭعارىنان ءبىر جولدى داۋ ايتتىم، سونان بوگەلدى»، دەپ ءوزى ۇستاز كورگەن اقىندى قاسيەت تۇتىپ، يسا سول كۇنگى سەزىن اياقتادى.

سودان كەيىن يسانىڭ ءحالىن بىلۋگە اۆگۋست ايىنىڭ 2ء-سى كۇنى كەلدىم. بۇل كەلگەنىمدە يسا ناشارلاپ قالىپتى. ارينە سەبەبىن سۇراۋ قيىن. جايىن سۇراعانىمدا، ءوزى:

— اۋرۋدىڭ شىعار كەزى بولار، وسى كەيىنگى كۇندەردە اۋىرلاپ جاتىرمىن، — دەدى.

ءبىراق، ءولىمدى مويىنداپ، جاسىعان جوق. ءومىردى سۇيەتىنى سونداي سەرگۋ كوڭىلدى مىنەزبەن اڭگىمەلەستى.

— مەنىڭ جوعارىدان كەلگەن ادامدارمەن تانىسۋىم اقىندىق اتاعىمدى قالاعا دا جايدى. 1921 جىلى كەرەكۋدە (پاۆلودار) اۆتونوميا تويى بولدى. وسى تويعا مەنى قالاعا شاقىردى. ۇلى وكتيابر ريەۆاليۋسياسىنىڭ حالىققا بەرگەن بوستاندىعى، قازاق ەلىنىڭ اۆتونوميا الۋى حالىقتىڭ كوڭىلىن سونداي كوتەرگەن ەدى. قالانىڭ قىر جاق قاباعىنا جۇزدەگەن ءۇي تىگىلگەن، جۇزدەگەن بايگە ات جاراتىلعان. ادام دەگەنىڭ جەر قايىستىرادى. مۇنداي توپقا شىعىپ ولەڭ ايتىپ كورمەگەن جاس كەزىم بولعانىمەن، جۇرەكسىنبەي-اق، ولەڭ ايتقىم كەلىپ، دەلەبەم قوزىپ، شابىتتانا باستادىم. مەنى ۇكىمەت ادامدارى شاقىرىپ، بيىك اعاشتان جاساعان ساكىگە شىعارىپ ءسوز بەردى.

ءبىر ساعاتتاي دەمالىپ، قايتادان اڭگىمەلەستىك.

— مەن ول كۇنى ول كۇنى تەك ولەڭ ايتىپ قانا قويعانىم جوق. ات ويىنىن دا جاقسى بىلەتىن ەدىم. جارىسقا ءتۇسىپ ات ۇستىندە الۋان ويىن كورسەتتىم. وندا مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن ونەر جوق ەدى. ءتۇس اۋا تويتارقار باستالدى. كەرەكۋدىڭ قىزمەتكەرلەرى مەنى ورتالارىنا الىپ، نۇرزاتا اليموۆ دەگەن تاتاردىڭ ۇيىنە اكەلدى.

كەشكىلىكتە ۇلكەن ءماجىلىس بولدى. مەن كوپ ولەڭ ايتتىم. ەل تاراعاندا سول ءۇيدىڭ يەسى مەنى جىبەرمەي الىپ قالدى. سونان سول ۇيدە تۇرىپ قالدىم. اليموۆ سكريپكاشى، مۋزىكانت، ونەرپاز، ءارى ورىسشا وقىعان ادام ەكەن، كوپ كىتاپتار وقىپ ماعان اڭگىمەسىن ايتىپ بەرىپ وتىرادى. مەنى قالا جۇرتشىلىعى وتىرعىزباي، قوناقتان-قوناققا شاقىرىپ قايتارمادى.

قالادا وبا اۋرۋى جايىلىپ، قاتتى اۋىردىم. ءۇي يەسى اۋرۋ بىلىنىسىمەن مەنى ەمدەۋگە كىرىستى. ءبىراق، كوپكە دەيىن وسى اۋرۋدان كوتەرىلە الماي، قاتتى جۇدەدىم. سونان سوڭ قالادا تۇرا المادىم. بايان جاعىنان كەلگەن جىگىتتەر شاقىرىپ، قىرعا شىعىپ كەتتىم.

سول جولى ەل ىشىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن قانىش ساتپايەۆقا جولىقتىم. قاسىندا بولىپ، ولەڭ ايتتىم. قانىش كەشىكپەي تومسكىگە وقۋعا جۇرمەك بولدى. ءبىراق، الدەنەشە كۇن بىرگە بولىپ، ماعان سەمەيگە بارۋعا اقىل بەردى: «ەل ىشىندە ءجۇرىپ قالساڭ، نادان اقىننىڭ ءبىرى بولىپ قالارسىڭ، قالاعا وقۋعا بار»، — دەپ مەنى جاقسى كورگەن ىقىلاسپەن اقىل بەردى.

ءسويتىپ، وكتيابر ىشىندە كەمەمەن سەمەيگە كەلدىم. كەمەگە ءبىرىنشى رەت مىنگەنىم دە، العاش ۇلكەن قالانى كورۋىم دە وسى. كەمەدەن كيىم-كەشەگىمدى ارقالاپ، جاياۋ تارتتىم، ىزدەگەنىم باياننىڭ ءبىر وقىعان جىگىتى. ونىڭ ادرەسىن قانىش جانە باسقا ءبىر ادامدار جازىپ بەرگەن ەدى. سۇراستىرا وتىرىپ، قالانىڭ تاتار جاق بولىمىنە كەلدىم. كۇن باتىپ بارادى. ءبىر ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ، ساكەسىنە دەمالىپ وتىر ەدىم، ءبىر تاتار ايەل شىقتى دا ءجونىمدى سۇرادى.

الىستان كەلگەن ءجون بىلمەيتىن حالىمە جانى اشىپ، ۇيىنە كىرگىزىپ: «بۇگىن وسىندا قون، ىزدەگەن ادامىڭا ەرتەڭ اتپەن اپارىپ سالامىن»، — دەپ جىبەرمەدى.

ۇيىندە كۇي ساندىق بار ەكەن، ول سونى ويناپ كورسەتتى، مەن وعان تابان اۋزىندا قوسىلدىم. اۋىزشا دا ولەڭ ايتتىم. مەنى ەرتەڭىنە ات جەكتىرىپ، ىزدەگەن ۇيىمە اپارىپ سالدى. يسا وسىنى ايتىپ بولىپ، دەمالدى.

«مەن بۇگىن ءبىر نارسەنى ايتىپ جىبەرگىم كەلىپ، سونى جازۋعا شابىتتانىپ وتىرمىن. ءوزىڭ ايتاتىن اتاقتى بايسەيتتىڭ قارالى اتى سياقتى شىعانداپ، تۋعان جەردەن الىس شىعىپ كەتتىم»، دەپ تۋعان-تۋىسقانىن ەسىنە الدى. ءبىرازدان كەيىن تاعى كوڭىلدەنە سويلەپ:

— مەنىڭ سوناۋ وزىممەن ايتىساتىن اپام زىليقا ءقازىر دە بار، كۇيەۋى ولگەن. سونان تۋعان جيەنىم دە بار. اقىن بولاتىن بالا. شىركىندى قولىما الىپ وقىتىپ تاربيەلەمەدىم»، — دەپ تاعى ءبىر قالىن، ويلارعا كەتتى.

كەلەسى كۇنى تاعى كەلدىم. كوڭىلدى، سەرگۋ امانداسىپ، مەنىڭ كۇندە كەلەتىنىمە سونشالىق ريزا بولىپ قالدى. ءبىراز وتىرعاننان كەيىن كەشەگى جوسپارى جونىندە ءسوز باستاپ:

— مەن كەشە كوڭىلىمدەگى ءبىر ولەڭدى باستاعىم كەلىپ ەدى، ءبىراز تاۋىرلەنە تۇسەيىن دەپ قويدىم. ۇلى وتان سوعىسى جونىندە جازسام دەپ ەدىم، — دەدى.

يسانىڭ جازامىن دەگەندەرى، ويدا جۇرگەندەرى مۇنان بۇرىن دا ۇنەمى بولىپ وتىرعان. ونىڭ ساقتالعان قولجازبالارىنىڭ ىشىندە قىسقا ليريكالاردىڭ دا، پوەما، داستانداردىڭ دا كىرىسپەلەرى، ۇزىندىلەرى كەزدەسەدى. ءبىر ولەڭىندە:

ال كەتتى، اقىن شاپتى شابىت ءمىنىپ،
قىرانداي قياداعى سوزدەردى ءىلىپ.
سويلەمەك وسكەن ەلدىڭ تاماشا ءىسىن،
كۇشى بەرىك، كىم شىداماق شىقسا ىشقىنىپ، —

دەيدى.

مىنە، بۇل ولەڭنىڭ ءبىر ۇساق داستانعا كىرىسپە ەكەنى وزىنەن-وزى-اق بەلگىلى بولىپ تۇر.

يسا ءسوزىن تاعى دا باستاپ: — ونى قويمايتىن ەدىم، ەمدەپ جۇرگەن دارىگەر كەلىپ، «ابدەن جازىلعان سوڭ كىرىس. ءقازىر اۋىرلاپ قالاسىڭ، دەپ قاعاز-قارىنداشىمدى سۇراپ الىپ كەتتى»، — دەپ كۇلدى. اڭگىمەنى قايتادان باستادىق.

— مەنىڭ ىزدەگەنىم كەرەكۋلىك ءبىر ءمۇعالىمنىڭ ءۇيى ەدى. ونى تاپقان سوڭ مۇلدە ەركىندەپ الدىم. ءوزى ءبىر تاتار ۇيىندە پاتەردە تۇرادى ەكەن، مەنى سەمەي قالاسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ ورنالاستىردى.

قۇسىكە ساۋىقشىل ادام ەكەن، ءۇيىر بولىپ كەتتىك. سەمەيدە اشىلعان جۇمىسشى فاكۋلتەتى بار ەكەن، سوعان وقۋعا ءتۇستىم. كۇندىز وقۋ وقيمىن، كەشكىلىكتە قۇسىكە قىمىزعا ەرتىپ بارادى، نە ونىڭ ۇيىنە كىسىلەر كەلەدى، ايتەۋىر ولەڭ-از وتىرمايمىن. ءبىرازدان كەيىن قالانىڭ قىزمەتكەرلەرى دە مەنى تاني باستادى.

نە بارى 23 كۇن وقىپ، فاكۋلتەت جابىلىپ قالدى. سونان كەيىن سەمەيدىڭ كلۋبتارىندا ويىن قوياتىن قازاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان ترۋپپاعا كىرىپ ويىندارعا قاتىناستىم. امىرەمەن وسى ويىنعا قاتىناسىپ جۇرگەندە تانىستىم. سەمەيدە شىعاتىن گازەت، قالاداعى ساۋىقشىل جۇرتشىلىق ماعان ۇلكەن وي سالا باستادى. اسىرەسە، سوناۋ بايان تاۋىندا بولعان از ۋاقىتىم ويىمدا وزەكتى ولەڭ بولىپ تارالعانداي، ءبىر ۇلكەن شىعارماعا جەتەلەيدى. ءتىپتى كەيبىر ماجىلىستەردە، ولەڭ پوەمالارىمدى جۇگىرتپەلەتىپ ايتىپ تا جىبەرەتىن ەدىم.

سول جىلدارى كەمەمەن ەرتىستى ورلەپ زايسانعا دەيىن بارىپ قايتتىق. مارقاكول، التاي الابى، قالبا، تارباعاتاي تاۋلارىن كوردىم. وسى كورگەن جەرلەرىم، سول ەلدەردەن ەستىگەن ەرتەگى، اڭىز، اڭگىمەلەر «التاي ەرتەگىسى»، «قۇرالاي»، تاعى ۇلكەن جىرلارىمنىڭ اڭگىمەسىن تۋعىزدى. جەر جارالاسا، التاي بولىپ جارالسايشى، — دەپ دەمالدى يسا.

ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن تاعى دا كەلدىم. يسا بۇرىنعىدان گورى باسەڭدەپ قالعان ەكەن.

— مەن وسى اۋرۋدان جازىلسام، شىركىن، بايانعا بارىپ تۇرىپ، جاسىباي كەلىنىڭ جاعاسىندا جاتىپ، ولەڭدى وزەن ەتىپ اعىتار ەدىم. بۇگىن جازام، ەرتەڭ جازام دەپ جۇرگەن ويلارىم بار ەدى. اسىرەسە، «رۇستەم-زاراپ»، «نازىمبەك»، «جەلبەگەي»، «قىرمىزى-جانايدىڭ» بىتپەي قالعان اقىرى دەپ ءبىرسىپىراسىنىڭ اتىن ايتتى.

ءبىر ەسكەرتە كەتەرلىك نارسە، يسا جازامىن دەگەن تاقىرىپتارىنىڭ ىشىندەگى «نازىمبەك» جىرى باستاپ جازىلعان دا سياقتى. ويتكەنى، يسانىڭ قولجازبالارىنىڭ ىشىنەن، «نازىمبەك» دەپ ات قويىپ باستاعان ءبىر شۋماق ولەڭ بار:

تاعى بار ساۋىر ەتىك تابانىندا،
ەرجىگىت سويلەي بىلەر زامانىندا،
ءوتىپتى نوعايلى دا اسىلبەك باي،
كەشەگى ورمانبەت حان زامانىندا... —

دەپ توقتاعان. بۇعان قاراعاندا، «نازىمبەكتى» باستاعان.

— مەن جەلدىرمەنى بەس-التى ءتۇرلى ەتىپ ايتام. ونىڭ ءوزى — ولەڭدى باستاۋ، تىنىمداۋ، جەلپىندىرۋ، اياقتاۋ سياقتى تۇرلەندىرۋ.

— ارقادا جەلبەگەي دەگەن جۇيرىك بولعان ەكەن. ەكى جاعىمنان كەزەك جۇگىرەدى ەكەن. مىسالى، نە قامشىلار جاق، نە مىنەر جاق اياعىن قۇلاشتاپ، ءبىر جاعىن تىنىمداتادى ەكەن. ءسويتىپ بارىپ، تاعى ءبىر اياعىن تىنىمداتىپ نەشە كۇندىك جەردەن جىبەرسە دە، بايگەنىڭ الدىنان كەلەدى ەكەن. وسى جەلبەگەيدى جازايىن دەپ قىزىعىپ ەدىم، — دەپ ءبىر توقتالدى. «ءبىراق وسى جەلدىرمەلەردىڭ ءبارىنىڭ ارعى ءتۇبى ءبىر. العاشقىدا مەن جەلدىرمەنىڭ ءوزىم ايتىپ جۇرگەن ءۇشىنشى ءتۇرىن قۇدايبەرگەننىڭ سارىنىنان الدىم. «گاككۋدىڭ» «قىز جىبەك» وپەراسىنداعى ءتۇرىن ەل اۋزىنان ەستىگەنىمنەن وڭدەپ، مەن ايتىپ بەردىم. «قالقا» دەگەن ءاندى حالىق اقىنى قالقا ايتتى دەيدى. بۇل ءسوز قاتە. ونىڭ ولەڭىن مەن جازعانمىن. ءانى حالىقتىكى، ارقادان ەستىدىم. بۇل تەكستى جازۋدا ۇلكەن سىر بار ەدى، ايتايىن»، — دەپ يسا از تىنىمداپ دەمالدى.

— مەن ايەلىم ءشاربانۋدى 1924 جىلى الدىم. ودان ءبىر جىل بۇرىن كورىپ تانىسىپ، كوڭىلىمىزدە ايرىقشا سۇيىسكەن ۋادە بولدى. العاشقىدا قىز ۇي-ىشىنەن باتىپ، مەنىمەن ەرىپ كەتە المادى. ءبىر جىل ەرمەي ۇيىندە قالىپ قويدى. بۇل ولەڭ سول كەزدە ايتىلعان ەدى. ءبىراق كەيىننەن عانا ەل ىشىنە تارالدى.

ەكى بالامنىڭ شەشەسى ءشاربانۋ سونداي جاقسى ادام ەدى. بىر-بىرىمىزگە سىيلى ەدىك. ول 1936 جىلى 28 اپرەلدە قايتىس بولدى. مەنىڭ باسىما كەيبىر جۇدەۋشىلىك تە وسى جارىمنان ايرىلعان سوڭ كەزدەستى، — دەپ، ءسال ءوڭى بۇزىلىپ، قامىعايىن دەدى.

— مەن ەلدەن ەرتە كەتتىم. سونان ەل ىشىنە بارىپ تۇرعانىم جوق. اكەم بايزاق 1933 جىلى، ۇلكەن اعام مۇسا 1932 جىلى قاراعاندىدا قايتىس بولعان. قازىردە تۋىسقاندارىمنان ءتىرىسى زىليقا دەگەن ءبىر قىز، باسقاسى ولگەن، — دەپ، ءالى ازايعان سايىن تۋىس دەگەن سەزىم بيلەگەندەي بولدى.

ەندىگى كەلگەنىمدە، بۇرىنعىدان دا السىرەپ جۇدەپ قالعان ەكەن. بۇل كەزدەسۋدە ول:

— ەندى وسى اۋرۋدىڭ شىعاتىن كەزى بولدى بىلەم. ءتاۋىر مۇجىدى عوي. قالاي دا جازىلۋىم كەرەك. بۇدان ارتىق اۋرۋدىڭ مەندە نە الماعى بار، — دەپ، ازىراق كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.

— مەنىڭ كوپ قولجازبام ءار جەردە شاشىلىپ كەتتى. مەن ونى ساۋ كۇنىمدە قۇنتتادىم با؟ ءبىرازىن ءوز قولىمنان اكادەميانىڭ فوندىسىنا بەرگەنمىن. ال ءبىرازى تايىردا بولۋى مۇمكىن. ءقازىر ءبارى ەسىمدە جوق. ورنىمنان ءبىر تۇرسام ءبارىن جيناپ الار ەدىم. ەرتىس ءالى جاس، ماكەن — ايەل بالا عوي، ولار تۇرمىستان، ومىردەن جەتىمدىك كورگەن جوق، كورمەيدى دە عوي»، — دەپ ەكى بالاسى جونىندە ارمان ءتارىزدى سىرىن ايتتى.

— ەكى بالا ءالى جاس، ءومىر سىرىن ۇعاتىن جاسقا كەلگەن دە جوق. مەنىڭ ولارعا قالدىرعان اتالىق ەنشىم دا ازدى-كوپتى ەڭبەگىم عوي... بالالارىم ءۇشىن ەمەس، حالقىم ءۇشىن، وتانىم ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگىمنىڭ «ءبىزدىڭ اكەمىزدىڭ ەڭبەگى دەر يەسى سولار بولسىن»، دەپ ءبىر ەسكەرتىپ كەتتى. «مەنىڭ شىعارمالارىم قۇنتتالىپ جيناقتالسىن»، دەگەن تاپسىرمانى ءوزىنىڭ اقىرعى ءوتىنىشى ەتكەندەي بولدى.

مەن ەندى ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن كەلگەندە يسا:

— ءسىرا، وسى اۋرۋ نە الادى، نە كەشىكپەي قالادى. ءتىپتى ءالىمدى ازايتتى، دەپ جىميىپ قانا كۇلگەندەي بولدى. داۋسىدا باسەڭدەپ قالعان ەكەن. مەندە اڭگىمە سۇراپ، شارشاتۋدى لايىق كورمەدىم. از وتىرعان سوڭ: «مەن، ءبىر دۇرىس ۇيدە بولىپ، كۇتىلسەم، جاقسى بولار ما ەدىم»، — دەپ ويىن ايتتى.

يسامەن 1 اۆگۋستان كەيىن اڭگىمەلەسۋدى توقتاتتىق. تەك بارىپ، رۇقساتپەن كورىپ قايتىپ ءجۇردىم. كۇن ساناپ ءالى ازايا بەردى. اقىرعى كۇندەردە ۇستىنە كىرۋگە ءبىرجولاتا رۇقسات بەرمەدى. يسامەن قاتار بولمەدە جاتقان بۇرحان دەگەن اگرونوم جىگىت قانا حال-جايىن بىزگە ايتىپ وتىرادى. ول كەيىنگى ساعاتتا يسامەن قاتار بولمەدە بولىپ سوڭعى شاعىن كوزىمەن وتكىزدى.

يسا قايتىس بولاتىن تۇنگە دەيىن ەشبىر ءولىمدى مويىنداماپتى. وزىنە كەلىپ ءحالىن ايتىپ، كەڭەس بەرگەن دارىگەرلەرگە: «مەن جازىلامىن، سەندەر نە ايتىپ جۇرسىڭدەر، اۋرۋ مەنى جەڭبەيدى، ءومىردى، ءولىم جەڭۋشى مە ەدى»، — دەگەن ىلعي ءۇمىتتى ءسوز سويلەگەن.

بۇرحان يسا ءومىرىنىڭ اقىرعى ءتۇنىن بىلاي دەپ اڭگىمە ەتەدى:

«كۇندىز اپتاپ، ىستىق بولدى. قانشالىقتى اۋرۋ مەڭدەسە دە، ولىمگە مويىماي، ارا-تۇرا قالىپتى ءوزىنىڭ جەلدىرمەسىنىڭ سارىنىن شىعارىپ، ولەڭ ايتادى. مەنىمەن بىرگە جاتقان ورىس جولداستارى دا بار ەدى، ولار دا وسىنشا اۋىر حالدە جاتىپ يسانىڭ ولەڭ ايتقانىنا وراسان تاڭداندى. ايدىڭ ورتاسى اۋعان كەز، كەشىگىڭكىرەپ اي كوتەرىلىپ، ۇيگە ساۋلە ءتۇستى. تۇڭگى قوڭىر سامال جەل ەسىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە الما ءيسى اڭقىپ كەتتى. ويتكەنى، اۋلانىڭ ءىشى تولا الما اعاشى، قالىڭ شىققان المانىڭ تولقىپ پىسكەن كەزى. ۇيقى جوق، تەرەزەدەن سىرتقا قاراپ جاتتى. الىستا جال جاتقان قارلى اسقار، مۇنارتقان ءتۇن، تابيعات قالعىعانداي، اقىرىن عانا دەمىن الادى. الدەن ۋاقىتتا يسانىڭ ءۇنى قۇلاعىما كەلدى.

تەرەزەدەن سىعالاعان اي ساۋلەسى، الا-كولەڭكە جارىعىن ءتۇسىرىپ، سىر تىڭداعانداي بولدى. جاراتىلىستىڭ وسى ءبىر ادەمى شاعىنا قوش ايتقانداي اقىن يسا ءالسىز ۇنمەن قوڭىرلاتىپ الدەنەنى ايتتى. مەن ادەيى تۇرىپ بارىپ تىڭدادىم. ول ءالسىز دەنەسىن اي ساۋلەسىنە شومىلدىرعانداي، ءون-بويىن تۇتاس ايالاعان اي جارىعىنا قادالا قارايدى. سويتەدى دە جار-جار ولەڭىن ايتىپ، شۇبىرتا-شۇبىرتا جىرلايدى. ءبىر مەزگىلدە ءارى تەرەڭ، ءارى ۇشقىر ويدىڭ قاناتىنا مىنگەندەي بولادى.

ازدان كەيىن جازدىڭ قىسقى ءتۇنى دە ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارعانداي، تاڭ راۋانىنا جول بەرە باستادى. شىعىس جاق اقتاڭداق تارتىپ تاڭ سىلەمەي ورلەي بەردى. يسانىڭ ءۇنى السىرەپ، دەنەسى بىرتىندەپ ءومىر جولىن توقتاتقانداي جۋاسي بەردى. وسى كەزدە:

اۋەلدە دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ، —

دەگەن اباي ءسوزى ويىما ءتۇستى.

اي ساۋلەسى السىرەپ، تاڭ نۇرى كوتەرىلىپ، اينالانى ءومىر قىزىعىنا بولەي باستادى. اقىن يسانىڭ الىپ ءۇنى توقتالىپ، قيمىلسىز دەنەسى توسەگىندە جاتتى». — دەيدى.

يسانى جازۋشىلاردان، ەنەر، عىلىم قىزمەتكەرلەرى كوللەكتيۆىنەن، وقۋشىلاردان كوپ حالىق جينالىپ، 1946 جىلدىڭ 3 سەنتيابر كۇنى الماتىدا جەرلەدى.

يسا وزىنەن قالعان ەكى بالاسى بار. ءبىرى ماكەن (ماقفۋزا)، ەكىنشىسى — ەرتىس. ءقازىر ماكەنى اكەسىنىڭ جولىن قۋعان ونەر ادامى. ول ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى م. اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىنىڭ بەلدى اكتەرى، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قىزمەتكەرى.

يسا اقىننىڭ ءومىربايانى جايىندا جينالعان ماتەريالدار ءالى دە جەتكىلىكسىز. سوندىقتان، يسانىڭ تولىق ءومىربايانىن جازۋ، اقىن جونىندە ارناۋلى ەڭبەكتەر جازۋ الداعى كۇندەگى ءارى يگىلىكتى، ءارى ماڭىزدى جۇمىستارىمىزدىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز.

«قۇلاقتاپ كىرىپ بويدى الار،
اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي» (اباي).

---