InfoHub Logo

قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش اۋدانى
قاراكەتكەن اۋىلى، № 114 ورتا مەكتەپتىڭ 3-سىنىپ وقۋشىسى
رۋسلان قىزى تورعىن

تاقىرىبى "قىمىز شيپالى سۋسىن"

مازمۇنى:
ءى. كىرىسپە
قازاق حالقى ءۇشىن ءتورت تۇلىكتىڭ پايداسى

ءىى. نەگىزگى ءبولىم
ا) شيپالى سۋسىننىڭ دايىندالۋى
ب) قىمىز – شيپالى سۋسىن

ءىىى. قورىتىندى

قىمىز ساپالى تاماق ءونىمى عانا ەمەس، سونداي اق شيپالى سۋسىن دەپ تە ەسەپتەلەدى. حالىق اراسىندا قىمىزدى كوڭىل كۇي سەرگەكتىگى جانە ۇزاق جاساۋ سۋسىنى دەپ تەككە اتاماعان. حالىق مەديسيناسىندا اتا-بابالارىمىز ەمدىك سۋسىن رەتىندە قىمىزدى اسقازان، وكپە، ىشەك اۋرۋلارىنا پايدالانىپ كەلگەن. قىمىزدى قازاق حالقىمەن قوسا كورشى قىرعىز ەلى، تاتارلار، باشقۇرت حالىقتارىندا دا ەمدىك ماقساتتا قولدانعان. قىمىزدىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءتۇرلى زاتتاردىڭ ءبارى دە ادامنىڭ بويىنا جاقسى سىڭەدى. مايى ءدامدى، بەلوگى تەز ءسىڭىمدى. از شامادا كەزدەسەتىن ءسۇت جانە كومىر قىشقىلدارى ادامنىڭ تابەتىن اشىپ، اسقازاننىڭ جاقسى جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي تۋعىزادى. بيە سۇتىندە «س» ءۆيتامينى مول بولادى. سوندىقتان دا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنان ەمدەۋدە ايرىقشا جەتىستىكتەرگە جەتۋگە كومەگى بارشىلىق. قىمىزدىڭ وسى قاسيەتتەرى بەلگىلى بولعاننان ءتۇرلى ەمدەۋ مەكەمەلەرى ونى دارۋمەن رەتىندە پايدالۋعا كوشكەن.

ەشقانداي سۋسىن قىمىزبەن تەڭ كەلە المايدى. قۇرامىندا دارۋمەندەر، مايلار، بەلوكتار باي، ول تالاي اۋرۋدى ەمدەپ قانا قويمايدى، ولاردىڭ الدىن دا الادى. قىمىز اس قورىتۋدى جاقسارتادى، ءقاۋىپتى ىسىكتى بولدىرمايدى. بيە سۇتىنەن اشىتىلادى. ونىڭ العاشقى اشىتقىسىن «قىمىزدىڭ قورى» دەپ اتايدى. كەي جەرلەردە مۇنى بيە سۇتىنە ءسۇر قازىنىڭ قابىرعاسىن، جىلقىنىڭ اشىعان ءسۇر جامباسىنىڭ جۇلىندى سۇيەگىن نە مالتا سالىپ نەمەسە اشىعان تارى كوجەنىڭ سۋىن قوسىپ، بولەك اشىتادى. سوسىن ساباداعى قوردى سارىقپاي، بيەنىڭ جىلى ءسۇتىن ساۋمالداپ، جاڭعىرتىپ وتىرادى. جاڭا ءسۇت قۇيعان سايىن 20-30 مينۋتتان پىسەدى، جاڭا سۇتپەن قوردى ارالاستىرىپ، ىرىمتىگىن جازادى، اشۋىن باسىپ وتىرادى. قىمىزدى كوپ ساپىرعاندا وعان تازا اۋا (وتتەگى، ازون، ت.ب.) كوپ سىڭەدى.

قىمىز – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى. ول تەك قانا بيە سۇتىمەن اشىتىلادى. ادەتتە ساۋىلاتىن بيەلەر: ساقا بيە، قۇلىن بيە، قىران بيە دەپ ۇشكە بولەدى. ساقا بيە – بىرنەشە رەت قۇلىنداعان، بۇرىننان ساۋىلىپ كەلگەن بيە. قۇلىن بيە – قۇناجىن نەمەسە دونەن جاسىندا العاش قۇلىنداعان بيە. قىسىراق بيە – دەپ وتكەن جىلى كەيبىر سەبەپتەرمەن قىسىر قالعان، قۇلىن ورنىنا تايى ەمىپ جۇرگەن بيەلەردى ايتادى.
كوكتەمدە جانە شىلدە ايلارىندا بيەلەر ءجيى-جيى ساۋىلادى. بيەنى بيە كونەككە نەمەسە اعاشتان ىستەپ ىستالعان شەلەككە ساۋادى.
قور دەگەنىمىز – ەسكى قىمىز، ول جاقسى اشىعان قىمىزدىڭ سابا تۇبىندە قالاتىن ارنايى ساقتالعان سارقىنى. بيەنى قولمەن جانە ماشينامەن ساۋادى. ماشينامەن ساۋۋدىڭ قول مەن ساۋۋعا قاراعاندا ايقىن ارتىقشىلىعى بار: ول ادامنىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتەدى، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرادى، يۋ رەفلەكسى پايدا بولۋىنا اسا قولايلى فيزيولوگيالىق جاعداي جاسايدى. بيەنى ماشينامەن ساۋۋ جونىندەگى ءبىرىنشى تاجىريبەنى 1957 جىلى موسكۆا تۇبىندەگى “مسىري” ساناتورييىندە ي. انيكين جۇرگىزدى. بيەلەردى ماشينامەن ساۋۋ ءۇشىن دا-زم، اد-100 جانە ددا-2 ساۋۋ اپپاراتتارىن پايدالانۋعا بولادى.

تورسىق پەن سابا سونداي ىدىستار بولىپ تابىلادى. تورسىق دەگەنىمىز جىلقىنىڭ تەرىسىنەن شەلىن الىپ، ىستاپ جاسالعان، سيىمدىلىعى 10-30 ليتر تەرى قاپ. تەرىنىڭ شەل جاعى ىشىنە قاراتىپ تىگىلەدى. سابا - پيراميدا سياقتى، ءتورت بۇرىشتى ءتۇبى جانە ۇزىن مويىنى بار سيىمدىلىعى 100-150 ليتر تەرى قاپ.
قازاق حالقىنىڭ ءبىر عاسىرلىق تاريحىن باسىنان كەشىرگەن جامبىل جابايەۆ اقىن اتامىز:
...ۇيىرىلگەن سارى التىنداي سارى قىمىز،
اۋرۋعا – ەم، ساۋعا – قۋات، ءدارى قىمىز.
ەلىمنىڭ باياعىداي سۇيگەن اسى،
شىعارشى تاعى نەڭ بار كارى قىمىز، - دەپ جىرلاعان ەكەن. بۇنىڭ ءوزى قىمىزدىڭ قاسيەتى مەن بىرگە ونىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپ ەكەنىن اڭعارتادى. قازاقتار جىل ماۋسىمىنا قاراي قىمىزدى ۋىز قىمىز، جازعى قىمىز، كۇزگى، قىسقى قىمىز دەپ اتاعان.

سولاردىڭ نەگىزگى تۇرلەرى مىنالار:

ۋىز قىمىز – بۇل بيە ءسۇتىنىڭ ۋىز ءدامى تارالعان كەزدە اشىتىلعان قويۋ قىمىز؛
سارى قىمىز – جاز ورتاسىنداعى، ءشوپ ابدەن ءپىسىپ، بۋىنى قاتقان كەزدەگى قىمىز؛
تۇنەمەل قىمىز – مول قوردىڭ ۇستىنە ءسۇت قىشقىلىارناۋلى تورسىقتا ساقتالىپ، ەكى تاۋلىك ساپىرىلعان، ءپىسۋى جەتكەن قىمىز؛
قۇنان قىمىز – ءۇش تاۋلىك بويى اشىتىلادى؛
بال قىمىز – بال، قانت سەكىلدىتاتتى قوسىپ جۋاسىتقان قىمىز؛
دونەن قىمىز – ءتورت تاۋلىك اشىتىلادى؛
بەستى قىمىز – بەس تاۋلىك اشىتقان قىمىز؛
اساۋ قىمىز – بەستى قىمىزدان دا كۇشتى قىمىز؛
جۋاس قىمىز – باياۋ اشىعان نەمەسە ساۋمال قوسقان قىمىز؛
قورابالى قىمىز – مول قوردىڭ ۇستىنە كۇن سايىن ءسۇت قۇيا وتىرىپ، بىرنەشە كۇن جيناعان قىمىز؛
سىرگە جيار قىمىز – كۇزدى كۇنى بيە اعىتاردا سوڭعى قىمىز بىرنەشە كۇن جينالادى.

كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە قازاقستانمەن قوسا رەسەي جانە باسقا دا رەسپۋبليكالاردا قىمىزدى ناۋقاس تۇرلەرىنە شيپا رەتىندە پايدالاناتىن ءبىرقاتار ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورىندارى بولعان ەكەن.
قازاقستاندا قىمىزبەن ەمدەيتىن العاشقى ەمحانا 1910 جىلى بۋرابايدا اشىلدى. بۋراباي ەمحاناسى ءۇشىن قىمىزدى ءداستۇرلى ءادىس بويىنشا ساباعا اشىتقان. سول 1910 جىلى تورعايدا تەمىر جول قىزمەتكەرلەرىن ەمدەيتىن بەرسۇگىر ەمحاناسى جۇمىس ىستەگەن.
قىمىز جۇيكە اۋرۋلارىنا بىردەن-بىر ەم. ويتكەنى ونىڭ قۇرامىندا ۆ ۆيتامينىمەن بىرگە ۆ2، ۆ12 ۆيتاميندەرى بار. ال تۋبەركۋلەزبەن اۋىراتىن ادامداردىڭ ورگانيزمىندە ۆيتامين الماسۋىنىڭ بۇىلاتىندىعى دا دالەلدەنگەن جايت. ولاردىڭ قىمىزبەن ەمدەلگەندە ساۋىعىپ كەتەتىندىگى دە سوندىقتان.
قىمىز ورگانيزمگە جان-جاقتى اسەر ەتەدى. ول اس قورتۋ ورگاندارىنىڭ ، جۇرەك-قان تامىرلارى اپپاراتىنىڭ، جۇيكە سيستەماسى مەن باسقا ورگانداردىڭ قىزمەتىن جاقسارتادى.

قىمىز — شيپالى ءارى جۇعىمدى سۋسىن. ساپى قىمىز — دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش.
قىمىز – اۋرۋعا ەم، ساۋعا قۋات. قىمىزدىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسىن ايتىپ تاۋىسا المايسىڭ. قىمىز قۇرامىندا «س» دارۋمەنى مول، سيىر سۇتىمەن سالىستىرعاندا ون ەسە كوپ. ونىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى، اسىرەسە قۇرت اۋرۋىن ەمدەۋ قاسيەتى جوعارى. ونىڭ ادام اعزاسىن السىرەتەتىن سوزىلمالى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسەتىن ارتىقشىلىعىن دا ايتا كەتكەن ءجون.دارىگەرلەر قىمىزدى بەزگەك اۋرۋىنا جانە جوتەلگە قارسى ىشۋگە ۇسىنىس جاسايدى. قىمىزبەن ەمدەلگەندە قان قۇرامىنداعى گەموگلوبين ەريتروسيت كوبەيەدى. تامىردىڭ سوعۋى جيىلەپ، قان اينالىمى جىلدامدايدى. قان تامىرى جۇمىسى مەن جۇرەك سوعىسى جاقسارادى. وسى كۇنى جاستار جاعى قىمىزدىڭ ورنىنا شەتەلدىك «Coco-cola»، «Pepsi-cola» ءتارىزدى سۋسىنداردى ءجيى تۇتىنادى. ونىڭ اعزاعا زياندىلىعىن ەسكەرىپ جۇرگەن ءبىرى جوق. «Coco-cola»-نىڭ بالا دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتىرەتىنىن دۇنيەجۇزى ءبىلىپ، جار سالىپ جاتىر. ءتىپتى جارنامالاۋعا تىيىم سالىپ، كومپانياعا ونىڭ زياندىعىن مويىنداتى. وسى «Coco-cola» سۋسىنىمەن كولىكتىڭ ەسىگىن جۋعاندا بوياۋى بىردەن كەتىپ قالىپتى. تاعى ءبىر مىسال – اۋىلداعى مال سويعان ءۇي قارىن تازالاۋ ءۇشىن وسى سۋسىندى پايدالانادى ەكەن.
جاڭا سويىلعان مالدىڭ قارنىن 15-20 مينۋت «Coco-cola» سۋسىنىنا سالىپ قويسا، قارىن اپپاق بولىپ شىعا كەلەتىن كورىنەدى. «Pepsi-cola» سۋسىنىن دا ىشكەننەن ساقتانۋ كەرەك. بۇل سۋسىن دەنساۋلىققا وتە ءقاۋىپتى. ايتالىق، سەمىزدىك، ديابەت، جۇرەك، قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا شالدىقتىرادى. سوندىقتان، تەك قانا اتا-بابالارىمىزدىڭ ىزىمەن ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى بويىمىزعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى جانىمىزعا ازىق ەتەيىك، اعايىن!

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقشا ەنسيكلوپەديا
2.ق.بوزىموۆ “جىلقى جانە تۇيە شارۋاشىلىعى”
3. ق.دۇيسەنبايەۆ، ز.سەيىتوۆ، ءا.حاسەنوۆ “قىمىز”
4.ينتەرنەت ماتەريالدارى

اننوتاسيا

ۇلتتىق تاعام – ۇلى تاعام. اتا –بابالارىمىزدان مۇرا بوپ قالعان وسىنداي ۇلتتىق تاعامدارىمىز بەن سۋسىندارىمىز، ياعني ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدى ءبىلۋ وقۋشىلاردىڭ مىندەتى.
3-سىنىپ وقۋشىسى رۋسلان قىزى تورعىن “قىمىز شيپالى سۋسىن” اتتى تاقىرىپتا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىن جاسادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسىندا ۇلتتىق تاعامداردىڭ ەڭ قۇرمەتتىسى، داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى-قىمىز جايلى، ولاردىڭ ادام دەنساۋلىعىنا كەلتىرەر ەمدىك شيپالى سۋسىن ەكەندىگىن زەرتتەپ، ءوز ويىمەن ۇشتاستىرا ءبىلدى.

ۇسىنىس
1. قىمىزدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا ساپالى دايىندالعان قىمىزدى ءاربىر جاس ۇرپاققا ىشكىزىپ، كەڭىنەن قولعا الىنسا.
2. قىمىزدى اۋرۋ تۇرلەرىنە بايلانىستى شيپا رەتىندە پايدالاناتىن ءبىرقاتار ەمدەۋ ساۋىقتىرۋ ورىندارى اشىلسا.

---