بالقاش كولى
قاراعاندى وبلىسى، ساتبايەۆ قالاسى،
اباي اتىنداعى №4 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
3 "گ" سىنىپ وقۋشىسى
اۋكەنوۆ اسلان
كىرىسپە
وزەكتىلىگى: بۇل جوبانىڭ مەن ءۇشىن وزەكتەلىگىس - بالقاش كولى تۋرالى ماعلۇمات الۋ، كولدىڭ ەكولوگيالىق جاعدايىنا توقتالا وتىرىپ، ونىڭ پروبلەماسىن اشۋ، ءتۇسىنۋ.
جوبانىڭ ماقساتى: بالقاش كولى جانە ونىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، پروبلەماسىن اشۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ.
مىندەتتەرى:
1. بالقاش كولى
2. بالقاش كولىنىڭ كليماتى
3. بالقاش كولىنىڭ جانۋارلارى
4. بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى
نەگىزگى ءبولىم:
بالقاش كولى – كاسپيي تەڭىزى مەن ارال تەڭىزىنەن كەيىنگى كولەمى بويىنشا ءۇشىنشى ورىن الاتىن ءىرى كولەمدى جانە اعىنسىز سۋ قويماسى. ول رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا بالقاش-الاكول ويپاتىندا (تەڭىز دەڭگەيىنەن 342 مەتر بيىكتىكتە) ورنالاسقان. كولدىڭ ۇزىندىعى – 614 شاقىرىم، ەڭ ۇلكەن ەنى – 74 شاقىرىم. ايدىن كولدىڭ اۋماعى 18200 شارشى شاقىرىم بولسا، جاعالىق سىزىعىنىڭ اۋدانى 2383 – شاقىرىم. سۋ كولەمى – 106 تەكشە كم. بالقاش ەكى بولىككە بولىنەدى: باتىس جانە شىعىس. باتىس بولىگىنىڭ تەرەڭدىگى 6-12 مەتر، ال شىعىس بولىگىنىڭ تەرەڭدىگى 15-26 م. كول شاعىن ارالدار مەن شىعاناقتارعا بولىنگەن. ەڭ ءىرى ارالداردارىنا باسارال مەن تاسارال جاتادى. بالقاش كولىنە ىلەدەن باسقا قاراتال، اقسۋ، لەپسى، اياگوز، باقاناس جانە باسقا دا وزەندەر. كولگە ىلە كولى سۋدىڭ ايتارلىقتاي بولىگىن (675) قۇيادى.
بالقاش كولىنىڭ كليماتى
كول ءشول جانە شولەيت كليماتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقان. قاڭتارداعى ورتاشا تەمپەراتۋرا –15 – 170س، شىلدەنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 240س. جاۋىن-شاشىننىڭ كوپ جىلدىق ورتاشا مولشەرى 120 مم. اۋانىڭ سالىستىرمالى ىلعالدىلىعى 55 – 66%، جەلدىڭ جىلدىق ورتاشا جىلدامدىعى 4،5 – 4،8 م/س. جەل كولدىڭ باتىس بولىگىندە كوبىنەسە، سولتۇستىكتەن، شىعىسىندا – سولتۇستىك-شىعىستان سوعادى. وسى سەبەپتى كولدە ۇنەمى كۇشتى تولقىن بولادى. جازداعى بۋلانۋ اۋا رايىنا بايلانىستى 950 مم-دەن 1200 مم-گە دەيىن اۋىتقيدى. كول بەتى كوبىنە قاراشانىڭ اياعىندا قاتىپ، ءساۋىردىڭ ورتاسىندا مۇزى ەريدى. مۇزدىڭ قالىڭدىعى كەي جىلدارى 150 سم-گە جەتەدى. تاۋداعى مۇزدىقتار ەرىگەن كەزدە (ماۋسىم – شىلدە) سۋ دەڭگەيى ءبىراز كوتەرىلەدى. كوپ جىلدىق سۋ دەڭگەيى تەربەلىسىنىڭ مولشەرى ءۇش مەتردەن اسادى
بالقاش كولىنىڭ ەرەكشەلىگى – ونىڭ جىڭىشكە بۇعازبەن جالعاسىپ جاتقان باتىس پەن شىعىس بولىكتەرىنىڭ مينەرالداۋىنىڭ ءتۇرلى بولىپ كەلەتىندىگىندە. بۇرىننان سۋى مول ىلەدەن تولاتىندىقتان باتىس باسسەينىنىڭ سۋى تۇششى دا، شىعىس بولىگى – اششى بولىپ كەلەدى. بالقاشتىڭ تابيعاتى وتە تاڭعالارلىق جانە قاراما-قايشىلىقتارعا تولى. قازاقستاندا ەرتە زاماننان بەرى بالقاش كولى تۋرالى ولەڭدەر جازىلىپ، اندەر، اڭىزدار ايتىلىپ ءجۇر. بالقاشتى حالىق فولكلورىندا ەشقاشان رەنجىتپەيتىن، كەدەي جيھانگەرمەن دە دوستاسىپ، باسپانا مەن تاعامىمەن بولىسەتىن اپپاق دانا اقساقالعا تەڭەيدى. بالقاش كولىنىڭ جاعاسى بويىمەن ۇلى جىبەك جولى ارقىلى قىتايدان ورتالىق ازياعا جالعاساتىن جانە ءارى قاراي سوڭعى تەڭىزگە قاراي (سولاي ۇلى دالا اۋماعىندا باتىس ەۋروپانى اتاعان) سانسىز كەرۋەندەر وتكەن. بۇل جەردە تۇششى سۋمەن قوسا جورىق ىشىپ-جەمىن وسى جەرلەردە مولىمەن مەكەندەيتىن بالىق پەن جابايى قۇستارعا تولتىرۋعا بولاتىن.
بالقاش كولىنىڭ جانۋارلارى
بالقاش كولى بالىققا باي ەكەندىگى بۇرىننان ءمالىم. بالقاشتا بالىقتىڭ 20-دان استام ءتۇرى مەكەندەيدى، ونىڭ 6 ەرتەدەن مەكەندەيتىن جەرگىلىكتى تۇرلەرى (ىلەلىك، بالقاش كوكبالىقتارى، بالقاشتىق الابۇعا جانە ت.ب.)، قالعاندارى باسقا سۋ قويمالاردان كەلگەن (سۇگەن، شاباقتار، كوكسەركە) بولىپ تابىلادى. يحتيوفاۋناعا جاتاتىندار ىشىندە سازان، امۋر بالىعى، شاباق بالىق، كاياز بالىعى، شۇبارجون بالىق، اقبالىق، اقمارقا، تابان، جايىن جانە باسقالارىن اتاۋعا بولادى. بالقاش اقبالىعى مەن ونىڭ الابۇعاسى حالىقارالىق قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. اۋلاۋعا سازان، كوكسەركە، بالقاش الابۇعاسى جانە ت.ب. تۇرلەرى جاتادى. بالىقشىلار جانە ەكسترەمالدى ەركىن دەمالىستىڭ اۋەسقويلارى بالقاشقا ەمىن-ەركىن بارا الادى. ونىڭ ۇزىندىعى 614 شاقىرىمدى، ال ەنى – 3،5-تەن 44 شاقىرىمعا دەيىن بارادى، ەڭ تەرەڭ جەرى 26 مەترگە دەيىن جەتەدى.
بالقاش كولىنىڭ نىشانى بولىپ تابىلاتىن ەرەكشەلىگىنە اق اققۋلار جاتادى، ونى تەك كولدىڭ كەيبىر بولىكتەرىندە كورۋگە بولادى. ونىڭ ورنىنا ءبىرقازانداردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. بالقاش كولى سونىمەن قاتار ۇلكەن سۋقۇزعىنداردىڭ، شۇرەگەيلەردىڭ، قىرعاۋىلداردىڭ، بۇركىتتەردىڭ، اق تىرنالاردىڭ جانە ونداترالاردىڭ مەكەن ورتاسى بولىپ تابىلادى. قامىس قوپالارىندا جابايى قاباندار كەزدەسەدى. كانكى اڭشىلار قولىنا مىلتىق الىپ، بۇلدىرىق، ۇيرەك، قۇر، قويان، تۇلكى مەن ءتىپتى قاسقىر اۋلاۋىنا بولادى.
بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى
بالقاش كولى الابىنداعى تابيعي رەسۋرستاردى (اسىرەسە، سۋ قورلارىن) ءتيىمسىز پايدالانۋدىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ايماعىندا 20 عاسىردىڭ اياعىندا قالىپتاسقان تابيعي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعداي. ونى نەگىزگى 2 سەبەپ تۋدىردى. ىشكى سەبەپ – قاپشاعاي سۋ ەلەكتر ستانساسىنىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى (1970) ىلە وزەنى ارناسىنىڭ بوگەلۋى. وعان دەيىن بالقاش كولىنىڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگىن كولگە قۇياتىن وزەندەر سۋى مەن كول ايدىنىنان بۋلانعان ىلعال مولشەرىنىڭ تۇراقتىلىعى قامتاماسىز ەتەتىن. جىل سايىن كول الابىنداعى 15،0 كم³ سۋ قورىنىڭ 11،9 كم³ء-ى (80%) ىلە وز-مەن كەلسە، قالعان 3،0 كم³ سۋ كولدىڭ باتىس بولىگىنەن شىعىس بولىگىنە ىعىسادى. 1970 –1985 جىلدارداعى بالقاش كولىنە قۇياتىن وزەندەر سۋىنىڭ جالپى اعىمى 14،9 كم³-دەن 11،8 كم³-گە كەمىدى، ياعني كول جىلىنا شامامەن 3،0 كم³ سۋ جوعالتىپ وتىردى. كول الابىنان الىناتىن سۋ مولشەرى جىلىنا 7،0 – 8،0 كم³-گە دەيىن ءوستى، ونىڭ 6،5 كم³ سۋى ەگىن سۋعارۋعا، قاپشاعاي جانە باسقا دا بوگەندەردى تولتىرۋعا جۇمسالدى. بۋلانۋعا كەتەتىن شىعىنى جىلىنا 2،0 كم³-گە جەتتى. وسى سەبەپتەردەن 1970 جىلدان سۋ دەڭگەيى كۇرت تومەندەدى. 1986 جىلدىڭ اياعىندا كول دەڭگەيىنىڭ ابسوليۋت بيىكتىگى 340،54 م بولدى. كول دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراۋ جىلدامدىعى جىلىنا 15،6 سم-گە جەتتى، بۇل كورسەتكىش 1908 – 1946 جىلدارداعى تومەندەۋ جىلدامدىعىنان (9،2 سم/جىل) ءبىرشاما جوعارى. ىلە وزەنى اتىراۋىنداعى باتپاقتى-سۋلى الاپتاردىڭ 2/3 بولىگى قىسقاردى. قاپشاعاي سەس-ى ىسكە قوسىلعان سوڭ، تاسقىن سۋ شىعىمى 1600 – 1800 م³/س-تان 700 – 800 م³/س-قا دەيىن تومەندەدى. ەلەكتر ستانساسى قاجەتىنە بايلانىستى سۋ اعىمى جىلدام وزگەرەتىن (0 – 1000 م³/س) بولدى. سەس-تەن تومەن قاراي وزەن تاسىندىلارى (سۋداعى قاتتى زاتتار) توقتاپ، ولار تولىعىمەن قاپشاعاي بوگەنىندە شوگەتىن بولدى. 1986 جىلدىڭ اياعىندا بالقاش كولىنە قۇياتىن ىلە وزەنىنىڭ تارماقتارىنان شۇبارقۇنان، ءيىر، بازارباي جانە قالعانىلە عانا قالدى. سۋ شىعىمىنىڭ 90%-ى تەك ءيىر تارماعىمەن قوسىلعان قوعالى تارماعىنا جيناقتالىپ، ءبىر ارناعا اينالدى. كەزىندە سۋى ارناسىنا سىيماي جاتاتىن جيدەلى تارماعى شوگىندىگە تولا باستادى. كولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى بالىقتاردىڭ ۋىلدىرىق شاشۋ ايماعى تۇگەلدەي جويىلىپ، اتىراۋداعى 15 كول جۇيەلەرىنەن تەك 4 – 5-ەۋى عانا قالدى. وسىنىڭ سالدارىنان جىل سايىن اۋلاناتىن بالىق مولشەرى 17 – 18 مىڭ توننادان 10 – 11 مىڭ تونناعا دەيىن تومەندەپ، بالىق ساپاسى دا ناشارلادى. مىسالى، بۇرىن نەگىزىنەن سازان اۋلاناتىن بولسا، كەيىن اۋلاناتىن بالىقتىڭ 90%-ىن تابان، جايىن،كوكسەركە، ت.ب. قۇرادى. ال اتى ايگىلى كوكباس، بالقاش قارابالىعى 1970 جىلدان بەرى كەزدەسپەيتىن بولدى. 1980 جىلدان باستاپ كولدەگى بالىقتار سۋداعى پەستيسيدتەر مولشەرىنىڭ كوبەيۋىنەن جاپپاي فيبريالدى ساركوما (قاتەرلى ىسىك جارالارى) كەسەلىمەن اۋىرا باستادى. كول سۋىنىڭ مينەرالدىعى كۇرت ءوستى. بالقاش مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىنىڭ ءوندىرىس قالدىقتارىنىڭ اسەرىنەن سۋدا اۋىر مەتالدار (مىس، مىرىش، قورعاسىن، كادميي، ت.ب.) مەن كۇكىرتوكسيدتەرىنىڭ مولشەرى كوبەيدى. بالقاش الابىنان اتموسفەراعا تۇسەتىن ءار ءتۇرلى گازداردىڭ كولەمى جىلىنا 250 مىڭ تونناعا جەتتى. بۇل گازدار كول بەتىنەن بۋلانعان ىلعالمەن قوسىلىپ، جەرگە قايتادان قىشقىل جاڭبىر بولىپ جاۋادى. جاۋىن-شاشىننىڭ مينەرالدىعى 3 ەسەدەن استام ءوستى. قۇرعاپ قالعان اۋماقتاردان كوتەرىلگەن شاڭ-توزاڭنىڭ اسەرى بيىك تاۋلى ايماقتارداعى مۇزدىقتاردىڭ ەرىپ، ۇساقتانۋىنا اكەلدى. مىسالى، 1974 جىلدان بەرى ىلە الاتاۋىنداعى اۋم. 1 كم²-دەن استام 86 ءىرى مۇزدىقتىڭ 6-ۋى عانا قالدى. 1980 – 1990 جىلدرى ىلە – بالقاش تابيعي-شارۋاشىلىق جۇيەلەرىنە كەشەندى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بەرىلگەن ۇسىنىستارعا سايكەس، قاپشاعاي بوگەنىنىڭ دەڭگەيى 10 مەترگە تومەندەتىلدى، ءسويتىپ، كولەمى 2 ەسەگە (28 كم³ء-دىڭ ورنىنا 14،5 كم³) كەمىدى دە، جەر سۋعارۋعا الىناتىن سۋ مولشەرىنىڭ ءوسۋى توقتاتىلدى. وسى شارالار بالقاش كولىنىڭ دەڭگەيىن تۇراقتاندىرعانمەن، سۋ ساپاسى جىلدان-جىلعا ناشارلادى. سىرتقى سەبەپ – بالقاش الابىنداعى سۋ قورىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا قالىپتاسادى.
ىلە بويىندا جانە كول جاعاسىنداعى تىرشىلىك ەتەتىن قۇستاردىڭ تۇرلەرى دە ازايىپ كەتكەن. «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن اققۋ، ءبىرقازان، كوكقۇتان، ت.ب. قۇستار ءقازىر وتە سيرەك كەزدەسەدى..
بۇل وڭىردەگى ەكولوگيالىق ءىرى ماسەلەلەر قاتارىنا بالقاش كولى بويىنداعى بالقاشمىس كومبيناتى، پريوزەر، اقسۇيەك كەن رۋدالارىن بايىتۋ كەشەندەرى،
سارىشاعان پوليگونى جانە تەكەلى قورعاسىن-مىرىش كومبيناتتارى وسى ايماقتا تۇراتىن تۇرعىندارعا ءوز زاردابىن تيگىزىپ وتىر. 1999 جىلى «بالقاش كولىن قۇتقارۋ، ونىڭ بۇگىنگىسى مەن بولاشاعى» اتتى حالىقارالىق دەڭگەيدە ەكولوگيالىق فورۋم ءوتتى. وندا بالقاش كولىن قۇتقارۋ ماسەلەلەرى قارالىپ، ناقتى شەشىمدەر قابىلداندى. ونىڭ نەگىزگىلەرى:
1. ىلە وزەنى بويىنداعى ءوندىرىس ورىندارىندا سۋدى ءتيىمدى پايدالانۋدى رەتتەۋ. 2. قاپشاعاي سۋقويماسىنان بالقاشقا جىبەرىلەتىن سۋدىڭ ۇلەسىن تۇراقتاندىرۋ. 3. اقدالا جانە شارىن ماسسيۆتەرىندەگى كۇرىش القاپتارىن ازايتۋ. 4. جەر استى سۋلارىن پايدالانۋدى جۇزەگە اسىرۋ. 5. سۋارمالى جەرلەردىڭ كولەمىن شەكتەۋ.
قورىتىندى: جوعارىدا قويىلعان مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن كوپتەگەن اقپارات جيناپ وقىدىم. مەنىڭ ويىمشا، بالقاش كولىن قۇتقارۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى. ارال مەن بالقاش سياقتى سۋ ەكوجۇيەلەرىنەن ايىرىلۋ قازاقستاندى عانا ەمەس ەۋرازيانى دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكولوگيالىق اناتتىڭ وشاعىنا اينالدىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءاربىر تابيعي ەكوجۇيەنى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ مەن قورعاۋ ادامزات بالاسىنىڭ پارىزى.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. ءا. بەيسەنوۆا، ا. ساماقوۆا، ت. ەسپولوۆ، ج. شىلدەبايەۆ ەكولوگيا جانە تابيعاتتى ءتيىمدى پايدالانۋ، الماتى-2004 ج
2. ءا. س. بەيسەنوۆا «ەكولوگيا ەل تاعدىرى» - الماتى، 2006ج
3. ۇ. ب.اسقاروۆا «ەكولوگيا جانە قورشاعان ورتاى قورعاۋ» - الماتى،2002
4. عالامتور.
You Might Also Like
-
قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسى №1 ورتا مەكتەبى 1 «ب» سىنىپ وقۋشىسى الكەن تەمىرلان جەتەكشىسى: جانديلدايەۆا جۋماگۋل تولەپباي قىزى تاقىرىبى: يتمۇرىن وسىمدىگىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى
-
شاۋدىربايەۆا گۇلنار يمانعالي قىزى، بەينەۋ ليسەيىنىڭ جوعارى ساناتتى تاريح جانە قۇقىق نەگىزدەرى ءپانى ءمۇعالىمى، ديرەكتوردىڭ تاربيە ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ماڭعىستاۋ وبلىسى بەينەۋ اۋدانى اقمىشتا ...
