InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسى
№1 ورتا مەكتەبى 1 «ب» سىنىپ وقۋشىسى
ابۋتاليپ ابديساليم جانات ۇلى
جەتەكشىسى: جانديلدايەۆا جۋماگۋل تولەپباي قىزى.

تاقىرىبى: “كيىك – كيەلى اڭ”
ماقساتى:
كيىك - قازاقتىڭ كيەلى جانۋارى جايلى ماعۇلمات بەرۋ. اقبوكەندەردىڭ باسىنا قانشاما زوبالاڭ زامان تۋعانمەن، ميلليونداعان جىلدار بويى تۇقىمىن ساقتاپ قالا الدى. الايدا تابيعات قورعاۋشى قوعامدىق ۇيىمدار زاڭسىز اڭشىلىقتىڭ سالدارىنان الەمدە تەك قازاقستاننىڭ شولەيت ايماقتارى مەن قالماق دالاسىندا عانا كەزدەسەتىن كيىكتەر جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇرعانىن ايتادى. جانۋارلاردى ءقاۋىپتى ايماققا جولاتپاۋ، ولاردى وزگە وڭىرلەرگە ايداۋ سياقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ىسىمەن تانىسۋ.

مىندەتى:

1. كيىك جانۋارى جايلى نەگىزگى تۇسىنىك بەرۋ
2. قازاقستاندا كۇرت كەمىپ وتىرعان بوكەندەر سانىن انىقتاۋ
3. كيەلى جانۋاردىڭ ەمدىك قاسيەتى
4. بوكەندەردىڭ جاۋى — براكونەرلەر؛

وزەكتىلىگى:

كيىك — دالانىڭ كيەسى، سيمۆولى. كيىكتىڭ كيەلى جانۋار ەكەنىڭ تەرەڭىرەك ءبىلۋ

كۇتىلەتىن ناتيجە:
اقبوكەندەر ءشول، شولەيتتى جانە دالالىق ايماقتاردا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. قازاقستاندا 1921 ج. اقبوكەندى اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان.
ونىڭ مۇيىزىنەن پانتوكرين ءدارىسى الىنادى، تۇياعىن كۇيدىرىپ، ودان الىنعان كۇلدى دەنەدەگى تەمىرەتكىگە جاعادى، سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققانداردى ەمدەۋ ءۇشىن پايدالانادى. كيىكتى قازاق كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەيدى.
ەل اراسىندا ولاردى اتقان ادام باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى دەگەن سەنىم بار. كيىكتىڭ قانشالىقتى كيەلى ەكەندىگىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق وتە اقىلدى جانە قانداي تابيعي ورتادا بولماسىن، تەز بەيىمدەلىپ كەتەتىن جانۋار ەكەندىگى انىق.

كىرىسپە
اقبوكەن، كيىك (لات. Saiga tatarica) – جۇپ تۇياقتىلار وتريادىنىڭ بوكەندەر تۋىسىنا جاتاتىن، تۇلعاسى ءىرى، قويعا ۇقساس، دوڭەس تۇمسىقتى، كۇيىس قايىراتىن ءتۇز جانۋارى.
اقبوكەننىڭ قازبا قالدىقتارى پلەيستوسەن قاباتىنان باتىس انگليادان شىعىس الياسكاعا دەيىنگى ارالىقتان تابىلعان. اقبوكەندەر موڭعوليادا، قالماق دالاسى مەن قازاقستاندا عانا ساقتالعان.
رەسپۋبليكامىزدا اقبوكەندەردىڭ بىر-بىرىنەن جەكە دارا بولىنگەن بەتپاقدالا – ارىس، ءۇستىرت جانە ەدىل – جايىق دەگەن توپتارى مەكەندەيدى.
تەكەلەرىنىڭ دەنە تۇرقى 126 – 150 سم، سالم. 37 – 49 كگ، ال ەشكىلەرى كىشىرەك، دەنە تۇرقى 109 – 127 سم، سالم. 22 – 37 كگ-داي بولادى.

نەگىزگى ءبولىم:
اقبوكەندەر ءشول، شولەيتتى جانە دالالىق ايماقتاردا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. ولاردىڭ قونىس وزگەرتۋى اۋا رايىنا، اقبوكەن جۇپ تۇياقتى جانۋارلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءوسىمتالى، جىلىنا ءبىر رەت تولدەيدى. جاپپاي تولدەۋى مامىردىڭ 1-جارتىسىندا وتەدى. بۇل كەزدە كۇن سالقىنداپ، جاۋىن-شاشىن كوپ بولادى دا، ونى قازاق حالقى «قۇرالايدىڭ سالقىنى» دەپ اتايدى. كوبىنە ەگىزدەن، كەيدە 3 لاق تا تۋادى. اقبوكەندەر وسىمدىكتەردىڭ 80-نەن استام تۇرىمەن قورەكتەنەدى. ولاردىڭ باستى جاۋى – قاسقىر، ال جاس تولدەرىنە بۇركىت، دالا قىرانى مەن قاراقۇستار دا شابۋىل جاسايدى. اقبوكەن اۋسىل، پاستەرەللەز اۋرۋلارىمەن اۋىرادى. اقبوكەن – ءدامدى ەتى، قۇندى ءمۇيىزى مەن تۇياعى، ادەمى تەرىسى ءۇشىن اۋلاناتىن كاسىپتىك ماڭىزى بار جانۋار. قازاقستاندا 1921 ج. اقبوكەندى اۋلاۋعا تىيىم سالىنعان. 1957 – 58 ج. ولاردىڭ جالپى سانى 2 ملن-نان اسقاننان كەيىن، كاسىپتىك جولمەن اۋلاۋعا رۇقسات بەرىلدى.

رەسپۋبليكامىزدا اقبوكەندەردىڭ بىر-بىرىنەن جەكە دارا بولىنگەن بەتپاقدالا – ارىس، ءۇستىرت جانە ەدىل – جايىق دەگەن توپتارى مەكەندەيدى. تەكەلەرىنىڭ دەنە تۇرقى 126 – 150 سم، سالم. 37 – 49 كگ، ال ەشكىلەرى كىشىرەك، دەنە تۇرقى 109 – 127 سم، سالم. 22 – 37 كگ-داي بولادى. ۇستىڭگى ەرنى سالبىراپ، ەتتى تۇمسىققا اينالعان. تەكەسىنىڭ ءمۇيىزى قايقىلاۋ كەلەدى، ەشكىسىندە ءمۇيىز بولمايدى. جاز ايلارىندا ارقا ءتۇسى سارعىش تارتادى، قىستا ءتۇسى اقشىلدانادى. ونىڭ مۇيىزىنەن پانتوكرين ءدارىسى الىنادى، تۇياعىن كۇيدىرىپ، ودان الىنعان كۇلدى دەنەدەگى تەمىرەتكىگە جاعادى، سۋسامىر اۋرۋىنا شالدىققانداردى ەمدەۋ ءۇشىن پايدالانادى.

كيىكتى قازاق كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەيدى. ەل اراسىندا ولاردى اتقان ادام باقىتسىزدىققا ۇشىرايدى دەگەن سەنىم بار. كيىكتىڭ قانشالىقتى كيەلى ەكەندىگىن كىم ءبىلسىن، ءبىراق وتە اقىلدى جانە قانداي تابيعي ورتادا بولماسىن، تەز بەيىمدەلىپ كەتەتىن جانۋار ەكەندىگى انىق. اقبوكەندەردىڭ باسىنا قانشاما زوبالاڭ زامان تۋعانمەن، ميلليونداعان جىلدار بويى تۇقىمىن ساقتاپ قالا الدى. وسىنىڭ ءوزى اقبوكەندەردىڭ ومىرگە وتە بەيىمدىلىگىن، ءوسىمتالدىعىن اڭعارتادى. كيىكتەر مامىر ايىنىڭ 10-15 ارالىعىندا جاپپاي تولدەي باستايدى، وسى كەزدە اۋا رايى بۇزىلىپ، مىندەتتى تۇردە جاۋىن-شاشىن بولادى. قازاقتار ونى «قۇرالايدىڭ سۋىعى» دەپ اتاعان. كيىك ادەتتە ءتولدى ەگىزدەن اكەلەدى. الدىن الا شىبىن-شىركەي بولمايتىن، ۇنەمى جەل ەسىپ تۇراتىن بەتكەيدى تاڭداپ الىپ، لاقتارىن تۇرەگەپ تۇرىپ تۋادى. قۇرالايدىڭ ەنەسى باسقا جانۋارلار سياقتى لاعىنىڭ شاراناسىن جالاپ ارشىمايدى، شارانا جاۋىننىڭ سۋىمەن شايىلىپ كەتەدى نەمەسە جەل قاعىپ، كەۋىپ بارىپ تۇسەدى. جاڭا تۋعان لاقتار جارتى ساعاتتان كەيىن ەنەسىن ەمىپ، ەكى-ۇش ساعاتتان سوڭ اياقتانىپ كەتەدى، ال تۋعانىنا ەكى كۇن بولعان قۇرالايدى ماشينامەن قۋىپ جەتە المايسىز.
قازاق ەلىندە ەجەلدەن بەرى اڭشىلىققا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ كەلگەن. اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، ەرتەرەكتە ءبىر بۇركىت ءۇشىن اڭشىلار 5-6 تۇيەگە دەيىن بەرگەن جايتتار بولعان ەكەن. سوۆەت وداعى كەزىندە قازاقستاندا اسىرەسە قاسقىرعا كوپ اڭشىلار شىعاتىن، ويتكەنى قازاقستانداعى قاسقىرلار سانى الەمدەگى ەڭ كوبى. ءبىراق، ءقازىر ولاردىڭ دا سانى ازايدى.

مامانداردىڭ ەسەبىنشە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى ەلدەگى ميلليونعا جۋىق بوكەندەردەن تەك 30 مىڭ باس قالعان. تابيعاتتا ايازدى قىستاردا جانە ەپيدەميا كەزىندە بوكەندەردىڭ 100 مىڭداپ قىرىلىپ قالاتىن وقيعالارىن ەسكە تۇسىرسەك، وندا ولاردىڭ جۋىق ارادا مۇلدە جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى تۇرعاندىعىن بايقايمىز، دەيدى تابيعات قورعاۋشىلار.
براكونەرلەردىڭ كيىكتى ءمۇيىزى ءۇشىن اۋلايتىنى بەلگىلى. ولار كوبىنەسە ءمۇيىزى شاڭىراقتاي كيىك تەكەسىن نىساناعا الادى. دالانى قىزىل قانعا بوياعان قاتىگەزدەر كوبىنە كيىكتىڭ باسىن عانا كەسىپ الىپ، دەنەسىن لاقتىرىپ كەتەدى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، اڭشىلار كيىك ءمۇيىزىن 35-40 مىڭ تەڭگەگە ساتادى. الماتىدا بۇل ودان دا جوعارى باعالانادى ەكەن. وندا ءمۇيىزدىڭ كەلىسى 200 مىڭ تەڭگەدەن اسىپ جىعىلسا، قىتايدا 4 مىڭ دوللاردىڭ توڭىرەگىندە. قىتايدا ءداستۇرلى مەديسينا ءۇشىن كيىكتىڭ مۇيىزىنە دارىلىك شيكىزات رەتىندە سۇرانىس مىقتى. جۇڭگو مەديسينا يندۋسترياسىنىڭ مۇيىزگە دەگەن سۇرانىسى جىل سايىن 8 تونناعا دەيىن بارادى ەكەن. ءقازىر كورشى مەملەكەتتەگى جيناقتالعان قور 80 توننا كورىنەدى. قاسكوي براكونەرلەردىڭ بوكەندەردى نە ءۇشىن باۋداي تۇسىرەتىنىن وسىدان-اق باعامداي بەرىڭىز. اقشاعا قۇنىققاندار كيىكتىڭ كيەسىن ويلاپ جاتقان جوق.
اۋىلشارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ ورمان جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى وسىلاي دەپ وتىر. مۇنى زەرتحانا قورىتىندىسى كورسەتىپتى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، باتىس قازاقستاندا اقبوكەن باسى ءوسىپ كەلەدى دەپ اۋىز جيىپ ۇلگەرمەدىك. بىلتىر عانا سانى 26 مىڭعا جەتكەن كيىكتەر وسى ايدىڭ ورتاسىنان باستاپ تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن قىرىلىپ جاتىر. سوڭعى ەسەپ بويىنشا، 3 مىڭ ەكى جۇزدەن استام ولەكسە تابىلعان. ءقازىر قىناداي قىرىلعان اقبوكەندەردىڭ مايىتتەرى جينالىپ، اۋماق زالالسىزداندىرىلىپ جاتقان كورىنەدى. ال، جۇقپالى اۋرۋدىڭ جاپپاي تارالۋى مەن ودان كەلگەن زياندى انىقتاپ، دەرتتى جويۋمەن مينيسترلىك جانىنان قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا اينالىساتىن بولادى.ول ءۇشىن ءبىزدىڭ جاعدايداعى ەڭ قولايلى شارا - كيىكتەر كەلگەنشە ولار جەيتىن ءقاۋىپتى ايماقتاعى ءشوپتى ورىپ تاستاۋ كەرەك.

ال ورىلعان ءشوپتى كيىكتەر جەمەيدى. ولار شابىلعان شوپكە قاراعاندا، ءوسىپ تۇرعان شۇيگىن ءشوپتى ىزدەيدى. ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى - ءشوپتى گەربيسيدتەرمەن زالالسىزداندىرىپ، باسقا ءشوپ ەگۋ. بۇل ارينە مەملەكەتكە قىمباتتاۋ ءتۇسۋى مۇمكىن. ال جانۋارلاردى ءقاۋىپتى ايماققا جولاتپاۋ، ولاردى وزگە وڭىرلەرگە ايداۋ سياقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس»،دەپ ويلايمىن

قورىتىندى
«قازاق جەرىندەگى كيىكتەرگە سان جەتپەيدى. ورالدىڭ تومەنگى اعىسىنا كەلىپ، تەڭىزگە قۇلاعان اقبوكەندەردەن وزەن سۋى كورىنبەي قالدى» پ.رىچكوۆ. 1772 جىلى كيىكتى قازاق كيەلى جانۋار دەپ ەسەپتەيدى. تامعالى جارتاسىنداعى كيىكتىڭ سۋرەتتەرى ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى Vءىى-V عاسىرلاردا قاشالىپ سالىنعان ەكەن. ءحىV-XVءى عاسىرلاردان بەرى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەلە جاتقان حالىق ەپوستارىندا قازاق جەرىندەگى سانسىز كوپ اقبوكەندەر تۋرالى ايتىلادى. كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردىڭ «كيىك» دەپ اتالۋى دا بەكەر بولماسا كەرەك. وسىنداي فاكتىلەرگە سۇيەنسەك، ەرتەرەكتە ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىعىن تۇتاستاي مەكەندەگەن كيىكتەر ءقازىر تەك قازاق دالاسىندا عانا قالىپتى.

پايدالانىلعان ادەبيەت
↑ وتىرار. ەنسيكلوپەديا. – الماتى. «ارىس» باسپاسى، 2005 ISBN: 9965-17-272-2

---