قىران جىرى
— وسىنىڭ ماعان ۇنادى،
— وندا ساعان ارنادىم.
— وسىنىڭ ماعان ۇناعان جوق،
— وندا ساعان دا ارنادىم.
اۆتور
— كال، كال، كال!..
اۋىل ومىرىندە كۇندە ەستىلەتىن كوپ ءسوزدىڭ ىشىندە كومىلىپ كەتپەسىن دەپ، بۇركىتشى قىرانىن «كال، كال!» دەپ شاقىرادى. ونىسى باسقا ەلدىڭ دە ءتىلى ەمەس، قۇستىڭ دا ءتىلى ەمەس، كادۋىلگى «كەل، كەل!» دەگەن قازاق ءسوزى.
— كال، كال، كال!..
قىران يەسىنە قايرىلعان دا جوق، قاراعان دا جوق. قۇلاشتان سەرمەپ، قايقايىپ جوعارى ورلەپ كەتتى. توماعاسىن سىپىرعاندا-اق كوزى شالىپ قالعان قويانعا دا تۇسكەن جوق. تورعايداي بۇلدىراپ جوعارىلاپ الدى دا قاناتىن قاقپاي سىرعىپ كەتتى. تاۋعا بارىپ سوعىلار نايزاعايداي سىرعىپ بارادى. اپىراۋ، نەمەنە كوردى؟ تۇلكى مە، قارساق پا؟ الدە ءتىپتى قاسقىردىڭ ءوزى مە؟ سوڭعى كۇندەردە تىنشىعا الماي قويىپ ەدى، نەمەنەگە قۇمارتتى ەكەن؟ كوزىنە سول قۇمارتقانى ىلىكتى-اۋ، ءسىرا!..
— كال، كال، كال!
تورى اتتى تەبىنىپ-تەبىنىپ قالىپ بۇركىتشى دە ورگە قاراي سالىپ ەدى، ومىراۋدان تىرەگەن قالىڭ قار ۇزاققا جىبەرگەن جوق. بەتى شىپ-شىپ تەرلەپ، ازعانا بۋسانىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ جاتقان اپپاق قاردى باۋىرىمەن سىزىپ، تورت-بەس اتتاپ ومبىلادى دا تورى ات تۇرىپ قالدى.
— قاپ، ايرىلىپ-اق قالعانىم با! كال، كال، كال!..
الدىنعى كۇنى ەرجان اڭشى ۇيىنە ەكى تۇلكى اكەلىپ ەدى. ەكەۋى دە التايى قىزىل، التىنداي جىمىڭدايدى ەكەن. سىزىق تۇسىرمەي سويىپ العان ەكى تەرىنى كەرگىشكە كەرىپ، قۇبا جونىنان ءبىر سيپاپ قالعاندا قۇلپىرىپ سالا بەردى. قالىڭ قىزىل التىننىڭ بەتىندە ازعانا اق قىلاڭ كۇمىس سىزىقتار بار. پۇشپاقتارى قارا التىنداي جالتىلدايدى. ءتورت جاسار قىزى تۇلكىنىڭ مامىقتاي جۇمساق قۇيرىعىن مويىنىنا وراپ ويناي باستادى. ەكى جاسار ەسەنتاي — ماعان تۇلكىنىڭ بۇيرەگىن اپەر دەپ، قىلشىلداپ ءجۇر. قوي بۇيرەگىن، قويان بۇيرەگىن جەپ ۇيرەنگەن بالاعا كەرەگى دە سول عانا.
قۇتتىقتاۋ ايتىپ اۋىلداستارى جينالىپ قالدى.
— ە، بارەكەلدە، ۇيىرىمەن ءۇش توعىز!
— بوساعان قاندانا بەرسىن، اۋزىڭ مايلانا بەرسىن!
اڭشىنىڭ اۋزى جالعىز مايلانا ما، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر كەزىنە شىجىمداپ-سوزىپ، ارەڭ ۇنەمدەپ وتىرعان ازعانا ەتتى اۋىلداستارى جەپ كەتتى. قۇرت-ماي، شاي-قانت دەگەندەردىڭ دە ءتۇبى كورىنىپ قالدى. اۋىل اراقتى سۋداي سىمىرەدى ەمەس پە، ەرجاننىڭ قالتاسى دا قاعىلىپ قالدى.
— پاي، پاي، سەنىڭ سار-بالاعىڭ قۇستىڭ پاتشاسى عوي! — دەگەن سايىن سىلق-سىلق ەتىپ اراق قۇيىلماسقا نە شارا!
— بيىل سەن وسى ءبىر جيىرما تۇلكى العىزدىڭ-اۋ، ەرجان! — دەسىپ قويادى.
— جيىرماعا جەتە قويعان جوق ءالى... — دەيدى دە ەرجان قولىن اقمويناققا سوزادى. تاعى سىلق-سىلق، تاعى بۇلك-بۇلك...
— بۇركىتكە تۇلكى الدىرعاننان اسار نە قىزىق بار دەيسىڭ! اباي اعاڭنىڭ دا ءبىر قۇمارى وسى بولعان عوي...
— قار اپپاق، بۇركىت قارا، تۇلكى قىزىل
ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا.
قارا، شاشىن كوتەرىپ ەكى شىنتاق،
و دا بۇلك-بۇلك ەتپەي مە سيپاعاندا...
دەيتىن بە ەدى؟
— فەرماعا باستىق بولماي اڭشىلىق قۋىپ كەتكەن وسى ەرجاننىڭ وزىندە دە ابايدان جۇققان بىردەمە بار...
اقمويناق قىرلى ستاكاندارعا تاعى دا ەڭكەيەدى.
تىستان قىران ساڭقىلى ەستىلەدى.
— پاي-پاي، بۇركىتتىڭ بابىندا ەكەن-اۋ!.. قۇداي قوسسا، قىزىل زالىمدى تاعى ءبىراز ۇيپالاقتار!
سالقىن اۋىز قورادا تاقتايمەن قورشالعان تومارشا — تۇعىردا وتىرعان قىران تاعى ساڭق ەتىپ قالدى. كۇن باتقان سوڭ تاكاپپار شانشىلعان بويى قالعىپ كەتۋشى ەدى.. بۇگىن ەكىنشى ءتۇن بۇركىت ۇيقىدان ايرىلىپتى. بۇل ونىڭ ءبىر تىنشىعا الماي قويعان كەزى. الدە، ءوزى بۇكتەپ-بۇرىپ العان تۇلكىنىڭ ءتوسىن سۇراي ما، الدە، الدىرماي كەتكەن ءبىر تۇلكىگە ىزاسىن شاعا ما، ايتەۋىر قىراندا تىنىشتىق جوق. ۇشۋعا سۇرانادى، دالاعا سۇرانادى، اسپانعا سۇرانادى. قاناتتارى تاقتاي قورشاۋدى سىرت-سىرت تىرنالاپ، بالاق-باۋلارىن شويىن تۇمسىعىمەن جۇلىپ-جۇلىپ قويادى. بوستاندىق ساعىنىشى، ازاتتىق جىرى، اسپان جىرى ءون بويىن ورتەپ بارا جاتقانداي.
قىراننىڭ سىرىن ەرجان اڭعارعان جوق. بابىنا كەلگەن العىر قىران اڭعا شىعۋدى سۇرانىپ وتىر دەپ جورىدى. قوناقتارى تاراپ كەتكەن سوڭ ايەلى گۇلبالاعا:
— ەسەتجاندى توسەگىنە اپارىپ جاتقىزشى. ءوزىڭ دە جاتسايشى... — دەگەندە دە قىران زارى ەسىنە كەلگەن جوق...
* * *
جابايى تورى اتىن ءبىر كۇن تىنىقتىرىپ، ەرجان بۇگىن تارى دا اڭعا شىعىپ كەتىپ ەدى. تالما ءتۇس كەزىندە توبىلعى تۇبىنەن قويان ىرشىپ شىقتى. سەكىرىپ، اتقىلاپ، قالاي قاراي قاشارىن بىلە الماي، ازعانا بوگەلىپ تە قالدى. ايەلىنىڭ — بۇگىن بىر-ەكى قويان اكەلمەسەڭ، كەشكە قازاندىق استىنا وت جاعىلمايتىن شىعار دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. داعدىلى قولمەن توماعاسىن سىپىرىپ الدى دا، ەرجان بۇركىتىن قويانعا قاراي سەرمەپ قالدى. قىران قويانعا قاراعان جوق. قاناتتارىن كورە سەرپىپ جوعارىلاي بەردى، جوعارىلاي بەردى.
— اپىر-اۋ، بۇل نە كوردى؟ تاۋتەكە مە، قاسقىر ما؟
وندايعا تۇسەر ويى بولسا، قىران ەندىگى وراي-وراي جۇيتكىپ، شۇيىلەر كەزى بولىپ قالدى. جوق، شۇيىلەر ەمەس. بۇلتسىز كوك تورعىن اسپاندى كوسىلتە كەزىپ، ويناق سالىپ كەتتى. بىرەسە اسپانعا ورلەپ كورىنبەي كەتەدى دە، بىرەسە تومەن قاراي اعادى. ۇيىعان دەنەسىن، تالعان قاناتتارىن جازىپ جۇرگەندەي كوك اسپاندى تىلگىلەپ ءجۇر. كەيدە قوس قاناتىن قومداپ الىپ جەرگە قاراي قۇلاي شانشىلادى دا ۇزاماي جەلگە قارسى جالت بۇرىلىپ قايتا جوعارىلاعاندا ەكى قاناتتىڭ استى كۇن كوزىنە ايناداي شاعىلىسادى.
— كال، كال، كال! — جوق، قىران قايرىلار ەمەس. ونى ۇلكەن تىرشىلىك تولقىنى ايداپ اكەتتى.
قىران كوزى قۇمارىن شالعان ەدى. ول ونى مانا سەزىنگەن، توماعاسىن سىپىرماي تۇرعاندا-اق سەزىنگەن. ونى وعان شاڭقان اشىق، جەلسىز تىنىق كۇن ايتىپ ەدى. بيىك اسپاندا زۋ ەتىپ قالعان قانات دىبىسى بارىن قۇلاعى ايتىپ ەدى. قىران بولساڭ ءبىر تالپىندىرماي قويماس جۇرەگى ايتىپ ەدى. تۇتقىندا بولعان بەستى بۇركىتتىڭ بويىنا جينالعان وتتى قىزۋى ايتىپ ەدى.
قىران قۇمارىن ەندى ەرجان دا كوردى. كوردى دە تۇسىنە كەتتى. اڭشى كوزى عانا شالار بيىك اسپاندا ەكى قىران سايىس سالىپ ءجۇر ەكەن. ءۇشىنشى ءبىر ۇلكەن قارا الىستان وراي ۇشىپ، سايىس نەمەن تىنارىن باقىلاپ جۇرگەن سياقتى. ءبىر كەزدە باس بالۋانعا ءوزى ءتۇسىپ جۇرگەن كارى قىران ەندى سونى كورگەن قىزىعىنا قاناعات ەتەتىندەي قىزباي-قىزىنباي باياۋ قالىقتايدى. انا ەكەۋىنەن تومەنىرەك قالىقتايدى.
سايىستىڭ جانا باستالعانىن الىستان-اق تانىعان سار-بالاق بىردەن كيمەلەپ كەتكەن جوق. ەكى جاققا الشاقتاسىپ كەتىپ، قاراما-قارسى قايتا ۇمتىلعان ەكى قىراننىڭ اراسى جاقىنداي بەرگەندە ناق ۇستەرىنەن ءبىر زۋ ەتىپ ءوتتى دە اعىپ الىستاپ كەتتى. سايىستا جۇرگەن ەكى قىران جەلدەتىپ زۋىلداپ وتكەن ءۇشىنشى قىرانعا امالسىز جالت ەتىسىپ قالدى. يە، كۇش يەسى ەكەن، تاكاپپار ەكەن. ەكپىنى قانداي ەدى ءوزىنىڭ! داۋىلداي ىقتىرىپ ءوتتى-اۋ!.. اياقتارىندا سالبىراعان بىردەمەسى بار... سالبىراعاندارىنىڭ ۇشىندا جالتىراعان بىردەمەسى بار...
قىران قۇس كوكتە شاعىلىسادى. ونىڭ الدى ۇزاققا سوزىلاتىن ۇلكەن سايىس. بولاشاق انا، بولاشاق اكەنىڭ بار تاۋقىمەتىن تانىپ بولماي، بويىنا دارىتپايدى ونى. ۇساق قۋلىق، بوس قالجاقتىڭ قۇسى بولسا، سايىسا ءجۇرىپ كەۋدەدەن تەۋىپ جىبەرەدى. بۇل كەزدە جەمساۋىنا ساق بولماسا، جابايى ءشاۋلى قالباقتاپ بارىپ جەرگە قۇلاپ تۇسەدى. كەۋدەسى جارىلىپ، جاربيىپ قۇلايدى.
ۇياباسار — انا قىران سايىس ويىنىن توقتاتقان جوق. قىزىنىپ العان ەكەن، كەۋدەسىن جەلگە توسا شارىقتاپ جوعارى كەتتى دە قايتا ورالدى. اتا قىران ءبىر ايلاكەر تاس-قارا، ول بيىككە كوتەرىلمەي ورالىپتى. ايلاسى ما، اسپان ايازىنان ىعىسقانى ما، ايتەۋىر تومەنىرەك اعىپ كەلەدى. بۇل جولى انا-قىران ونىڭ ۇستىنەن ءوتىپ كەتتى.
تاڭ اتا ەتەك تاۋلاردى تۇنشىقتىرا جاۋىپ العان قالىن قاراعايدىڭ ىشىنەن ۇشىپ شىققاندا بىردەن كەزدەسە كەتكەن ەركەك قىران كوزگە قوراش كورىنبەگەن. اۋەلى تىم جوعارى كوتەرىلمەي تومەنىرەكتە وينادى. تانىسا كەلە جوعارىلاي بەرىپ، ءقازىر تالما ءتۇس شاعىندا بيىك اسپاندا سايىسىپ ءجۇر. جوعارىلاعان سايىن اسپان سۋىنا بەرگەنى راس. ەركەك قىران تاس-قارا سودان ىعىسسا، ونىسى كوڭىل قالدىراتىن قىلىق. ازىرگە ۇياباسار ويىنا ول كەلمەگەن سياقتى، ۇزاپ بارىپ قايتا ورالدى. بۇل جولى تاس-قارا دا ويداعى بيىكتەن ورالىپتى. سوقتىعىسارداي، قاناتتاسىپ قالارداي ەكپىندەسىپ كەلىپ، شالقايىسىپ كەتتى. تاس-قارادا ءتاسىل كوپ سياقتى. وراي كەلسە-اق جابىسا كەتكەلى ءجۇر. ءبىراق، تاكاپپار ۇياباسار جاقىنداتار ەمەس.
قىران بالاسىنا دۇنيە ءارى كەڭ، ءارى تار. دوستارى دا از ەمەس، جاۋلارى ودان دا كوپ. ازيانىڭ ايازىنا، افريكانىڭ ىستىعىنا شىدار ۇرپاق كەرەك. قارنى تويسا قالعىپ سالا بەرمەيتىن ۇرپاق كەرەك. وڭاي كورىپ سارىشۇناق اۋلاپ، ءىن كۇزەتپەيتىن ۇرپاق كەرەك. قىران بالاسى وسىنى ويلاماي بىلەدى. قىران بالاسى وسىنى ويلاماي ىستەيدى. ونىڭ اتى — تابيعات تىلسىمى.
سار-بالاق كەشكە دەيىن سايىسقا ارالاسقان جوق. اندا-ساندا الدەقايدان ساپ ەتە تۇسەدى دە ەركىن جۇيتكىپ، اعىپ ءوتىپ كەتەدى. بىر-ەكى رەت وڭاشا قالىقتاپ جۇرگەن كارى بۇركىتكە دە بارىپ ورالدى. سالەم بەرە بارعانداي سوقتىقپاي-ۇرىنباي بوي تەجەپ، ەداۋىر قاتارلاسىپ ۇشتى.
— قانات قاعىسىندا ءمىن جوق، نەگە شەتتەپ ءجۇرسىن.، اقساقال؟
— وكشەلەس بۋىن ويىنىڭا، ويىڭا قارايمىن... بيىك ۇشساڭ — قۋانىش، تومەن ۇشساڭ — ءوزىڭ وكىنەرسىڭ... مەن دە قۋانىپ كورگەن، وكىنىپ كورگەن اعاڭمىن. قىزىعىپ تا قويامىن، قىنجىلىپ تا قويامىن... ءوزىم ۇشىپ جەتە الماعان بيىكتى سەندەرگە تىلەيمىن. ءوزىڭ اسپاندا، ويىڭ تومەندە جۇرگەنشە، ءوزىن تومەندە، ويىڭ اسپاندا ءجۇرسىڭ، جانىم. بيىك دەگەن نەمەنە، تومەن دەگەن نەمەنە، سوندا تۇسىنەرسىڭ.
قىران مىلجىڭ بولماسقا كەرەك. ەكى قىران بۇل ويلارىن ايتىسپاي ۇعىنىستى.
وسى كەزدە سايىستا جۇرگەن تاس-قارا ماقتانام دەپ ءبىر قاتەرگە ۇرىنىپ قالدى. قور مىنەز كورسەتىپ الدى. ۇياباسارعا ءبىر ەرلىك كورسەتكىسى كەلىپ تومەندە جۇرگەن كارى بۇركىتكە قاراي قادالا ۇشىپ كەتتى. قۋىپ تاستاماق پا، جۇلىپ تاستاماق پا، ايتەۋىر قاتال ءتونىپ بارادى. قاناتتارىن بىرەسە كەرىپ جىبەرىپ، بىرەسە سەرپە قاعىپ بارىپ، كارى قىراننىڭ ۇستىنەن ءتۇيىلدى. جوعارىدان وراي-وراي اينالىپ بارىپ، توبەسىنەن تىك ءشۇيىلىپ قالدى. باس سالاتىن قالپى بار.
ءبىراق باس سالا العان جوق. كارلى كوزدەرىن ءبىر تۇيرەپ قالىپ، قات-قاباتتاپ ورگەن تەمىر سىمداي شور ساۋساقتارىن توسا بەرگەن كارىڭ، ۇستاسسا-اق ايرىلماستاي ەكەن. جەمساۋىن شالقايتا ۇستاپ، تەمىر نايزالارىن توسا بەردى. تىرناقتى دا بىلەكتى ەكەن. ءشۇيىلىپ كەلگەن سوتقار قىران تايقىپ كەتتى، زۋ ەتىپ سوعا الماي ءوتتى.
ۇياباسار ونى ولىمگە جۇمساعان جوق-تى. وسىنداي ۇلى ويىننىڭ ۇستىندە قان توگىس بولسىن دەپ تىلەگەن دە جوق. بۇل ەرلىك سىنالار، ەركەكتىك سىنالار ويىن. نەعۇرلىم مىرزالىق، نەعۇرلىم كەڭدىك، نەعۇرلىم شىدامدىلىق بايقالسا، انالىق سوعان بەيىم، سونى تاڭدايدى. تاس-قارا مىنەزىن ۇناتپاي قالعان ۇياباسار ءۇنسىز تومسارىپ، تاۋ جوتالارىن بوكتەرلەي، كۇنشىعىسقا قاراي تارتىپ بەردى. «ءوز بەتىمەن جۇرگەن شال-قىرانعا سوقتىعىپ نەسى بار ەدى؟ سوقتىققان ەكەنسىڭ، كورسەتكەن ەرلىگىڭ قايسى؟ تاقالا بەرگەندە تايقىپ كەتكەنىڭ بە؟
— راقمەت، جولداس... ساۋ بولىڭىز...»
***
ۇياباسار ۇشقىر دا، اعىندى قۇس ەكەن. قاناتتارىن ەركىن سەرمەپ، ۇتىمدى سىرعىپ بارادى. تاس-قاراعا قاناتتارىن تەز-تەز قاعۋعا تۋرا كەلدى. كۇن بويى بيىككە ءبىر كوتەرىلىپ الىپ، جاقىننان ورالىپ، ەكەۋى دە قينالماي شارپىسىپ جۇرگەن. ەندى ەركەكتى ۇزاق ۇشۋ سىنىنا سالعىسى كەلگەندەي. سايىستىڭ بۇ دا ءبىر ءتۇرى سياقتى. توبە شاشىنا قىراۋ تۇرىپ اق يىقتانىپ العان انا قىران سۋىقتى دا، قارسى سوققان جەلدى دە ەلەر ەمەس. قوناقتار جەرىن ءوزى عانا بىلەتىندەي الىسقا تارتىپ بارادى.
تاس-قارا ات شاپتىرىم جەر ەرىپ وتىردى دا كەيىندەي بەردى. سىلان قىزدىڭ ءبىر ون جاعىنا، ءبىر سول جاعىنا شىعىپ قالبالاقتاي بەرۋ دۇنيەنىڭ ازابى ەكەن. انتۇرعاننىڭ الىمدىسى-اي ايانىنا جەلىپ ەرە المايسىڭ...
قاپ، بالەم، ەرتەڭ كورەرمىز... اسپاندا شارپىسىپ ءجۇرىپ قارسى ءبىر كەلىپ قالعانىڭدا شاپ بەرىپ شانشىلا كەتپەسەم كور دە تۇر!.. شەگەدەي شانشىلارمىن!.. و، سوناۋ قالباڭداپ كەلە جاتقان اق باس كارى عوي... ءتاڭىرى دەگەن، جۇرتتىڭ سونى مەن ەمەس ەكەنمىن...
ۇياباسار ءبىر ءسات جالعىز اعىپ كەلە جاتىر ەدى، قاناتتارىنان جەل گۋىلدەتىپ كەلىپ سار-بالاق قاتارلاستى.
— ەسەنسىز بە؟..
— شۇكىر...
ەندى ەكەۋى قاتار سىرعىپ كەلەدى. توبە شاشتارىنا قىراۋ تۇرىپ ەكەۋى دە اق يىقتانىپ العان. ەكەۋىنىڭ ۇشقىرلىعى دا تەڭدەس ەكەن.
— اياعىنداعى نەمەنەڭ؟
— بالاق باۋ عوي.
— جالتىراعانى نەمەنەسى؟
— جەز ساقيناسى عوي.
قاتار ۇشىپ كەلە جاتقان قوس قىران بىرىنە-بىرى وسىنى ايتىسقانداي كوزدەرىن ءبىر شاعىلىستىردى دا ۇزاي بەردى. قايدا بارارىن، قايدا قوناقتارىن ەكەۋى دە ءبىلىپ كەلە جاتقانداي، ايتقىزباي ۇعىنىپ كەلەدى. ەندى ابايلاسا ەكەۋىنىڭ قانات قاعىستارى دا، قۇلاش سەرمەۋلەرى دە، سەرپىندەرى دە بىردەي ەكەن. ءتورت قاناتتان ساۋلاپ سۋىلداعان ۇندەرى دە قوسىلىپ سالعان اندەي ۇيلەسە كەتىپتى. سۋىق اسپاندى يىقتارىمەن ءتىلىپ، قاناتتارىمەن سابالاعاندا ەكەۋى دە شىمىرىگەر ەمەس. شارىقتاۋ قۇمارىن، ەكپىندەۋ قۇمارىن تارقاتار ۇزاق سايىس ەندى باستالعان سياقتى. جەل قىزىعار ەكپىن، تاسقىن قىزىعار جۇيتكۋ بار.
كۇن باتا ەكەۋى تاربيعان-تاربيعان جۋان بۇتاقتارى بار كارى قاراعايعا كەلىپ قوندى. تاۋ جوتالارىن جاۋىپ كەتكەن قالىڭ قاراعايدى كوپ كەزىپ، تاڭداپ كەلىپ قوندى. ءقازىر ەكەۋى قارسى وتىر، ساق وتىر.
— وسىعان ۇيالاساق قايتەدى؟
— مەن ۇيانى سىزبەن بىرگە سالارىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟.. قىزىق ەكەنسىز...
— مىنا ءبىر جاقىن تاربيىسقان ءۇش جۋان بۇتاقتىڭ ۇستىنە قۇرىقتاي-قۇرىقتاي ون شاقتى جاس قاراعايدى ايقاستىرا توسەسەك ۇيانىڭ ىرگەسى تاستاي بەرىك بولاتىن سياقتى... ودان سوڭ وسى قاراعايدىڭ باس جاعىندا جالبىر شاش قالقانى دا قويۋ كورىنەدى. جاڭبىر-شاشىن كەزىندە بالالارعا پانا دا كەرەك قوي... ۇيامىز كوزگە دە كوپ شالىنا بەرمەس ەدى...
— ەڭبەگىڭىز بوسقا كەتىپ جۇرمەسىن... مەن سىزگە ءالى ەشنارسە دەگەنىم جوق قوي...
— ونى ەرتەڭ كورەرمىز دە...
— قويىڭىزشى، قىزىق ەكەنسىز...
كەيىن قالعان تاسقارا دا جەتىپتى. كۇندىزگى ەسەك-دامە ءۇمىتى ەسىندە ەكەن، ۇياباسارعا جاقىن قونباق ەدى، ول ءبىر يىعىن قوزعاپ قالدى. ارىرەك وتىر دەگەنى سياقتى. ساربالاقتىڭ كوزدەرى دە قارا جالىن اتقانداي ءبىر جارق ەتىپ قالدى. تاسقارا ساسقالاقتاپ، تەز ورنالاسا الماي، قاناتتارىن قالباڭداتىپ، بۇتاقتان-بۇتاققا كوشىپ، اقىرى اناۋ ەكەۋىنەن بيىگىرەك بارىپ قوندى. جوعارىراق وتىرىپ العان سوڭ ارۋاقتانىپ تا كەتتى. شەن بەرىپ، بيىك تۇعىرعا وتىرعىزساڭ، قانداي ورىنعا بولسا دا ۇيالماي-اق وتىرا كەتەتىن سياقتى، جاراسا كەتتىم دەپ ويلاۋى دا مۇمكىن. ءساندى وتىر، سالماقتى وتىر...
— ە، مەن ءبىر جۇمىسقا اينالىپ قالدىم... ايتپەسە سەنەن قالاتىن ەمەس ەدىم! — دەگىسى كەلگەندەي، ۇياباسارعا قىر كورسەتىپ قويادى.
قاراعاي باستارىن جەلىمەن جايقاپ كارى قىران دا كەلدى. ونىڭ جاستاردا نە جۇمىسى بار، وڭاشا قوناقتاپ جاتىر. بەلدەۋىن شەشىنىپ، تىماعىن سىلكىپ، كۇيبەڭدەگەن قارت ادام سياقتى، ورالىمى ازايعان اۋىر دەنە بىرنەشە بۇتاقتى سىندىرىپ بارىپ ارەڭ تىنشىقتى.
ەندى تورتەۋى دە تىم-تىرىس. اعاش باسى، قاراڭعى ءتۇن قىراندار ءۇشىن ويىن-ساۋىق ورنى ەمەس. ولاردىڭ ويىن-ساۋىعىنا شاڭقاي ءتۇس، بيىك تە كەڭ اسپان كەرەك. قىزىنعان دەنەلەر امالسىز تىنىشتالىپ، قارا تاس بولىپ قاتىپ قالدى.
* * *
تاڭ سارىدەن كارى قىران جونەلدى. شور الاقان قىشىعانداي بولدى. كىم بىلەدى، قويان كەزدەسەر، سۋىر دا شىعىپ قالعان شىعار...
— ۇشپايمىز با؟ — ساربالاق يىقتارىن قوزعاپ سىلكىنىپ قويدى.
— ە، ۇشايىق!
ۇياباسار ءدۇر سىلكىندى دە ۇشا جونەلدى.
ۇيىعان دەنە جازىلعانشا ءۇش قىران قاتار ۇشىپ كەلەدى. سۇڭعاق دەنەلى ۇياباسار ورتادا. ەكى جاعىندا ەكى ەركەك قىران. ۇياباسار كوڭىلى ساربالاققا ءبىرجولا اۋىپ بولسا دا تاسقارانى دا قۋىپ جىبەرگەن جوق. كوك سۇلۋى دا اينالاسىندا شۇلعىما جىگىتتەردىڭ بولا بەرگەنىن جەك كورمەسە كەرەك. كوز قيىعى ەكى قىرانعا دا ءتۇسىپ كەلەدى.
تۇسكە تارماسا قىراندار تاۋدان الىستاپ جازىق دالانىڭ ۇستىندە كەلە جاتىر ەدى. قاۋىپ-قاتەر جاسىرىنار ەش نارسە بايقالمادى. ال ەندى باستاڭدار دەگەندەي، ۇياباسار اسپانعا تىك قارعىپ كەتتى. قانات استى كۇنگە شاعىلىسىپ جارق ەتىپ قالدى. ساربالاق پەن تاسقارا دا جوعارىلاي بەردى. ۇياباسار سۋىق اسپانعا شانشىلا قادالىپ، ءالى بيىكتەپ بارادى. اۋەلى از شەگىنىپ قالعان ساربالاق ۇياباساردى قۋىپ جەتىپ، العا ءتۇسىپ كەتتى. جەمساۋىندا القىمىنان تىرەپ، بوگەپ جۇرگەن يلەنىپ-جۇمارلانىپ قالعان ءجۇن-جۇرقا بار ەكەن، ونى اۋزىنان ىتقىتىپ جىبەردى دە جەڭىلدەنىپ كەتتى.
كوك سۇلۋى كوپكە دەنىن ويىنعا قاتىناسپاي قويدى. ەركەك قىراندار ەكى جاعىنان وراپ كەلىپ شارپىسۋعا شاقىرسا دا ەلەڭ قىلار ەمەس. نە تىك قارعىپ جوعارىلاپ كەتەدى، نە سۇڭگىپ تومەن كەتەدى.
— وزدەرىڭ ءبىراز سايىسساڭدارشى...
قىزىنىپ العان ەركەك قىراندار ءوزارا سايىسىپ كەتتى. ساربالاق ۇزاق اعىپ كەتىپ، كەڭ وراپ قايتادى. ءتاسىلقوي تاسقارا جاقىننان وراپ، تابان استىنان تاپ بەرەدى. ءبىراق تىرناققا تىرناق ىلىگەر جەرگە كەلگەندە تايقىپ كەتەدى. تومەن سۇڭگيدى، بۇرىلىپ كەتەدى، ۇياباساردىڭ تاساسىنا قاراي ۇمتىلادى.
ويىندا قانداي ءتاسىل قولدانساڭ دا ايىپ ەمەس. ءبىراق بار ءتاسىلىن باس ساۋعا بولسا، ونى قىران كوپ كوتەرمەيدى. ساربالاق ىزالانا باستادى. تاسقارا تاعى ءبىر جاقىنداي بەرىپ تايقىپ كەتكەندە، قاناتتارىن قيعاشتاي بەرىپ، وڭ يىعىمەن سوعىپ كەتتى. ۇستىنەن سوقتى. يىعى تەمىردەي ەكەن. تاسقارا سول جاق قاناتىم ءۇزىلىپ كەتتى مە دەپ قالدى. ەندى كوتەرىلەر شاما جوق قۇلاي تومەندەپ، الدە قايدا تومپە ۇستىندە سۋىر جەپ وتىرعان شال-قىراننىڭ قاسىنا كەلىپ قوندى.
— ءبىر جاپىراق اساتىپ جىبەرشى، كوكەم!...
تاسقارانىڭ قاراسى وشكەن سوڭ ۇياباسار ويىنعا ءوزى ءتۇسىپ كەتتى. قىران قۇس جاسىرىنا دا بىلمەيدى، سىعالاپ سىقىلىقتاعان ۇرى كوزدەردى دە، كۇڭكىلى تىنباس كۇندەس كوزدەردى دە ۇناتپايدى. بۇل ويىنعا بوگەسىن كەرەك ەمەس. بۇل ۇرپاق ويىنى، ۇرپاق كۇيى. بۇل ويىنعا اسپان كەڭدىگى كەرەك، جەر بيىگى كەرەك. بۇل ويىنعا قۋانا بىلەر جۇرەك كەرەك.
ساربالاق ىزالى قاباعىن جادىراتا الماعان بويى اعىپ كەلە جاتىر ەدى، ۇياباسار جاقىنداپ كەلىپ، قىلاڭ ەتىپ بۇرىلىپ كەتتى. قىران قاباعى دا جادىراپ سالا بەردى. ەندى ەكەۋى كەڭ اسپاندى كەرە وراعىتىپ، قاراما-قارسى كەلىپ، ءتوس تاقاسىپ قالارداي جاقىنداسىپ، قايتادان تىك كوتەرىلىپ كەتىپ ءجۇر. قاتتى اعىنىمەن كەلگەندە توسكە ءتوس تاقاسىپ قالسا ارالارىندا سىعارلانعان سۋىق اۋادان باسقا ەشنارسە جوق-تى. بىرىندە انالىق كۇيى، بىرىندە اتالىق قۇمارى، ەكەۋى كەشكە دەيىن سايىستى. كۇن باتا كەشەگى قاراعايدىڭ باسىنا قايتا كەلىپ قونعاندا بىرەۋى اكە، بىرەۋى شەشە بولىپ قالعاندارىن تانىدى. ۇيانى قالاي سالۋ، قايدا سالۋ داۋى بولعان جوق.
* * *
جازعىتۇرعى ەكى سارى ۇرپەك بالاپان ءقازىر قونىرايعان-قوڭىرايعان قۇس بولىپ قالىپتى. ەندى ۇشار كەزدەرى جاقىن. اكە-شەشەلەرى وسىنىڭ قامىندا.
اۋەلى بۇلار جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي كوك-شۇبار جۇمىرتقا ەدى. بار قىزۋىن، بار مەيىرىمىن سولارعا بەرىپ، انا قىران قىرىق كۇن تاپجىلماي وتىرىپ باسىپ شىعاردى. ۇكىدەي ساپ-سارى ۇلپا ءجۇن ەكى بالاپان جۇمىرتقادان شىققان سوڭ عانا قالجىراعان ۇياباسار ءبىرىنشى رەت ۇيادان ۇشىپ، ارقان بويى بارىپ قوندى. ءتوس سۇيەكتەرى سورايىپ، ارىقتاپ قالعان ەكەن. قاناتتارى دا ارەڭ قاعىلادى. ساربالاق ازىق-تۇلىكتەن كەندە قىلماسا دا قاتتى جۇدەپتى. ءۇش كۇندىك ويىن سايىس ەمەس، ارماندارى وسى ەكى بالاپان ەدى عوي. ۇياباسار قالجىراپ قالعانىنا وكىنەر ەمەس. بۇگىن ول قاناتتارىن جازىپ الادى. تاڭ سارىدە سۋعا شومىلىپ قايتادى. جۇمىرتقا باسىپ وتىرعاندا كوبىنەسە اۋزىن قار مەن جاڭبىرعا توسىپ سۋسىنداپ ەدى. ەندى ول كۇندەر ارتتا قالدى.
قوس قوڭىرلارى ادام بولىپ كەلەدى. قويان جىلىكتەرىن بىتەۋ جۇتا باستادى. تۇلكىنىڭ توسىنە تالاسىپ قالادى. وكپە تۇستان تەسىپ جىبەرىپ قىزىل قاندى سوراپتاعاندا كوزدەرى شاتىناپ بىرىنە-بىرى ىرىق بەرمەيدى. تىرناقتاسىپ تا الادى. تەك ساربالاقتىڭ ىزعارىنان عانا ىعىسادى.
ۇيا باسۋعا وتىرعان كەزدە انالىق ساربالاقتىڭ وزىنەن دە جاتسىراپ كەتكەن. باۋىرىنداعى ەكى جۇمىرتقانى ودان دا قىزعاناتىن. ءقازىر بالاپاندار ەسەيگەن سايىن اكە ىزعارى كەرەكتىگىن دە مويىندادى، ەرلى-زايىپتىلىق سەزىمى دە قايتا وياندى. قويشىنىڭ ءتورت قانات ۇيىندەي كوپ ۇيانىڭ انالىق پەن اتالىق ەكى شەتىنە قوناقتايدى. ويناعىلارى كەلىپ، ۇشقىلارى كەلىپ دامىل تاپپايتىن ەرەسەكتەنىپ قالعان بالالارىن يىقتارىمەن قاعىپ، قاناتتارىمەن جايقاپ ۇيانىڭ ورتاسىنا قاراي ىعىستىرادى. تەزىرەك ۇشسا ەكەن، دۇنيە تانىسا ەكەن... قوياندى الا الماي ىزالانسا ەكەن... اياز كەلىپ قالعانشا اكە-شەشەلەرىنە ەرىپ ۇشىپ انانى-مىنانى ۇيرەنسە ەكەن... ۇيادا كۇندە جەپ جۇرگەن تاماقتارى جۇگىرىپ جۇرگەن ءتورت اياق ەكەنىن تانىسا ەكەن. الىسار، جۇلىسار بارىن بىلسە ەكەن.
اتا-انا قارلى-بوراندى داۋىل كۇتەدى. قارا داۋىل سوعىپ تۇرعاندا ىقتاپ-ىعىسىپ وتىرعان قوس قوڭىردى جەلگە قارسى يتەرىپ جىبەرۋ كەرەك. قاناتتارىن ەرىكسىز قاعاتىن بولسىن. كەۋدەدەن تىرەگەن قاتتى جەل قۇلاتپايدى دا قانات قاققان سايىن جوعارى كوتەرىپ اكەتە بەرەدى. سوندا بالالار قورقىپ شىرىلدار ما، قۋانىپ ساڭقىلداپ جىبەرەر مە!.. اتا-انا وسىنى كۇتەدى، قۋانا كۇتەدى. بۇل ولاردىڭ التى اي كۇتكەن ارمانى. التى ايعى ازاپتىڭ بار تولەۋى وسى عانا.
كۇزگى قارا داۋىل كوپ كۇتتىرگەن جوق. سوعار كەزىندە سوعىپ كەتتى. انالىق قانشا اسىقسا دا ساربالاق داۋىلدىڭ كۇشەيە ءتۇسۋىن كۇتتى. قالىڭ ورماننىڭ وزەگى شىرىگەن كارىلەرىن اۋدارىپ تاستاپ، بارلىق قوقىستى، بارلىق ءيىس-قوڭىستى ايداپ اكەتەتىن سۇراپىل داۋىل ارمان عوي ءبىر! ۇرپاعىڭ سونداي داۋىلدا اياقتانسىن دا.
ساربالاق كەشەدەن بەرى انالىقتىڭ ءوزىن دە شەتتەتىپ تاستاپ، ەكى بالاپانعا دامىل بەرمەي وتىر. ۇيانى اينالا قۋىپ ەرىكسىز قاناتتارىن قاقتىرادى. ەرىكسىز بۇتاققا جارماستىرادى. جاس تىرناقتار ۇيانىڭ جۋان بۇتالارىن تىرنالاپ تاستادى. قۇلاماۋ كەرەك. تىرناقتار قادالىپ ۇيرەنسىن، بىلەك بۇلشىق ەتتەرى شيراتىلىپ ۇيرەنسىن. قاناتتارى قاعىلا بەرسىن، قاتايا بەرسىن.
ەكىنشى كۇن سوققان قارا داۋىل باسەڭدەگەن جوق ەدى. تاڭ اتا ساربالاق ساڭق ەتىپ، جاقىن قاراعايعا قوناقتاعان قوساعىن شاقىردى.
— نەمەنە، ۇشىرامىز با؟
— ۇشىرايىق!
اۋەلى اتا-انا ۇيانى اينالا ۇشىپ ءوز قاناتتارىن جازىپ الدى دا ۇيالارىنا قونا بەرىپ، قوس قوڭىردى جەلگە قارسى يتەرىپ-يتەرىپ جىبەردى. اشەيىندەگى نۇقىپ قالۋ ەمەس، تەمىردەي تەگەۋرىن بار ەكەن، بالالار ۇياعا جابىسقان جوق. تىرناقتارىن باۋرىنا قىسىپ الىپ، قاناتتارىن تەز-تەز قاعىپ، كوتەرىلە بەردى. شىرىلداعان دا جوق، ساڭقىلداعان دا جوق، كوزدەرى عانا وجەت ءتۇيىلىپ العان. اۋماعان اكەسىنىڭ كوزدەرىندەي، ىزعارلى قارا جالىن شاشادى. اۋەلى تىپىرلاي قاعىلعان قاناتتار ەندى بايسالدى قاعىس تاۋىپ الا باستادى. داۋىل ىرعاعىن اڭداي باستادى. ارا-تۇرا قاناتتارىن قاقپاي، كەۋدەلەرىن داۋىلعا توسىپ قالقىپ-قالقىپ الادى. ەندى ءبىر كەزدە اتا-انالارىنا كوز توقتاتا قاراپ، ءبىر قوڭىر ساڭق ەتىپ قالدى. وعان ەكىنشى قوڭىر جاۋاپ بەردى. بۇل قۋانىش ساڭقىلى عوي!
— ءتۇۋ، ۇشۋ دەگەن قانداي جاقسى ەدى! نەعىپ سونشا ۇشپاي وتىرعانبىز؟ دۇنيە دەگەن قانداي كەڭ ەدى! تار ۇياعا قالاي سىيىپ وتىرعانبىز؟ داۋىل دەگەن قانداي جاقسى ەدى! ۇشا الماستى ۇشىرىپ اكەتەدى ەكەن-اۋ!. قانشا ۋاقىت بوستەگىن بۇلعاپ وتىرا بەرگەن مەشەۋ ەدىك قوي. داۋىل كوتەرىپ اسپانعا شىعاردى ەمەس پە! ەندى وسىلاي شارىقتاي بەرەتىن شىعارمىز. ارمان دەگەن وسى دا، قۋانىش دەگەن وسى دا!
مانادان بالاپاندارىنىڭ استىن الا ۇشىپ كەلە جاتقان اتا-انا ەندى قاتارلاسىپ ۇشقالى جاقىنداپ كەلەدى. ءقاۋىپ جوعالدى. قۇلاۋ قورقىنىشى جوق ەندى.
داۋىلدا ۇشىرعان بالاپاندارىمەن قاتارلاسا ۇشىپ كەلە جاتقان اتا-انادا قۋانىشتان باسقا ءبىر سەزىم قالماعان سياقتى.
You Might Also Like
-
«ۇركىنشىلىك جىلدارى» اتالىپ كەتكەن سوناۋ ءبىر كەزدە شىعىس تۇركىستان جەرىنەن ۇدىرە كوشكەن قازاقتار باس ساۋعالاپ، قايدا بارمادى؟ الدى ىرگەلەس جاتقان موڭعولياعا اۋسا، سوڭى گيمالاي اسىپ، تاك...
-
— اپا! — دەپ باستالىپتى جاۋىنگەر حاتى. جالىن اتقان ىستىق لەپ شىققان «اپا، اپاتايىم!» دەگەن سوزدەر دۇنيە جۇزىنە ايعاي سالىپ تۇرعانداي.
