اقليما
— اپا! — دەپ باستالىپتى جاۋىنگەر حاتى. جالىن اتقان ىستىق لەپ شىققان «اپا، اپاتايىم!» دەگەن سوزدەر دۇنيە جۇزىنە ايعاي سالىپ تۇرعانداي.
— اپاتايىم-اي، ساعىندىم عوي، — دەگەننەن كەيىن تىزىلە قالعان كوپ نوقاتتار ىرشىپ ءتۇسىپ دومالاپ-دومالاپ كەتكەن كوز جاسىنا ۇقسايدى.
مۇمكىن، حاتتى القىنىپ وتىرىپ، اسىعىپ جازعان ادامنىڭ بۋلىعىپ كەلىپ القىمعا تىرەلگەن ساعىنىشى اعىتىلىپ شىعارعا ءسوز تاپپاي، ءتۇيىلىپ قالىپ، كوپ نوقاتقا اينالعان شىعار! مۇمكىن، اناسىن قاتتى ساعىنعان بالانىڭ ون بەتتىك حات جازسا دا، بار ايتارى وسى ءبىر عانا ساعىندىم عوي دەگەن قۋانىشتى كۇرسىنىس كۇيى بولار.
حاتتى الىپ تۇرعان اقليما اپايدىڭ دا جان جايلاۋى ءبىر عانا ساعىنىش كۇيىنە لىق تولى جۇرەتىن ەدى. مايدانعا كەتكەلى بەس جىل بولعان جالعىز ۇلى قاسىمنان ەكى جىلدان بەرى حابار جوق-تى. سوندىقتان انا جۇرەگى جەل ۇرلەسە دە ىزىڭداپ تۇراتىن قاتتى بۇرالعان دومبىرا شەگىندەي ءاربىر نازىك ۇنگە قوسىلا كەتەتىن.
حاتتى وقىپ تۇرعان جاۋدىراعان قوي كوزدى، سۇڭعاق بويلى نۇريلا «ساعىندىم عوي» دەگەننەن كەيىنگى كوپ نوقاتتارعا ءسۇرىنىپ كەتكەندەي از عانا كىدىرىپ قالعاندا، انا جۇرەگىن بۇرك ەتىپ بۇزىپ شىققان ىستىق تا ءىرى جاس تامشىلارى ستول ۇستىنە تىرس-تىرس تامىپ كەتتى. نۇريلانىڭ دا جاڭا عانا اشىلا باستاعان قىزىل گۇلدەي ۇلبىرەگەن قىزىل ەرىندەرى ءدىر قاعىپ، بيىك اق ماڭدايى قىزارا قالىپ ەدى.
ۇزىلۋگە اينالعان ءۇمىتىن قايتا ءبىر جالعاپ جىبەرۋ ءۇشىن كەلگەن حاتتى قولىنا العاندا، اقليما اپاي «بالاڭنان» دەگەننەن باسقاسىن بايقاعان دا جوق. ءوز بالاسى قاسىم تۋرالى كەلگەن قارا قاعاز ساندىق تۇبىندە جاتسا دا، ماڭگى ۇزىلمەس انا ءۇمىتى — «بالاڭ مىنە ءتىرى تابىلدى» — دەپ، تورعايداي شىرىلدادى. جاسقا تولى كوزدەرىن كورشى پاتەردىڭ تەرراساسىنا جۇگىرىپ شىعا بەرگەن نۇريلاعا ءبىر جالت ەتكىزىپ قالىپ، اقليما:
— نۇركەش-جان، بەرى كەلشى، — دەدى قولىنداعى حاتتى كورسەتىپ.
سوعىس كەزىندە ءبىر تىلەكتى ادامدار ءبىر عانا ءتۇن بىرگە تۇنەپ شىقسا دا، ءبىرىنىڭ قۋانىش-قايعىسىنا ءبىرى وپ-وڭاي ورتاق بولىپ قالا بەرەدى. وسى پاتەردە ەكى ايدان بەرى كورشى تۇراتىن اقليما مەن نۇريلا دا كوپ سىرلارىنا ورتاقتاسىپ كەتكەن جاندار ەدى.
بيىك وكشەلى اقسۇر تۋفلي كيگەن ادەمى اياقتارىن تەرراسانىڭ ارالىق جاقتاۋلارىنان سىلاڭ ەتكىزىپ ءبىر-اق ىرعىتتى دا، نۇريلا دىك ەتىپ بەرى ءتۇستى. نازىك قانا قىزعىلتقا بويالعان اق ءجۇزى قۋانىش سەزىنگەندەي، ەركەلەي كۇلىپ كەپ، اقليمانىڭ قولىنداعى حاتتى الدى.
— قۋانىش ۇستىندە جىلايتىن بولساڭ، وقىمايمىن، — دەپ، اۋەلى اقليماعا ەرىكسىز ءبىر ەزۋ تارتقىزىپ الىپ ەدى، ەندى مىنە، «ساعىندىم عوي دەگەندى وقىعاندا نۇريلانىڭ ءوز داۋىسى دا قالتىراڭقىراپ، از عانا كىدىرىپ قالدى. جۇپ-جۇمىر اپپاق موينىندا كوگىلدىر تارتىپ تۇرعان ەكى كۇرە تامىردىڭ دا لىپ-لىپ سوققانى كورىنىپ تۇر. وزەگىڭنەن وتەردەي تىكتەۋ قارايتىن كوزدەرىنىڭ جانارى جاسقا شىلانىپ بارادى. ءار سالامەن اقسا دا الدەقايدا ءتۇيىسىپ قالاتىن وزەن سۋىنداي، ەكى كوڭىلدىڭ توركىندەس ءبىر مۇڭى توعىسقالى كەلە جاتقان سياقتى. ءدال وسى جەردە ەكى ايەلدىڭ جۇرەگى دە دومبىرانىڭ ەكى شەگىندەي ەكى ءتۇرلى بۇرالسا دا ءبىر كۇيگە كەلىپ، ءبىر كۇيگە قوسىلىپ تۇر ەدى.
حاتتىڭ باس جاعى بيىك وردەن تار عانا ارنامەن، اپىر-توپىر تىك قۇلاپ تۇسكەن تاۋ سۋىنداي، تۇيدەك ايتىلعان ساعىنىش كۇيى ەكەن. نە، اقىن ايتا الار، نە بولماسا، كۇيشى عانا جەتكىزە الار ءمولدىر تازا، تۇنىق سىر. بۇل كۇيدى نۇريلانىڭ ءوزى دە داۋىسىن شىعارىپ وقۋعا شىداي الماي، كوز جۇگىرتىپ قانا ءوتتى.
ودان ارعى جاعى اعىن سۋ جايىلماسىنا جەتكەندەي، كەڭ جايىلىپ، تىنىش اققانداي ەكەن. نۇريلا وسى ءبىر تۇسىنان باستاپ كەتتى:
— اپا، سەنى قاراعاندىدان تاپقانىما ءارى قۋاندىم، ءارى قينالدىم، — دەپتى جاۋىنگەر. — وسى حاتتى جازار-جازباسىمنىڭ ءوزى ءبىر اۋىر سىن بولدى. «اقادىردان» كەزدەستىرگىم كەلىپ، اۋەلگى حاتىمدى سوندا جىبەرىپ ەدىم، قاراعاندىدان قوزعالماعان ەكەنسىڭ...
— «اقادىرى» نەسى؟— دەپ، اقليمانىڭ تاڭدانىپ قالعانىن نۇريلا ابايلامادى دا، حاتتى وقي بەردى:
— نەگە دەيسىڭ عوي، اپا، بۇل جەردە. وعان كەيىنىرەك ورالارمىن، اۋەلى ازداپ ەسەپ بەرەيىن.
قۇلاعى حاتتا بولسا دا، ەكى كوزى نۇريلانىڭ ءجۇز قۇبىلىستارىن باقىلاپ تۇرعان اقليمانىڭ ءالى ايقىن بوياۋلارىنان ايرىلماعان قايراتتى قارا كوزدەرىندە «نەگە؟» دەگەن سۇراۋدىڭ تۇرعانى دا راس ەدى. كۇدىكتى ءبىر وي تولقىپ كەلىپ كوز جيەكتەرىنە سوققانداي، كوزدەرى كەڭ اشىلىپ كەتتى دە، اقسۇرلاۋ ءجۇزى قۋاڭ تارتا قالدى.
مەن بۇل سوعىستا قىرىق ەكى مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق توعىز كيلومەتر جەر ءجۇردىم، اپا. كەيىن ورالارمىن دەگەنىمنىڭ جاۋابى دا سول قىرىق توعىزىنشى كيلومەتردە جاتىر... ۇمىتپاسام... تاپ سول كۇنى سەنىڭ دە قىرىق توعىزعا تولعان كۇنىڭ ەدى. سول كۇنىڭە ارناپ جازعان حاتىم ءتوس قالتامدا كەلە جاتقان. ءبىراق ول حاتتى سەن دە العان جوقسىڭ، وزىمدە دە جوق...
— بايعۇس بالا مەنىڭ قىرىق تورتكە بيىل تولاتىنىمدى ۇمىتقان-اۋ... — دەپ قالدى اقليما. مۇنىسى كۇدىگى مە، الدە، جاسىن ارتىق ايتقاندى ۇناتپاعانى ما، ول اراسىن نۇريلا تاعى اڭعارعان جوق. ونىڭ قۇلاعىنا الىستان ءبىر تانىس ءۇن كەلە باستاعانداي، وزگەگە ويى بۇرىلا المايتىن حالدە ەدى.
— بۇل ونشا ۇزاق تا جول ەمەس، اپا: ءوزىمىزدىڭ وبلىستى ون اينالعانداي-اق، — دەپتى جاۋىنگەر. — ەكىنشى، سونشا جەر جۇرسەم دە بەرلينگە جەتە العانىم جوق. ءۇشىنشى، بۇعان پوەزبەن جۇرگەنىم، اۋادا ۇشقانىم، تانكىمەن جۇرگەنىم، ىلگەرى جۇرگەنىم، كەيىن جۇرگەنىم ءبارى قوسىلادى. ارمان سول سوڭعى قىرىق توعىزىنشى كيلومەتردەن اسا الماعانىمدا عوي! — دەگەننەن كەيىن جاۋىنگەردىڭ وكىنىشتى ءبىر كۇرسىنگەنى دە ەستىلىپ تۇرعانداي ەدى.
نۇريلا دا كۇرسىنىپ قالدى. سول كۇرسىنىس اقليمانىڭ ويىنا كەلە قالعان كۇدىكتەرىن جاۋىپ تا كەتتى.
— اپا، قۋانىش-قايعىعا بىردەي بەرىك، ەر بولاتىن ەدىڭ. ەندى سول قىرىق توعىزىنشى كيلومەترگە ورالايىن. مەن سەنەن تۋدىم عوي، سەن دە ىركىلمەي ەرە بەر، — دەپ، جاۋىنگەر ءبىر سۇيەنىش ايتقان جەرىندە، اقليما اپاي بار كۇدىگىن ۇمىتىپ:
قۇلىنىم، قارعام، قاسىم-جانىم! — دەپ قالدى.
— ءتۇن ەدى، اپا. ءۇشىنشى ءتۇن ەدى. كۇندىزگى كوپ اتىستان كوتەرىلگەن كوكالا تۇماننىڭ ءيىسى ءالى ارىلعان جوق-تى. بۇل ءتۇن مەنىڭ ەڭ سوڭعى كورگەن دۇنيەم بولعاندىقتان كوپ نارسەلەر ءالى كوز الدىمدا تۇرادى. بۇلتتى تىمىق تۇندە شىعىس جاق بەتتە عانا ءبىراز جۇلدىزدار ايقىن جارقىراپ تۇردى. ەتەكتەن كوتەرىلگەن قورعاسىنداي اۋىر سەزىلگەن قارا بۇلت تۇنگى الاسا اسپاننىڭ ۋىق قارى شەگىنەن اسىپ، نە تاراماي، نە شوكپەي، وزەننىڭ نەمىستەر جاق بەتىن قاراڭعىلىق دۇنيەسىندەي تۇنەرتىپ اكەتىپ ەدى. سول قاراڭعىلىق نەمىستەر جاقتان اۋدى ما، جوق پا، مەن ونى بىلمەيمىن. مەن كورگەن سوڭعى سۋرەت وسى بولاتىن.
كەيدە قارا ءتۇننىڭ قارنى جارىلىپ كەتكەندەي «بىرق-سىرق» ەتىپ قالادى دا، كەيدە ءتۇننىڭ شەگى سالبىراپ ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي، قىزىلدى-جاسىلدى اعىپ جۇرگەن وقتار كورىنەدى.
— ءۇشىنشى ءتۇن ەدى دەدىم عوي، اپا. وزەننەن ءوتۋ ءۇشىن ءۇش كۇن، ەكى ءتۇن ارپالىسىپ، ارعى جاعاعا يەك ارتا الماي تۇرعانبىز. ارعى بەت وت بەلبەۋ، وق توپانىمەن قورشاۋلى تۇرعانداي اياق سالعىزبايدى. وق بورانى وزەن بەتىن جۇندەي ءتۇتىپ تۇر. نەمىستەردىڭ ىرگەسىن وسى ارادان ءبىر كوتەرىپ تاستاساق، ءار جاعىندا قيىن-قىستاۋ جوق سياقتانادى. جاۋىنگەر ءۇشىن زاڭ سول، اپا: ەڭ بەرى تۇرعان قاۋىپپەن ەسەپتەسەسىڭ، ونىڭ ءار جاعىندا ىلعي ءۇمىت دۇنيەسى جاتادى.
— ءالى ەسىمدە، كەڭ جاۋىرىندى، سوم دەنەلى، قاراڭعى تۇندە كۇندىزگىدەن گورى دە ءىرى كورىنگەن ديۆيزيا كومانديرى پولكوۆنيك رەميزوۆ تانكيستەر اراسىنا كەلدى. قازىقتاي قاتىپ، سىمداي تارتىلىپ تۋرا قالعان تانكيستەرمەن سالقىن امانداسىپ، باياۋ اياڭداي وتە بەردى. تىقىرشۋ بارلىعى، جاڭا ءبىر بۇيرىق بەلگىلەرى پولكوۆنيكتىڭ قاسىنداعى كىشى وفيسەرلەردىڭ ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن جيناقى قوزعالىستارىنان-اق كورىنىپ تۇر. پولكوۆنيك كەيىن ورالعاندا، اياعىن شيراق باسىپ كەلىپ قارسى الدىمىزعا تۇرا قالدى دا:
بار ماعىناسىندا ەرىكتى تۇردە، بار ماعىناسىندا ەشكىمگە بورىش ەتە المايتىن ءبىر اۋىز ءسوزىم بار، جولداستىق ءسوزىم، — دەدى. — ورىنداعان ادامدارعا ەرلىك تە، اتاق تا، ب ا ق تا اپەرەم دەپ ۋادە ەتە المايمىن. ول وزدەرىڭدە جەتكىلىكتى. ءبىراق قالاي ويلايسىڭدار؟ ارعى بەتكە ءوتىپ، بەكىنىپ الارلىق ۋاقىت بولدى ما، جوق پا؟ — دەپ بەتىمىزگە ۇڭىلگەندە، مەن جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە دەيىن كورىپ تۇر-اۋ، دەپ، ويلاپ قالدىم. سودان سوڭ ءبىز قايتارار جاۋاپتى ءوزى ايتتى:
— بىلەمىن، ءوتىپ كەتتى، الداقاشان ءوتىپ كەتتى، كەشىكتىك، دەيسىڭدەر، — دەدى. ەشبىر ءسوزدىڭ ۇشىن نايزاداي، ءتۇبىرىن تومارداي ەتپەي، جاي سالماقپەن ايتتى.
سولداتتىڭ كۇندە ەستيتىن قاتال امىردەن گورى وسىنداي ءبىر جولداستىق ءسوزدى ساعىناتىن كۇندەرى بولادى. اتا-اناسىن، دوس-جارانىن ساعىنىپ جۇرەتىن جاندار وسىنداي ءبىر ءسوز ەستىگەندە، سول اتا-انا، دوس-جاراننىڭ ءۇنىن ەستىگەندەي بولادى.
ءار جاعى ۇزاق اڭگىمە، سول جەردە بەس تانكيست وزەننەن تانكىمەن ءوتىپ، ارعى قاباققا بەكىنۋگە ۋادە بەردىك.
ءالى ەسىمدە، بەس تانكىنىڭ كومانديرى ءۇنسىز عانا تانكىمىزگە كەلە جاتىرمىز. تانكىنى تاس بەكىتىپ جاۋىپ الىپ، سۋدىڭ استىمەن وزەننىڭ ءار جاعىنا وتپەكپىز. سۋ استىندا تور دا بار، ور دا بار، تەمىر تۇزاق، قورشاۋلار دا بار. سۋ استىن تەكسەرىپ شىققان بارلاۋشىلار بۇل قاۋىپتەردىڭ بارىن جاسىرعان دا جوق. ءبىراق، سول قاۋىپتەردىڭ ارا-اراسىمەن وتۋگە دە بولادى. وزەنگە تىك ءتۇسىپ، ون مەتر جۇرگەسىن، سول جاققا بۇرىلىپ، ون بەس مەتر ءجۇرىپ بارىپ، قيعاشتاپ قاباققا اسىلۋىمىز كەرەك. ءۇنسىز ويىمىز وسىنى ەسەپتەپ كەلە جاتىر. كوزسىز ەرلىك ەمەس، كوزدى ەرلىك كەرەك، سونى ويلاپ كەلەمىز. سۋ استىنداعى شىتىرمان توردى كوز الدىمىزعا اكەلىپ، ارا-اراسىمەن جول ىزدەپ كەلەمىز. كەدەرگىسىز ءوتىپ كەتسەك، تانكىنىڭ ىشىندەگى اۋا تۇنشىقپاۋعا جەتەدى دە، ول ەكى ارادا تانكىنىڭ ءىشى سۋعا دا تولىپ كەتە المايدى. ەلەۋلى ءبىر كەدەرگىگە ۇشىراپ، نە ىلگەرى، نە كەيىن كەتە الماي تۇرىپ قالساق، قورجىن اۋعا تۇسكەن بالىقتاي بولامىز. وي قايتا-قايتا وسىنى ەسەپتەيدى.
بىلەكتى ۇزەردەي قاتتى قىسىپ قول الىسىپ جاتقاندا وزەن بەتىنە تاعى ءبىر قاراسام، ءالى ءجۇن-جۇن ەكەن. ءبىزدىڭ اسكەرلەر وزەننەن تۇندە وتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ، نەمىستەر وق بورانىن السىرەتپەي تۇر. ءۇنسىز عانا تەمىر كەبەجەمىزگە كىردىك.
— اپا، كورىسپەسەك، قوش بول! — دەدىم ىشىمنەن. جوق، اپا، جوق! اتىڭدى اۋزىما الدىم دا قوش بول دەگەندى ايتقان جوقپىن. قوشتاس دەگەن قۇرعىر وي نەشە رەت كەلىپ، قيپاقتاپ قاسىمنان كەتپەي قويسا دا، ايتقان جوقپىن. ايتقىزدىم دەپ ول كەتتى، ايتقان جوقپىن دەپ مەن قالدىم...
تاپ وسى ءبىر ويلانىپ ۇلگىرمەس، كوز ىلەسپەس، قاس قاققانداي ءبىر ساتتە سەزدىم — جارىق دۇنيەدە قوشتاسارىم دا كوپ ەكەن. قوشتاسۋعا ەشقايسىڭدى قيا المادىم. ەشقايسىڭدى دەيمىن-اۋ! قاراعاندىنىڭ ۇزدىكسىز اعىلىپ جاتاتىن كومىر تاسيتىن پوەزدارىنىڭ ءتۇتىنىن دە قيا المادىم قوشتاسۋعا.
جوعارىدا ەسكەرتكەن حاتتى دا ارعى بەتتەن جىبەرگىم كەلىپ، الا كەتتىم. اياعىنا «دەنىم ساۋ، امانمىن» دەگەندى ەرتەڭگى كۇننىڭ اتىمەن تاعى ءبىر جازعىم كەلدى. بۇگىنگى كۇن مەن ەرتەڭگى كۇننىڭ اراسىندا قانشا ۇزاق، قانداي قىزىقتى ءومىر جاتادى، اپا...
ءۇزىپ-ۇزىپ ايتىلسا دا ۇزاق ءبىر جىر ەستىلگەندەي بولىپ، وڭدەرى بۇزىلىپ، اجارى سىنا قالعان ايەلدەر بىرىنە-بىرى قاراي الماي قالىسىپ ەدى. قىزارىپ كەتكەن مۇرىنداردىڭ قايسىسىن قىر مۇرىن، قايسىسىن قايقى مۇرىن دەۋىڭ دە قيىن بولىپ قالعان ەكەن. ماڭدايدان بيىك قايىرىپ، جۋان ەرىپ، جەلكەسىنە بوستاۋ جيا سالعان قولاڭ سارعىلت شاشى نۇريلانىڭ جۇمىر موينىن تومەن ءيىپ اكەتىپتى.
— سەن دە بوس ەكەنسىڭ عوي، — دەپ اقليما نۇريلانى جۇباتقان بولادى.
— وسىنداي بالاسى بار ادام جىلاي ما ەكەن، — دەپ نۇريلا ەزۋ تارتقان بولادى. كوزدەرى كەزدەسە المايدى...
ارەڭ دەگەندە داۋسىنىڭ ءدىرىلىن توقتاتىپ، نۇريلا حاتتىڭ اياق جاعىن وقىپ كەتتى:
— جەر بەتىندە زىركىلدەپ، قۇلاعىڭدى تۇندىراتىن اۋىر تانكى سۋ استىندا قۇمىققان، تۇمشالانعان، تۇيىق ۇنمەن عانا كەلەدى. بىرەسە ارتقى جاعى، بىرەسە الدىڭعى جاعى قايقاڭ قاعىپ، وزەن ءتۇبىنىڭ ماي باتپاعىن جۇمساق قانا ەسىپ كەلە جاتقانى سەزىلەدى. وزگە دۇنيەدە ءۇن جوق...
— بۇرىلما! تۋرا تارت! ەندى سولعا قاراي! بولدى، بولدى! ەندى تىك تارت! ال، وڭعا بۇرىل! — دەپ، دامىلسىز قىپىلىق قاعىپ، قارسى الدىمدا قۇبىلاناما تۇر. قاسىمداعى ءۇش جولداسىمنىڭ كوزدەرى دە وسى ءبىر كوبەلەك قاناتىنىڭ قىپىلىعىنداي عانا ۇمىتكە قادالىپ قالىپتى. ءار مەتردى تۇتامداپ ەسەپتەپ كەلەمىز. ءقاۋىپ قاسىنان سۇيكەنە ءوتىپ، سۇيەمدەي جەردەن امان قالۋىمىز كەرەك. ەكى مينۋت... ەكى جارىم... ەكى، قىرىق... ەكى، قىرىق ءبىر... ەكى، قىرىق ەكى... قىرىق ءۇش... مينۋت پەن مينۋتتىڭ اراسى دۇنيەنى شىر اينالعانداي ۇزاق جول ەكەنىن ساعات بەتىنەن ءبىرىنشى رەت سوندا كوردىم. تانكىنىڭ ءىشى كوك بۋالدىر تارتىپ، ىشكە تارتقان دەمىڭنەن جىلبىسقى ءيىسى كەلە باستادى. تىزەگە جاقىنداپ سۋ دا كەلىپ قالىپتى. ءوڭىڭ ەمەس، تۇسىندە الدەنەمەنەگە مالتىعىپ، قوزعالىس-قيمىلىڭ ءونىمسىز، دىلگىر ءبىر حالگە تۇسكەندەيسىڭ.
ءبىر كەزدە تانكىنىڭ ىشىنە كىرگەن سۋ كەيىن لىقسىپ، كەۋدەمىزگە دەيىن ءبىر جايپاپ ءوتتى دە، قور-قور ءۇيىرىلىپ، استىڭعى ەسىك-تەسىكتەردەن قۇلاي باستادى.
مەنىڭ الدىمدا ءبىر، ارتىمدا ءۇش تانكى بار-دى. ولاردىڭ نەشەۋى قىرعا شىعىپ، نەشەۋى شىعا الماعانىن مەن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن. ءوز تانكىمنىڭ ءتوس-تابانى تۇگەل جەرگە تيگەن سوڭ، ايداپ ىلگەرى كەتتىم.
اندا-ساندا اينالام ءبىر جارق ەتىپ، دۇنيە ءبىر ەلەس بەرىپ قالادى. تالقاندالعان سىم بوگەتتەر، ىستىك اراندار، ۇرپيىسكەن نەمىس سولداتتارى كورىنىپ قالادى. توبەمىزدەن بۇرشاق جاۋعانداي تىرس-تىرس ەتەدى. وت ىشىنە كىرىپ كەتىپپىز...
زەڭبىرەكشىم پەتر چەرنوۆ مانادان بەرى اتىپ كەلەدى. بەت-اۋزىن ەكى بىلەگىمەن كەزەك-كەزەك ءسۇرتىپ تاستاپ، تەز-تەز اتادى. بۇرىشتا، اۋزى ءبىر دامىل تاپپاي، راسيادا سوروكين نيكولاي وتىر. ءبىر قاڭعىعان سنارياد كەلىپ، تانكىمىزدى ماڭدايدان ءبىر نۇقىپ قالدى بىلەم، اپ-اۋىر تانكىم سەلك ەتە ءتۇستى. تانكىنى جۇرگىزۋشى راحىمجان سارباسوۆ، جاپىرىلا جونەلگەن نەمىس سولداتتارىن تاۋىقتاي تاپتاپ، جىڭىشكە ترانشەيانى ءبىر ەزگىلەپ وتكەندە ماعان ءبىر قاراپ قويدى. قىسىق قارا كوزدەرى جىلت-جىلت ەتەدى.
جاياۋ اسكەرلەر ءوتىپ پە؟ — دەپ سۇرادىم سوروكيننەن. ول باسىن شايقادى. ءيا، وتەر ۋاقىت بولعان جوق ءالى، نەگە سۇراعانىمدى ءوزىم عانا بىلەم...
وزەننەن وتكەلى ون كيلومەتر جۇردىك. — قىرىق ەكى مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق توعىز كيلومەتر، دەدىم ىشىمنەن. سەنىن، قىرىق توعىزعا تولعان كۇنىڭ تاعى ءبىر ەسىمە ءتۇسىپ، ءتوس قالتامدا كەلە جاتقان حاتتى كەۋدەمە قاراي قىسىپ قويدىم.
پەتر چەرنوۆ بىردەمە ايتايىن دەپ، باسىن ماعان قاراي بۇرا بەرگەندە، بۇيىردەن كەلىپ سوققان وق وڭ جاق قولىن جۇلىپ اكەتتى. مەن مۇرنىمدى باسا قالدىم — سۋىق ءبىر نارسە قارىپ اكەتكەندەي بولدى.
— جاياۋ اسكەردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى وزەننەن ءوتىپ جاتىر. الدى بەرگى قاباققا ىلىكتى دەيدى، — دەپ، سوروكين ماعان بايانداي بەردى دە، — ءسىز مۇرىننان ايرىلساڭىز كەرەك... — دەپ اياقتادى ءسوزىن. مەن وعان چەرنوۆتى نۇسقادىم. چەرنوۆتىڭ اۋىرسىنعانى ەندى عانا بەتىنە شىعا باستاپ ەدى.
بۇل كەك كەرنەپ، اشۋ شەڭبەرىنەن شىققان كەز ەدى. تانكىنىڭ بويىنداعى بار قۇدىرەتىن بۇرشاقتاي بوراتقىم كەلگەنىن جاقسى بىلەمىن. تانكىنىڭ ءىشى گۇر ەتىپ جانا جونەلگەنىن دە بىلەمىن. قاپ، قالتامداعى حاتىم جانىپ كەتەدى-اۋ، بەكەر جونەلتىپ جىبەرمەگەن ەكەم دەپ ويلاعانىمدى دا بىلەمىن. شاشىم، بەت-اۋزىم، ءۇستى-باسىم جانا جونەلگەندە مۇرىندى تاستاي بەرىپ، باسى-كوزىمدى تۇگەل ۋقالاي باستاعانىمدى دا بىلەمىن. قوزعالا بەرگەندە ەكى اياعىم ورنىنان تابىلماي، قۇلاپ تۇسكەنىمدى دە بىلەمىن. ونىڭ ار جاعىن التى اي ون كۇننەن كەيىن عانا ءتۇسىندىم...
حاتتى تۇرا كەپ تۇرىپ وقي باستاعان نۇريلانىڭ تىزەلەرى بۇگىلىپ قۇلاي بەردى دە، قابىرعاعا سۇيەنىپ بارىپ ارەڭ وڭالدى. اقليمادا سۇيەمەل بولارلىق تا جاي جوق ەدى. جارالى جۇرەكتەر ۇيىپ قانا، تومەن تارتىپ بارا جاتىر. الدە نە القىمعا تىعىلىپ، جۇتىندىرمايدى دا.
تەرراسانىڭ الدىندا ويناپ جۇرگەن ەكى بالا كەلدى. ەكەۋى دە مەكتەپكە بۇگىن ءبىرىنشى رەت بارىپ قايتىپ كەلە جاتقان بالالار ەدى. قارا دومالاق، قازاق بالالارى. ءبىرىنىڭ باسىندا مايداننان قايتقان اكەسىنىڭ تايپاق پيلوتكاسى، بىرەۋى جالاڭ باس.
— مەن ەندى نەمىستەردى قالاي ۇرۋ كەرەك ەكەنىن بىلەمىن! اكەمنەن ەستىدىم، — دەدى سۇر پيلوتكالى بالا، — اۋەلى بىلاي تۋ سىرتىنا شىعىپ الاسىڭ دا، سونسوڭ بىلاي، جەلكەدەن كەلىپ پەرەسىڭ...
سودان كەيىن قاسىنداعى بالانى «پەرگىسى» كەلىپ، جۇدىرىعىن سىلتەپ قالعاندا، انا بالا جالتارىپ كەتتى دە، سۇر پيلوتكالى بالا ءوزى ۇشىپ كەتتى. قورجىنىنداعى كىتاپتارى دا شاشىلىپ قالدى. جالاڭ باس بالا جالما-جان سۇر پيلوتكالى بالانىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ الىپ، اۋزىن باسىپ:
— سودان سوڭ ول نەمىستىڭ اۋزىن بىلاي بايلاپ الىپ، سۇيرەپ اكەتەسىڭ! — دەپ، جولداسىن سۇيرەلەي باستادى. بالالار ويىنى نۇريلانىڭ ويىن ءبولىپ، كوڭىلىن سەرگىتتى مە، الدە، ازاپ ۋىن ءبىر-اق جۇتا سالايىن دەدى مە، ايتەۋىر حاتتىڭ اياق جاعىن تەز-تەز وقىپ كەتتى.
— اۋىزعا اس قۇيىلاتىنىن، قولىما قول تيەتىنىن كوپتەن سەزىنەتىن ەدىم، — دەپتى جاۋىنگەر. — ءبىراق، قۇلاعىم ەستىمەيدى، كوزىم كورمەيدى، ءتىلىم سويلەمەيدى، بار دەنەم مىلقاۋ، ويىم ەش نارسەنى بارلاي المايدى.
ءبىرىنشى قۋانعانىم ەكى قولىمنىڭ اماندىعىن انىق سەزگەن كۇنى ەدى. مىلقاۋ جاتقان دەنەڭنەن بىردەمە امان تابىلعانىن ءبىلۋ ۇلكەن قۋانىش ەكەن. ون ساۋساق تۇپ-تۇگەل ەكەن! ءبىرىن-بىرى بۇگىن عانا تانىعانداي، ايمالاسىپ، امانداسىپ جاتقان ۇستىندە ەسىمدى جيدىم. ءوزارا اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ بولعان سوڭ سول قولىم سۇپ-سۋىق تىربيعان قابىرعالاردى تۇگەندەي ءوتىپ جۇرەك تۇسىنا باردى. ەندى ەكى قول ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ باس جاققا بارا جاتىر. باس جاقتان تاس قىپ تاڭىپ تاستاعان شۇبەرەكتەن باسقا ەشنارسە تابا الماي، مۇرىندى ىزدەپ ەدى، ءوز ورنىندا و دا جوق ەكەن. باياعى مۇرىن تۇراتىن جەرگە ىپ-ىستىق قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي.
ەكىنشى قۋانعانىم، ەرىنىم مەن تىستەرىم تۇگەل ەكەن. ەكى قول ەرىننىڭ ەسەبىنە جەتە الماي جاتقانداي، كەزەك-كەزەك تۇگەندەيدى. قالجىڭداسقىسى كەلگەندەي، اقىرىن عانا شىمشىپ تا قويادى.
سول جاق بالتىرىم ۇيىعانداي بولادى دا، وڭ اياعىمنىڭ باس بارماعى دۋىلداپ قىشىپ جاتىر. ەندى قولدار ارەڭ سىرعىپ، سولاي قاراي كەتىپ بارادى. اۋەلى قىشىعان باقايىمدى قاسىپ جىبەرەيىن دەپ، وڭ قولىم تومەن بارىپ ەدى، كەسىلگەن بورەنەنىڭ مولتاق باسىنداي بىردەمەگە كەزدەسىپ ءار جاعىنان ەشنارسە تابا المادى.
ەندى ءبىر كەزدە ماناعى وزەننەن وتكەلى قانشا ۋاقىت بولعانىن بىلگىم كەلىپ جاتتى. بىلەگىمدە ساعاتىم جوق ەكەن... ودان سوڭ قايدا ەكەنىمدى بىلگىم كەلدى. ءالى سول ءتۇن سياقتى، كوپ ءتۇس كورىپ، قاتتى ۇيىقتاپ ويانعاندايمىن. تاڭداندىرىپ جاتقان، مايداندا بولمايتىن جۇمساق توسەك پەن تارسىل-گۇرسىلسىز تىنىشتىق قانا ەدى.
تاعى ءبىر كەزدە باسىمدى قايتا تانىپ جاتقان ۇستىندە ەسىمدى جيدىم. ىڭعايلى ءبىر قولدار باس جاعىمدا زىر جۇگىرىپ ءجۇر.
— ۋاقىت قانشا؟ — دەپ سۇرادىم. ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى.
كۇڭگىر داۋىس قۇلاعىما كەلەدى، ءبىراق ماعان جاۋاپ قايتارعان ەشكىم جوق. مەن قايتالاپ سۇرادىم. داۋىسىم شىقپاعانى ەندى ەسىمە ءتۇسىپ، قولىمدى كوتەردىم.
— ءسىز قينالماڭىز... ەندى قاتەردەن قۇتىلدىڭىز... ءقازىر ساراتوۆ قالاسىنداسىز... ەندى بىر-ەكى ايدا جۇگىرىپ كەتەتىن بولاسىز! — دەدى كۇنگىرت ەستىلگەن قوڭىر داۋىس. ەكى رەت قايتالاپ ايتتى.
بۇل ماناعى وزەننەن وتكەنەن كەيىن التى اي ون كۇننەن كەيىن ەكەن. ماعان ءالى ماناعى بولىپ جاتقان وقيعا الدەقاشان باياعىعا اينالىپتى. مەن ونى كەيىن ءبىلدىم.
اپا! مىنە، ودان بەرى دە جىل جارىمعا تايانىپ قالدى. مەن ءوزىم وزىمە كەلگەلى دە جارتى جىلعا جاقىن ۋاقىت ءوتىپتى. ەندى قازىرگى قالپىمدى جازىپ كورەيىن... ەكى اياق جوق، كەسىلگەن توماردايمىن. كوزدەر ەندى عانا ايقىندالىپ كەلەدى. بەت-اۋزىم قارا قوجىر شورماقتاي بولۋ كەرەك. ونى قولىممەن سيپالاپ قانا شامالايمىن. قابىرعادان شەمىرشەك الىپ، قوڭ تەرىممەن تىستاتىپ، مۇرىن جاساتىپ الدىم. بۇرىنعى قالپىنا كەلىپ قالعان وسى مۇرنىم كورىنەدى. بۇل حاتتى جازار-جازباسىمدى بىلە الماي قينالدىم دەگەنىم، وسى جايلاردى جازۋدان قىسىلاتىنىم ەدى. جولداستار، دوستار بار ەدى. ءتۇرىمدى كورگەندە ەڭ بولماسا ءبىر شوشىنا قالماسىن دەيتىن جاندار بار ەدى... ەندى مىنە تۇگەل جازۋعا تۋرا كەلدى.
اپا، حاتتىڭ ءوزى كوڭىل كوتەرەرى ازداۋ بولىپ شىقتى بىلەم. ءبىراق قۋ-تولاعاي مۇگەدەك ەكەن دەپ قالما! ەكى كوزىم ايقىندالىپ كەلەدى دەدىم عوي. ول دۇنيەمەن ارامىزداعى ەڭ ۇلكەن سەرىك. ەكى قولىم ساۋ. كەۋدەم تولى كەڭەس سياقتى. الدىما قاعاز، قولىما قالام الار كۇنگە جەتسەم، دۇنيە ۇلەسىنەن ماعان تيگەنى مىناۋ-اق دەيتىن ەمەسپىن!
بۇ دا ءبىر ۇلكەن ءومىر عوي، اپا! مەن بۇكىل وتان سوعىسىنىڭ تۇسىندا ءبىر-اق ءتۇرلى انگە قوسىپ، ءبىر-اق اۋىز ولەڭ ايتىپ ءجۇردىم. ول قاي ءان، قانداي ولەڭ ەكەنىن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن. ءانىن دە، سوزدەرىن دە جاتتاپ الا العانىم جوق. ءار ىڭىلداعاندا جاڭا ءبىر ءان، جاڭا ءبىر ولەڭ ءتۇستى مە اۋزىما، ونى دا بىلمەيمىن. ول تۇگىل، قانداي ۋاقىتتاردا ايتقانىمدى دا ەسىمە تۇسىرە المايمىن. ءبىراق، ىلعي ءبىر انگە سالىپ جۇرەتىنىمدى جاقسى بىلەمىن. سول انىمە سالسام-اق شالقار تەڭىز ۇستىندە كەلە جاتقانداي، نە بولماسا، تاۋ قاسىندا تۇرعانداي سەزەتىن ەدىم ءوزىمدى. اشۋ، ازاپ، قايعى، مۇڭ، قورقۋ-قوبالجۋ، مويۋ دەگەندەر ەسىمە دە كەلگەن ەمەس. سول ءانىم كەۋدەمە قايتا ۇيالاپ، ءوسىپ كەلدى. كوپ كوك قانات بالاپاننىڭ تالپىنعانىن، ۇشقىسى كەلەتىنىن سەزەم. ۇشار كەزى جاقىن سياقتى.
ءقازىر، اپا، كۋرورتتامىن. اياق جاساتۋ ءۇشىن كەسىلگەن سۇيەكتەردى شىنىقتىرۋعا بالشىققا ءتۇسىپ جاتىرمىن. قاي كۇنى حاتىڭ كەلسە، سول كۇنى ۇشامىن قاراعاندىعا... كورىسكەنشە اسىعىپ، قۇشاعىڭدى ساعىنعان بالاڭ... ساپار.
— ساپار؟ ساپار دەپ پە؟ ءتۇۋ، جۇرەگىم جاڭا ورنىنا ءتۇستى عوي! — دەگەندە اقليما اپايدىڭ قۋانىپ كەتكەندىگى ايقىن ەدى. ءوز بالاسى قاسىم قازا تاپتى دەگەن قاعاز ساندىعىندا جاتسا دا، مىناۋ ازاپتى كورگەن باسقا بىرەۋ بولىپ شىققانى مانادان جۇدەپ تۇرعان شەشە كوڭىلىنە ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەستىلگەن قۋانىشىنداي ءتيدى.
ءبىراق، نۇريلانىڭ ءجۇزى تۋعان شەشەسى تانىماي قالارداي ەدى. حاتتىڭ بار سالماعى سوعان تۇسكەندەي، قۇبا تالداي مايىسىپ، جانشىلىپ كەتتى. الگىدە عانا سىلاڭ قاعىپ، سىمداي شيراتىلىپ تۇرعان سۇلۋ تۇلعالى جاس دەنەسى بوساپ، كولەڭ قاعىپ كۇلىمدەپ كەلە جاتقانداي كوگىلدىر گۇل توككەن كۇرەڭ جىبەك كويلەگى دە ۋقالانا قالىپتى. اقليماعا قاراپ قادالىپ قالعان كوزدەرىندە ناز دا، تاڭدانۋ دا، كىنالاۋ دا تۇر.
— ءوزى ءبىر شەشەسىمەن سىرلاسىپ وسكەن، شەشەسىنە جان تەڭەمەيتىن جىگىت ەكەن، — دەدى اقليما، وزىنە ءوزى ايتقام ۇنمەن. مۇنىسىندا بارلىق شەشەنىڭ ماڭگىدەن بەرى كەلە جاتقان، ماڭگىگە دەيىن كەتە بەرەتىن كارى ارمانىمەن بىرگە جاڭاعى ورىنسىز قۋانعاندىعىنان ۇيالۋ دا بار ەدى.
نۇريلا ساپار دەگەن جىگىتتى ءبىر-اق رەت كورىپ ەدى. بۇدان ءۇش جىل بۇرىن الماتىدا وقۋىن ءبىتىرىپ، قاراعاندىعا كەلگەندە، قازىرگى اقليما تۇراتىن بولمەدە — ۇلبالا دەگەن قارتاڭ ايەل تۇرادى ەكەن. نۇريلا اۋەلى سول كىسىگە كورشى بولىپ ەدى.
ءبىر كۇنى، ءتۇس ورتاسى كەزىندە جينالىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا قاسىنان جۇگىرىپ وتكەن جالاڭاش ادامدى كورگەندە، نۇريلا شوشىنىپ قالىپ ەدى. قاراعاندىنىڭ تۇنگى ايازىندا جالعىز ترۋسيمەن كەزدەسكەن ادامدى كورگەنى وسى. نۇريلا جۇگىرە باسىپ پاتەرىنە جەتكەندە، ۇلبالا اپايدىڭ تەرراساسىندا كيىنىپ جاتقان جاڭاعى جىگىتتى تانىدى. ەرتەڭىنە قارسى قايىرعان قارا شاشتى، قويۋ كىرپىكتى، ەركەك ءپىشىندى تەرراسادان ءتۇسىپ بارا جاتقان نۇريلانى جاس لەيتەنانت كورىپ:
— قارىنداس، وتكەن ءتۇنى مەن ءسىزدى شوشىتقان بولسام كەرەك. كەشىرە كورىڭىز، — دەدى.
وسىدان باسقا ءسوز سويلەسكەندەرى جوق. دوستىق تىلەپ تۇرعان قارا كوزدەر قىز تۇلعاسىنا ەكى كوشە بويى قادالىپ تۇردى دا، كولدەنەڭ كوشەگە بۇرىلعان سوڭ عانا قويۋ كىرپىكتەرىن ءبىر-اق قاقتى.
ول جىگىتتىڭ اتى ساپار ەكەنىن، سول كۇنى ءجۇرىپ كەتكەنىن، نۇريلا ۇلبالا اپايدان كەيىنىرەك ەستىدى. ۇلبالا قايتىس بولعالى ءۇش اي ءوتتى دە، ءقازىر ول بولمەدە كومىرشى ايەل اقليما تۇرادى. نۇريلانىڭ بار بىلەتىنى وسى-اق ەدى.
الدەقايدان، الىستان كەلگەن جاۋىنگەر ءۇنى اقليماعا دا جات ەستىلگەن جوق ەدى. سىرى كوپ، مول ءۇن انا دەنەسىنە تۇگەل جايىلىپ، بيلەپ العانشا از عانا ۋاقىت كەرەك ەتكەن.
— نۇركەش، — دەدى اقليما، — شەشەڭ مەن دەپ شاقىرسام، كەيىن ءوز شەشەسى تابىلىپ قالىپ جۇرەر مە ەكەن؟ ەندى ۇل تاۋىپ السام، ايرىلعىم كەلمەيتىنىن ءتۇسىنۋىڭ كەرەك. بولماشى ءبىر ءۇمىت قوي، ايتپەسە قاسىم جانىمنىڭ ءتىرى ەمەستىگىن بىلمەيدى دەيمىسىڭ! — دەدى.
نۇريلا ءوزى بىلەتىن جايلاردى ايتتى. از كورگەنىن ۇزاق سىرداي باياندادى. اقليمانىڭ بار ۇققانى — سونشا ەرلىك ىستەگەن ادامنىڭ شەشە ساعىنىپ جاتقاندىعى ەدى.
سول ساعاتتا ساپاردى شاقىرعان تەلەگرامما دا جونەلدى.
ەندى، مىنە، اقليما اپاي كورىنگەن جۇرتقا بالام كەلە جاتىر دەپ، كۇتىپ وتىر. كەسىلگەن تومارداي مۇگەدەك ەمەس، قاناتىن كەرە سىلتەپ اق يىق، مۇزبالاعى ۇشىپ كەلە جاتقانداي كۇتەدى. ءوز ۇلىنىڭ اتى قاسىم ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەندەي، ساپار جانىم كەلە جاتىر دەپ، كۇتەدى.
قاراعاندىعا كەلە جاتقان ءاربىر سامولەت اقليما اپايعا ۇشىپ كەلە جاتقان ساپارداي كورىنەدى...
You Might Also Like
-
تاۋ توبەسىندەگى ەگىزكولدە نە بولىپ جاتقانى بەلگىسىز ەدى. جەر سىلكىنگەن جوق. اسپان اشىق، كۇن توبەدە قايناپ تۇر.
