قىران تورعاي
1
— ۋھ، جانىم-اي! بۇل قايعىنى كورگەنشە كەلمەسەم ەدى مايداننان. جالعىزىمنان ايرىلسام، كورمەسەم ەدى بۇل ءۇيدى.
ايتار ءسوزى دە، ويلار ويى دا وسى عانا بولىپ كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە تۇنەرە دوڭبەكشىپ، قويۋ قارا قاسى بار قاباعى تاستاي تۇيىلگەن قاپساعاي دەنەلى قارا سۇر جىگىت جاتىر.
بۇل — بەس جىل بويى جار توسەگىن جادىندا عانا ساقتاعان، بەس جىل بويى جەر ورنىنا تۋعان جەرىن ءسۇيىپ، بالا ورنىنا مايدان توپىراعىن باتىستان دا، شىعىستان دا قۇشقان، بەس جىل بويى الىسقان جاۋدى جەرمەن جەكسەن ەتىپ، ۇيىنە بۇگىن عانا ورالعان مۇرات دەيتىن جىگىت.
وعان ءوزى جوقتا سالىنعان وسى ەكى بولمەلى كىرپىش ءۇي العاش كىرىپ كەلگەندە التىن سارايداي كورىنىپ، بۇل ءۇيدىڭ ءتۇتىنى دە بالداي سەزىلگەن ەدى. ەندى سول التىن سارايداي كورىنگەن ءۇي ىڭىردەن بەرى كوردەي كورىنۋدە. ويتكەنى ول بەس جىل بويى كورمەگەن جالعىز ۇلى الداندى ءبىر كورمەستەن جوعالتىپ وتىر. ول قايدا؟ كۇندىز جۇمىس ىستەيتىن شاحتاسىندا جوق، كەشكى وقۋ وقيتىن مەكتەبىندە دە جوق. ونى ىزدەپ كەتكەن جامەشتەن دە حابار جوق. ونى ەشكىم بىلمەيدى. مۇراتتىڭ كوڭىلىندەگى قاياۋ سول.
كوزى قابىرعاداعى ساعاتتا. ساعاتتىڭ ءتىلى ىلگەرى جىلجىعان سايىن جۇرەگىندەگى ءۇمىتى دە جىلجىپ، بىرتە-بىرتە الىستاپ بارا جاتقان سياقتى. Ah ۇرا الاسۇرىپ، اۋىق-اۋىق الىسقا قۇلاق تىگەدى. بۋراشا بۇرقىلداپ، تەرەزەنى سابالاعان دۇلەي بوراننىڭ دولى گۇرسىلىنەن باسقا تىرس ەتكەن دىبىس جوق. اسپاننان قاراڭعى ءتۇن سالبىراپ، جەردەي اق بوران كوتەرىلگەن كەزدەگى دالانىن سۋىق سۇرقىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، سول بوراننىڭ ىشىندە اداسىپ بارا جاتقان بالاسىن ەلەستەدى دە، جانى تۇرشىگىپ، نە ىستەرىن بىلمەي الاسۇرادى. كەيدە ءوزىنىڭ ءجۇرىپ كەتە الماعانىنا ىزالانىپ، اياعىن جارالاعان سامۋرايلارعا سانسىز لاعنەت ايتادى. كەيدە جانىنداي كورەتىن جامەشكە دە كەييدى.
ول وسىنداي ارپالىسقان اساۋ ويدا جاتتى، ۇيگە كىرگەن ايەلى جامەشتى سەزگەن جوق. انا بايعۇس بالاسى ءۇشىن اجالعا دا قارسى بارادى عوي، ارقانىڭ اتى-شۋلى اق بورانى قاھارىن قانشا توكسە دە، بالاپانىنان ايرىلعان قىزعىشتاي زىر قاعىپ جۇرگەن جامەشتىڭ بەتىن قايتارا العان جوق. ول ىڭىردەن بەرى قالاداعى ءوزى بىلەتىن تانىس ۇيلەردىڭ ءبارىن دە ءسۇزىپ شىقتى. ەشقايدا الدان جوق، ەندى قايدا؟..
«قايدا؟» — دەگەن ءبىر سۇراۋ ءجۇر ونىڭ اۋزىندا. كارى مىلقاۋ تۇنشىقتىرعانداي «بار» دەپ ايتار ءبىر جان جوق. شاحتاعا بارايىن دەسە، بوران تۇتەپ تۇر، ءارى ەكى اراسى نەداۋىر جەر، اداسىپ كەتۋى مۇمكىن.
الداننىڭ جۇمىس ىستەيتىن شاحتاسى اشىق شاحتا بولاتىن. سول اشىق شاحتانى قار باسىپ قالدى ما ەكەن، الدە شاحتاعا تۇنەپ قالدى ما ەكەن دەگەن وي ايداپ، ومىرىندە ەسىگىن اشىپ كورمەگەن ستەپاننىڭ ۇيىنە دە باردى.
ستەپان دەگەنىمىز — وسى شاحتاداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتار! بولاتىن. ول جامەشتىڭ اكەلگەن جايسىز حابارىن ەستي سالا شاحتاعا تەلەفون سوعىن ەدى، ونداعىلاردىڭ بەرگەن حابارى جامەشتى عانا ەمەس، ستەپاندى دا شوشىتىپ جىبەردى. ويتكەنى، بوراننىڭ قاتتىلىعىنان جۇمىس ىستەي الماي كۇزەتشىلەردەن باسقا شاحتادا جان قالماپتى. ولاردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، الدان قايتقان جۇمىسشىلاردىڭ ەڭ سوڭىنان جالعىز كەتىپتى. بۇل ي ءى. حابار ەدى. ءدال سمەنا بىتەر كەزدە ۋچاسكە باستىعى كۋليكوۆ كەلدى دە:
— الدان، سەن بالالىقپەن بوسقا قورقاسىن. سەنىڭ مىنا قيمىلىڭ ساركىدىر ماشينيستەردەن كەم ەمەس. قورىقپا، ەرتەڭنەن باستاپ وسى ماشينانى ءوزىڭ جۇرگىز، — دەدى.
بۇل ءسوزدى جالعىز كۋليكوۆ ەمەس، كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى تولەۋ دە كۇندىز ايتىپ كەتكەن-دى. ءبىراق، ول:
— سەن قاشانعى كومەكشى بولىپ جۇرە بەرەسىڭ، — دە الدان:
— اعاي-اۋ، كومەكشى بولىپ ىستەگەنىمە ون-اق كۇن بولدى عوي. ءالى دە ۇيرەنە تۇسەيىن دە، — دەگەن ەدى. ايتقانىنان قايتپايتىن كۋليكوۆ كەلىپ الگى ءسوزدى ايتقاننان كەيىن ونىمەن داۋلاسا العان جوق. ءبىراق ۋچاسكە باستىعىنىڭ «قايتىڭدار!» دەگەن بۇيرىعىن ورىنداعان جوق. وڭاشا ءوزىن بايقاپ كورگىسى كەلىپ ەل قايتقان كەزدە ول ەكسكوۆاتوردىڭ قاسىندا جالعىز قالىپ قويدى.
ونىڭ جۇمىس ىستەيتىن جەرى توبەسى اشىق شاحتا بولعانمەن جان-جاعى بيىك شىڭ تەرەڭ قۇزدىڭ ءىشى سەكىلدى ەدى. سوندىقتان، ول جۇمىس كەزىندە بوراننىڭ انىق قانداي ەكەنىن سەزبەي سىرتقا شىققان سوڭ عانا سەزدى. تەرىستىكتەن نايزاداي قادالعان جەل كۇن باتا اۋىر كۇرسىل، دولى ەكپىنىن كۇشەيتىپ تاڭ اتقالى جاۋعان ۇلپا قاردىڭ سارىنىن شىعارىپ تۇر ەدى. مۇنى كورگەندە ماشينانى جۇرگىزۋگە قابىلەتى مول كەلەتىنىمە كوزىن جەتكىزىپ لەپىرىپ شىققان الداننىڭ كوڭىلى باسىلىپ قالدى. ءبىراق، ول اداسامىن دەگەن جوق قاھارلى دولىعا قاسقايا ءتۇسىپ، جالعىز ءوزى تارتىپ كەتتى. سول كەتكەننەن الدان جوق.
ءوزى جالعىز، ءوزى جاپ-جاس بالا، كۇن بولسا مىناۋ، كەيدە ات قۇلاعى كورىنبەي تۇرعان. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
از ويلانۋدان كەيىن ستەپاننىڭ شەشكەن ءتۇيىنى — الداندى ىزدەۋ، ءوزى ىزدەۋ. ول وسى ويمەن ۇيىندە تەلەفونى بارلاردىڭ ءبارىن ورە تۇرعىزدى دا، كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى تولەۋگە بارلىق كومسومولدارىمەن جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە ءازىر بولۋدى تاپسىردى.
الدان جالعىز ءسىزدىڭ ەمەس، ءبارىمىزدىڭ دە الدانىمىز، الاڭداماي ۇيىڭىزگە قايتا بەرىڭىز، ءبىز قايتسەك تە ونى تاۋىپ اكەلەمىز، — دەدى جامەشتى سەندىرە سويلەپ.
ول بۇل سوزدەردى وزىنە سەنىپ ايتقان ەدى، ول سەنىمى دالاعا كەتتى. سەكرەتار ايتسا ءسۇرىن ءۇرىپ تۇرعان سۇراپىلدىڭ دا ءۇنى وشەتىندەي كورەتىن جامەش بۇل ءسوزدى ەستىگەننەن كەيىن ۇيىنە ۇلكەن ۇمىتپەن قايتقان ەدى، ول ءۇمىتى دە السىرەي باستادى.
ار ادا تالاي ۋاقىت ءوتتى. الدان ءالى جوق. الداندى ىزدەپ كەتكەن ستەپاندار دا جوق. ولاردىڭ قايتىپ ورالاتىن ۋاقىتى وتكەن سايىن مۇرات پەن جامەشتىڭ تاعاتى تاۋسىلا ءتۇستى.
— قۇلىنىم-اي، نەندەي كۇيگە ۇشىرادىڭ؟ — دەپ جىلاپ قويا بەردى.
مۇرات ونىڭ كەلگەنىن سوندا عانا سەزىپ باسىن ءسال كوتەردى دە، جامەشكە وقتى كوزىمەن قاراپ:
— «نەندەي كۇيگە ۇشىرادى؟» دەگەنشە، «نەندەي كۇيگە ۇشىراتتىم» دەسەڭشى، — دەدى ءزىلدى داۋىسپەن. ونىڭ مايداننان كەلگەلى زىلدەنگەنى دە، جانىنداي كورەتىن جامەشىنە اشۋلى كوزىمەن ءتۇڭعىش قاراعانى دا وسى.
— ەر جەتىپ قالعان بالاعا مەن نە ىستەي الامىن؟
— «نە ىستەي الامىن!» ءالى قابىرعاسى دا قاتپاعان بالانى جۇمىسقا نەگە سالدىڭ؟ ءارى وقۋ وقىپ، ءارى جۇمىس ىستەۋدىڭ جاس بالاعا اۋىر ەكەنىن بىلمەدىڭ بە؟ ەگەر مەن. كەشەگى سوعىستا نەمىستىڭ نە سامۋرايدىڭ وعىنان ءولىپ كەتسەم، سەنىڭ وعان كورسەتەر ءومىرىڭ تەك وسى كومىر عانا ەكەن عوي. ەتەگىڭنەن تارتىپ وتىرعان بالاڭ جوق، تەپسەڭ تەمىر ۇزەتىن شاعىڭ، سول ءبىر بالانى ءوزىڭ-اق اسىراي الاتىن ەدىڭ عوي.
ومىرىندە مۇراتتان مۇنداي اششى ءسوزدى ەستىمەگەن جامەش جاسقا بۋلىعىپ سويلەي الماي قالدى. ونىڭ ايتايىن دەگەنى ەڭ الدىمەن وسى ءۇي ەدى. بۇل ءۇيدى مۋرات مايدانعا كەتكەننەن كەيىن ءبىر جاعىنان جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ ءوزى سالعان-دى. ءتىپتى مۇراتتىڭ وزىنە مۇنداي ءۇي ومىردە ءبىتىپ كورگەن ەمەس. ەڭبەكتى سۇيسەم وسىنى ىستەر مە ەدىم، دەگىسى كەلدى، ايتا المادى. ەكىنشىدەن، مۇرات ايتقان بۇل ءسوزدى الدانعا جامەش ايتقان جوق پا ەدى؟ ايتتى. ءبىراق، اكەسىنىڭ جارالانعانىن ەستىگەن كۇنى «مەن كوكەمنىڭ كەگىن جاۋعا جىبەرمەيمىن، ول ءۇشىن مەن وقىپ ءجۇرىپ وتانعا كومىر بەرەمىن» دەپ، الدان شەشەسىنىڭ ايتقانىنا كونگەن جوق-تى. جامەش وسىنى ايتقىسى كەلدى، ايتا المادى.
مۇرات قانشا قاھارلى بولسا دا، قايتىمى تەز، قايرىمى مول ادام بولاتىن. ول الگىندە اششى ءسوزدى اشۋمەن ايتىپ سالسا دا، جامەشتىڭ سوعىس كەزىندە ىستەگەن ىستەرىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، قاھارىنان تەز قايتتى. ءتىپتى جاقسى كورگەن كەزىندە جامەشتى «جامكە» دەيتىن ادەتىمەن:
— جامكە! — دەدى اقىرىن عانا.
ءبىراق، ونىڭ ءسوزىن جامەش تىڭداعان جوق. سىرتتان كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ تىقىرىن ەستىپ ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، ستەپان مەن تەلەۋدەن باسقا ەشكىمدى كورە الماعان سوڭ توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي سىلق ەتىپ قايتادان وتىرا كەتتى.
ستەپان مەن تولەۋ ۇيگە كىرەرىن كىرسە دە، تورگە بەتتەي العان جوق. وزدەرىنە سۇراۋ قويا قادالعان مۇرات پەن ءجامىشتىڭ كوزىنە دە تۋرا قاراي العان جوق. نە ايتارلارىن دا بىلمەي ءسال كىدىرىپ قالعان ەدى، مۇرات تەرلەپ جاتىپ مۇزداي قالعان دەنەسىن تەز جيىپ الدى دا:
— ە، جىگىتتەر، نەگە تۇرسىڭدار، تورگە شىعىندار! — دەدى قينالا كۇشپەن سويلەپ.
ونىڭ داۋسىندا اۋىر قينالۋ، قاتتى وكسۋدىڭ سۋىق تولقىنى بارىن ستەپان سەزە الماي قالدى دا:
— الدان ءالى كەلگەن جوق پا؟ — دەدى.
— تاۋىپ پا ەدىڭدەر؟
— جوق.
— ەندى نە سۇراپ تۇرعانىڭ؟
مۇراتتىڭ ءسوزى تىم قاتتى شىقتى دا، مۇنان كەيىن ەكى جاق تا ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ستەپان نە دەرىن بىلمەگەندەي تولەۋگە قاراپ ەدى، تولەۋ جەرگە قارادى. ول جەرگە قاراپ وتىرسا دا مۇراتتىڭ وزىنە قادالىپ وتىرعانىن سەزىپ، «نەگە كەلدىم وسىندا!» دەگەن كۇيگە ءتۇستى. ەگەر، پەش تۇبىندە وتىرعان جامەش اڭىراپ قويا بەرمەگەندە كوپكە دەيىن بۇلاردىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەۋى مۇمكىن ەدى. انانىڭ سوزدەرىنە تولىق تۇسىنبەسە دە، زارىن ۇعىپ وتتى جۇرەگى ەلجىرەپ، ستەپان جامەشتىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
— جىلاماڭىز، سابىر — دەدى ول ءوز ورامالىمەن جامەشتىڭ كوزىن ءسۇرتىپ. — ءبىزدىڭ قاراماعان جەرىمىز جوق ءجۇز قارالى كىسى قاتار ءتىزىلىپ جولدىڭ ەكى جاعىن دا ءسۇزىپ شىقتىق. الدان ەشقايدا ەمەس، وسىنداعى ءبىر ۇيدە، تاڭ اتقانشا سابىر ەتىڭىزدەر.
ول وسىنى ايتارىن ايتسا دا، ءوز سوزىنە ءوزى ريزا بولماي:
«وسى مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ءسوز ەمەس-اۋ»، — دەدى ىشىنەن. ول تاعى بىردەمەلەر ايتقىسى كەلىپ ەدى، جامەشتىڭ قايتا-قايتا باسىن شايقاپ:
— جوق، ول ءتىرى ەمەس، ءتىرى بولسا ەشقايدا تۇنەمەيدى، — دەگەن ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
الداننىڭ كەزبە ەمەس ەكەنىن ستەپاننىڭ ءوزى دە بىلەتىن. اسىرەسە مىنانداي بورانى قاتتى، كۇدىگى كۇشتى تۇندە ونىڭ باسقا ۇيگە تۇنەۋى مۇمكىن ەمەس. ەندى قايدا؟
وسى سۇراۋدىڭ جاۋابىن تابا الماي، ولار اۋىر ويدا وتىر ەدى، سىرتتا كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ تىقىرىن ەستىدى دە، ەسىك جاققا قاراي تۋرا ۇمتىلدى. ول ەسىككە جەتكەنشە بولعان جوق، ەكى بەتىنىڭ قانى تامعان، قارشاداي ءبىر بالا جايداي جالت ەتىپ كىرىپ كەلدى.
— ءا، قۇداي اقسارىباس، — دەپ، شەشەسى تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، قۋانعاننان نە دەرىن بىلمەي.
— ۇرشى ءوزىن، — دەپ، اكەسى دە باسىن كوتەرىپ الدى. ؛
تولەۋ مەيلىنشە قورىققان بولۋ كەرەك، ەندى قۋانعاننان اشۋلانىپ الدانعا سۇرلانا قاراپ تۇر. ستەپان جەرگە ءبىر تۇكىرىپ:
— ءتىفۋ، سايتان، — دەدى دە، قايتادان وتىرا كەتتى.
الدان مۇنىڭ ەشقايسىسىنا دا قاراعان جوق، توسەك ۇستىندە وتىرعان اكەسىن بارىپ قۇشاقتاي الدى. بالانىن سۋىق دەنەسى ىستىق قۇشاعىنا كەلىپ كىرگەندە مۇراتتىڭ بولات دەنەسى بالقىپ، ەت جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى، «الداشىم، جارىعىم» دەگەننەن باسقا ءسوز ايتا العان جوق. تەك الداننىڭ بىلعارى پالتوسىنا جاۋعان كوز جاسىنىڭ تىرسىلىنىڭ عانا دىبىسى ەستىلدى.
شىركىن، بالا-اي. جانا عانا كەمپىردەي قۇنىسىپ وتىرعان جامەش، ەندى جاس كەلىنشەكتەي گۇل جايناپ شىعا كەلدى. مۇرات بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ۇزاق، يىسكەپ، قاتتى ءبىر ءسۇيدى دە:
— ەندى ون جىلعا دەيىن شاحتانىڭ ماڭىنان ءجۇرۋشى بولمايسىڭ. بار، مىنا كىسىلەر مانا امانداسۋعا كەلسە دە، دامگە قاراماي كەتكەن ەدى، قوناق ەتىپ جىبەر. جامكە، تەز دوم دايىنداپ جىبەر!
— ءبىز ءۇشىن اۋرە بولماڭىز، — دەگەن ستەپاننىڭ ءسوزىن ەلەگەن جوق.
— جوق، جولداس پارتورگ، ەندى ونىڭىز بولمايدى، — دەپ، جامەش شىعا جونەلدى.
الدان اكەسىنىڭ قۇشاعىنان بوسانعاننان كەيىن ساعاتقا قاراپ جاۋرىنىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە:
— شىنىندا مەن ءتاۋىر-اق سايرانداعان ەكەنمىن-اۋ، — دەدى كۇلىمسىرەپ.
— ءيا، جىگىت بولعانىڭدى بۇگىن-اق كورسەتتىڭ. تەز ۇيلەندىرمەسەك، سەن ءبىر كۇنى مۇلدەم جوعالارسىڭ.
ستەپاننىڭ بۇل سوزىنە ەشتەڭە دەي الماي ۇيالىپ تەرىس اينالا بەرىپ ەدى، تولەۋ ونىڭ بەتىن وزىنە قاراي بۇرىپ الدى.
— ەلدى وسىنشا سابىلتىپ، قاي ۇيدەن كەلدىڭ ءوزىن؟
— بوراننىڭ ۇيىنەن كەلدىم.
ستەپانعا بۇل جاۋاپ ۇناپ كەتتى مە، قالاي، سۇيسىنە قاراپ، باسىن شايقادى دا:
— توڭعان ەكەنسىڭ، جىلىنا عوي، سونسوڭ سويلەسەرمىز، — دەدى.
تولەۋ مۇراتتىڭ قاسىنا بارىپ، الداننىڭ سوڭعى كەزدەگى ىستەرىن ايتا باستاپ ەدى، مۇرات قولىن سەرمەپ:
— وعان مەن قۋانا قويماسپىن، اۋزىڭدى اۋىرتپا، — دەدى.
الدان پەشتىڭ ىستىق جەرىنە ارقاسىن توسەي تۇرىپ، بۇلار قايتەر ەكەن، وقۋدان قالىپ قويعانىما ۇرسار ما ەكەن؟ — دەگەن ويمەن تەردە وتىرعان ەكى سەكرەتارعا كوز تاستاپ ەدى، ەكەۋىنىڭ دە كوزدەرى كۇلىمدەپ تۇر ەكەن. ولاردىڭ ەشقايسىسىندا ءزىل جوعىن سەزدى دە، ىشىنەن قۋانىپ كەتتى. سوندىقتان ول:
— ال، باتىرىم، سويلەشى، وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ، قايدان كەلدىڭ؟ — دەگەن ستەپاننىڭ سۇراۋىنان قىسىلعان جوق.
— بوراندا ءجۇردىم، بوراننان كەلدىم، — دەدى كۇلىپ.
— جالعىز با؟
— جالعىز.
ول ناحاق بولسا دا ستەپاننىڭ:
— ءوزىڭ كومسومولسىڭ، ءوزىڭ وتىرىك ايتاسىڭ، ءا! — دەگەن ازىلىنە قاتتى قىسىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە تەلەۋ دە ءبىر جاعىنان قاعىتا باستادى.
— مۇمكىن جالعىز بولعان سوڭ بوران مۇنى اياعان بولار، — دەدى ول.
— ءيا، بوراننىڭ اقىلسىزى دا، اقىلدىسى دا بولادى. توبىمىزبەن جۇرگەن ءبىزدى اداستىرا جازداعان ماناعى بوران اقىلسىز، ال، الداننىڭ بورانى اقىلدى ەكەن. سولاي ما الدان؟
الدان تەز جاۋابىن بەرمەسە، بۇل ەكەۋىنىڭ ءازىل قاقباقىلىنا تۇسەتىنىن سەزدى دە:
— بوراننىڭ اقىلدى اقىلسىزىن ايىراتىن سىزدەردەي ۇلكەن ەمەسپىن عوي مەن، — دەدى.
ستەپان ءۇنسىز قادالىپ قالدى دا، تولەۋ بۇل ءسوزدىڭ بايىبىنا بارعان جوق. ول الدەنەنى بىلگىسى كەلگەندەي مانادان بەرى الداننىڭ وتكىر قارا كوزىنەن كوزىن العان جوق ەدى، قانشا باقسا دا ەشتەڭە سەزە الماعان بولۋ كەرەك:
— ءبىز سەنەن اداسقان كىسىنىڭ ءتۇرىن كورە الماي وتىرمىز-اۋ، — دەدى جاسىرماستان.
— نانباساڭىز تەمىرقازىقتان سۇراڭىز.
ستەپان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— دۇرىس، سەكرەتارىڭدى جاقىن جەرگە جۇمسادىڭ. بۇل سەنىڭ اسپانعا شىعىپ كەتكەنىڭدى بىلمەي، جەردەن ىزدەپ ءجۇر.
بۇل سوزگە تولەۋ مەن مۇرات قوسىلا كۇلگەن ەدى:
— كۇلە بەرىڭىزدەر، — دەدى الدان جاي ەزۋ تارتىپ، — مەن اسپانعا شىقپاسام دا، شىققاندايمىن.
اڭگىمەگە شىنداپ كىرىسەردە ەكى تىزەسىن الاقانىمەن سارت ەتكىزۋ ستەپاننىڭ ادەتى ەدى، سول ادەتىن ىستەدى دە، ول:
— جو، ازىلدەسۋىمىز جەتكەن بولار. سەن شىنىڭدى ايت، ءبىز ۇيگە قايتايىق، — دەدى.
— سەنبەيسىزدەر، سەنبەسەڭىزدەر دە ايتايىن، — دەپ الدان كويلەكشەڭدەنىپ، بەتى-قولىن جۋىنىپ كەلدى دە: — اسپان اشىق بولماعاندا، مەن تەمىرقازىقتى كورە المايتىن ەدىم، تەمىرقازىقتى كورە الماسام، ءۇيدى تابا الماي ولەتىن ەدىم. بۇگىنگى بوران ماعان كوپ نارسەنى ۇيرەتتى، كوپ نارسەنى كورسەتتى. ادامنىڭ جاۋى دا، دوسى دا كوپ ەكەن، ەڭ الدىمەن سونى كورسەتتى. وسىعان سەنەسىزدەر مە؟ — دەدى، ەكەۋىنە كەزەك كوز تاستاپ.
— ءيا، سەنەمىز.
— ەگەردە سەنسەڭىزدەر، ماقتانشاقتىق دەگەن — ۇلكەن جاۋ ەكەن. سول جاۋ بۇگىن مەنى قاپىلىستا جەڭىپ كەتە جازدادى. ويتكەنى، مەن ەرتەڭ ەلگە ماقتانۋ ءۇشىن ماشينانىڭ كۇيىنە ابدەن ءتۇسىپ العىم كەلدى دە، جولداستارىمنان جاسىرىنىپ قالىپ قويدىم. جولداستاردان قالعاننان كەيىن جالعىز قايتپاي شاحتانىڭ ىشىنە جاتا كەتۋىم كەرەك ەدى، اكەمدى تەز كورگىم كەلدى دە، بوراندى ەلەمەدىم. قاۋىپتى ەلەمەۋ دە ەستىلىك ەمەس ەكەن، ەلەڭ قۇرلى كورىنبەگەن بوران ءبىرازدان كەيىن ەسىمنەن اداستىردى. قايدان، قالاي بارعانىمدى دا بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە باقشانىڭ ىشىندە جۇرگەنىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم.
— قايداعى باقشانىڭ؟
— سوناۋ قالانىڭ سىرتىنداعى باقشانىڭ. ءومىردىڭ قادىرى — ەلىم ەلەستەگەندە، جولداستىڭ قادىرى — جالعىز جۇرگەندە بىلىنەدى ەكەن. بۇعان كوزىم بۇگىن جەتتى. بوراننىڭ ىشىندە ءجۇرىپ بىتىرگەن ءبىرىنشى مەكتەبىم وسىلار. وسىعان سەنەسىزدەر مە؟
— سەنەمىز. سول جەردەن جالعىز كەلسەڭ شىن جىگىت ەكەنسىڭ، — دەگەن تولەۋدىڭ ءسوزىن:
— ءوزىن بالا بولساڭ دا، ويىن. جىگىت بولىپ قالعان ەكەن، — دەپ ستەپان قۋاتتاي ءتۇستى.
— وعان سەنەسىزدەر، جەلگە، جەل سەكىلدى ۇيىتقىعان ويعا سەنبەڭىزدەر. مەن شاحتادان شىققان كەزدە كۇن الاي-تۇلەي بوران ەدى، جەل قالا جاقتان ەكەن، سول جەردە جەلدەي ۇيىتقىعان ءبىر جىندى ويلار كەپ مەنى ءار قياعا ءبىر سۇيرەلەپ، «قايتپا، اداساسىڭ» دەسە بىرەۋى، ەندى بىرەۋلەرى «قايت، سەنى ىزدەيمىن دەپ شەشەن اداسادى، جەلگە قارسى جۇرە بەرسەڭ ءۇيىندى تاباسىڭ» دەپ، مازامدى الدى. ءارى وسى سوڭعى وي بيلەپ، ءارى ەرتەڭ ماشينيست بولاتىنىمدى ايتىپ، اكە، شەشەمە ماقتانعىم كەلدى دە ءجۇرىپ كەتتىم.
قالا جاقتان سوعىپ تۇرعان جەلدىڭ قاي مەزگىلدە، قاي جەردە وزگەرىپ كەتكەنىن دە بىلمەيمىن، العاشقى بەتتەن وزگەرىپ باسقا جاققا شىعىپ كەتىپتى. مەن ماڭدايىمدى جەلگە بەرىپ جۇرگەن ەدىم، جەلدىڭ وزگەرگەنىنە قاراي بەتىم دە وزگەرىپ كەتىپتى. ونى مەن باقشاعا بارعاندا ءبىر-اق ءبىلىپ، ەندى ءولدىم عوي دەپ ەدىم، مايداندا ولگەن ءبىر نەمەرە اعايدىڭ مۇنان ءۇش جىل بۇرىن ايتقان ءبىر سەزىنىڭ ەسىمە تۇسە كەتكەنى. قانداي قاتەر تونسە دە سابىرلى بولۋ كەرەك ەكەن. سابىرسىزدىقتىڭ جاۋ ەكەنىن، سابىرلىلىقتىڭ دوس ەكەنىن سوندا ءبىلدىم. بۇل مەنىڭ ەكىنشى مەكتەبىم. بۇعان سەنەسىزدەر مە؟
بالانىڭ ناعىز ءادىل سىنشىسى اكە عوي. بالاسىنىڭ ءاربىر ءسوزىن ىشتەي سالماقتاپ مۇرات ءالى ءۇن شىعارعان جوق. تەك اۋىق-اۋىق ستەپان مەن تولەۋگە كوز قىرىن تاستايدى دا ولاردىڭ اڭگىمەنى قۇمارلانا تىڭداپ وتىرعانىن كورىپ بالاسىنا ماساتتانا تۇسەدى. شىنىندا، ستەپان مەن تولەۋ الداننىڭ نە سوزىنەن، نە كەسكىنىنەن بالالىقتىڭ ەشقانداي نىشانىن كورە الماي تاڭدانۋدا ەدى. سول سىرىن اشىق كوڭىلدى ستەپان جاسىرا العان جوق، الدان: «سەنەسىزدەر مە؟» دەگەندە ول:
— ونىڭا سەنەمىز. ءبىراق، سەنىڭ انىق ءوزىمىزدىڭ الدان ەكەنىڭە سەنە الماي وتىرمىن. الدىمەن سونى ايتشى، سەن قاي الدانسىڭ دەپ ايتىپ سالدى.
— انىق ءوز الدانىڭىزبىن. سول ءۇشىن بىرگە وتىرىپ ءدام ىشەيىك. اپا، ءدامىڭىز ءازىر بولدى ما؟ — دەپ، اس ۇيدە جۇرگەن شەشەسىنە قاراي بەتتەي بەرىپ ەدى:
— توقتاي تۇر، — دەدى ستەپان قارامايمىز. سەن سوعىستىڭ ءبىر تاجىريبەسىن ايتا باستادىڭ دا، تاستادىڭ عوي.
— ءا، ۇمىتشاق دەگەن دە دوس ەمەس. ول مىناۋ ەدى! سول مايداندا ولگەن اعاي ەڭ سوڭعى جازعان حاتىندا وزدەرىنىڭ جاۋ جەرىنە ءبىر جورىعىنىڭ جايىن جازىپتى. ول بارلاۋشى بولاتىن. جاۋ جەرىندە جۇرگەندە ادامنىڭ باسىنا كەزدەسەتىن جاۋلىق تا، دوستىق تا كوپ كورىنەدى عوي. تەك ايىرماسى ونداي جەردە ادامدى دوستىق ىزدەمەي، جاۋلىق ىزدەيدى ەكەن دە، دوستىقتى ادامنىڭ ءوزى ىزدەيدى ەكەن. ىزدەي بىلگەن كىسى وزىنە كەرەك دوستىقتى جەر تۇگىل اسپاندا دا تاباتىن سەكىلدى. سولاي ما، كوكە؟
— ايتا بەر، كۇنىم، — دەپ مۇرات يەگىن كوتەردى. سول اعايدىڭ جاۋ جەرىندە، جان قىسىلعان كەزدە اجالدان قۇتقارعان دوسى — سول اسپانداعى تەمىرقازىق ەكەن. قاباق قاقتىرماس قاراڭعى تۇندە اداستىرماي، قۇتىلار جولدى تاۋىپ بەرگەن سول تەمىرقازىق كورىنەدى. مارقۇمنىڭ سول حاتى كەلگەننەن بەرى كۇن سايىن سول جۇلدىزعا قاراۋشى ەم، وعان قاراعان سايىن ونىڭ ءوزى دە ەسكە ءتۇسۋشى ەدى. بۇگىپ اداسىپ جۇرگەندە سول اعاڭ ەسىمە ءتۇستى دە، كۇن ءبىر تولاستاعان كەزدە ونىڭ جۇلدىزىن تاۋىپ الدىم.
اداسقان جولىما سول جۇلدىزدى شىراق ەتىپ ءۇيدى دە' وڭاي تاپتىم. مەنىڭ بۇگىنگى بوراننان كورگەنىم دە، ۇيرەنگەنىم دە وسىلار. ەندى سەنبەسەڭىزدەر دە تورگى ۇيگە جۇرىڭىزدەر. اپا، اداسقاننان كەيىنگى ءبىر قيىن نارسە اشىققاندىق كورىنەدى، تەزدەتىڭىز! — دەدى.
— ءقازىر، كۇنىم، ءقازىر. وزىڭە ساقتاعان ەتتى اپارىپ قويدىم. ازىرشە سونى جەي تۇرىڭدار. قوناقتاردىڭ سىباعاسى ءقازىر دايار بولادى.
— جەڭگەي، ءبىز ءۇشىن اۋرە بولماڭىز. تاڭنىڭ ءوزى تاياۋ قالدى.
— تاڭ اتسا اتا بەرسىن، كۇن شىقسا شىعا بەرسىن، ءقازىر پىسەدى، — دەپ، جامەڭ كەتە بەرىپ ەدى:
— اپا، ستەپان سەمەنوۆيچكە ارناپ قازى سالدىڭىز با؟ — دەدى الدان كۇلىپ.
— سالدىم، كۇنىم. جىلقى ەتىن جەيتىن شىعار، ءا؟
— ايتقانعا بولماساڭىز اسا بەرىڭىز، جەمەسەك قالار، — دەگەن ستەپاننىڭ ازىلىنە ءۇيدىڭ ىشىندەگىلەر دۋ كۇلىپ جىبەردى.
— بار، تەزدەت! — دەدى دە، مۇرات بالداعىنا سۇيەنىپ، — قوناقتار، مۇندا، بەرى جۇرىڭىزدەر، — دەدى تورگى ۇيگە بەتتەپ.
ستەپان الدان تۋرالى ويىن ءالى قورىتىپ بولعان جوق-تى. توقسان ءتۇرلى ويدى تولعاي كەلىپ، توبىقتاي عىپ ءبىر ءتۇيدى دە:
— بۇل بالا كۇشتىڭ عانا ەمەس، اقىلدىڭ دا يەسى بولىپ قالعان ەكەن. جاپ-جاس بالا، ءا!.. ونەرلى ەلدىڭ تاسى دا ورگە دومالاسا، ونەرسىز ەلدىڭ باسى دا ويعا دومالار. ءبىر كەزدە باسى ويعا دومالاعان قازاق حالقىنىڭ بۇل كۇندە تاسى دا ورگە دومالاپ ءتۇر. بۇل سونىڭ ءبىر ايعاعى عوي، — دەدى ىشىنەن.
ءبىراق ونىڭ كۇتىپ وتىرعان ءبىر ءقاۋپى بار. ول — وسى مۇرات. جاناعى ءبىر سوزىنە قاراعاندا مۇرات ەرتەڭنەن باستاپ الداندى جۇمىسقا جىبەرمەۋى مۇمكىن. ستەپان وسى ويىن تولەۋگە سىبىرلاپ ەدى، ول:
— مەن دە سونى ويلاپ وتىرمىن. وندا ءبىزدىڭ قولىمىزدى كەسكەنى، — دەدى.
II
مۇرات قوناقتارىن ەتپەن دە، نيەتپەن دە سىيلاپ قويا بەردى.
الدان جايىنداعى ويىن ستەپانعا ءقازىر-اق ايتىپ قالماقشى بولىپ ءبىر وتىردى دا:
— قوي، ءوز ۇيىمدە ايتقانىم ۇيات بولار، — دەدى ىشىنەن. ەرتەڭ كەڭسەسىندە وتىرعاندا بارىپ ايتايىن. جالعىز ءىنىم بولسا مايداندا ءولدى. ەندىگى قالعان جالعىزىمنان ايرىلىپ قالا جازدادىم. وسىنى وزىمە قيىڭدار، ولسە وقۋدىڭ سوڭىندا ءولسىن دەيىن.
الدان قوناقتارىن شىعارىپ سالىپ كەلگەندە اكەسى الداننىڭ كروۆاتىنا جانتايىپ وسىنداي ويدا وتىر ەدى. ونى الدان كورگەن جوق. بۇرىشتاعى جازۋ ۇستەلىنە وتىرا قالىپ، كوك قالقاندى شامىن جاقتى دا، الدەنەنى جازا باستادى.
— بوتام-اۋ، دەمالساڭشى. بۇيتە بەرسەڭ زورىعاسىڭ عوي، — دەپ اكەسى قاسىنا كەلدى دە، — مۇنىڭ نە؟ — دەدى.
— بۇل — كۇندەلىك.
— كۇندەلىك؟ ول نەمەنە؟
— ول — ءوزىمنىڭ ازامات بولعاننان بەرگى ءومىربايانىم.
— ازامات بولعاننان بەرگى. قانە، كورسەتشى ماعان.
الدان قالىڭ كوك داپتەردى اكەسىنىڭ الدىنا جايىپ ەدى، ءبىرىنشى بەتتىڭ ەڭ باسىندا «حوش كەلدىڭىز، جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا جىلى»، ونان تومەنىرەك جەردە «46 جىل، 1 يانۆار دەگەن جازۋلار تۇر ەكەن. اكەسى سولاردى وقىپ شىقتى دا ونان تومەن جازىلعان ۇساق جازۋلاردى ەركىن وقي الماي:
— وقىشى، ەستيىن، — دەدى.
الدان ءوز جازعانىن ءوزى كىسى الدىندا بۇرىن وقىپ كورگەن ەمەس ەدى، وزىمەن-وزى قىسىلىپ ءبىراز تۇردى دا اقىرىن وقي باستادى.
— «1946 جىل 1 يانۆار. بۇگىن مەن لەنين كومسومولىنىڭ مۇشەسى بولدىم. جيىلىستا تولەۋ، ساشا، ءجانيا، ۆەرا، مەرۋەرت — بەسەۋى سويلەدى. بەسەۋى دە مەنى جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتادى. Meن قاتتى ۇيالدىم. ۇيالا وتىرىپ ولسەم وسىلارمەن بىرگە ولۋگە ىشىمنەن سەرت ەتتىم. وسى كۇنى مەن ەكسكوۆاتوردى بىرنەشە رەت ءوز بەتىممەن جۇرگىزىپ كوردىم. وزىمنەن ون ەسە بيىك ماشينانىڭ ۇستىنە شىعىپ جۇرگىزە باستاعانىمدا بۇكىل قاراعاندى اياعىمنىڭ استىندا جاتقانداي ماساتتاندىم. كەشىندە اپام مەنىڭ ون التى جاسقا تولعانىمدى تويلادى. بۇل تويعا مەن ەڭ الدىمەن بۇگىنگى جيىلىستا ءوزىمدى ماقتاعان جولداستاردى شاقىردىم. ورىس جولداستارىم ماعان ءار ءتۇرلى سىي اكەلىپ تارتتى، ال، قازاق جولداستارىم ەلىمىزدىڭ سالتىنا جوعىن سىلتاۋ ەتىپ ەشتەڭە اكەلگەن جوق. سولاي دەي تۋرا ولاردىڭ قايسىبىرەۋى قاتتى ۇيالدى. اسىرەسە، مەرۋەرتتىڭ ۇيالعانىن-اي. مەن ونىڭ ۇيالعانىن كورگەندە اياپ كەتتىم...»
مۇنان كەيىنگى جازىلعان ەكى-ۇش جول ءسوزدى الداننىڭ وقىعىسى كەلمەي كۇمىلجىپ ەدى، اكەسى:
— وقى، وقى، — دەپ ەنتەلەي ءتۇستى. ءبىراق ول بالاسىنىڭ ءۇش-تورت جولدى اتتاپ بارىپ وقىعانىن اڭعارعان جوق.
— ۆەرا ماعان فادەيەۆتىڭ «جاس گۆاردياشىلار» اتتى رومانى مەن ءوزىنىڭ ون التى جاسقا تولعان كۇنى تۇسكەن سۋرەتىن اكەلىپ سىيلادى. ناعاشىم اكەلىپ سىيلاعان ساعاتتان گورى وسى ەكەۋى قۇندى كورىندى.
ويىن-ساۋىق ۇزاققا سوزىلدى. توي تارقاعاننان كەيىن «جاس گۆاردياشىلاردى» وقىپ جاتىپ ۇلكەن ويعا كەتتىم. رومان ءالى وقىلىپ بىتكەن جوق...»
«1946 جىل، 2 يانۆار.
تۇندە كەش جاتسام دا بۇگىن ەرتە تۇردىم . نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، دەنەم كەشەگىدەن كەسەك، بويىم كەشەگىدەن بيىك سياقتى. مۇمكىن، ول تۇندەگى تويشىلاردىڭ «ازامات» دەگەن ءسوزدى قۇلاعىما كوبىرەك قۇيعاندىعىنان بولار. جۇمىس ۋاقىتىنا دەيىن ءبىراز وقىپ تاستايىن دەپ، روماندى قولىما الىپ ديۆانعا جانتايىپ ەم، تۇندە كورگەن ءتۇسىم ەسىمە ءتۇستى دە توقتاپ قالدىم.
تۇسىمدە مەن دون بويىندا، سول جاس گۆاردياشىلارمەن بىرگە ءجۇر ەكەنمىن. مۇمكىن روماننان العان اسەرىمنەن بولار. تۇسىمدە مىنانداي تاماشا ءومىردى كوردىم...»
— توقتا! ءتۇستى تۇندە ايتپاس بولار، ەرتەڭ ايتارسىڭ. جاز مىنا اشىق جەرگە، — دەپ، اكەسى جاڭا باستالعان اڭگىمەنى ايتتىرماستان ءۇزىپ جىبەردى.
— نەنى جازامىن؟
الداننىڭ گۇلدەپ جايناپ تۇرعان ءجۇزى اكەسىنىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە سۇرلانىپ كەتتى.
— اكەم مۇراتتىڭ ءامىرى بويىنشا، — دەدى مۇرات نىعىزداي سويلەن، — 1946 جىل، يانۆار ايىنىڭ ۇشىنەن باستاپ جۇمىستى تاستادىم دەپ جاز!
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن كورىپ تۇرعان جوقسىڭ با؟ اكەڭ كەلدى، ەندى وقۋىڭدى وقى.
— قايداعى وقۋ؟
— ءوزىڭنىڭ وقىپ جۇرگەن وقۋىن، شە؟
— ونى وقىپ ءجۇرمىن عوي.
— بۇگىن قاشان وقىدىڭ؟ اداسىپ-اداسىپ جاڭا كەلگەن جوقسىڭ با؟
— ءبىر كۇن قالعانىم ەشتەڭە ەتپەس.
— جوق شىراعىم، مەكتەپ دەگەن پوەزد ەمەس، بۇگىن قالساڭ ەرتەڭ ءمىنىپ جۇرە بەرەتىن. ءبىر كۇن قالساڭ ومىردەن ءبىر ساتى كەيىن قالعانىڭ. ونىڭا مەن كونە المايمىن. ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا بارمايسىڭ، ءسوزدى قوي دا جاز!
بۇل ءسوز الدانعا ءوز ۇكىمىن وزىنە جازدىرعاننان كەم تيگەن جوق. قارىنداشى قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ونى دا قايتىپ العان جوق. اكەسىنە قادالا قاراعان كۇيى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ول قاتال مىنەزدى اكەسىنىڭ ءوز ايتقانىنان سەزىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىر. اكە ءتىلىن الايىن دەسە، بۇگىن وزىنە تاۋداي داڭق اپەرگەن ەنبەك مايدانىن قيمايدى. جۇرتتىڭ ءبارى ونى «باتىر بالا» اتادى، ەندى ونى قالاي تاستاپ كەتپەك؟ اكەنىڭ بۇلاي قاتال ءامىر ەتۋى وقۋدان بۇگىن قالعانى ءۇشىن بە؟ جوق، الدە ول سوعىس ءبىتتى، ەندى اركىم ءوز قارا باسىنىڭ پايداسىن، ءوز كەلەشەگىن عانا ويلاۋ كەرەك دەي مە ەكەن؟ جوق، ونداي شولاق ويدىڭ ادامى مۇرات ەمەس، وتاننىڭ كەلەشەگىن ويلامايىنشا، وزىندە كەلەشەك جوعىن ول جاقسى بىلەدى، ويتكەنى ول كەشەگى سۇراپىل سوعىستى كوزىمەن كوردى، سول سوعىستان كورگەن ەل قايعىسى ونىڭ ەسىنەن ءالى كەتكەن جوق. سول سوعىستان تالقاندالعان دۇنيەنى ول كوزىنىڭ الدىنان ءالى كەتىرگەن جوق. سول سوعىس سالعان جاراسى جازىلىپ، جەر جىرتىعى جامالعانشا ول ءوزىن دە، الداندى دا، جامەشتى دە تيىش جاتقىزباقشى ەمەس-تى. جامەش سوعىس كەزىندە شينەل مەن گيمناستەركانى قانداي كوپ تىكسە، ەندى ولارمەن بىرگە پالتو، كوستيۋمدەر دە سونداي كوپ تىگىلۋى كەرەك. الدان سوعىس كەزىندە قانداي جاقسى وقىسا، ەندى ونان دا جاقسى وقۋىم كەرەك. ال ءوزى مايداندا قانداي ەرلىك كورسەتسە، ەندى ەڭبەكتە دە سونداي ەرلىك كورسەتۋى كەرەك. اكەسىندە وسىنداي ۇلكەن وي بارىن الدان دا سەزەتىن. ويتكەنى اكەسى بۇل جايىندا گوسپيتالدا جاتىپ جازعان حاتتارىندا:
— اياق تا جازىلار، ءبىر ماشينانىڭ باسىنا مەن دە مىنەرمىن، — دەيتىن. الدان وسىلاردى ويلاپ وتىر. ول اكەسىنىڭ:
— جازاسىڭ با، جوق پا؟ — دەگەنىنە دە ءۇن قاتقان جوق. — وسىدان ەرتەڭ شاحتاعا قاراي اياعىڭدى باسىپ بار دەپ، اكەسى ىزبارلانعان ساپىن ول تۇنەرە ءتۇستى.
ءتۇس ايتىلعان جوق. كۇندەلىك جازىلعان جوق. ازىرشە اكە بالاسىن، بالا اكەسىن كوندىرە العان جوق.
الدان داپتەرىن الدى دا، توسەگىنە بارىپ قۇلاي كەتتى.
ءىىى
مۇرات ويانا سالا ءۇيدىڭ ىشىنە كوز جۇگىرتىپ ەدى، قىراۋىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر ەلى اينەكتىڭ جيەگىنەن شاشىراي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ءتور الدىنا جاقىنداپ قالعان ەكەن.
ءۇيدىڭ ءىشى جىم-جىرت. تەك پەش ۇستىندەگى ۇلكەن جەز شاۋگىمنىڭ ىزىلداعانى عانا ەستىلەدى. ازدان سوڭ قابىرعاداعى كونە ساعات ون ءبىردى سوعىپ جانا عانا بۇرق-سارق ەتىپ قاقپاعىن سەلكىلدەتە باستاعان جەز شاۋگىمنىڭ ۇنىنە ءۇن قوستى.
جامەش جۇمىسقا كەتەردە مۇرات جاتقان ءۇيدىڭ پەشىنە كومىردى سىقاي سالىپ، قاقپاعىن بەكىتكەن ەدى دە، سۋ تولتىرىلعان جەز شاۋگىمدى پەشتىڭ ۇستىنە قويىپ كەتكەن ەدى. ءبىراق، جەز شاۋگىمنىڭ بۇل ۇيگە كەلىپ بۇرقىلداۋىنان جامەشتىڭ جۇمىسقا كەتكەنىن ۇقسا دا، ۇعا الماعان تاعى ءبىر جايى بار مۇراتتىڭ.
— بۇل قالاي؟ الدە مەنىڭ تۇندەگى ايتقانىمدى تىڭداماي الدان جۇمىسقا كەتىپ قالدى ما ەكەن؟ ول ۇيدە بولسا شايدى بۇل ۇيگە قايناتپاس ەدى عوي.
وسى وي ونىڭ ۇيقىسىن شايداي اشىپ جىبەردى. قايناپ تۇرعان شاۋگىمدى پەشتەن الۋدى دا ويلاعان جوق، تەز كيىنە سالىپ الدان جاتاتىن تورگى بولمەگە بالداعىمەن ەكى-اق اتتاپ جەتكەن ەدى، ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالدى.
ول بالاسىنىڭ، ءتىل الماي كەتكەنىنە قورلانا ىزالانىپ تۇر. سوندىقتان، وعان بۇل بولمەدەگى نارسەلەر دە كۇلە قاراپ تۇرعانداي سەزىلدى.
بۇل ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ قىراۋى ءبىراز ەرىگەندىكتەن كۇن ساۋلەسى الداننىڭ كەرەۋەتىنىڭ ۇستىنە مولىراق ءتۇسىپ تۇر ەكەن. بۇل كروۆاتتىڭ ۇستىنە اق كىرەۋكە جابىلىپ، تۇسىنا قىزىل جىبەك كىلەم قۇرىلعان بولاتىن. كىلەمنەن جوعارىراق جەردە الداننىڭ كۇلىمسىرەي تۇسكەن ۇلكەن سۋرەتى تۇر. اق كىرەۋكەگە تۇسكەن كۇن ساۋلەسى، ول ساۋلەدەن كىلەمگە شاشىراعان شاپاق بۇل بولمەنى گۇل-گۇل جايناتىپ جىبەرىپتى. ءبىراق، مۇراتقا وسى ادەمى كورىنىستەردىڭ ءبارى الدانمەن بىرگە سىقاقتاپ تۇرعانداي سەزىلدى دە:
— تۇرا تۇر، كورگەنسىزىم، سەن مەن جوق بولعان سوڭ بەتىڭمەن كەتكەن ەكەنسىڭ. اكە ءتىلىن المايتىن سەندەي ب«لانى ۇيرەتەرمىن مەن. مەن سەن تۇگىلى نەمىستەر مەن سامۋرايلاردى دا ۇيرەتكەنمىن، — دەدى الداننىڭ سۋرەتىنە قادالا قاراپ.
ول ىشىنەن سونى ايتتى دا اسىعىس كيىنە باستادى. مايداندا جۇرگەن كەزىندە بولماسا، جايشىلىقتا مۇنداي ىزالانباعان بولار. سول ىزامەن پەش ۇستىندەگى جەز شاۋگىمدى جەرگە تاستاپ جىبەردى. ءبىراق، ول ۇيدەن قانشا اشۋلى شىققانىمەن تابيعاتتىڭ ءدال قازىرگى سۇلۋ كوركىنە كوز توقتاتپاي كەتە المادى.
كوگىندە مۇنار جوق، جەرىندە كولەڭكە جوق، اق مامىقتى ايقارا جامىلعان كەڭ دالا كەرىلە تۇسكەندەي، كوك اسپان كەۋدەسىن كوتەرە تۇسكەندەي دالا مەن قالانىڭ بىردەي كۇلىپ تۇرعان كەزى ەدى.
كەشەگى بوراندا كەتكەن ەسەسىن كۇن وتكىزبەي، ءتۇن تۇنەتپەي قاڭتارعىسى كەلگەن قالا حالقى تاسىعان تەڭىز سياقتى. قيقۋ سالىپ ەرسىلى-قارسىلى جۇيتكىپ جۇرگەن اۆتوبۋستار مەن پاروۆوزداردا تىنىم جوق. قالا مەن دالانىڭ جۇرەگى بىرەۋ-اق، سول جۇرەك ءقازىر ءالدى سوعىپ تۇرعان سياقتى.
الىستا — كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن اقشا بۇلتتاي بايداۋلەت ونىڭ قاتارىندا شوككەن نارداي سوراڭ تاۋلارى كورىنەدى. مۇرات قالا تىرشىلىگىنىڭ قىزىعىنا قادالعان كوزىن ەندى سول الىستا تۇرعان تاۋلارعا جىبەرە بەرىپ ەدى، پار اتتى شانانىڭ ۇستىندە كەتىپ بارا جاتقان ستەپاندى كورىپ قالدى.
ءاي، دوستىم، سەن كىشكەنە توقتاي تۇرشى وسى.
ستەپان اتشىعا اتتىڭ باسىن تارتقىزىپ، وزىنە قاراي جاتقان مۇراتقا كوز تاستاپ ەدى، ونىڭ ءوڭى تىم سۋىق ەكەن. وسى سۋىق تۇستەن-اق ستەپان ونىڭ ىشكى ويىن تاني كەتتى دە، جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
— مەنى شاحتاعا جەتكىزىپ تاستا، — دەدى مۇرات امانداسقاننان كەيىن.
ستەپان ونىڭ شاحتاعا نە ءۇشىن باراتىنىن سەزسە دە، ەشتەڭە دەگەن جوق.
— ماقۇل، وتىرا قويىڭىز، — دەدى كۇلىمسىرەپ. شاناداعى قوس كۇرەڭ جول بويى كەزدەسكەن كۇرتىك قاردى كەسىپ ءوتىپ، ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ ارا-اراسىمەن وڭتۇستىككە تارتىپ كەلەدى. مۇراتتىڭ ەكى كوزى جان-جاعىنداعى ۇيلەردە. ول مايدانعا كەتكەندە وسى ماڭدا ون شاقتى ءۇيدىڭ ىرگەسى عانا قالانىپ جاتقان بولاتىن. ءقازىر سول ون شاقتى ءۇي ەتەك-جەڭىن كەن جايىپ، ۇلكەن قالاعا اينالىپتى. وسىلارعا تاڭدانا قاراپ، تاڭدايىن قاعا ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەدى:
ءبىزدىڭ شاحتانى بۇرىن كورىپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى ستەپان.
— جوق.
— انە، كورمەسەڭىز.
بۇل كەزدە بۇلار قالانىڭ شەتىنە شىققان ەدى. مۇراتتىڭ كوزى قارسى الدىنداعى جازىق دالادا تۇرعان قارلى اۋدارا ءتۇستى.
— بۇل نە عاجاپ؟ مىنا تاۋلار قايدان كەلگەن؟
ونىڭ بۇلاي تاڭدانۋىنىڭ ءجونى بار. بىرىنشىدەن: ول مايدانعا كەتكەن كەزدە بۇل جەر ميداي جازىق دالا بولاتىن. تەك «وسى دالانىڭ كومىرى مول ەكەن، شاحتا اشىلاتىن بولىپتى» دەگەن حاباردى ەستىگەنى بولماسا، اشىلعان شاحتانى كورگەن جوق-تى. ەكىنشىدەن: بۇرىن تالاي شاحتانى كورسە دە ءدال مىنانداي تاۋعا اينالىپ كەتكەن شاحتانى كورگەن دە ەمەس، ەستىگەن دە ەمەس.
ستەپان ونى شاحتاعا ەل باراتىن جولمەن اپارماي، باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان اق تۇمسىقتان اينالدىرىپ اكەتتى. بۇل اق تۇمسىقتىڭ ارجاعىندا وسىنداي تاعى ءبىر سالا بار ەكەن. سول ەكى سالانىڭ اراسىمەن، ومبى قاردى ەسپەلەي ورلەپ بارىپ، ەكى سالانىڭ تۇيىسكەن قايقاڭ جەرىنە جاقىنداي بەرە شانانى توقتاتتى دا:
— عاپۋ ەتەسىز، مۇنىڭ جولى وسىنداي قيىن. كومىر شىعىپ جاتقان جولمەن ءسىز جاياۋ جەتە المايسىز. ونان دا وسى جولسىز جەرمەن بارايىق، — دەپ، مۇراتتى سۇيەمەلدەپ شانادان تۇسىرە باستادى.
تۇرعان جەرلەرى جاپ-جازىق. جازىق جەرمەن ءجۇرىپ كەلىپ جازىق جەرگە توقتادى. ءبىراق ەكى جاعىندا ەكى تاۋ تۇر. الدىڭعى جاعى قايقاڭ، قايقاڭنان ءارى الىستا مۇنان دا بيىك جاقپار-جاقپار تاۋلار كورىندى. بۇل نە عاجاپ؟
ومىرىندە اشىق شاحتانى كورمەگەن مۋرات بۇل سۇراۋدىڭ جاۋابىن قانشا ويلاسا دا تابا العان جوق.
مانادان بەرگى كورىنگەندەرىنىڭ ءبارى دە ەشتەڭە ەمەس ەكەن. ەڭ تاماشانى مۇرات قايقاڭعا شىققان سوڭ كوردى. ءجۇرىپ كەلىپ توقتاعان جەرى تاقتايداي جازىق ەدى، ەندى اياعىنىڭ استى تەرەڭ قۇزعا اينالىپ كەتتى.
— مىنە عاجاپ؟ — دەدى ول قۇزدىڭ تۇبىندەگى ەڭبەك دۋمانىنا كوز جىبەرىپ.
اينالاسى اق ادىر تاۋلارمەن قورشالعان تەرەڭ قۇزدىڭ ءىشى داۋىل كۇنگى تەڭىزدەي ساپىرىلىسقان ادام، بىرنەشە شاقىرىم جەرگە ەكى قاتار سوزىلعان تەمىر جول. سول تەمىر جولدىڭ ۇستىندە تىرناداي ءتىزىلىپ ەرسىلى-قارسىلى زىمىراپ جۇرگەن ۆاگونەتكەلەردى، سول ۆاگونەتكەلەرمەن تاسىپ جاتقان كومىر تاسقىنى كۇيىنىپ كەلگەن مۇراتتىڭ كوڭىلىن سۋداي تاسىتىپ جىبەردى. بۇلاردىڭ تۇرعان جەرى ءدال كومىر الىپ جاتقان زابويدىڭ جەلكەسىندەگى جاقپارتاستاي بيىك جاردىڭ ءۇستى بولاتىن. سول جاردىڭ تۇبىندە وسى قۇزدىڭ ىشىندەگى بارلىق اداممەن بارلىق تەحنيكانى ءبىر وزىنە باعىندىرىپ، ءبىر الىن ماشينا تۇر. الاقانىنا ءجۇز وتىز پۇت كومىر جايما-جاي سىياتىن ءبىر كەرەمەت. قۇزدىڭ ءىشىن تاسىعان كومىر ارناسىنا اينالدىرىپ تۇرعان ءبىر عانا سونىڭ كۇشى ەكەنىن كورگەننەن كەيىن مۇراتتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. ءبىراق، سول كەرەمەتتى كورسەتىپ تۇرعان ءوزىنىڭ الدانى ەكەنىن ءالى سەزگەن جوق.
الىپ ماشينا ايدىندانا قيمىلداپ تۇر. ول ەڭكەيگەن سايىن ءجۇز وتىز پۇت كومىردى ءبىراق سالىپ، ۆوگونەتكەلەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جونەلتىپ جاتىر.
— دوستىم-اۋ، مىناۋىڭ تاۋدىڭ دا تالقانىن شىعاراتىن عوي.
— قالاي، ۇناپ تۇر ما سىزگە؟
— بۇل ۇناماسا، ماعان تۇك تە ۇناماس.
— ۇناتپاعاندىقتان كەلىپ تۇرعان جوقسىز با؟
— قالايشا؟
— سول الىپتى الاقانىندا ويناتىپ وتىرعان كىم ەكەن، انىقتاپ قاراڭىزشى.
مۇرات ءالى سەنگەن جوق. سەنبەسە دە جۇرەگىنەن الدەنەندەي ءبىر قۋانىشتىڭ وتى جارق ەتتى دە، كوزى بارىپ ماشينانىڭ كەۋدەسىندە وتىرعان الدانعا بايلانىپ قالدى.
ماشينا ۇلكەن توبەدەي، ونىڭ ۇستىندە وتىرعان الدانى باسىنا قوناقتاپ وتىرعان تورعايداي بوپ كورىندى. ەندى ول وسىندا نە ءۇشىن كەلگەنىن دە بىلگەن جوق. بالاسىن بارىپ قۇشاقتاي العىسى كەلدى مە، قالاي، قارسى الدىنداعى بيىك قۇزعا قاراماستان اقىرىن جىلجي بەرىپ ەدى، ستەپان ۇستاي الدى.
— توقتاڭىز، الدىڭىز جار.
بۇلاردى الدان دا كورىپ وتىر ەكەن. اكەسىنىڭ بەرى ۇمتىلىپ، ونى ستەپاننىڭ ۇستاي العانىن ول باسقاعا جورىدى دا:
— كوكە، سىزگە نە بولدى؟ — دەپ، ايعاي سالدى.
— اينالايىن تورعايىم، اينالدىم سەنەن.
الدان بۇل ءسوزدى اكەسىنەن ءدال ءقازىر كۇتپەگەن ەدى، قۋانعاننان ماشينانىڭ قيمىلىن بۇرىنعىسىنان دا كۇشەيتىپ جىبەردى.
جالعىز الدان عانا ەمەس، ونىڭ ماڭىندا تۇرعان جولداستارى دا مۇراتتىڭ كەلىسى الداندى اكەتەتىن كەلىس دەپ تۇر ەكەن! مۇراتتىڭ الگى ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن:
— تورعايىڭىز قىران، ناعىز قىران... توي جاساڭىز، توي، — دەپ، شۋلاپ قويا بەردى.
مۇراتتىڭ ەكى كەزى ءبىر كوتەرگەندە ءجۇز وتىز پۇت كومىردى كوتەرىپ تۇرعان الداندا. بۇرىن ەلۋ ءبىر پۇت جۇكتى كوتەرگەن بالۋان شولاققا ەش قازاقتىڭ بالاسىن تەڭگەرمەۋشى ەدى، ەندى ءوز بالاسىنا تەڭگەرەتىن قازاقتى بۇكىل قاراعاندىدان تابا الماي تۇر.
You Might Also Like
