قىشقىلدار تاقىرىبىن قايتالاۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قىشقىلدار» تاقىرىبىن قايتالاۋ
ماقساتى:
وقۋشىلاردىڭ قىشقىلدار تۋرالى بىلىمدەرىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ قايتالاۋ، بيولوگيالىق تۇرعىدان قىشقىلداردىڭ ماڭىزى، ەمدىك قاسيەتى، تۇرمىستا قولدانىلۋى جونىندە تۇسىنىكتەرىن قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قايتالاۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆ تاقتا، قىشقىلدار، مەتالدار، قىشقىلدار مەن تۇزداردىڭ قۇرامى جانە اتالۋى (كەستە)
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلار 3 توپقا بولىنەدى
ءى توپ: «تۇز قىشقىلى»
ءىى توپ: «كۇكىرت قىشقىلى»
ءىىى توپ: «ازوت قىشقىلى»
سۇراقتار
1. قىشقىلدار دەگەنىمىز نە؟
2. ولاردىڭ حيميالىق فورمۋلالارىن جازىڭدار.
3. قىشقىل قالدىعىنىڭ ۆالەنتتىلىگىن جاز.
4. قىشقىلداردىڭ مەتالل وكسيدتەرىمەن ارەكەتتەسۋدىڭ رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، وقىپ بەرىڭىزدەر.
ءىى ------------------ ءىى ----------- ءى ------- ءىىى ------------- ءى ------------ ءى ------------ ءى ------------- ءىى -------- ءىى
H2SO4، ----- H2CO3، ---- HCI، ---- H3PO3،------ HNO3، ----- HBr، ------ HF، ------ H2SiO3،------- H2S،
CuO+H2SO4 = CuSO4 + H2O
FeO+2HCI=FeCI2 + H2O
قىشقىلداردىڭ مەتالدارمەن ارەكەتتەسۋى (تاجىريبە جاساۋ)
• Zn+2HCI = Zn CL2+H2
• Mg+2HCI = MgCI2+H2
• 2AI+6HCI = 2AICI3+3H2
• Cu+HCI رەاكسيا جۇرمەيدى
كارتوچكامەن جۇمىس (داپتەرگە جازادى)
№ 1 كارتوچكا
فورمۋلالار كەلتىرىلگەن: كOH HCI Na2 O CaSO4 H2SiO3 H2SO4 MgCI2 HBr H2 CO3 قوسىلىستاردىڭ ىشىنەن قىشقىلداردى تەرىپ جازىڭدار.
№ 2 كارتوچكا
مىنا كەلتىرىلگەن قىشقىلداردى اتاپ: HBr HI H2 SiO3 H3 PO4 HCI H2 SO3 قالدىقتارىن كورسەتىپ جاز.
№ 3 كارتوچكا
مىنا كەلتىرىلگەن قىشقىلداردى اتاپ: HNO3 H2 SO4 HCI H3 PO4 H2 CO3 جىكتەۋ ارقىلى كورسەت.
قىشقىلداردىڭ پايداسى مەن زياندارى تۋرالى كىم ايتادى؟
• تۇز قىشقىلىنىڭ سۇيىلتىلعان ەرىتىندىسى قارىن ءسولىن ارتتىرۋ، بور قىشقىلى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن، ءسۇت نەمەسە ازوت قىشقىلىنىڭ كونسەنتراسيالى ەرىتىندىلەرى كۇيدىرۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. ال قارىن ءسولى قىشقىلى جاراعا تۇسكەن ميكروبتاردى قۇرتادى دا، ونىڭ جازىلۋىن تەزدەتەدى.
• بالدىڭ قۇرامىنداعى ءار ءتۇرلى قىشقىلدار ءىش اۋرۋلارىن، اسقازان جاراسىن بولدىرماي، ىشتەگى ءتۇرلى ميكروبتاردى جويادى، ارا ۋى قان تاسۋى، تامىردىڭ كەڭەيۋى، بۋىن اۋرۋى، دەمىكپە اۋرۋىنا ەم.
• سيىر، جىلقى ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا ءسۇت قىشقىلى بولادى. قىمىز - اسقازان، ىشەك اۋرۋلارىنا ەم رەتىندە پايدالانىلادى. تۋبەركۋلەز اۋرۋىن دا قىمىز ارقىلى ەمدەيدى. ءبىراق قان تاسۋى، جۇيكە جۇيەسى، جۇرەك اۋرۋلارىنا قىمىزدى كوپ پايدالانۋعا بولمايدى.
• ليمون جيدەگىنەن الىنعان ليمون قىشقىلى اڭشىعا كۇنى بويى ازىق، شارشاماستان ءال بەرەدى.
• بەس پروسەنتتىك سىركە قىشقىلى ەتتى ساقتاۋعا، تاعامدى تەز پىسىرۋگە، كونفەتتەر جاساۋعا قولدانىلادى.
• قۇستار پارازيتتەردەن زارداپ شەگەدى. قۇستاردىڭ پارازيتتەرىنە قۇمىرسقا قىشقىلى نافتاليندەي اسەر ەتىپ، پارازيتتەر قىرىلادى. سونىمەن وسى قۇستار جاز ايلارىندا قۇمىرسقا يلەۋىنە شومىلادى. تاۋىقتار دا، قۇمىرسقا يلەۋىنە جىبەرىپ، ۇستەرىندەگى پارازيتتەردى تازالاۋعا بولادى.
• قۇستار پارازيتتەردەن زارداپ شەگەدى. قۇستاردىڭ پارازيتتەرىنە قۇمىرسقا قىشقىلى نافتاليندەي اسەر ەتىپ، پارازيتتەر قىرىلادى. سوندىقتان وسى قۇستار جاز ايلارىندا قۇمىرسقا يلەۋىندە شومىلادى. تاۋىقتاردى دا، قۇمىرسقا يلەۋىنە جىبەرىپ، ۇستەرىندەگى پارازيتتەردى تازارتۋعا بولادى.
«قاتەسىن تاپ» ويىنىندا ەلەمەنتتەر مەن قىشقىل قالدىقتارىنىڭ ۆالەنتتىلىكتەرى كورسەتىلەدى. وقۋشى قاتە بەرىلگەن جاۋاپتى دوڭگەلەكتەپ قورشايدى:
Ag (I) --------- CO3 (I)
C (I) ------- NO3 (I)
AL (II) -------- B (I)
O (II) --------- Cu (III)
H (I) ---------- Na (II)
Ca (I)
NO3 (III)
SO4 (I)
H (II)
K (II)
«ۇندەمەس» ويىنىندا وقۋشىلار كەستەدەگى اتىنا سايكەس بەرىلمەگەن ەلەمەنتكە، قوسىلىسقا تۇزەتۋ جاساپ، دۇرىس جاۋابىن جازادى:
سۋتەك - ۆr ---------- تەمىر - اl -------------- تۇز قىشقىلى - ن2رو4
وتتەك - ن ----------- مىس - سr --------------- كۇكىرت قىشقىلى - نسL
باريي - اL --------- ماگنيي - ۆr ----------- فوسفور قىشقىلى - ن2SO4
Cىناپ - و ---------- كۇمىس - سu ------------- ازوت قىشقىلى – H2CO3
«كىم جىلدام:» ويىنى ۇيىمداستىرىلادى. ويىننىڭ ماقساتى - وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق
قابىلەتىن تەكسەرۋ.
ساباعىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە تەستتىڭ تۇرلەرىن الامىز.
10 بالل - «5»
9 بالل - «4»
8 بالل - «3»
تەست تۇرلەرى
ءى. تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تەست.
1. قىشقىلدار... اتومدارىنان جانە...... تۇراتىن كۇردەلى زاتتار.
2. قىشقىلدار قۇرامىنا قاراي... جانە... بولىپ بولىنەدى
3. وتتەكتى قىشقىلدار سايكەس... الۋعا بولادى.
4. /قىشقىلدار مەتالدارمەن، ولاردىڭ وكسيدتەرمەن ارەكەتتەسىپ،... تۇزەدى.
5. قىشقىلدار ەرىتىندىلەرىندە ءتۇسىن وزگەرتەتىن زاتتار... دەپ اتالادى.
تەست تۇرلەرى.
1. قىشقىلدار سۋتەك اتومدارىنان جانە قىشقىل قالدىعىنان تۇراتىن كۇردەلى زاتتار.
2. قىشقىلدار قۇرامىنا قاراي وتتەكتى جانە وتتەكسىز بولىپ بولىنەدى
3. وتتەكتى قىشقىلدار سايكەس وكسيدتەردەن الۋعا بولادى
4. /قىشقىلدار مەتالدارىمەن، ولاردىڭ وكسيدتەرىمەن ارەكەتتەسىپ، تۇز تۇزەدى.
5. قىشقىل ەرىتىندىلەرىندە ءتۇسىن وزگەرەتىن زاتتار ينديكاتور دەپ اتالادى.
ءىى. ەسكە سالۋشى تەست.
1. كومىر قىشقىلىنىڭ تۇزى______________
2. تۇز قىشقىلىنىڭ تۇزى________________
3. كۇكىرت قىشقىلىنىڭ تۇزى_____________
4. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزى_______________
5. فوسفور قىشقىلىنىڭ تۇزى___________
ءىى. ەسكە سالۋشى تەست.
1. كومىر قىشقىلىنىڭ تۇزى - كاربونات
2. تۇز قىشقىلىنىڭ تۇزى - حلوريد
3. كۇكىرت قىشقىلىنىڭ تۇزى - سۋلفات
4. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزى - نيترات
5. فوسفور قىشقىلىنىڭ تۇزى - فوسفات
جاۋاپتارىن تەكسەرىپ، بالدارىن قويىپ، باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: الما، اسكوربين قىشقىلدارىنا ەسسە جازىپ كەلۋ.
ماقساتى:
وقۋشىلاردىڭ قىشقىلدار تۋرالى بىلىمدەرىن بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ قايتالاۋ، بيولوگيالىق تۇرعىدان قىشقىلداردىڭ ماڭىزى، ەمدىك قاسيەتى، تۇرمىستا قولدانىلۋى جونىندە تۇسىنىكتەرىن قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قايتالاۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆ تاقتا، قىشقىلدار، مەتالدار، قىشقىلدار مەن تۇزداردىڭ قۇرامى جانە اتالۋى (كەستە)
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلار 3 توپقا بولىنەدى
ءى توپ: «تۇز قىشقىلى»
ءىى توپ: «كۇكىرت قىشقىلى»
ءىىى توپ: «ازوت قىشقىلى»
سۇراقتار
1. قىشقىلدار دەگەنىمىز نە؟
2. ولاردىڭ حيميالىق فورمۋلالارىن جازىڭدار.
3. قىشقىل قالدىعىنىڭ ۆالەنتتىلىگىن جاز.
4. قىشقىلداردىڭ مەتالل وكسيدتەرىمەن ارەكەتتەسۋدىڭ رەاكسيا تەڭدەۋىن جازىپ، وقىپ بەرىڭىزدەر.
ءىى ------------------ ءىى ----------- ءى ------- ءىىى ------------- ءى ------------ ءى ------------ ءى ------------- ءىى -------- ءىى
H2SO4، ----- H2CO3، ---- HCI، ---- H3PO3،------ HNO3، ----- HBr، ------ HF، ------ H2SiO3،------- H2S،
CuO+H2SO4 = CuSO4 + H2O
FeO+2HCI=FeCI2 + H2O
قىشقىلداردىڭ مەتالدارمەن ارەكەتتەسۋى (تاجىريبە جاساۋ)
• Zn+2HCI = Zn CL2+H2
• Mg+2HCI = MgCI2+H2
• 2AI+6HCI = 2AICI3+3H2
• Cu+HCI رەاكسيا جۇرمەيدى
كارتوچكامەن جۇمىس (داپتەرگە جازادى)
№ 1 كارتوچكا
فورمۋلالار كەلتىرىلگەن: كOH HCI Na2 O CaSO4 H2SiO3 H2SO4 MgCI2 HBr H2 CO3 قوسىلىستاردىڭ ىشىنەن قىشقىلداردى تەرىپ جازىڭدار.
№ 2 كارتوچكا
مىنا كەلتىرىلگەن قىشقىلداردى اتاپ: HBr HI H2 SiO3 H3 PO4 HCI H2 SO3 قالدىقتارىن كورسەتىپ جاز.
№ 3 كارتوچكا
مىنا كەلتىرىلگەن قىشقىلداردى اتاپ: HNO3 H2 SO4 HCI H3 PO4 H2 CO3 جىكتەۋ ارقىلى كورسەت.
قىشقىلداردىڭ پايداسى مەن زياندارى تۋرالى كىم ايتادى؟
• تۇز قىشقىلىنىڭ سۇيىلتىلعان ەرىتىندىسى قارىن ءسولىن ارتتىرۋ، بور قىشقىلى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن، ءسۇت نەمەسە ازوت قىشقىلىنىڭ كونسەنتراسيالى ەرىتىندىلەرى كۇيدىرۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. ال قارىن ءسولى قىشقىلى جاراعا تۇسكەن ميكروبتاردى قۇرتادى دا، ونىڭ جازىلۋىن تەزدەتەدى.
• بالدىڭ قۇرامىنداعى ءار ءتۇرلى قىشقىلدار ءىش اۋرۋلارىن، اسقازان جاراسىن بولدىرماي، ىشتەگى ءتۇرلى ميكروبتاردى جويادى، ارا ۋى قان تاسۋى، تامىردىڭ كەڭەيۋى، بۋىن اۋرۋى، دەمىكپە اۋرۋىنا ەم.
• سيىر، جىلقى ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا ءسۇت قىشقىلى بولادى. قىمىز - اسقازان، ىشەك اۋرۋلارىنا ەم رەتىندە پايدالانىلادى. تۋبەركۋلەز اۋرۋىن دا قىمىز ارقىلى ەمدەيدى. ءبىراق قان تاسۋى، جۇيكە جۇيەسى، جۇرەك اۋرۋلارىنا قىمىزدى كوپ پايدالانۋعا بولمايدى.
• ليمون جيدەگىنەن الىنعان ليمون قىشقىلى اڭشىعا كۇنى بويى ازىق، شارشاماستان ءال بەرەدى.
• بەس پروسەنتتىك سىركە قىشقىلى ەتتى ساقتاۋعا، تاعامدى تەز پىسىرۋگە، كونفەتتەر جاساۋعا قولدانىلادى.
• قۇستار پارازيتتەردەن زارداپ شەگەدى. قۇستاردىڭ پارازيتتەرىنە قۇمىرسقا قىشقىلى نافتاليندەي اسەر ەتىپ، پارازيتتەر قىرىلادى. سونىمەن وسى قۇستار جاز ايلارىندا قۇمىرسقا يلەۋىنە شومىلادى. تاۋىقتار دا، قۇمىرسقا يلەۋىنە جىبەرىپ، ۇستەرىندەگى پارازيتتەردى تازالاۋعا بولادى.
• قۇستار پارازيتتەردەن زارداپ شەگەدى. قۇستاردىڭ پارازيتتەرىنە قۇمىرسقا قىشقىلى نافتاليندەي اسەر ەتىپ، پارازيتتەر قىرىلادى. سوندىقتان وسى قۇستار جاز ايلارىندا قۇمىرسقا يلەۋىندە شومىلادى. تاۋىقتاردى دا، قۇمىرسقا يلەۋىنە جىبەرىپ، ۇستەرىندەگى پارازيتتەردى تازارتۋعا بولادى.
«قاتەسىن تاپ» ويىنىندا ەلەمەنتتەر مەن قىشقىل قالدىقتارىنىڭ ۆالەنتتىلىكتەرى كورسەتىلەدى. وقۋشى قاتە بەرىلگەن جاۋاپتى دوڭگەلەكتەپ قورشايدى:
Ag (I) --------- CO3 (I)
C (I) ------- NO3 (I)
AL (II) -------- B (I)
O (II) --------- Cu (III)
H (I) ---------- Na (II)
Ca (I)
NO3 (III)
SO4 (I)
H (II)
K (II)
«ۇندەمەس» ويىنىندا وقۋشىلار كەستەدەگى اتىنا سايكەس بەرىلمەگەن ەلەمەنتكە، قوسىلىسقا تۇزەتۋ جاساپ، دۇرىس جاۋابىن جازادى:
سۋتەك - ۆr ---------- تەمىر - اl -------------- تۇز قىشقىلى - ن2رو4
وتتەك - ن ----------- مىس - سr --------------- كۇكىرت قىشقىلى - نسL
باريي - اL --------- ماگنيي - ۆr ----------- فوسفور قىشقىلى - ن2SO4
Cىناپ - و ---------- كۇمىس - سu ------------- ازوت قىشقىلى – H2CO3
«كىم جىلدام:» ويىنى ۇيىمداستىرىلادى. ويىننىڭ ماقساتى - وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق
قابىلەتىن تەكسەرۋ.
ساباعىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە تەستتىڭ تۇرلەرىن الامىز.
10 بالل - «5»
9 بالل - «4»
8 بالل - «3»
تەست تۇرلەرى
ءى. تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تەست.
1. قىشقىلدار... اتومدارىنان جانە...... تۇراتىن كۇردەلى زاتتار.
2. قىشقىلدار قۇرامىنا قاراي... جانە... بولىپ بولىنەدى
3. وتتەكتى قىشقىلدار سايكەس... الۋعا بولادى.
4. /قىشقىلدار مەتالدارمەن، ولاردىڭ وكسيدتەرمەن ارەكەتتەسىپ،... تۇزەدى.
5. قىشقىلدار ەرىتىندىلەرىندە ءتۇسىن وزگەرتەتىن زاتتار... دەپ اتالادى.
تەست تۇرلەرى.
1. قىشقىلدار سۋتەك اتومدارىنان جانە قىشقىل قالدىعىنان تۇراتىن كۇردەلى زاتتار.
2. قىشقىلدار قۇرامىنا قاراي وتتەكتى جانە وتتەكسىز بولىپ بولىنەدى
3. وتتەكتى قىشقىلدار سايكەس وكسيدتەردەن الۋعا بولادى
4. /قىشقىلدار مەتالدارىمەن، ولاردىڭ وكسيدتەرىمەن ارەكەتتەسىپ، تۇز تۇزەدى.
5. قىشقىل ەرىتىندىلەرىندە ءتۇسىن وزگەرەتىن زاتتار ينديكاتور دەپ اتالادى.
ءىى. ەسكە سالۋشى تەست.
1. كومىر قىشقىلىنىڭ تۇزى______________
2. تۇز قىشقىلىنىڭ تۇزى________________
3. كۇكىرت قىشقىلىنىڭ تۇزى_____________
4. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزى_______________
5. فوسفور قىشقىلىنىڭ تۇزى___________
ءىى. ەسكە سالۋشى تەست.
1. كومىر قىشقىلىنىڭ تۇزى - كاربونات
2. تۇز قىشقىلىنىڭ تۇزى - حلوريد
3. كۇكىرت قىشقىلىنىڭ تۇزى - سۋلفات
4. ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزى - نيترات
5. فوسفور قىشقىلىنىڭ تۇزى - فوسفات
جاۋاپتارىن تەكسەرىپ، بالدارىن قويىپ، باعالانادى.
ۇيگە تاپسىرما: الما، اسكوربين قىشقىلدارىنا ەسسە جازىپ كەلۋ.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
