InfoHub Logo

قازاق حالقىنا كەڭىنەن تانىمال  كوركەم جىرلاردىڭ ءبىرى — «قىز جىبەك» جىرى. قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن، دۇنيەگە كوزقاراسىن، ۇعىمىن بىلدىرەتىن اڭگەمە.

«قىز جىبەك» جىرى، اڭگىمەسى قازاق حىلقىنىڭ سول كەزدەگى كوشپەلى سالتىن بىلدىرەدى، سونداي سالت، سونداي ءداستۇر ورناعان قوعامدا تۋىپ-وسكەن ادامنىڭ كوزقاراسى قانداي ەكەنىن كورسەتەدى. ەسكى كوشپەلى ءومىردىڭ سۇلۋ تابىسى دەپ باعالاۋعا ساي جىرلاردىڭ ءبىرى- «قىز جىبەك» ەكەنى داۋسىز.

جىردىڭ  حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان دا، از تاراعان دا نۇسقالارى بار. ءبىراق بارلىق نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارىنا ورتاق ءبىر سيۋجەتتىڭ بارى انىق. جىردىڭ قىسقاشا اڭگىمەسى مىناداي. ەرتەرەك زاماندا جاعالبايلى دەگەن ەلدىڭ بازارباي دەگەن بايى بولادى. ونىڭ  تولەگەن، سانسىزباي  اتتى ەكى ۇلى بولادى. بازارباي اسقان بايلىعىمەن تانىمال بولسا دا ەكى ۇلىنا قىز ايتتىرمايدى، ەسەيگەندە قىلىڭدىقتى وزدەرى تابادى دەپ ويلايدى. تولەگەن ەر جەتىپ، جىگىت بولعان سوڭ ماڭايداعى ەلدەن وزىنە لايىق قىز ىزدەۋدى باستايدى.

ەشقانداي  سۇلۋ ۇناماي جۇرگەن كەزدە، سونداي ءبىر الىس ەلدە قىز جىبەك دەگەن سۇلۋ بار ەكەنىن ەستيدى. قىزدىڭ سالتاناتى مەن كەلبەتىنىڭ اسقان سۇلۋ ەكەندىگىن جانە ول دا وزىنە لايىق جىگىت تاپپاي جۇرگەندىگىن ەستىپ، ءجۇز جىلقى ايداپ، قىزدىڭ ەلىن ىزدەپ كەتەدى. ارادا  كوپ ۋاقىت وتەدى، سۇلۋ قىزى بار دەگەن ەلدەرگە سىي-سىياپات جاساپ، داڭقىن شىعارىپ جۇرەدى.

اياعىندا قىز جىبەكتىڭ اعاسى، اقىلشىسى بولىپ جۇرگەن قارشىعا دەگەن ادامعا كەز بولادى. قارشىعا تولەگەندى كوشىنىڭ سوڭىنان ەرتىپ، قارىنداسىن كورسەتپەكشى بولادى. كوش بويىنان تالاي سۇلۋدى كورەدى. جىبەك قىزداردىڭ ىشىندە بولمايدى، ول كوشتىڭ الدىندا، اق كۇيمەنىڭ ىشىندە، ەشكىمگە كورىنبەي جەكە كەتىپ بارادى ەكەن. قۋىپ جەتكەن تولەگەنگە جىبەك ءجۇزىن كورسەتەدى دە، تولەگەن – كۇيەۋ، جىبەك  -قالىڭدىق بولىپ، ءبىراز ۋاقىت بىرگە بولادى.

ءبىراز مەزگىل بولعاندا تولەگەننىڭ ەل ەسىنە ءتۇسىپ، ءبىر بارىپ قايتۋىم كەرەك دەيدى. قيىن جول، الىس ساپاردان قورىققان جىبەك، تولەگەندى جالعىز شىعارىپ سالادى.

ەلىنە امان-ەسەن ورالعان بالاسىنىڭ قايتىپ كەتكەنىن بازارباي قابىل كورمەيدى، اكەسى ونى جىبەرمەيتىن بولادى. بالاسىنا «بارمايسىڭ!» دەپ جارلىق ەتۋدەن باسقا، ەل جۇرتتىڭ بارلىعىنا جول تارتپاققا تيىم سالادى. تولەگەن جالعىز ءىنىسى سانسىزبايعا قايىن جۇرتىنىڭ ءجون جولىن ايتىپ: «مەن كەشىكسەم ىزدەپ تاپ!» دەيدى.

جىبەكتىڭ ەلىنە جاقىن قالعان جەردە جىگىتتىڭ الدىن توسقان جاي شىعادى. جولىن توسىپ ولتىرمەكشى بولعان جىگىتتەردىڭ باستىعى  — بەكەجان باتىر بولادى. ول تولەگەندى اتىپ جىعادى.

بەكەجان تولەگەننىڭ كوك جورعاسىن ءمىنىپ قىز جىبەكتىڭ اۋلىنا كەلەدى، جىبەك سۇمدىقتىڭ بولعانىن بىلەدى، قىزدىڭ اعالارى بەكەجاندى ولتىرەدى.

قىز جىبەك جارى ولگەن سوڭ، سانسىزبايدىڭ كەلۋىن كۇتىپ، سوعان جار بولۋدى ارماندايدى. ەلگە شابۋىل جاساعان قالماق حانى قورەننەن قاشىپ قۇتىلىپ جاعالبايلىعا قاراي ءجۇرىپ كەتەدى. جىردىڭ نەگىزگى، قىسقاشا مازمۇنى وسىنداي. جىردىڭ حالىققا تانىمال نۇسقاسى كوپ. جىردىڭ ورىنداۋشىلارى كوپ بولعانىمەن، ەرەكشە كوركەمى، ەڭ ءبىر تولىعى- جۇسىپبەك قوجا شايقۇلنيسلام ۇلىنىڭ  نۇسقاسى  بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل پىكىرمەن كەلىسپەۋ وڭاي دا ەمەس.

«ورىنداۋشى اقىن ءوزىنىڭ كىرىسپە سوزىندە بىلاي دەيدى.

باسىندا مەنەن جايىلدى،

قيسسا  بولىپ بۇل جىبەك.

باسپاسىنا قاراسام،

ءبارى شالا ءسوزىنىڭ

ەڭىرەپ، جىلاپ ءجۇر جۇدەپ.

باسىندا مەنەن شىققاندا،

تىڭداعان ادام جىلاعان،

سۇيەيىن مۇنى ءبىر دەمەپ

قيسىعىن قايتا تۇزەيىن

ارۋاقتارىڭ بار بولسا،

سىزدەر دە مەنى ءجۇر جەبەپ…

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «قىز جىبەك» جىرىنىڭ 1963 جىلى جارىق كورگەن عىلىمي باسىلىمىندا وسى 40 جول كىرىسپەسى نەگىزگى تەكستكە قاتىسى جوق دەگەن سىلتاۋمەن الىپ تاستالعان.» — دەيدى عالىم دۇيسەنبايەۆ ءوز ەڭبەگىندە. [10؛ 92]

«قىز جىبەك» جىرىنىڭ  بۇل نۇسقاسىندا باستالۋى مەن وقيعانىڭ دامۋىندا دا وزىندىك ايىرماشىلىقتار بار. مۇندا ەرتەدەن كەلىپ جەتكەن كوپتەگەن داستانداعىداي قالىپتاسىپ ۇلگىرگەن سحەما نەمەسە دايىن فورمالار جوق.  كەرەك دەسەڭىز، جىردىڭ كىرىسپەسىنىڭ وزىنەن-اق  الداعى جويقىن جازمىش  پەن تراگەديالىق جايدىڭ نىشانى سەزىلگەندەي تارىزدەنەدى. ويتكەنى، بازارباي قارتتىڭ ءۇش ايەلىنەن تۋعان توعىز ۇلدىڭ ءبىر وبادان قالماي تەپ-تەگىس قىرىلىپ قالۋى – توسىن شىندىق، ۇرەيلى كورىنىس. دەمەك، بولاشاقتا جايما-شۋاق، مارعاۋ تىرشىلىكتەن گورى ءۇردىم ارەكەتتەردى، ءقاۋىپتى مەزەتتەردى ەرىكسىز كۇتكەندەي بولاسىز. شاماسى مۇنىڭ ءبارى اۆتوردىڭ جەكە كوزقاراسىنا بايلانىستى بولسا كەرەك.

پوەمانىڭ نەگىزىندە قازاق سياقتى ەلدىڭ بۇرىنعى ايەلگە بەرگەن باعاسى بىلىنەدى. سونداعى ايەل تۋراسىنداعى ادەت – زاڭ، سول زامان ەركەگى مەن ايەلىنە قانداي ۇعىم بەرگەن. رۋ جىگىنە بولىنگەن تىرشىلىكتىڭ كەزىندە رۋ مۇلكى دەپ سانالاتىن ايەل ماحابباتقا قالاي قاراعانداعى ايقىن كورىنىس تاپقان.

«قىز جىبەك» اڭگىمەسى وسى جايلارعا جاۋاپ بەرگەندەي بولادى. «قىز جىبەك» اڭگىمەسى جالعىز عانا ايەل ەمەس، بارلىق ەلدىڭ دۇنيەنى ءتۇسىنۋى مەن ۇعىنۋىن تۇتاس كورسەتەدى. اڭگىمە ىشىندەگى نەگىزگى، باستى كەيىپكەرلەر قىز بەن جىگىت ءوز زامانىنىڭ بەل بالاسى. سول وڭىردە ءوسىپ، سول كوشپەلى سالت پەن رۋ جىگىنە بولەنگەن ەلدىڭ زاڭىن، زاڭ ۇعىمىن تۇسىنگەندەر، بەت  قىلىپ تۇتىنعان ادامدار. ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، قيمىل -ارەكەتى، جەڭىس-جەڭىلىسى، ومىردەن الار-بەرەرى بىردە اقيقات جاعدايعا باعىنسا، تاعى ءبىر جەردە كىمدە-كىمنىڭ بولسىن ءوز ماڭايىنا جازىلعان تاعدىردىڭ سىباعاسىنان اسا المايتىندىعىن اڭعارامىز.

مىسالى، بازارباي العاشقىدا ومىردەن سوققى جەپ، بويىن ىزا-اشۋ كەرنەگەندەي كورىنسە، كوپ ۇزاماي، تولەگەن، كەيىنىرەك سانسىزباي  دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن پەرزەنتتەرىنىڭ قامىن ويلايتىن ىزگى اكەنىڭ رولىنە اۋىسادى. ءبىراق، ول بۇل قالپىندا ۇنەمى قالا بەرمەيدى: تولەگەن ەكىنشى رەت شەكتىگە بارماقشى بولعان كەزدە بازارباي ەشبىر دالەلسىز بالاسىنىڭ بۇل ساپارىنا قارسى تۇرادى، وڭ باتاسىن بەرۋدەن باس تارتادى.

اقىن  تولەگەن كوركىن سيپاتتاعاندا ءبىراز سەرپىلىپ، جاس جىگىتتىڭ جارقىن بەينەسىن جاساۋعا قاجەتتى بوياۋلارىن تۇر-تۇرىمەن شەبەر پايدالانادى. ارينە، اۆتوردىڭ ءوز زامانىندا قالىپتاسقان تۇسىنىك – تۇجىرىمدى قولدانباسىنا لاج جوق. مىسالى،

ايدىڭ وتكەن نەشەسى

اي قاراڭعى كوشەسى،

پاديشادان كەم ەمەس،

ەر تولەگەن مۇشەسى…

دەپ سۋرەتتەيدى  اقىن. «پاديشادان كەم ەمەس» دەگەن سياقتى ءبىر اۋىز سوزبەن ول تولەگەننىڭ بەت كوركىن دە، اسەم ءمۇسىنىن دە، ءسان-سالتاناتىن دا بەرىپ وتىر. ويتكەنى، قازاق اراسىنا مول تاراعان ەرتەگى اڭىزدار مەن قيسسا – حيكايالاردا تالاي-تالاي پاتشالار مەن شاھزادالاردىڭ بەينەلەرى دايىن اتريبۋتتار ارقىلى جاسالعان بولاتىندى» — دەپ عالىم م.دۇيسەنبايەۆ اقىننىڭ  جىردىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى تولەگەندى سۋرەتتەۋدەگى ەرەكشەلىككە وزىندىك باعا بەرەدى. بۇل پىكىرمەن كەلىسپەۋ قيىن. [10؛ 95]

تولەگەن ءوز زامانىنداعى قازاق اراسىنداعى سەرى مىرزا، ەركە بۇلان بولىپ وسكەن ەر بالانىڭ جارقىن ۇلگىسى. بۇرىنعى قازاق قاۋىمىنىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ۇيلەنۋ ەر جىگىتتىڭ ەرلىگىن، بويىنا دارىعان ونەرىن سىنايتىن كەز بولادى.

ەسكى زاماندا باتىر جىگىت قىزدى قيىن قىستاۋ ساپاردا تاباتىن بولسا، بەرى كەلە جاس جىگىت قالىڭدىقتى  وتكەلدەردەن ءوتىپ، قيىن  جەرلەردەن ءوتىپ بارىپ الۋعا كەرەك بولعان. مۇنداي ارەكەت ءبىر ءوڭىردىڭ سەرى مىرزاسىنا مىندەت ەسەبىندە جۇرگەن. بازارباي تولەگەن ەرجەتكەنشە قىز ايتتىرماي، قالىڭدىقتى ءوز تاڭداۋىمەن السىن دەپ كەلگەن، سول سەبەپتەن ول الىس جولدا، ءتىپتى قيىن قيادا تۇرعان قىز جىبەكتەي سۇلۋدى ىزدەپ شىعادى. جىگىتتىڭ بۇل ءجۇرىسى وزىندىك باتىرلىق، تاۋەكەل ءجۇرىس. بەينەتپەن قاتەرگە جاقسى جارى ءۇشىن بەلىن بۋىپ شىققان ساپار، ماحاببات قانداي شارتتىڭ اراسىندا تۋىپ-وسەتىنىن ابدەن ۇعىنا بىلگەن ەل قيالى ەكى جاستىڭ سەزىمدەرىن كۇشەيتىپ، ماحابباتىن جاراستىرىپ، قىزۋىن ۇلعايتۋ ءۇشىن ادەيى وسىنداي جايلاردان باستايدى. تولەگەن ىزدەپ شىققان، ىنتىق بولعان قىز جىبەك ءوز زامانىنىڭ بارلىق جاس ايەلىنىڭ سۇلۋ ۇلگىسى. جىبەك پىشىنىندە قازاقتىڭ ەرتەگىدە جىرلايتىن ءسان سالتاناتى، قىزىق — راقات ورتاسىندا وسەتىن ەركە سۇلۋىنىڭ مىنەزى، سالتى كورىنەدى جانە سول زاماندا نىق ورناعان امەڭگەرلىك، جەسىرلىك زاڭى دا بەلگى بەرەدى.

سونىمەن قاتار جىرلاۋشى اقىن قازاق ەپوسىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىن  دە بەرىك ساقتايدى. مىسالى، تولەگەننىڭ قىسقا  ءومىرىن، ونىڭ تۋىلعان كۇنىنەن باستاپ، قوسوبادا وققا ۇشقانىنا دەيىن تۇگەل سۋرەتتەيدى. بۇل ەپيكالىق شىعارمانىڭ نەگىزگى ارقاۋى نە؟ پوەمانىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە دانەكەر رەتىندە ۇستاپ تۇرعان جەكە باس ەركىندىگىنە ۇمتىلۋ ارمانى دەر ەدىك. سول سەبەپتى «قىز جىبەك» پوەماسىنىڭ العاشقى بولەگىندە،  شىعارمانىڭ ءون بويىندا ءجۇرىپ وتىراتىن  ءبىر سارىن بار ،- ول تولەگەننىڭ باس ەركىندىگىنە ۇمتىلۋى، وزىنە ءوزى قوجا بولىپ، سۇيگەن جارىمەن قوسىلۋى.

تولەگەن وبرازى جاڭا زامان وكىلى ىسپەتتى بەرىلگەن. ونىڭ  باسى ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىنان مۇلدەم قۇتىلىپ ۇلگەرگەن جوق. كەيدە ءوزى سول اتا-بابا سالتىنىڭ كەيبىر سارقىنشاقتارىن قولدايدى دا. بۇل رەتتە ونىڭ امەڭگەرلىكتى قابىلداۋىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولار ەدى. جايىقتان شىعار الدىندا تولەگەن سۇيگەن جارى جىبەككە «ەگەر دە مەن اپاتقا ۇشىراي قالسام، سەنى ىزدەپ كەلەتىن سانسىزباي دەگەن قاينىڭ بار»، — دەپ،  كۇنى بۇرىن ءوزىنىڭ تىلەگىن، ەركىن بىلدىرەدى.

ارينە، بۇل تولەگەنگە وڭاي تۇسپەيدى. وعان ارمانى، تىلەگى جانە مۇراتىنا جەتۋ جولىندا قارسى كۇشتەر از بولمايدى. ءوزى شىن جۇرەگىمەن سۇيگەن اسىل جارى جىبەككە قوسىلۋى ءۇشىن تولەگەن بىرنەشە كەدەرگىلەردى جەڭىپ شىعۋعا ءتيىستى. ەڭ اۋەلى ول  شەكتىگە ەكىنشى ساپارىندا قارت اكەسىنىڭ رۇقساتىنسىز اتتانادى. ال ەسكى ۇعىمدا اتانىڭ تەرىس باتاسىن الۋ ۇلكەن كەدەرگى. ەكىنشى، وسى ساپارىندا تولەگەن الىس جولدىڭ ازابىن باسىنان كەشىرۋى قاجەت. ءۇشىنشى، بەكەجان مەن ونىڭ قاراقشىلارى دا تولگەنگە مىقتى توسقاۋىل. اۆتوردىڭ توپشىلاۋىنشا تۇپتەپ كەلگەندە  تولەگەن بار بولعانى تەك جالعىز جۇرگەن جان عانا، سەبەبى ونى ءوز ءۇي-ىشى دە، بۇكىل قوعام دا قوستامادى. ەڭ اقىرى قوس وبا كولى باسىندا وققا ۇشىپ جانتاپسىرعالى جاتقان كەزىندە مۇڭىن شاعىپ، اقتىق ءسوزىن ايتارلىق بىردە-بىر  ءتىرى جان تابا الماي، بار وكىنىشىن اسپانداعى التى قازعا بىلدىرەدى.

قوس وبانىڭ جانىندا،

قۇس قونباس قۇلا جاپاندا،

جىلاي –جىلاي ءبىر جالعىز

دۇنيەدەن ءوتتى، — دەگەيسىڭ.

تولەگەننىڭ مۇنداي حالگە تۇسۋىنە نە سەبەپ؟ بار بولعانى بازاربايدىڭ تەرىس باتاسى عانا ما؟ سونداعى اقىننىڭ ايتپاعى اتا ريزالىعى  مەن وڭ تىلەگى بولماعان جەردە جاقسىلىق كۇتپە، ءسات ىزدەمە، ويتكەنى «ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى» دەگەندەيىن، ءوز تاعدىرىڭنان قۇتىلا المايسىڭ دەگەن  سەكىلدى تەرىس ۇعىمعا توقىرايدى.

قىسقاسى، اقىن بۇل جەردە ەسكى عۇرىپتى قوستاپ، جاستاردىڭ ءۇمىتىن قاساقانا كەسىپ وتىر. ونىڭ تۇجىرىمىنشا اكە سوزىنە قۇلاق اسپاي قارسى تۇرعان تولەگەن قالايدا اپاتقا ۇشىراۋعا ءتيىستى، ال سول اكەنىڭ وڭ باتاسىنا يە بولعان سانسىزباي قاۋىپ-قاتەردەن امان-ەسەن ءوتىپ، مۇراتىنا جەتۋى قاجەت.

ەندى تولەگەنگە قاراما-قارسى قويىلعان جاعىمسىز بەينە- بەكەجان. ول ەكى عاشىقتىڭ باقىتىنا كەدەرگى جاساپ، اقىرى تولەگەندى ولتىرۋمەن تىنادى. بىلايشا  ايتقاندا، ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ تولەگەنگە شىعارعان قاتال ۇكىمىن ورىنداۋشى دا وسى بەكەجان. الايدا، اقىن بەكەجان بەينەسىن ەداۋىر شەبەر جاساپ، قونىمدى ەتىپ سيپاتتاعان. پوەمانىڭ دامي تۇسۋىنە، وربۋىنە بۇل بەينەنىڭ ۇلكەن سەپتىگى بار.

شىعارمانىڭ ۇتىمدى ءبىر جەرى — تولەگەن مەن بەكەجاننىڭ ايقاسى جانە تولەگەننىڭ ءولىمى رەاليستىك تۇرعىدا بەرىلگەن. سەبەبى، تولەگەن حالىق جىرىنداعى كەرەمەت باتىر ەمەس، وندا جويقىن كۇش، سيقىرلى قاسيەت تە جوق. دەمەك، ونىڭ بەكەجانمەن شايقاسى انشەيىندەگى كوپ كورىنىستىڭ ءبىرى سياقتى. سونان سوڭ تولەگەننىڭ مىنگەن كوك جورعاسى قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى نەمەسە ەر تارعىننىڭ تارلانى دا ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، ول  كوك جورعا يەسىنە ىقىلاس ءبىلدىرىپ، سەنىمدى دوس بولۋدان دا جۇرداي. ويتكەنى، تولەگەننىڭ ولىمىنەن كەيىن كوك جورعا ات سۋعا قانىپ، ءشولىن باسقان سوڭ ءبىرقاراقشىنىڭ تاقىمى استىندا «ويناقتاي باسىپ» كەتە بارادى.

«مال وپاسىز» دەگەن سول،

تولەگەن مىنگەن كوك جورعا ات.

سۋ ءىشىپ ابدەن قانعان سوڭ،

ءبىر قاراقشى استىندا

ويناقتاي باسىپ جونەدى…

تاپ وسىلايشا بەينەلەۋ ەسكى جىرلاردىڭ قايسىسىندا بولسىن تىم سيرەك ۇشىراسادى.

ادەتتە، ەر جىگىتتىڭ قالاپ مىنگەن اتى ءارى سەنىمدى سەرىگى، ءارى ۇشقىر  قاناتى، كەيدە تۇلپارعا ءتىل ءبىتىرىپ، ونى يەسىنە اقىلشى دوس، قامقورشى ەتىپ تە قويادى.  بۇل جىردا مۇنداي سۋرەتتەر كەزدەستىر مەيلىڭ. ءسوز جوق، بۇل شىعارماداعى اسا جارقىن، ەڭ قىمبات، ءارى سۇيكىمدى، مەيلىنشە اسەم وبراز  — قىز جىبەك. اۆتور ەگەر تولەگەندى ءوزىنىڭ بارلىق ەرەكشە سيپاتتارى ارقىلى: كورىك –كەلبەتى، اقىل-پاراساتى، مىنەز –قۇلقى، اق جۇرەك – اقىلدىعىن ايتىپ، شابىتتانا سيپاتتاسا، قىز جىبەك تە وعان تەڭ، بارابار ۇسىنىلعان: ول كەرەمەت سۇلۋ، نازىك سەزىم يەسى، جار بورىشىنا دا بەرىك، ىشكى جان دۇنيەسى باي. ونىڭ بەر جاعىندا سول جىبەكتىڭ ۇزدىكتىگىن كورسەتۋ ءۇشىن اقىن تولەگەنگە بۇكىل  كوشتى ارالاتىپ، سول الۋان سۇلۋلاردى ونىڭ كوز الدىنان تىزبەكتەپ وتكىزەدى.

قازاق ەپوسىندا قالماق وكتەمدىگى ەرتەدەن بەرى كەلە جاتقان قوسالقى تاقىرىپ. وسى سارىن بىردە كۇشەيىپ، ەلەۋلى ورىن السا، كەيىنىرەك، زامان  وزعان سايىن باسەڭدەپ، ازايىپ بارىپ بىتەدى. ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەزدە قالماق – قازاق قارىم-قاتىناسى ءالى جويىلىپ ۇلگەرمەگەن شاق بولاتىن-دى. ەندەشە، جىردىڭ مازمۇنىنا قالماقتاردى ەنگىزىپ، ولاردى قازاق اقىنىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراتۋىندا ونشاما ەسكىلىك جوق. بۇل حالىق تىلەگىنەن تۋعان ەلەس بولسا كەرەك.

پوەمانىڭ ەكىنشى بولىگىندە اقىن جىبەكتى جاڭا رولدە كورسەتكەندە، ونىڭ ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ بىردە-بىر ءارپىن بۇزبايتىن ءمۇلايىم جان رەتىندە سۋرەتتەيدى. بۇل جاعداي جىبەكتىڭ قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلىن قورشاپ العان قالىڭ جاۋ-قالماقتاردان قۇتىلۋدىڭ تۋرا جولى.

سونداي-اق، اۆتور سانسىزبايدىڭ پورترەتىن جاساعاندا ءتىپتى وزگەشە بوياۋلاردى قولدانادى. ەگەر تولەگەن جاس شاعىنان سەرىلىك قۇرىپ وزىنە: «باتىرلىق، بايلىق كىمدە جوق؟ عاشىقتىڭ ءجونى ءبىر باسقا»  دەگەن سوزدەردى ومىرىندەگى ۇرانى دەپ ساناسا، سانسىزبايدىڭ ارمانى مۇلدەم باسقادا جاتىر. ول باتىرلىقتى كوكسەيدى، سوندىقتان سانسىزباي ساۋىت كيەدى، قارۋ-جاراق اسىنىپ، سوعىس ونەرىنە قۇمارتادى. مۇنى ءبىز اق جايىققا ەكىنشى رەت جۇرەر الدىنداعى تولەگەننىڭ ىنىسىنە ايتقان سوزىنەن دە انىق اڭعارامىز.

بۇل  جولى اقىن جاڭا گەرويعا دەگەن كوزقاراسىن، ونى ءىش تارتا قوستايتىنىن جاسىرمايدى، كوپ جەردە اشىقتان اشىق كەتىپ، سانسىزبايدىڭ ءاربىر قيمىل-ارەكەتىنە ءسۇيسىنىپ وتىرادى. اۆتوردىڭ توپشىلاۋىنشا سانسىزباي قاتارداعى كەيىپكەر ەمەس، ناعىز باتىر، ەندەشە ءار ۋاقىتتا ونىڭ جولى بولۋعا ءتيىستى. سوندىقتان دا ءبىر كەزدە تولەگەنگە كەدەرگى بولعاننىڭ ءبارى-بارى بىردەن وزگەرە قالادى: قاتال اكە دە وڭ باتاسىن بەرەدى، ۇزاق جولدىڭ دا قىرسىعى تيمەيدى، جىبەك تە ونى اسىعا كۇتەدى، قالماق حانىن دا جەڭىپ، ونىڭ قالىڭ اسكەرىن دە وپ-وڭاي قىرىپ سالادى.

وسىنىڭ ءبارى نەلىكتەن؟ مۇنداعى وزگەرگەن ءبىر عانا نارسە اقىننىڭ جاڭا قاھارمانعا دەگەن ىقىلاسى، كوزقاراسى. دەمەك، سانسىزباي باتىر وعان ۇنايدى، سوندىقتان دا ونى ماقسات مۇراتىنا جەتكىزۋ ءۇشىن اۆتور بار جاعدايدى قولدان جاساۋعا تىرىسادى، جاسايدى دا. سانسىزبايعا دەگەن جىبەكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن اقتاۋ، دالەلدەۋ نيەتىمەن بار جاقسىلىقتى وعان ۇيىپ-توگىپ بەرە سالادى دا، جاس باتىردى جەر –كوككە سىيعىزباي ماداقتايدى. سونىمەن تولەگەندەي مىرزادان كەيىن جىبەكتىڭ سانسىزبايداي ەر جىگىتكە  عاشىق بولۋىندا ەشبىر وعاتتتىق جوق، ءبارى دە زاڭدى، ءبارى دە ورىندى دەگىسى كەلەدى اقىن.

اۆتوردىڭ ءوي-ورىسى تار، ەسكىلىكتى قولدايدى دەپ قانشاما جازعىرساق تا  ول قازاق ايەلدەرىنىڭ ءحالى مۇشكىل ەكەنىن جاسىرا الماعان. ولاردا ەرىك جوق، «قىزدىڭ قۇنى بەس بايتال» دەگەن ۇعىمعا باعىنباسقا لاج جوق. «قىز جىبەك» جىرىندا جاعىمسىز كەيىپكەر ەكەۋ عانا. ءبىرى جوعارىدا توقتالىپ وتكەن – بەكەجان. ەكىنشىسى- قورەن حان. بۇلاردىڭ ەكەۋى دە جىبەكتىڭ جولىندا كوسە –كولدەنەڭ تۇرىپ، زۇلىمدىق جاسايدى، ونىڭ سۇيگەنىنە قوسىلماۋىنا سەبەپكەر بولادى. الايدا، بۇلار مىنەز – قۇلىق، ءىس- ارەكەت – جاعىنان بىرىنە-بىرى تىپتە ۇقسامايدى. مىسالى، قورەن سىرت جاۋ بولسا، بەكەجان ىشكى دۇشپان. قارەننىڭ ازداپ بولسىن جاعىمدى جاعى بار: ەر جۇرەك، اق كوڭىل، يكەمگە دە كەلەدى. بەكەجان كەرىسىنشە: ايلالى، پاسىق، جاۋىز، قاتال. ول شىنىندا جىبەكتى سۇيمەيدى دە، تەك سۇلۋ قىزدى سىرت ادام تولەگەنگە قيمايدى، قىزعانادى. بەكەجاننىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى، ونىڭ قارا نيەتىنە باعىنعان، ادامگەرشىلىك  قاسيەتتەردەن اۋەل باستان-اق جۇرداي.

ال قورەن مەن جىبەكتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا كەلسەك، ءبىر جاعىندا زورلىق، كۇش كورسەتۋ ارقىلى باعىندىرۋ  تۇرسا، ەكىنشىسىندە — ءوز باسىن قورعاۋمەن قاتار، بەيعام جاتقان ەلىن جاۋ قاھارىنان قۇتقارۋ، سانسىزبايدىڭ اراشا ءتۇسۋىن اسىعا كۇتۋ جاتىر. سونىڭ وزىندە مايتالمان جىبەك قالماقتىڭ حانى قورەندى كۇلكىلى جاعدايعا ۇشىراتىپ، مازاق ەتەدى. اقىرىندا، ونى سانسىزبايدىڭ جەڭۋىنە كومەك جاسايدى، سول جەڭىسكە زور ۇلەس قوسادى. جىبەكتىڭ اسقان سۇلۋلىعىنا قىزىعىپ، ءوز سەزىمىنە ءوزى يە بولا الماعان قورەن حان دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، ەسىل-دەرتى ءبىر عانا جىبەك بولادى دا، اڭعالدىعىنىڭ ۇستىنە اڭقاۋ، سەنگىش، اقىلى تاياز ادام بولادى دا قالادى.

جىر قاھارماندىق ەپوستىڭ داستۇرىندە  جازىلعان. سانسىزباي قورەندى جەكپە-جەك ۇرىستا ولتىرەدى. جاعالبايلى ەلىنە حانىن جوقتاپ   كەلگەن كوپ قالماقتى قازاق قولى قىرىپ جىبەرەدى. سىرلىبايدىڭ اۋلىن قاماپ جاتقان جاۋدىڭ بىت-شىتى شىعارىلادى.

ەپوستىڭ  سانسىزباي مەن جىبەكتىڭ قوسىلۋ تويىن حابارلاۋمەن ءبىتۋى دە قاھارماندىق ەپوستىڭ سالتىنا سايكەس. مۇنىڭ ءوزى، «قىز جىبەك» جىرىندا قاھارماندىق، ليريكالىق ەپوستىڭ كوركەمدىك پرينسيپتەرى ارالاس جۇمسالعانىن كورسەتەدى. اراكىدىك كونە ەپوسقا ءتان كەرەمەت عاجايىپ كۇشتەرگە سەنۋ سارىنى دا ورىن تەپكەن.

ماسەلەن، قورەننىڭ حاننىڭ اتقان وعى سانسىزباي ساۋىتىنىڭ سەگىز قاباتىن تەسىپ، توعىزىنشى قاباتتان وتپەۋىنە «قىرىق شىلتەن پىرىلەر پانا بولعان» دەلىنەدى. دەگەنمەن جىردا ليرو-ەپوستىڭ بەلگىلەرى، ءومىر قۇبىلىستارىن ناقتىلى كورسەتۋ كۇشتى. «قىز جىبەك» قازاقتىڭ تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك اقيقاتىن كوركەم جيناقتاپ، ونىڭ اسا ءماندى تۇستارىن ايتا العان.

جىردىڭ ەكىنشى بولەگىندە جاۋ قالماقتاردىڭ كەلتىرىلۋى كەزدەيسوق دەمەيمىز. ەپوس ناقتىلى وقيعانىڭ نە ءوزىن، نە ءىزىن كورسەتپەگەنىمەن، سارىنىن ۇستاپ قالاتىنى بەلگىلى. «قىز جىبەكتە» قالماق حانى قورەننىڭ كورىنۋى تاريحي شىندىق، ول تاريحتان  شەت ەمەس. اق جايىق پەن اق ەدىلدىڭ اراسىندا كوپ زاماندار قالماق بيلەۋشىلەرى ۇستەمدىك ءۇشىن سوعىستار جۇرگىزگەنى بارشا قاۋىمعا تاريحتان ءمالىم.

اتا قونىسى جوڭعاريادان اۋىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قونىسى مەن ورىسىنە سۇقتانعان، بەيبىت ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان، جاۋلاۋشى رولىندە جۇرگەن قالماق الپاۋىتتارىنىڭ «قىز جىبەكتە» وسىلاي سۋرەتتەلۋى ەپيكالىق شىندىق. حالىق قيالى مەن ساناسى ەرلەردىڭ ەل ىشىندەگى ءوزارا داۋدا جازاتايىم ءولىپ كەتكەنىنە كونگەنىمەن، سىرت جاۋدىڭ حالىق تاۋەلسىزدىگىن جويىپ، نامىسىن تاپتاۋىنا كەلىسپەيدى. بەيبىت كۇندەردە تولەگەننىڭ ولگەنىن مۇمكىن سانايتىن ەل ۇعىمى، ازاتتىق كۇرەستە سانسىزباي سەكىلدى جاس باتىرعا اسقان ەرىك پەن كۇش سىيلايدى.

«قىز جىبەك» جىرىنىڭ باس جاعى كۇنشىعىس ەرتەگىلەرىنشە باستالسا دا قازاق ومىرىنە وتە جۋىق، قازاق ىشىندە وسىنداي وقيعا، وسىنداي مىنەز بەن ءىستى تۋعىزاتىن شارتتىڭ ءبارى جوعارىدا ايتقانداي انىق بولعان. وسى  زامانعا دەيىن جىگىتتىڭ قىز ىزدەپ، قىز تاڭداپ  شىعۋى ءالى بار.

بوتەن جۇرتتىڭ ادەبيەتىنەن كەلگەن اسەر بولسا، ول باستالۋىندا عانا، ودان كەيىن اڭگىمەنىڭ قۇرىلىسى ۇلعايىپ ءوسۋى، بارلىق ادامى، ادامداردىڭ مىنەزى، ءىسى، بارلىعى دا تۇگەلىمەن ناعىز قازاقتىڭ وزىنىكى.

قورىتا ايتقاندا، بەلگىلى عالىم، زەرتتەۋشى ر.بەردىبايەۆ جىرعا ءوزىنىڭ مىناداي ءادىل باعاسىن بەرەدى. «قىز جىبەك»  — قازاق حالقىنىڭ دانالىعى تۋعىزعان اسىل جىرلاردىڭ ءبىرى. مۇنى ەپياكالىق سۋرەتتەۋ ونەرىنىڭ ەڭ جەتىلگەن كەمەس نۇسقاسى دەسە دە بولادى.

---