InfoHub Logo

ەرتە، ەرتە زاماندا ءدىن، مۇسىلمان اماندا بايبىشەسى ەرتەرەك ولگەن، ءوزىنىڭ دە ءجاي-شاماسى ولەرمەنگە كەلگەن ءبىر شال بولىپتى. شالدا ازعانتاي عانا قوي، ەشكى مالى بولىپتى. ول مالدى ءۇش بالاسى  جايادى ەكەن. سونىڭ وزىڭدە ول مالدى ۇشەۋىنىڭ كىشىسى جايادى ەكەن. ۇلكەن ەكەۋى ەرىنشەك، جانى اياۋلى ەكەن.

         بايقۇس شال اۋىرىپ قالادى. اۋىرعان سوڭ ولەتىن ۋاقىتى جەتكەنىن ءبىلىپ، ءۇش بالاسىن شاقىرىپ الادى.

         سوندا شال ءبۇي دەيدى:

         — قاراقتارىم، مىناۋ دۇنيەنى تۇپ-تۇگەلىمەن ءبىر قۇداي عانا بيلەيدى. ول سەنىڭ ءوز بۇيرىعىنان قاشقانىڭدى سۇيمەيدى. ول ەشكىمگە باسىن يمەيدى. جاقسىلىق جەردە قالمايدى، يمان وتقا كۇيمەيدى. مەن دە جارتىسىن كەشتىم مىناۋ جالعاننىڭ. ءبىراق بىرەۋدىڭ ءبىر ساباق ءجىبىن المادىم. ناشاردىڭ كوز جاسىنا قالمادىم. باسقانىڭ بايلىعىنا كوزىمدى سالمادىم. الدارىڭدا ءجۇر جيىپ-تەرگەن بار مالىم. بۇكىل عۇمىر، تابان ەت، ماڭداي تەرىمدى وزدەرىڭە ارنادىم. كوپتەن وزباساڭدار دا كوشتەن قالماي ەل قاتارىنا جەتكىزۋ ەدى ارمانىم. ءبىراق مەنىڭ اجالىم جەتتى، جازمىشتان وزمىش جوق، جەتكىزەيىن دەپ ەدىم، ءبىراق سول كۇنگە سەندەردى تولىق جەتكىزە المادىم. دەگەنمەن ءبىر قۇدايدان ءۇمىت ۇزە المادىم. قۇداي تاعالا كەشە ماعان  تۇسىمدە ايان بەرگەن ەدى: «سەن بۇل پانيدەن كەتەسىڭ. ۇشپاققا جەتەسىڭ. بالالارىڭدى ۋايىمداپ نە ەتەرسىڭ. ەندىگى اۋىرتپالىقتى ولار ءوز ارقالارىنا كوتەرسىن. ولاردىڭ مەن بەرەيىن كەرەگىن. ەگەر سەنىڭ وسيەتىڭدى ورىنداسا عانا بەرەمىن. سەن ولارعا بىلاي دەپ ايتىپ امانات ەت: «مەن ولگەن سوڭ، سەندەر تەرەڭ قازىپ كومگەن سوڭ، ۇشەۋىڭ بەيىتىمنىڭ باسىنا كەلىپ كۇزەتىڭدەر» دەگەن ەدى ايانىندا» – دەيدى.

         سونىمەن شال ءۇش بالاسىنا: «اكەلەرىڭ ولەدى. ءۇش ۇلىم مەنى كومەدى. ال كومگەن سوڭ ءقابىرىمنىڭ باسىنا كەلىپ ۇشەۋىڭ ءۇش كۇن تۇنەڭدەر، سوندا قۇداي سەندەرگە تىلەگەندەرىڭدى بەرەدى» دەپ وسيەت ايتادى. بالالارى ول اقىلعا كونەدى. اكەلەرىن ارۋلاپ، تەرەڭ قازىپ كومەدى. ءبىراق كومەرىن كومسە دە، «ەندى ءبارى دە ءبىتتى» دەگەندەي ءۇش ۇلدىڭ ەرەسەك ەكەۋى ەكى جاققا جۇرە بەردى.

         — ءاي اعالار، توقتاڭدار. بىزگە اكەمىز سوڭعى وسيەتىندە نە دەپ ەدى؟ – دەيدى ءۇش ۇلدىڭ كىشىسى، ەكى اعاسىنا قاراپ، — اكەمىز ۇشەۋىمىزگە باسىما ءۇش ءتۇن كەلىپ كۇزەتىپ، تۇنەڭدەر دەگەنى قايدا؟ ءبىز ونى كۇزەتسەك ولگەن اكەگە ساۋاپ، وزىمىزگە دە پايدا! –دەيدى. سوندا ەڭ ۇلكەن اعاسى:

         — اكەمىز سولاي ايتقانى راس. كۇزەتىپ تۇنەسەك قاي-قايسىمىزعا جاقسى بولار ەدى، ءبىراق مەن بەيىت باسىنا تۇنەۋدەن قورقامىن. سەن ەكەۋىمىز بىرگە وتىرىپ كۇزەتىپ تۇنەسەك قايتەر ەدى؟ – دەيدى.

         — جوق، اكەمىز ۇشەۋىڭ جالعىز-جالعازدان تۇنەڭدەر دەدى ەمەس پە. ولاي بولسا مەن كۇزەتىپ شىعايىن، – دەيدى. سونىمەن كەش باتادى، ىمىرت جابىلادى. اينالانى قويۋ قاراڭعىلىق باسادى. جىم-جىرت تۇنەك ءتۇن. ماڭايدا تىرس ەتكەن دىبىس جوق. بالا تۇنگى سالقىندا جاۋراپ قالتىراسا دا بىلگەنىنشە دۇعا وقىپ، اكەسىنە يمان تىلەپ كورەر تاڭدى كوزبەن اتىرادى. اتقان تاڭنىڭ شاپاعىمەن ىلەسىپ، التى قات كوكتەن نۇر شاشىپ كەلىپ، بالانىڭ قارسى الدىنا ەر-ابزەلى جاراسقان ءبىر كۇرەڭ ارعىماق كەلىپ تۇسەدى. بالا «بۇل قالاي بولدى؟» دەپ تاڭدانىپ تۇرىپ قالادى. سوندا كۇرەڭ ارعىماققا ءتىل ءبىتىپ:

         «بالا، مەنىڭ قايدان كەلگەنىمدى سۇراما. كەيىن بىلەرسىڭ. مەنىڭ ساعان كومەگىم تيەدى. قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىلشىق ءۇزىپ ال. جانىڭ قىسىلعاندا وسى قىلدى تۇتات. سوندا ساعان مەن جەتىپ كەلەمىن»­­- دەيدى دە عايىپ بولادى. بالا ءبىر تال قىلشىقتى ءۇزىپ الىپ، قوينىنا تىعادى دا اسىقپاي اياڭداپ اۋىلعا تارتادى.

         بالا كۇنى بويى ازعانا مالىن جايادى. ەكى اعاسىن جۇمساۋعا ايادى. ءسويتىپ جۇرگەندە كۇن باتىپ، كەش بولىپ، ءتۇن بولۋعا تايادى. ەكىنشى اعاسىنا كەلدى:

– اعا، بۇگىنگى كۇزەت سەنىڭ كەزەگىڭ، اكەمىز ايتقان وسيەت قايدا باياعى؟ ءبىراق اعاسى اياعى اۋىرىپ تۇرعانىن سىلتاۋراتقان ەكەن:

– مەنىڭ بەيىت باسىنا جەتەر ءتۇرىم جوق. سەنەن جاسىراتىن سىرىم جوق. ونسىز دا جاسى كەلىپ، قازاسى جەتىپ ولگەن شالدىڭ مۇردەسىن بىرەۋ كەلىپ ۇرلاپ الىپ كەتەر دەيمىسىڭ. اياعىم تاۋىرلەنسە ەرتەڭ بارىپ كۇزەتەيىن، - دەيدى اعاسى.

– وي ول قايدان بولادى؟ قاتارىنان ءۇش كۇن كەلىپ كۇزەتىڭدەر دەگەنى قانە؟ كوز ءىلىپ، كىرپىك ىلمەي وتىراسىڭدار دەدى عوي جانە. ءسىز بارا الماساڭىز مەن-اق بارىپ كۇزەتىپ شىعايىن. بىرەر كۇن ۇيقىعا شىدارمىن. ۇيقى دەگەننىڭ ءوزى جارتىلاي ءولىم ەمەس پە ؟ – دەيدى. وسىنى ايتىپ، مالىن قورالاپ تاستايدى دا بالا تاعى دا بەيىت جاقتى بەتكە الدى.

بالا بۇل ءتۇندى دە دۇعا وقۋمەن ۇيقىسىز وتكىزدى. «كەشە تاڭسارىدە عايىپتان كۇرەڭ ات كەلىپ كەتكەن ەدى. بۇگىن دە كەلەر مە ەكەن؟ قايتەر ەكەن؟» – دەپ ەلەڭدەۋمەن كۇتتى. «اي دەگەن ات اۋناعانشا، جىل دەگەنىڭ جىلقى اۋناعانشا، كۇن دەگەنىڭ كۇلكى اشقانشا، ءتۇن دەگەنىڭ تۇلكى قاشقانشا» ەمەس پە،  اقىرى قىسقا ءتۇن دە شولتاڭ ەتىپ، تاڭ قىلاڭ بەرەدى. «الدەنە عايىپتان تۇسەر مە ەكەن؟» – دەگەن ۇمىتپەن اسپانعا قاراپ ەدى، اعات ويلاماعان ەكەن، التىن ساۋلە شاشىپ كەلىپ، ەر-تۇرمانى جاراسقان قارا ارعىماق الدىنا كەلىپ تۇرا قالادى. قارا ارعىماق اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ تۇرىپ، سوزگە كەلەدى: «بالا، مەنىڭ قايدان كەلگەنىمدى سۇراما. كەيىن بىلەرسىڭ. مەنىڭ كەلگەنىم تۋرالى دا ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتپا. قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىلشىقتى ءۇزىپ الىپ قال. جانىڭ قىسىلسا تۇتات، كەلەرمىن!» دەيدى دە عايىپ بولادى. بالا ءبىر تال قارا قىلدى قوينىنا سالدى دا اۋىلىنا تارتادى. تاڭعى ورازاسىن اشقان سوڭ از مالىن الدىنا سالىپ ورىسكە بەتتەيدى. مالىن جايا ءجۇرىپ ءان ايتىپ، سىبىزعى تارتادى. سىبىزعىنىڭ سيقىرلى ۇنىمەن نەشە الۋان قيالعا باتادى. «بۇگىن ءتۇن مەنىڭ ءوز كەزەگىم ەدى، نە بولار ەكەن؟ كەلەشەكتە مەنىڭ الدىمنان نەندەي تاعدىر كۇتىپ تۇر ەكەن؟ كۇرەڭ ارعىماق پەن قارا ارعىماق ماعان قانداي جاعداي تاپ بولعاندا جەتىپ كەلىپ كومەك بەرەر ەكەن؟» دەپ قيالداپ ويى ونعا، ساناسى سانعابولىنەدى. جارىق دۇنيەنىڭ ءبىر كۇنى ءوتىپ، انە-مىنە دەگەنشە كەش تە باتادى. كەنجە ۇل كەشكى اسقا قاتىق ايراندى قاناعات ەتىپ، مالىن قورالاعان سوڭ ەكى اعاسىن جىلى قىمتاپ جاتقىزىپ سالىپ، باياعى كيەلى ءقابىردىڭ باسىنا كەلەدى.

ءالقيسسا، سوندا ءجانناتتان سويلەگەندەي سانق ەتىپ ءبىر ءۇن قۇلاعىنا جەتكەن ەكەن: «قاراشىعىم، تاعى دا سەن كەلدىڭ بە؟ ارۋاعىم رازى ساعان. اللا قالاسا مۇراتىڭا جەتەرسىڭ. الايدا مۇراتقا جەتۋ وڭاي بولمايدى. قاجىما دا اسىقپا، اياعىڭدى اڭداپ باسساڭ جەتەرسىڭ ارمانىڭا. الدىڭنان وڭعارسىن» – دەيدى، اكەسىنىڭ داۋىسى ەكەن، جازباي تانيدى.. بالا اۋىر ويدا قالادى. وسى ءۇشىنشى تاڭدى اتىرسام ارمان-مۇراتىما جەتە سالام-اۋ دەپ ويلايدى. الايدا ونىسى قۇر دالباسا ەكەن. ءومىر دەگەن قىسقا بولسا دا ۇزاق ءارى اۋىر جول بولادى عوي. ەندى الدىمنان نە كەزىگەر ەكەن، قيىندىق ۇشىراسسا قالاي جەڭەر ەكەم؟ قالاي دەگەنمەن دە تاۋەكەل، سابىر ەتىپ تىرىسىپ كورەيىن دەپ، اكەسىنە باعىشتاپ ءالسىن-السىن دۇعا وقىپ، جاراتقان يەسىنە جالبارىنادى. جالبارىنىپ وتىرىپ، تاڭنىڭ قالاي اتقانىن، التىن ەر-ابزەلدى اقبوز ارعىماق قايدان، قالاي كەلىپ وقىرانىپ تۇرا قالعانىن دا بىلمەي قالدى. اقبوز ارعىماققا ءتىل ءبىتىپ ءبۇي دەيدى سوندا:

— بالا، اتا اماناتىنا ادال، اعا-باۋىرىڭا جانى اشيتىن اقەدىل جاڭ ەكەنسىڭ. اقكوڭىلدىڭ اتى ارىپ، تونى توزبايدى دەگەن. مەن ساعان دوس، سەرىك بولايىن. جاردەمدەسەيىن. قۇيرىعىمنان ءبىر تال قىل ءۇزىپ الىپ قال. ءبىراق مەن جونىندە ءتىرى جانعا ءتىس جارىپ ءتىل قاتپا! –دەپ ءجۇرىپ كەتىپ، كوزدەن ىلەزدە عايىپ بولادى. ءبىر تال اق قىلشىقتى قوينىنا سالىپ بالا اۋىلىنا كەلەدى. تاڭعى شايىن ءىشىپ، مالىن ايداپ، ورىسكە شىعادى.

بالا ءانىن سالىپ، كۇيىن تارتىپ ورىستە جۇرگەندە، ات وكسىتىپ بىرەۋلەر جەتتى قاسىنا. حاننىڭ شابارماندارى ەكەن:

— سامەكە حاننان ءجۇرمىز. سامەكە حاننىڭ بوي جەتىپ، تولعان ايداي تولىقسىپ وتىرعان قىزى بار ەدى. سونى ۇزاتامىز دەپ جاتىر. ال ول قىزدىڭ كىمدى قالايتىنى، كىمگە تۇرمىسقا شىعاتىنى قىزدىڭ ءوز ىرقىنا بەرىلگەن. قىزدىڭ قالاۋىنا كەلسەك، ول ءوزىنىڭ قولىنداعى گاۋھار جۇزىكتى استىنداعى اتىمەن ىرعىپ كەلىپ ءۇش قابات ءۇيدىڭ ۇستىنەن كىم ءىلىپ اكەتسە سوعان تيەمىن دەپ وتىر. سوعان بولا ساۋىن ايتىپ، جار شاشىپ ءجۇرمىز، – دەستى.

— الايدا سەن ءوزىڭ جاياۋ-جالپى قوي جايىپ تابانىڭنان تاۋسىلىپ جۇرگەن جامان بالاسىڭ. ول جۇزىكتى ءۇش قابات سارايدىڭ ۇستىنەن ءىلىپ الاتىن ارعىماق تۇگىل ىڭىرشاعىڭ جوق قالاي باسەكەگە تۇسەسىڭ. ايتەۋ حانىشانىڭ ءوزى وسى ەلدەگى ءبىر دە ءبىر ادامدى قالدىرماي جار شاشىپ حابارلاڭدار دەگەن سوڭ بىزدىكى انشەيىن «جارلىق قاتتى، جان ءتاتتى»، مىندەتىمىزدى ورىنداپ جۇرگەن عوي، – دەستى دە بالانى كوزگە ىلمەستەن جەلە-جورتىپ جۇرە بەردى.

بالا ويلادى: «ماعان مەدەت بولامىز دەسىپ ۋادە بەرگەن ءۇش بىردەي ارعىماق بار ەدى عوي. سولاردىڭ ءبىرىن استىما ءمىنىپ، تىك سەكىرىپ حانشايىمنىڭ قولىنان گاۋھار جۇزىكتى ءىلىپ الۋعا بولاتىن-اق شىعار. ءبىراق مەنىڭ ءوزىم جاس بولسام، امبە جالاڭاياق جەتىم بالا بولسام حاننىڭ قىزى مەنى مەنسىنىپ وپ-وڭاي تيە قويار ما؟» دەپ ەكى ويلى بولىپ، كوپ الاڭداپ، كوپ تولعاندى. «ايەل زاتىنىڭ ايلاسى قىرىق ەسەككە جۇك بولادى» دەيتىن بۇرىڭعىلار. تالاي اۋرە-سارساڭعا سالار» – دەپ قوبالجىدى. دەگەنمەن، اقتىق وسيەتىندە اكەسىنىڭ «قاراشىعىم، قاجىما، قايىسپا دا اسىقپا، اڭداپ باسىپ العا ۇمتىلا بەر» دەگەنى قامشى بولدى. ەر ءىسى – تاۋەكەل. الدىمنان نە كۇتسە دە كورەيىن، ءبىر قۇدايعا تاۋەكەل دەپ سايىسقا تۇسۋگە بەل بۋدى. سونىمەن بالا سامەكە حاننىڭ سارايىنىڭ جانىنا جاياۋ اياڭداپ جالعىز كەلدى. كەلسە قىزىق دۋمان وسىندا ەكەن. جينالعان ءقارانوپىر حالىقتان جەر قايىسادى. سايىسقا ءتۇسىپ جاتقان سايلاۋىت جىگىتتەر ودان دا كوپ. ءبارىنىڭ دامەسى حاننىڭ سۇلۋ قىزىن الىپ مۇراتىنا جەتۋ. سول ءۇشىن جانىن قيۋعا بار. وقتاۋداي جاراعان اتتار اۋزىنان اق كوبىك شاشىپ، وقىرانىپ، كىسىنەپ ويناق سالادى. وڭشەڭ جىلبۋرىندى، جىرىندى، شاباندوز جىگىتتەر اتتارىن ىرعىتىپ-شورشىتىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتىپ جاتىر-اۋ، كەتىپ جاتىر. وكىنىشتىسى ءۇش قابات ءۇيدىڭ ۇستىندەگى تۇرعان حانىشانىڭ قولىنداعى جۇزىك تۇرماق كولەڭكەسىنە دە جەتەر ءتۇرى جوق، سەكىرتىپ بارىپ اعىپ ءوتىپ، بىرەۋى ات بويى عانا قارعىتىپ تاعى بىرەۋلەرى وماقاسا قۇلاپ ءتۇسىپ جاتىر. جاياۋ-جالپى بالانى كورگەن جۇرت:

— مىنا بالا دا سايىسقا تۇسە مە؟ جاياۋ سەكىرگەلى تۇر ما، تايىنشا بۇقاداي عانا تۇرىنە قاراسا شە! – دەپ قارق-قارق كۇلدى. بالا ول سوزدەرگە قورلانعان جوق:

— ءيا، قۇداي قالاسا مەن دە باعىمدى سىنايىن دەپ كەلدىم، – دەدى دە جۇرت كوزىنەن وڭاشا ءبىر جەرگە بارىپ قوينىنداعى ءۇش قىلشىقتىڭ بىرەۋىن قولىنا الىپ، شاقپاعىن شاعىپ تۇتاتىپ ەدى، اسپاندا تاناداي بۇلت پايدا بولىپ، كوزىن اشىپ-جۇمعانشا ات بولا كەتتى. بۇل كۇرەڭ ارعىماق ەكەن.

بالا كۇرەڭنىڭ ۇستىنە قونىپ قامشىنى باستى. بالا ءزاۋلىم سارايدىڭ قاق تۇسىنا كەلىپ،  تىزگىندى تارتىپ قالىپ ەدى كۇرەڭ تىك سەكىردى. ءبىراق كۇرەڭ ارعىماقتىڭ قارىمى قىسقا ەكەن. دەگەنمەن ءۇش قابات سارايدىڭ ءبىر قاباتىنان اسىپ بارىپ، جەرگە ىرعىپ ءتۇستى.

— اكە-اۋ، مىنا جامان بالانى قاراپ قوي. مىنانىڭ مىنگەنى تەگىن ات ەمەس ەكەن. جۇزىككە جەتپەسە دە وزگەلەردىڭ بارىنەن اسىپ ءتۇستى عوي، – دەستى. بۇل كەزدە كۇن ۇياسىنا باتىپ بارا جاتقان ەدى. بۇگىنگى سايىس وسىمەن ءبىتتى. دامەگويلەر ۇيقىسىز، كۇلكىسىز ەرتەڭدى كۇتتى.

 

ەرتەڭگى سايىس تاڭمەن تالاسا تاعى دا باستالدى. ۇمىتكەرلەر تولاستار ەمەس. ءتىپتى باسقا ەل، باسقا حاندىقتاردان دا حاننىڭ قىزى اۋزىنىڭ سۋىن قۇرىتقان ازاماتتار نە سەكىلدى ساڭلاقتارى مەن سايگۇلىكتەرىن سايلاپ كەلىپ جاتىر، جان-جاقتان قۇيىلىپ جاتىر. بالا اسىققان جوق، سايىسشىلاردىڭ اپ-سابى باسىلىپ قالعان ۋاقىتتا كەشەگىشە ەكىنشى قىل قۇيرىقتىڭ ءبىر تالىن تۇتاتىپ ەدى، قاسىنا قارا ارعىماق كەلىپ ارقاسىن توسەدى. بالا ارعىماققا لىپ ەتىپ ءمىندى. ارعىماق قۇيىنداتا شاۋىپ ەكپىندەپ كەلىپ كوككە شاپشىعاندا قاراپ تۇرعان قالىڭ جۇرت قايران قالىپ اۋىزدارى اڭقيىپ قالدى.

— ويپىرىم-اۋ بۇل قايدان كەلگەن كەرەمەت، ءتىپتى سارايدىڭ ەكى قاباتىنان اسىپ ءتۇستى-اۋ! – دەپ تاڭ-تاماشا بولدى.

— امال نە، ءۇشىنشى قاباتتىڭ ۇستىنە جەتە المادى. مۇنىڭ شاماسى وسىمەن ءبىتتى، – دەپ وكىنىش ءبىلدىردى.

ال بالا وكىنگەن جوق، ءىشتى كەڭگە سالدى. ويتكەنى ونىڭ ۇلكەن ءۇمىتى ۇكى-تۇمار تاعىلعان التىن ەرلى اقبوز ارعىماق ەدى. ەرتەڭىندەگى باسەكەدە اپىر-توپىر باسەڭدەپ نەشە سان ازاماتتىڭ الاۋى قايتىپ، اھ ۇرعان ساتتە اقىرعى كەزەككە اقبوز ارعىماقتى، قارعا الىپ قاشقانداي جامان بالا كەلىپ تۇرا قالدى.

— ويباي-اۋ مىناۋىڭ كىم ءوزى؟ بارماقتاي باسىمەن مۇنىڭ دا ويى بار ما حان قىزىنان؟ ءاي مىنا تۇرىمەن دامەسى زور-اۋ شىركىننىڭ. بۇعان ءتۇسىپ قالىپ پا، – دەدى بىرەۋى.

— ءاي، اسىلىق ايتپا، قوي اسىعىن قورلاما، قولىڭا جاقسا ساقا تۇت دەگەن قايدا. قۇداي قولدايىن دەسە قۇستاي ۇشىرادى، قارا دا تۇر! – دەدى قۋداي ءاپپاق ساقالى بەلۋارىنا تۇسكەن ءبىر قاريا. وسى شالدىڭ اۋزى دۋالى ەكەن، ايتقانى جاز باسپاي ءدوپ كەلدى. اقبوز ارعىماق اقيىق قىرانداي كوككە شاپشىپ، بيىككە كوتەرىلە بەردى. بالانىڭ قولى قىزدىڭ قولىنداعى گاۋھار جۇزىككە ىلىنە كەتتى. ال حاننىڭ قىزى قارشاداي بالانى الپامساداي ازامات دەپ ويلاسا كەرەك، قولىن ۇسىنا بەردى دە ونىڭ تومارداي عانا توپانىن كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، كەيىن شەگىنە بەردى. بالا شەگىنگەنىنە قاراعان جوق، گاۋھار جۇزىكتى ونىڭ قولىنان سىپ ەتكىزىپ سىپىرىپ الىپ كەتتى. اقبوز ات اسىقپاي جەرگە قونىپ، جولجورعالاتىپ سىتىلا بەردى. قۇرتتاي قۇجىناعان حالىق ءبىر ءسات ەستەن تانعانداي تۇرىپ قالدى دا:

— جارايدى، قانشاما ۋاقىتتان بەرگى اۋرەشىلىك ءبىتتى. سامەكە حاننىڭ قىزى اقبوز اتتى بالانىكى بولدى. «جۇگىرگەن المايدى، بۇيىرعان قالمايدى» دەگەن وسى، – دەسىپ جان-جاققا تارقاي باستادى.

الايدا ءىس مۇنىمەن اياقتالماعان ەكەن. بالانى قىز قومسىنىپتى. جارلىعىن جاريالاۋعا ۇمسىنا بەرگەن حاننىڭ الدىنا حانىشايىم جۇگىرە جەتىپ:

• دات تاقسىر، حان اكە! – دەدى.
• ايت داتىڭ بولسا، قىزىم – دەدى سامەكە حان قاباعىن ءتۇيىپ.

—ايتايىن حان اكە، ماعان ءبىر ءسات مۇرسات بەرىڭىز. بۇل بالا جۇلدەنى جەڭىپ الدى. السا دا استىنا مىنگەن اتىنىڭ شاپشاڭدىعىمەن الدى. ەندى ءوزىنىڭ شالىمدىلىعىن سىناپ بارىپ بۇعان تيەيىن. كۇيەۋ جىگىتتىڭ ول ونەرىن سىناسا سامارحان حان عانا سىناي الادى. سول حانعا جىبەرىڭىز. تىلدەسىپ كەلسىن، – دەدى.

قىزىنىڭ سوڭعى تىلەگىنەن سامەكە حان باس تارتقان جوق:

— سامارحان حان اقىل-ايلالى حان دەپ ەدى، سوعان بارىپ سىناتىپ كەلسىن. سونان سوڭ دا وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ، جالعىز قىزىمدى ۇزاتامىن، – دەپ جار شاشتى.

قىزدىڭ بۇل ايلاسى ءوزىنىڭ قالاۋىنا جاقپاعان بالادان ءبىرجولاتا قۇتىلۋ ەدى. ويتكەنى سامارحان حان سيقىر وقۋىن وقىعان، الدىنا كەلگەن جاندى ايامايتىن قاتىگەز حان ەدى. ول «تارعىل مىسىق!» دەپ ايتسا ءبىتتى ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان ادام، ول ءسوزىن ايتار-ايتپاستا قاشىپ قۇتىلماسا مىسىققا اينالىپ، مياۋلاپ ادام الدىندا كىرىپتار بولىپ قالا بەرەتىن. سامەكە حاننىڭ جارلىعىن العاننان سوڭ بالا ءۇش ارعىماعىن جارىسقا سالىپ، ەڭ الدىمەن كەلگەن كۇرەڭ ارعىماعىنا ەرتتەپ اتتاندى دا ايشىلىق الىس جولدى التى مەزەتپەن اپشىتىپ، سامارحان حانعا بارىپ جولىقتى. سامارحان حانعا تاياپ كەلە جاتقاندا كۇرەڭ ارعىماققا ءتىل ءبىتىپ: «سەن اسا ساق بول، سامارحان حان اڭگىمە ايتادى.  اڭگىمەسىنە ۇيىپ وتىرىپ، قاپى قالما. «تارعىل مىسىق» دەي بەرگەنىندە مەن بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولا قالايىن، ۇستىمە شىعا قال!» دەيدى.

سونىمەن سامارحان حانعا كەلدى. حان كۇرەڭ ارعىماقتى كوزى شالىسىمەن سەكەم الدى دا «بالەم سەنى مە!» دەگەندەيىن تۋرا اڭگىمەسىنە كوشتى:

«مەنىڭ ۇشقان قۇستىڭ قاناتىن تىستەيتىن، سوققان جەل جەتپەيتىن ءۇش ارعىماعىم بار ەدى. تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراسام كەزەك-كەزەك ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى تەرلەپ قالادى. بۇعان كىم ءمىنىپ ءجۇر ەكەن دەپ ويلانا-تولعانا ءجۇرىپ، بايىبىنا بارماعان سوڭ ءبىر كۇنى جاساۋىل، قاراۋىلدارىمدى سارايعا شاقىرىپ الىپ سولاردان سۇراسام بىرەۋى ءتىل قاتپايدى. بىرىنە-بىرى قارايدى. ايتۋعا باتپاي تۇر-اۋ دەيمىن. اقىرى ولار ايتپاعان سوڭ سەندەر ايتپادىڭدار، ولاي بولسا تۇگەل باستارىڭدى شابامىن دەپ قىلىشىمدى قىنابىنان سۋىرىپ العانىمدا بىرەۋى الدىما كەلىپ ەكبەتىنەن جىعىلا كەتىپ:

— تاقسىر-اي بىزگە ايتپاڭدار، ايتساڭدار جازالايمىن دەپ ەدى. ايتپاسىما امالىم جوق. ارعىماقتاردى ءسىزدىڭ توقالىڭىز تۇندە مىنەدى دە قايدا باراتىنى بەلگىسىز زىم-زيا جوق بولىپ كەتىپ، تاڭ الەتىندە اكەلىپ اتقوراعا قويادى – دەدى. سونىمەن ءوزىمنىڭ ەڭجاقسى كورەتىن توقالىمنىڭ مەنەن جاسىرىن ءىسى بار ەكەن-اۋ. ءبىراق قۇلاقپەن ەستىگەن وتىرىك، كوزبەن كورگەن شىندىق. وزگەنىڭ اۋزىمەن وبالدى قىلمايىن دەپ بۇل ءىستىڭ بەتىن جىلى جاۋىپ قويدىم دا قاتىنىمدى ءوزىم باقىلاۋعا الدىم. سويتسەم قوينىمدا جاتقان توقالىم مەنى ىستىق قۇشاعىنا الىپ بالقىتىپ ءتاتتى ۇيقىعا جىبەرەدى ەكەن دە ءوزى كورپەنىڭ استىنان سۋسىپ شىعىپ تۋرا اتتارعا جەتەدى ەكەن. سول قۇپياسىن ءبىلدىم دە ءبىر ءتۇنى ۇيىقتاعان بولىپ جاتىپ، ونىڭ سوڭىنان سىتىلىپ مەن دە شىعىپ، ول اق ارعىماقپەن سىپىرتا جونەلگەندە مەن قارا ارعىماقپەن ارتىنان ۇتىلاي قۋدىم.

قاتىنىم قۇيىن دا قۇيىن زۋلاتىپ اققان كۇيىندە ايدالاداعى ءبىر اقبوز ۇيگە بارىپ ءتۇسىپ، اسىعىس-ۇسىگىس اتىن بەلدەۋگە بايلاي سالىپ، الدى-ارتىنا قاراماستان ۇيگە كىرىپ كەتتى. مەن دە جەتتىم. اتتان تۇسە سالىپ، مۇندا نە جاعداي بار ەكەن دەپ جابىقتان اقىرىن سىعالاپ ەدىم، ول ۇيدە ءبىر جىگىت بار ەكەن. انە-مىنە دەگەنشە جىگىت تە، مەنىڭ توقال قاتىنىم دا تورعاي بولا كەتتى دە ءۇيدىڭ ىشىندە قاناتتارىمەن قاعىسىپ ويناي باستادى. وسى كورىنىسكە كوزىم جەتكەنمەن كەيىن مەن كەرى بۇرىلىپ، قارا ارعىماعىما قوندىم دا زۋلاتىپ وتىرىپ سارايىما كەلىپ جاتىپ قالدىم.

توسەگىمدە كوزىمدى جۇمىپ ۇيىقتاعان بولىپ، بۇل ەندى نە ىستەر ەكەن؟ مۇنىڭ نەندەي گابى بار، جىن-شايتان با، پەرى مە، الدە سيقىر وقۋىن وقىعان سايقال بولعانى ما دەپ ويلانىپ وياۋ جاتىر ەدىم، قاتىنىم ەپپەن باسىپ كەلىپ قوينىما كىردى. اپتىعى باسىلماعان-اۋ دەيمىن، قانشىق يتشە قىڭسىلاپ، ىستىق دەمىن شاشىپ، باۋىرىما تىعىلا ءتۇستى. مەن سوندا عانا ويانىپ كەتكەن بولىپ، ونىڭ بەتىنە جيىركەنە قاراپ، «سەن؟!» دەي بەرگەنىمدە ويىمدى سەزە قويدى: «مىسىق بول!» دەپ كورپەنى سىلكىپ تاستاپ اتىپ تۇرەگەلدى. مەن قاس قاعىمدا مىسىق بولدىم دا قالدىم. قايتەرىمدى بىلمەي مياۋلاپ، وت باسىندا قالعان-قۇتقاندى تەرىپ جەپ قور بولدىم دا قالدىم. مەنىڭ ۋازىرلەرىم، نوكەرلەرىم مەن كۇتۋشىلەرىمنىڭ ءبىر دە ءبىرى كوزىنە ىلەر ەمەس، قاستارىنا تاياي بەرسەم «كەت ءارى تەكسىز!» دەپ لاقتىرىپ قالادى كەرەك بولسا.

ال اناۋ يەن تۇزدەگى اقبوز ۇيدەگى جىگىت سارايعا كەلىپ الىپ توقالىممەن قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ ويلارىنا نە كەلسە سونى ىستەپ ەركىنسىپ الدى. مەنى قۋىپ شىعارىپ جىبەرسە دە قالاي دا ءبىر تەسىك تاۋىپ قارعىپ ءتۇسىپ كىرىپ الامىن، قانى قايناعان قاتىنىمدى قالاي قىزعانامىن. مەنىڭ وسى قىلىعىما توزبەدى مە، توقالىم ءبىر كۇنى مەنى جون تەرىمنەن قاپسىرا ۇستاپ الدى دا «اق ءتوس قارا توبەت بول!» دەپ ەسىكتەن شىعارىپ سىرتقا لاقتىرىپ قالدى. اق ءتوس قارا توبەت بولدىم دا قالدىم. يت قورلىقتى كورىپ ەندى بۇلاردىڭ قوراسىن قورىپ بەرگەنشە «جاقسى يت جەمتىگىن كورسەتپەيدى» قاڭعىپكەتىپ ولەيىن دەپ جولعا شىقتىم. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن اش، تىشقان، شەگىرتكە اۋلاپ جەپ ءتىلىم سالاقتاپ ايدالادا بەزىپ كەلە جاتقانىمدا الدىمنان ءبىر ءۇش ءۇيلى قويلى اۋىل كەزىكتى. بىرەۋى ۇلكەن ءۇي، ەكەۋى وتاۋى ەكەن. مەن سول ۇلكەن ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلىپ جاتا كەتىپ ەدىم، ءۇي يەسى اقساقال شال مەنى كورىپ: «بىزدە يت جوق ەدى، يت-جەتى اۋليەنىڭ ءبىرى دەۋشى ەدى، مىنا اۋليەنىڭ تۇقىمىن بىزگە قالاي بەردى ەكەن، كورىم، قوراعا ايبار بولسىن!» دەپ قۋانىپ قالدى. ءۇش ءۇيدىڭ قالعان-قۇتقانىن مەن جەيمىن، تىڭايىپ الدىم. ءبىراق قانشا اش بولا تۇرا باستابىندا بايبىشە ماعان سورپا-سۋاندى يتاياققا قۇيىپ بەرگەندە ىشپەپ ەدىم، ىدىسقا قۇيىپ بەرگەن سوڭ ءىشىپ الدىم. «مىناۋ تازا يت ەكەن عوي»– دەپ اتىمدى قۇتجول دەپ شاقىراتىن بولدى. بىردە قوراعا ۇيالاس ءۇش-تورت قاسقىر كەلىپ كىردى. ەڭ جويان كوكجالىنىڭ القىمىنان شاپ بەرىپ الىپ ۇرىپەدىم، وزگەسى زىتىپ بەردى. استىمدا قالعان كوكجالدىڭ باۋىزداۋىن دال قىلعان سوڭ ءىشىن اقتارىپ تاستاپ تاڭ اتقانشا قاسقايىپ وتىردىم. تاڭەرتەڭ شال كەلىپ جونىمنان سيپاپ، الدىما ەتى كەسىلمەگەن مايلى جىلىك تاستادى. جانە ءبىر كۇنى شالعا بىرەۋلەر كەلىپ: «اۋزىڭىزدا دۇعا-كالامىڭىز بار ەدى، كەلىنىمىز تولعاتىپ قينالىپ تۇر، كومەكتەسىڭىزشى!» دەپ قولقا سالىپ الىپ ءجۇردى. يەمە مەن دە ەرە كەتتىم. ايەلى تولعاتقان ۇيگە شال مەنى ەرتە كىردى. قاراپ ەدىم ايەلدىڭ قاق توبەسىنىڭ تۇسىندا ءبىر قارا الباستى وتىر ەكەن. ول ادامداردىڭ كوزىنە كورىنبەيتىن سەكىلدى، ارس ەتىپ الباستىعا ۇمتىلعانىمدا ول زارە-قۇتى ۇشىپ، شاڭىراقتان شىعا قاشتى. تولعاتقان ايەل «ءۇھ» دەپ، بالا شىر ەتىپ، جەرگە ءتۇستى. ءۇي يەسى قورادان ءبىر سەمىز قوي اكەلىپ، ماعان جارىپ بەردى. سەمىز ەتكە تويعان سوڭ الگى نارەستەنى جانە ەكى كۇن كۇزەتتىم. كۇزەتىپ وتىر ەدىم، ەكىنشى ءتۇنى تۇندىكتىڭ تەسىگىنەن سۋبۇركىت كەلىپ كىردى. بالا كولكىلدەپ بالىق بولدى. سۋبۇركىت ونى كەلىپ ىلە جونەلمەك بولىپ ەدى، ارس ەتىپ بۇركىتكە اۋىز سالدىم. ول جۇلقىنىپ قۇتىلىپ كەتتى. اۋزىمدا بىرنەشە قاۋىرسىنى قالدى.

ءبىز اۋىلعا قايتىپ كەلسەك شالدىڭ ءبىرسىپىرا مالىن قاسقىر قىرىپ كەتىپتى. مالسىز قالعان ءۇش ءۇي ءۇشش جاققا كوشتى. مەن شالدىڭ كوشىنە ىلەستىم. وسىدان بىلاي شال قايدا بارسا سوندا بارىپ قاسىنان قارىس ەلى قالمايتىن بولدىم. بىردە الىستاعى اۋىلعا باردىق. وندا ەڭگەزەردەي ءبىر اقساقال شال بار ەكەن، سول مەنى كورە سالىپ: «ياپىرىم-اۋ سەنىڭ مىنا ەرتىپ جۇرگەن ءيتىڭ سامارحان حان عوي» دەدى دە ءبىر دۇعا وقىدى.

انە، سوندا مەن يت كەيپىمنەن وزگەرىپ ءوزىمنىڭسامارحان قالپىما كەلدىم. اقساقال مەنەن ۋاقيعانىڭ قالاي، قالاي بولعانىن سۇراپ ءبىلدى. باسىمنان كەشكەندەردىڭ ءبىر دە ءبىرىن قالدىرماي بايانداپ بەرىپ ەدىم: «سەنىڭ ول قاتىنىڭ جىندانايىن دەگەن ەكەن. وعان سيقىر وقۋىن وقىتقان مەن ەدىم. ۇيرەنگەن ونەر-بىلىمىن تەرىس قولدانعانىن قاراپ قوي. مەن تارتتىرايىن ونىڭ سازايىن!» دەپ مەنى الىپ قالىپ ءۇش اي وقىتتى. ول ماعان سيقىرلىق، كوزبايلاۋ دەگەننىڭ ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرمەيتىن سان الۋان ءتۇرىن ۇقتىردى. ءسويتىپ قارت ۇستازعا العىسىمدى جاۋدىرتىپ، سارايىما قايتا اينالىپ كەلسەم حان ساراي حارام سارايعا اينالىپ، بەيتانىس جىگىت پەن توقالىم كوڭىل باياعىداي ەركىنسىپ، ەمەكسىپ ويىنا كەلگەنىن ىستەپ جاتىر. سول جەردە كەۋدەمدى ىزا كەرنەگەنى سونشا، «تارعىل! ...»

سامارحان حاننىڭ اڭگىمەسى وسى اراعا جەتكەندە بالا دا قىراعى، سۇڭعىلا ەكەن. حاننىڭ سوڭعى ءسوزىن شالا ەستىسىمەن سارايدان ىرعىپ شىعىپ، جانۇشىرا كۇرەڭ ارعىماققا قۇستاي ۇشتى. بۇل ءساتتى حاننىڭ توقالى دا كۇتىپ تۇرعان ساق ەكەن. كۇرەڭ ارعىماققا ول دا جۇگىرگەن ەدى، ۇلگىرمەي، تارعىل مىسىق بولىپ مياۋلاپ قالا بەردى.

بالا كۇرەڭ ارعىماققا جەتە بەرگەندە سارايدىڭ كەلەسى قاقپاسىنان جۇگىرىپ كەلىپ، اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار سۇلۋ قىز ارتىنا مىنگەسكەن ەدى. ول كەلە جاتىپ: «مەن سامارحان حاننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان قىزى ەدىم. ساعان ولەردەي عاشىقپىن»، – دەدى. بالا بۇل قىزدى قالدىرىپ كەتسەم بە دەپ ويلادى دا «جوق، ءوزىڭ سۇيگەندى العانشا، ءوزىڭدى سۇيگەندى ال دەگەن قايدا، الا جۇرەيىن» دەپ ونى ماپەلەپ الدىنا وتىرعىزىپ الدى. بۇلار كەشىكپەي سامەكە حاننىڭ ورداسىنا كەلىپ جەتتى. كەلگەن سوڭ سامارحان حانعا بارىپ، اڭگىمەسىن تىڭداعانىن بايانداپ، وعان كەزىككەننىڭ دالەلى رەتىندە سامارحاننىڭ قىزىن كۋاعا تارتتى. قىز ءوزىنىڭ ايعاعى رەتىندە «سامارحان قىزى گۇلجاۋھار» دەگەن جازۋى بار مەرۋەرت كوزدى ءمور جۇزىگىن كورسەتتى.

سامەكە حان ۋادەسىن بۇزا المادى. قىزىن ۇزاتاتىن جارلىق شىعارىپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن ىستەپ، باياعى ءۇش قابات ءۇيدىڭ ۇستىنەن جۇزىگىن الدىرتقان قىزىن ۇزاتتى. ءبىراق بالا جىگىت الىستان الىپ كەلگەنوز قالىڭدىعى بار، ونى نە قىلادى. سامەكە حاننىڭ قىزىن ءوزىنىڭ ۇلكەن اعاسىنا قوستى. قىز جولداسى رەتىندە سامەكە حاننىڭ قىزىنا ەرە كەلگەن جانە ءبىر سۇلۋدى ەكىنشى اعاسىنا قوسىپ بەرىپ اعايىندى ۇشەۋىنىڭ تويىن قات-قابات ىستەدى.

 

1. (بۇل ەرتەگىنى اكەم ءساتىباس ۇلى راحمەت /1902-1992/ 77 جاسىندا 1979 جىلى 14 – قاراشادا نەمەرەسىنە ايتىپ وتىرعاندا سىرتتاي تىڭداپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن ەدىم. ۇلى اكەم شەجىرەشى بولعان. اكەم اۋىز ادەبيەتىنەن حاباردار اڭگىمەشىل ەدى. «ۇلى اكەڭ بالا كەزىمدە جىلقى قاراپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەندە شالدار جەتى كۇن جىبەرمەي شەجىرە ايتقىزعان ەدى» – دەپ بايتازا ۇلى قۇرمەتبەك مارقۇم ايتقان. 1994 جىلى ۇلى اكەمنىڭ ناعاشىسى بۋرىلتوعايداعى ۋاق رۋلى ساتىبالدى تاڭقان ۇلى اقساقالمەن اڭگىمەلەسكەنىمدە: «اكەڭ 1932 جىلى ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ قوي وتارلاتىپ، ءبىر قىس ەرتەگى ايتىپ بەرگەن ەدى» دەگەن) راحمەت ۇلى شىناي 2013.V.8

---