«قىز جىبەكتى» تىڭداۋدان تۋعان ويلار
ءار ءۇندى وركەستر اسپاپتارىنان شىققان جايدارى كۇيمەن قاپتالداسا نازىك سىڭسىعان مۇڭلى سارىن جەتەگىمەن شىمىلدىق تا اشىلدى. ۇزاقتان شالىنعان قۇم بەلەستەر... قۇم ەتەگىن بوكتەرلەي باياۋ جىلجىعان كوش كەرۋەنى دە ءوتتى. ءسان سالتاناتىمەن جايلاۋعا بەت العان سۇلۋ جىبەكتىڭ اۋىلى وسى. قازاقتىڭ كادىمگى جالپاق جازىق دالاسىنداعى جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان بالاۋسا كوكتەم. بايشەشەك اتقان گۇلجازيرا.
جازعى كەش، قۇلپىرادى سايران دالا،
جاراسقان قاتار تۇزەپ قىز-بوزبالا،
ويانار جاس كەزىندە جاڭا ارماندار
الىستان ەلەس بەرىپ ساعىمدانا.
قىز-بوزبالا سالعان قۋانىشتى كوڭىلدى ءان مەن كۇي. كوكتەمنىڭ تابيعات كورىنىسى ءوز سالتاناتىمەن شابىت بەرگەندەي اۋىل جاستارى مەرەكەلى كوڭىل كۇيىندە. تەك جىبەك كوڭىلىندە الدە ءبىر جايسىز مازاسىزدىقتىڭ كولەڭكەسى بار. وسىنى سەيىلتىپ كوڭىل كوتەرۋگە تىرىسقان قۇربى-قۇرداستىڭ، ءان، ءبيىنىڭ دە اسەرى شامالى. مۇڭايۋلى جىبەك قازاق قىزىنىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىنا قانات بىتىرگەن «گاككۋدى» باستايدى:
جاي تانىس سىرلاسىما، مۇڭداسىما
كوز تانىس زامانىنىڭ تۇلعاسىنا.
ەركى جوق، ەسەپ تە جوق، ەسىركەۋ جوق،
نەتكەن كۇن ارناپ تۋعان قىز باسىنا.
از ارمان سىرىم ءمالىم مۇڭداسىما،
تىلەكتەس اسىل جاقىن سىرلاسىما.
نەسى ەرسى، كىمگە قورلىق، سول دا كوپ پە
ەركىمەن ءوزى قونسا ۇياسىنا.
بۇل ءوز باسىنىڭ عانا مۇڭ-زارى ەمەس، كوپ اتىنان ايتىلعان ورتاق سىر، زامانعا دەگەن نارازىلىق، بەيۋاقىتتىڭ بيمازا تىرلىگىنىڭ كورىنىسى. سول زامانداعى ءاربىر قازاق قىزىنىڭ باعىن بايلاپ جان جۇيەسىن بيلەگەن اسىل-اياۋلى ارمانى.
وكىنىش-وكسۋى كوپ «قىز جىبەك» قازاق ليرو-ەپوستارىنىڭ ىشىندە مەكەن-مەرزىمى بەلگىلى داستانداردىڭ ءبىرى. جىردا فەودالدىق سالت-سانانىڭ ءار قيلى سيپاتتارى، كەسىر -كەسەپاتتارى مول كورىنگەنمەن، رومانتيكالىق سەرپىن، وقيعانىڭ ديناميكالىق دامۋى، كەيىپكەر پسيحولوگياسىنىڭ نانىم-تانىمى، ءتىلدىڭ تازا، كوركەم سۋرەت بوياۋلارعا بايلىعى جاعىنان «قىز جىبەك» وزگەلەردەن وقشاۋ تۇرادى.
ۇزدىكسىز ون التى جىل (ءبىرىنشى رەت 1934 جىلى قويىلعان) ساحنادا جۇرگەن «جىبەك» از ۋاقىت كىدىرىستە تىڭداۋشىسىن اڭساتىپ تا، ساعىندىرىپ تا تاستاپتى. بۇگىنگى جىبەكتىڭ ساحنادا قايتا كورىنىسى استانا جانە تەاتر جۇرتشىلىعىنىڭ مەيرامىنا اينالىپ وتىرعاندىعى دا سودان.
1936 جىلى قازاقتىڭ جاس كوركەمونەرىنىڭ قايراتكەرلەرى وتانىمىزدىڭ استاناسى موسكۆادا سوۆەت ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ، بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ الدىندا تۆورچەستۆولىق ەمتيحان بەرگەندە دە بەتكە ۇستاپ ماقتانىش ەتكەنىمىز دە وسى جىبەك بولاتىن. جىبەكتىڭ مۋزىكالى دراماسىنداعى ان-كۇيلەرى قازاقتىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ باي قازىناسىنان الىنىپ، تاماشا ورنەگى، وزىنە ءتان حوش ءيىسى (اروماتى) اسەم اۋەنىمەن تىڭداۋشىسىن ءسۇيسىندىرىپ، زور باعا العان-دى. سول كەزدە «پراۆدا» گازەتى «قىز جىبەك» جاي عانا مۋزىكالى پەسا اتالادى. شىندىعىندا بۇل پوەزيانىڭ ەڭ جوعارعى ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەتىن مۋزىكالىق پوەما. ونىڭ اۆتورى جانە كومپوزيتورى «قازاق حالقى» دەگەن ەدى. «قىز جىبەك» شىندىعىندا تۇتاستاي حالىق مۋزىكاسىنا قۇرىلعان شىعارما. «قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان» جىبەك اندەرىن تىڭداپ وتىرعانىڭىزدا ءوز تاريحىن ان-كۇيىمەن شەجىرە ەتىپ قالدىرعان حالىق قانداي دانا ەدى دەيسىز دە، تالانتتى سۋرەتشىنىڭ قولىنان شىققان تاماشا تابيعات كوركىن كورگەندەي كوز ايىرماي قاراپ، قۇلاق قاقپاي تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. كەيبىر مۇڭلى اۋەندەر، سازدار ءبىر ءسات ءسىزدى الىس عاسىرعا ەرىكسىز ەرتىپ كارى تاريحتىڭ ادىر -شاتقالىن ارالاتىپ جىبەرسە، ءبىر ءسات ءان مەن كۇي ايدىنىنا قايتا شىعارىپ جانىڭدى ايمالاپ راحاتىنا بولەيدى. ءومىر، ماحاببات، بوستاندىق دەگەن ول كەزدە ارمانمەن كومكەرىلگەن ۇلى سوزدەر بۇل ان-كۇي، جىرلاردىڭ ارقاۋى. تەاتردا «قىز جىبەكتى» تىڭداپ وتىرعانىمىزدا قازاقتىڭ مۋزىكا مۋزەيىندە جۇرگەندەي سەزىنەسىز دە، وسىنشا قازىنا يەسى حالقىڭدى، ءانىڭدى ارياعا، كۇيىڭدى سيمفونياعا اينالدىرۋعا مۇمكىنشىلىك بەرگەن ۇلى كوممۋنيستىك پارتياعا تاعى دا ءبىر باس ءيىپ، تاعى دا ءبىر شەكسىز ريزالىق سەزىمىڭدى بىلدىرگىڭ كەلەدى. قاسيەتتى جەرىندە تۋعان قىمباتتى قازىناڭدى جويام دەگەن جاۋ بولسا، قىزعانا قورعاۋ سەزىمى ودان سايىن بوي كەرنەيدى...
سارالاپ الىپ جاراتا، جاراستىرا بىلسەك، حالىق قازىناسى تاۋسىلماس كەننىڭ كوزى. سول اسىل مۇلىكتى الا، ىسكە اسىرا بىلۋدە ءبىزدىڭ كومپوزيتورلارىمىز بەن جازۋشىلارىمىز جۇرتشىلىققا ءالى دە ۇلكەن بورىشتى. بۇل ورايدا ە. گ. برۋسيلوۆسكيي قازاقتىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. تەاتردىڭ رەپەرتۋارىن بايىتۋدا قۇرمەتتى ورىن ءسوز جوق برۋسيلوۆسكييدىكى. حالىق اندەرىن، كۇيلەرىن وسى كۇنگى وركەستر اسپاپتارىنىڭ تىلىنە ءتۇسىرۋ، ءاربىر وبرازدىڭ حاراكتەرىنە ءتان ءان بەرۋ دەگەن ۇلكەن ۇقىپتىلىقتى، شىنايى شەبەرلىكتى، كوپ-كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋدى تالاپ ەتەدى. ە. برۋسيلوۆسكيي تەك وركەستر تىلىنە ءتۇسىرىپ قانا قويماي، ءاربىر ءاننىڭ ۇلتتىق بەدەرىن بۇزباستان بار مازمۇنىن ىشتەي بايىتىپ، تۆورچەستۆولىق، تۇرعىدان وڭدەپ وتىردى. ە. برۋسيلوۆسكييدىڭ زور ەڭبەگى دە وسىندا. جۇرتشىلىق ءوزىنىڭ ءقادىر تۇتاتىن سۇيىكتى كومپوزيتورى ە. برۋسيلوۆسكيي كەلەشەكتە «قىز جىبەكتى» قازىرگى مۋزىكالى دراما كۇيىنەن تولىق ءماندى وپەرالىق شىعارما ەتەر دەگەن ۇمىتىندە. ويتكەنى، شىعارمانىڭ پوەتيكالىق سازى دا وسىنى تىلەپ تۇر.
قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە ەڭ باي، تارتىمدى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى وسى «قىز جىبەك» بولاتىن، مۇندا ەسكى فەودالدىق سالتقا قازاق، جاستارىنىڭ نارازىلىعى كورسەتىلەدى. مۋزىكالىق، دراما جازۋ دا دراماتۋرگيانىڭ قيىن سالاسىنىڭ ءبىرى. ءقاراسوز ارقىلى بەرىلەتىن دراماتۋرگيالىق، قاقتىعىستاردى ساقتاي وتىرىپ مۋزىكالىق جەلىسىن بۇزباۋ شارت. دراماتۋرگ ع. مۇسىرەپوۆ ەسكى رەداكسياسىنداعى كوركەمدىك يدەيالىق جاعىنان كەيبىر وعاش كەتكەن جەرلەرىن وڭدەي، شىعارمانىڭ الەۋمەتتىك مازمۇنىن تەرەڭدەتە دەموكراتيالىق نەگىزىن اشا تۇسكەن. شىعارمانىڭ تەكسىن قايتا قاراۋدا ۇلكەن ۇقىپتىلىق جاۋاپكەرشىلىك سەزىلەدى. بەكەجاننىڭ قانىشەر قارا نيەت جاۋىزدىعىن ايقىنداي ءتۇسۋ ماقساتىمەن اۆتور ەپيزود ارقىلى كورىنىپ كەتەتىن جىگىتتى شەبەرلىكپەن دانەكەر ەتە بىلگەن. ونىڭ از ءسوزى ساحناداعى ىس-ارەكەتى سۇيسىنەرلىكتەي، بەكەجانعا دەگەن حالىقتىڭ وشپەندى سەزىمىن كۇشەيتە تۇسەدى. جول توسىپ جۇرگەن بەكەجان ەندى عانا قارۋ-جاراعىن اسىنىپ جاتقان تولەگەندى اتۋعا ىڭعايلانا بەرگەندە قاسىنداعى جىگىت ونىڭ ساداعىن ۇستاپ الىپ:
ج ءى گ ءى ت. توقتا، ۋادە ولاي ەمەس-تى! ادال جەكپە-جەك دەيسىڭ!
ب ە ك ە ج ا ن. قالعان جالعىز سەرىگىم ەڭ، سەن دە وسىنى ايتتىڭ با؟ ءارى تۇر. (اتۋعا ازىرلەنەدى).
ج ءى گ ءى ت. ەندەشە ەسىڭدە بولسىن، سەن ونى اتساڭ، سەنى اتاتىن جەلكەڭدە تۇرار. بۇرىن اتپاسا ءتاڭىر، اتسىن ونى! (ساداعىن وقتايدى. بەكەجان قىسىلادى).
ب ە ك ە ج ا ن. سولاي دەدىڭ بە؟! ...ەندەشە بولسىن دەگەنىڭ؛ تولەگەن كونسە بەكەجان اتىسپاۋعا دا دايىن! ءجۇر بەرى، كوزىڭمەن كور!.. (ەكەۋى بەرى كەلەدى.) ارمىسىڭ، تولەگەن!
ت ءو ل ە گ ە ن. بەكەجانبىسىڭ!.. بار بول!
ب ە ك ە ج ا ن كەزدەسەر جەرىمىز قىز جىبەكتىڭ اۋلى بولسا دا جولىڭدى ادەيى توسىپ ەدىم، تولەگەن.
ت ءو ل ە گ ە ن. ونىڭدى ايتپاساڭ دا كورىپ تۇرمىن.
ب ە ك ە ج ا ن. كەۋدەم تولى كەگىم بار ەدى. ساعان ارناعان وعىم بار ەدى...
ت ءو ل ە گ ە ن. ە، ونىڭدى دا كورىپ تۇرمىن... شىنىڭدى ايتقاندايسىڭ...
ب ە ك ە ج ا ن (جىگىتىن نۇسقاپ). قولىمدى مىنالار قاقتى، ءادىل تورەلىكتى وسىلار ايتتى قورقاقتىڭ ءىسى دەسەڭ جەكپە-جەگىڭدى بەرەم، ەركەكتىڭ ءىسى دەسەڭ دوستىعىمدى ۇسىنام. .
جىگىتتەن قايمىققانىن بەكەجان جاسىرعان جوق. وعان جىگىت تە سەندى. تولەگەن دە سەندى. اتقا كەتكەن جىگىت قايتا ورالعاندا جايراپ جاتقان تولەگەندى كوردى؛
و، سۇرقيا، سۇمىراي،
تاعى ءبىر الداپ ۇردىڭ با؟
ۇمىتپا بەرگەن انتىڭدى،
ءوز قانجارىڭنىڭ ۇشى تابار سەنى، —
دەگەن جىگىت سوزىنە دە ەل ريزا. جىگىتتىڭ ساحناداعى كورىنىسى دە ءاربىر قيمىلى دا، ءسوزى دە حالىق تىلەگىنەن تۋعانداي ادىلەتتىڭ بالاما بەينەسىندەي (سيمۆولىنداي) كورىنەدى.
شىعارمانىڭ ءتىلى مەن دراماتۋرگيالىق قۇرىلىسىنا داۋ ايتۋ قيىن. قارا سوزدەرىنىڭ ءوزى اسەم اشەكەيلى تەرەڭ زەردەلى جازىلعاندىعى سونشا ءارقايسىسى ان-اۋەز ىزدەپ تۇرعانداي سەزىلەدى. ءاربىر كەيىپكەردىڭ وزىنە ءتان ءتىلى ارقىلى قىسقا، تۇجىرىمدى تەرەڭ ماعىناسى كەي ويمەن استارلاسىپ اكتەر ويىنىنا ماتەريال مول بەرىلگەن. دراماتۋرگتىڭ الدىنا قويعان تالابىنداي كومپوزيتور-رەجيسسەر جالپى تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ الدىندا دا جاڭا تالاپ، جاڭا شەشىمدەر تۇردى. بۇدان بۇرىنعى جىبەك ياعني جيىرما جىل بۇرىنعى جىبەك ەمەس، جۇرتشىلىق جاڭا جىبەككە بۇگىنگى ءومىر، وسكەن تالاپ تۇرعىسىنان كەلدى. ويتكەنى جيىرما جىلدان اسا تۆورچەستۆولىق جول وتكەن تەاتردىڭ كوللەكتيۆى دە ەسەيدى، بۋىنى بەكىپ بۇعاناسى قاتتى، قانداي سىندى بولسا كوتەرەرلىكتەي جاۋاپ بەرەرلىكتەي دارەجەگە جەتتى. ساحناسىندا وداقتىق شەڭبەردەن شىعا اۋەنى الەمگە تانىلىپ تا جۇرگەن تالانتتار توبى بار. ءوز تەاترىن سۇيگەن كورەرمەن ونىڭ كوزگە شالىنعان كەمىسىن كەزىندە ايتىپ جەتىستىگىمەن قوسىلا ماقتانىپ وتىرسا عانا ىنتىماق قادىر-قاسيەت بولماق. تەاتر بەدەلى وسىلاي كوتەرىلە بەرمەك، «جامانىن جاسىرۋ، جاقسىسىن اسىرۋ» دەگەن توعىشارلىق تىلەكتەن تۋعان جەلەۋدەن اۋلاق، جامانىنا اشىنا، جاقسىسىنا باس ۇرا ايتىلعان سىن عانا تەاترعا بەرگەن كومەك دەپ ۇققان ءجون.
«قىز جىبەك» بۇگىن تەاتر ساحناسىنا ءوزىنىڭ جاڭا ورنەگى، ساپالى كوركىمەن بايىعان دارەجەدە كورىنىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ وپەرا تەاترىنىڭ ۆوكالدىق جانە حورەوگرافيالىق كادرلارىنىڭ ءوسۋ دارەجەسىنەن تۋىپ وتىرعان تابىس. سپەكتاكلدىڭ رەجيسسەرلىك ينتەرپرەتاسياسىنا زەر سالساق، شىعارما تەرەڭ شەشىم كوپتەگەن ۇتىمدى بايلامدار تاپقان سياقتى. دراماتۋرگيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى، ساحناداعى وبرازدىڭ الەۋمەتتىك ارا سالماعىن ايقىنداي تۇسەتىن تاماشا شتريحتار دا بار. رەجيسسەرلىق تۇرعىدان بي ساحنالارى دا ۇتىمدى، ءساتتى شەشىم تاپقان. كلاسسيكالىق ءبيدىڭ قازاق كۇيلەرىندە قانداي قونىمدى، جاراسىمدى شىققاندىعى قۋانتاتىن جايلار. اسىرەسە تولەگەن ولگەندەگى التى اققۋ ءبيى، جىبەكتىڭ ءتۇس كورۋ ساحناسىنداعى بيلەر نازىك ليريكامەن ۇشتاسىپ، شىعارمانىڭ پوەتيكالىق سازىن نۇرلاندىرا، كوركەيتە تۇسكەن. سپەكتاكلدىڭ رەجيسسۋراسىن قامتي ايتساق شىعارمادا اسەمدىك تۇتاستىعى ساقتالعان دەي الامىز. ايتسە دە رەجيسسەر ق. جانداربەكوۆ كوبىنەسە باستى رولدەرگە باسىم كوڭىل بولگەندىكتەن بە كوپشىلىك ساحنالارى جالپى ارەكەتتەن كەيدە الشاق، نەگىزگى وقيعامەن تىكەلەي بايلانىسپاي «ەرقارا» بولىپ ەسىز قالاتىن ساتتەرى دە ازداپ سەزىلەدى. كەيدە ساحنانىڭ جارتىسى جانسىز بولىپ وينالماي قالىپ وتىرادى.
ساحناداعى ءاربىر قاتىسۋشى ادام وقيعامەن ورگانيكالىق، ءومىر سۇرە، باستى گەرويلاردىڭ ىشكى دۇنيەسىمەن قايعى قۋانىشىمەن تۇتاستاي تۋىسىپ ءاربىر مۋزىكالىق تاكتىمەن ىشتەي ۇندەسىپ جاتۋى شارت. سوندا عانا كورۋشىگە سەنىمدى، قۇنارلى حالىق، ساحنالارى شىقپاق. ساحنادا ارەكەتسىز قايىسىپ تۇرعان قالىڭ قول كەيدە نەگىزگى وقيعادان كورۋشى نازارىن سەيىلتىپ الىپ كەتۋدەن باسقا پايداسى جوق. سوندىقتان حالىق ساحنالارىنا ءالى دە بولسا ەڭبەك سىڭىرە ءوڭ بەرە تۇسكەن ءجون دەپ ويلايمىز.
جەكە ورىنداۋشىلار تۋرالى ءسوز ەتكەندە ەڭ الدىمەن جىبەك وبرازىن جاساعان كۇلاش ەكەنىندە داۋ جوق. كۇلاش جىبەكپەن العاشقى كەزدەسكەندە 21 جاستا بولاتىن-دى. سول شاقتا كۇلاش بوستاندىق اڭساپ ماحاببات شولىندە قۇربان بولعان قازاق قىزدارىنىڭ وتكەن عاسىرلارداعى مۇڭ مەن زارىن ارمان تىلەگىن تەرەڭ تۆورچەستۆولىق تولعانۋ ۇستىندە ۇزاق ۇمىتىلماس وبراز جاساعان ەدى. بۇگىنگى كورىپ وتىرعان جىبەك بەينەسىندە شىن شەبەردىڭ زامانا كەيپىنە تەرەڭ بويلاپ، وبرازدىڭ الەۋمەتتىك سارىنىن بايىتا، تراگەديالىق بوياۋىن قالىڭداتا تۇسكەنىن بايقايمىز. بۇگىنگى جىبەك قارتايماعان، جىگەرى جالىن اتقان رومانتيكالىق سەرپىندى كۇيگە تولى، ادامگەرشىلىك ۇلى قاسيەت تەرەڭ شىتىرماندى دراماتيزم مەن تراگەديالىق سازعا كوتەرىلگەن كوڭىل-كۇيى بار جىبەك بولىپ وتىر. كۇلاشتىڭ ورىنداۋىنداعى «دۇنيە-اي» ءانى ءوز مۇڭىمەن اناۋ الىس دۇنيەدەن حابار بەرگەن قازاق ايەلىنىڭ باسىنداعى قايعىلى سيمفونياداي ەستىلەدى. كۇلاشتىڭ داۋىس دارىندىلىعىن بىلاي قويعاندا ساحناداعى ءاربىر قيمىلى ىشتەي تەربەنۋدەن تۋعان اسقاق سەزىممەن ۇشتاسىپ، ورىندى، ءساندى كورىنەدى. جارق ەتكەن از قۋانىش ساۋلەلەرى، تولەگەنمەن العاشقى كەزدەسۋ جانە تۇسىندە كورۋ كەزەڭدەرىندە كۇلاش قۇلپىرا ءتۇسىپ اياۋلى ادامنىڭ الدىندا ماحابباتتىڭ وتتى سەزىمىنە ورانا شەكسىز شاتتىقتا كورىنسە، قايعى قۇشاعىنا ەنگەن ساتتەردە زار-مۇڭعا تولى ۇنىمەن كورۋشى، تىڭداۋشىسىنان دا ءوز قايعىسىنا ورتاق سەزىم تۋعىزادى. كۇلاشتى تىڭداپ وتىرعانىڭىزدا مەڭىرەۋ ءداۋىردىڭ عاسىرلار ورتىنە شالىنىپ سۇيگەنىنە جەتە الماي كەتكەن جۇزدەگەن جىبەك بەينەسى كوز الدىڭىزدان وتەدى. كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ جاساعان جىبەك وبرازىن سول قازاق قىزدارىنا ارناپ سالعان داۋسىز ەسكەرتكىشى دەپ ۇعامىز.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنىمىز كۇلاشتىڭ اكتەرلىق شەبەرلىگى جايىندا. ايتىلاتىن اريانىڭ ىشكى سىرىنا ساي ارەكەت-قيمىل، كۇيىنىش-سۇيىنىش ساتتەرى ىشتەي قابىسىپ جاتسا عانا وبراز نانىمدى بولىپ شىقپاق. بۇل جايتتەردى جىبەك وبرازىن جاساۋدا كۇلاش مول، ورىندى قولدانعان. كۇلاش تاماشا انىمەن تامساندىرسا، ومىرگە ءتان ويىن قىزعا ءتان قىلىعىمەن كورەرمەندى يگەرىپ اكەتەدى. ونىڭ ساحناداعى وزىنەن باسقامەن قارىم-قاتىناسى، ءاربىر باسقان قادامى ەسەبىنە ساي ەركىن قيمىل، كوزقاراسى ىشتەي تەبىرەنۋدەن تۋعان تولەۋى مول، دالەلدى، ءساندى ءومىرلى بولىپ كورىنەدى. دوسىمەن دە، دۇشپانىمەن دە درامالىق قاقتىعىستاردا ساتكە ساي ءارقيلى شىنايى ءومىر شىندىعىمەن استاسىپ جاتقان ساحناداعى ىس-ارەكەت، جىبەك وبرازىن قۇلپىرتا، جاراسا ۇيلەسىپ جاتادى.
جىبەك — كۇلاش تولەگەنمەن العاشقى كەزدەسۋ ساحناسىندا ءبىر ءۇمىت ساۋلەسىن سەزگەندەي كۇتكەن قىرانىنىڭ قاناتىن كولەڭكە، كوڭىلىنە مەدەۋ ەتىپ ارمان كىلتى اشىلعانداي، جايدارى قۋانىش كەيپىنە ەنەدى. حان قىزىنا لايىق تاتىمسىز تاكاپپارلىقتان اۋلاق نازدى ازىلمەن ادامگەرشىلىك زور قاسيەت يەسى ەكەندىگىن اڭعارتادى. ءازىلدىڭ ءوزى ورىندى، ءارى سىپايى، ءارى ويناقى ايتىلادى.
ت ءو ل ە گ ە ن:
جىبەكجان، باقشاڭدايىن جايناعان
بۇلبۇلىم بوپ سايراعان
مەن تىڭداۋشىڭ بولايىن
داۋسىڭدى ەستىپ تويماعان.
ج ءى ب ە ك:
بۇلبۇل ەمەس جاي قۇس بوپ
ۇناماي جۇرسەم قايتەرمىن؟
ت ءو ل ە گ ە ن:
تانىماعان بۇلبۇلدى،
قۇلاعىم بولار كىنالى،
ج ءى ب ە ك:
ءار ايىپقا جازا بار
تىڭداي بىلمەس قۇلاقتان
جۇلىپ جۇرسەم قايتەرسىڭ؟
ت ءو ل ە گ ە ن:
وزىنە بولار وبالى
ءوزىم توسا بەرەمىن.
ج ءى ب ە ك:
ايەل، ەڭكەك، ەر شالقاق
قۇلاعىڭا قىسقا قول
جەتپەي جۇرسە قايتەرمىن:
ت ءو ل ە گ ە ن:
اح، دۇنيە-اي سول ءبىر كۇن
شىنىمەنەن كەلەر مە ەڭ،
قۇلاعىنان اساۋدىڭ
جۇلعان قولدان سۇيەرمە ەم.
ج ءى ب ە ك:
ايتىلعان ءسوز، اتقان وق،
كەتەر، كەيىن قايىرىلماس.
ت ءو ل ە گ ە ن:
ايتىلعان ءسوز — بەرگەن سەرت
قايتالانباس — اينىماس!
ۋادە دەشى وسىنى.
وتكىر، وتتى، ويناقى ءازىل سەرتتەن اقيقات سەنىمگە اينالىپ ىنتىق-ىقىلاستىڭ، پاك پەيىلدىڭ مۇرات-مۇددەسىن بايان ەتتى. كوڭىلدەگى كومەسكى ءۇمىت شىراعى جالىنعا اينالعانداي، ماحابباتتىڭ البىرت العاشقى قۋانىشى بويىن بيلەگەن كۇلاش سول قولىن تولەگەنگە ۇسىنا بەرە، وڭ قولىنداعى ورامالمەن بەتىن كولەگەيلەپ ءبىر قىرىن بۇرىلا بەرەدى. كيەلى نازىك سەزىمنىڭ ادەپ پەن اسەمدىكتەن بۇلايشا بايىز تابۋى قانداي جاراسىمدى، سۇلۋ سىپايى كورىنىس. تەك جىبەك بويىنان عانا كورىنەر سىر-سيپات سياقتى. ەندى جىبەك «ءجۇرۋشى ەم مويىن بۇرماي ءتىرى جانعا، تالايدىڭ قولىن قاعىپ ۇسىنعاندا» دەپ باستالاتىن ارياسىندا شاتتىق سەزىمىنە تولى ارمان-نىساناسى الىس ەمەس دەگەندەي، «قوسىلسا ارمانعا جايدىم قۇشاق، مەن سەندىك ارعى جاعىن ءوزىڭ قامدا» دەپ تۇجىرىمدى بايلاۋ ايتادى.
نە پايدا، ومىردەن اڭساعان قىزىق-قۋانىشى، باقىت بەرەكەسى، بايانسىز تۇسكە اينالادى. تولەگەنمەن كەزدەسۋى دە وڭىندەگىدەن اينىمايدى. شوشىپ ويانعان جىبەك تۇسىندە كورۋدىڭ ءوزىن ۇلكەن مەدەت ساناپ جاقسىلىققا جوري دوستارىنا قۋانا باياندايدى. ارمان ارناسى ۇلعايىپ، ءۇمىت كومەسكى تارتا تۇسەدى. «سول تۇسىمدەگىنى بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىنداي وڭىمدە كورسەم يگى ەدى» دەگەن تىلەكتەن تۋعان اقىرعى ءالسىز ءۇمىتتى قالعان تىرلىگىنە تالشىق ەتەدى. بۇل سوزدەر كۇلاش اۋزىنان كۇرسىنۋ ارالاس، قايعى تۇمانىن سەزگەندەي مۇڭلى تراگەديالىق سازدا ايتىلادى. «اقبوز ات، اقبوز ات، تولەگەن كەلە جاتىر» دەگەنىن ەستىگەندە باسىنداعى تۇمان سەرپىلىپ تۇلەگەن توتىداي تۇرلەنە كۇلاش جايراڭ قاعادى. قۋانىشتى كۇلكى مەن مەيىرلى اجارعا قايتا ەنەدى. بۇل ۇزىلەر ءۇمىتتىڭ الدىنداعى جىبەكتىڭ از قۋانىش ءساتى عانا. بەكەجان تولەگەندى ولتىرگەندىگىن ايتقاندا جىبەكتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ كۇيرەۋى ادام بالاسىنىڭ باسىنداعى قايعىلى كۇيدىڭ شىڭىنا شىعادى. ونىڭ كوز جاسىنا تۇنشىعا داۋىسى دىرىلدەي ايتقان بەكەجانعا دەگەن قارعىسى حالىق اتىنان ايتقان قاتال ۇكىمدەي ەستىلەدى.
الدامشى بەتىن تانىتقان جىبەك ارمانى ساسكەنىڭ ساعىمىنداي سۇيىلىپ بارىپ زىم-زيا جوعالدى. تاعىلىقتى ءتالىم تۇتقان زۇلمات ءداۋىردىڭ تاعى ءبىر قۇربانى قايعىلى كۇيىمەن مۇڭ زارىن ميراس ەتىپ تىڭداۋشىسىمەن اقىرعى رەت قوشتاسادى. ۇزىلگەن ءۇمىت، كەسىلگەن تىلەۋ تۇيىققا تىرەپ جىبەك اجال قۇشاعىنا ەرىكسىز ەنەدى. ءبىراق جىبەك مۇڭى، جىبەك بەينەسى حالىق ساناسىندا اياۋلى قازىناسىنداي شوگىپ قالا بەردى...
ءبىز تىڭداعان، ءبىز كورگەن بۇگىنگى كۇلاش جاساعان جىبەك بەينەسى وسىنداي. بۇل داۋىس دارىندىلىعىمەن سان ءتۇرلى اكتەرلىك شەبەرلىكپەن قيۋلاسىپ كەلگەن كەڭ پىشىلگەن كەسەك بەينە كۇلاش تۆورچەستۆوسىنىڭ كەزەڭدى بەلەسىنەن سانالاتىندىعىندا داۋ جوق.
وپەرا ساحناسىندا كۇردەلى وبراز جاساۋدىڭ جولىندا داۋىستان باسقا اكتەرلىك شەبەرلىكتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر ۇلگىسى قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ بەكەجانى ءوز الدىنا ءبىر توبە. قۇرمانبەك قازاقتىڭ تەاتر مادەنيەتىنىڭ العاشقى قابىرعاسىن كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى. وپەرا تەاترىنىڭ دا العاشقى قۇرۋشىلارىنان سانالادى. ساحنالىق شىندىق (سەنيچەسكايا پراۆدا)، ونداعى ومىرلىك وزەك قۇرمانبەك جاساعان وبرازدىڭ بارىنە ءتان. وپەرا ونەرىنە ءتان شارتتىلىقتى ساقتاي وتىرسا دا كەيىپكەر بويىنداعى ءدراماتيزمدى باسا كورسەتۋ اكتەر قۇرمانبەكتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى. جالعىز جىبەك الدىندا ەمەس سول قورشاعان قاۋىم الدىندا جاساعان قانىپەز — ەرلىگىن مويىنداۋدا سىلىق تۇسپەي بىلتەلەپ باستاپ الىستان وراعىتىپ كەلەدى. جىبەكتى قاسىرەت كەرمەسىنە ءوزى جەتەلەپ اكەلەدى. جاڭا عانا كوز الدىنان وتكەن ءتۇس ەلەسىنەن ءالى ارىلماي تۇرعان جىبەك توبىنىڭ ۇستىنە كەلگەن بەكەجان:
كوپ بولدى، كورمەگەلى ارما، جىبەك،
وتىرسىڭ كىمدى كۇتىپ جاداپ-جۇدەپ.
شىن سۇيسە كەلەر كەزى بولمادى ما؟
جەزدەيدەن حابار-وشار بار ما، جىبەك، —
دەپ جايباراقات باستايدى. مۇنى زامانداستىڭ نازى دەپ جىبەك وعان دا وكپە ارتا:
بەكەجان كورمەگەلى كوپ جىل ءوتتى،
وتىرمىز بەلدى بۋىپ، بۇزباي سەرتتى.
قادىرلەس، زامانىڭ ءبىر قۇربى ەمەس پە ەڭ،
حابارىن ءوزىڭ الىپ كەلسەڭ نەتتى، —
دەگەندە ەندىگى جالتارۋدىڭ جولىن تاپتاعان قۇرمانبەك-بەكەجان جان-جاعىنا شاتىناي شارت قاراي؛
باسا الماي ىشىمدەگى جانعان وتتى،
كەپ تۇرمىن شىعارۋعا سىرتقا دەرتتى،
جالىنام، جالبارىنام كەشۋ سۇراپ،
قاسىم دەپ دوسىما اتىپ قالدىم — وقتى...—
دەپ توتەسىنەن ءبىر-اق تارتادى. تولەگەندى جەكپە-جەكتە ءولتىردىم دەپ قانشا كوكىرەك سوققانمەن سويقان قىلىقتىڭ دا ۇزاماي بەتى اشىلادى. ەندى قورشاۋدا قالعان قاسقىرداي بەكەجان — قۇرمانبەك جانتالاسا جىبەك قارعىسىنىڭ جالىنىنا ورانىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى...
اتتەڭ بارلىق سوليستەر وزدەرىنە جۇكتەلگەن وبرازدى كۇلاش پەن قۇرمانبەكتەي جان-جاقتى ىزدەستىرىپ ۇقىپتى ورىنداسا، قىز جىبەك سپەكتاكلىنىڭ قۇنى بۇدان دا ارتىپ نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جاسىراتىنى جوق باسقا ورىنداۋشىلاردىڭ ويىندارىندا كوڭىل اۋدارارلىق ولقىلىقتار بار. اشىعىن ايتساق سپەكتاكلدە ازىرشە جىبەككە ساي تولەگەن جوق. ءمۇسلىم ءابدۋلليننىڭ داۋىسىنداعى بەيبەرەكەتسىزدىكپەن قاتار، ساحناداعى قۇنارسىز قيمىلدارى قارىن اشىرارلىق حالدە. تەرەڭ ليريزم ىشتەي سەزىنۋدەن تۋماي، جاساندى، جالعان كۇيدە كورىندى. داۋىس قۋاتى دا وركەستر ۇنىنە توتەپ بەرەرلىكتەي دارەجەدە ەمەس. وركەستر ءۇنىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋ، كەيبىر نوتالاردى يگەرە الماۋشىلىق باسىم. ارينە مۇنداي كۇردەلى كۇرمەۋگە كەلمەيتىن داۋىستار باستى پارتيالاردى ورىنداۋدان ابىروي الا المايتىندىعى بەلگىلى جايلار. ونىڭ ۇستىنە ساحنالىق اكتەرلىك شەبەرلىكتەن قۇر الاقان كورىنۋ ابدەن رەنىش تۋعىزادى. ءاربىر اريانى ايتقاندا تولەگەن باسىنداعى ليريكالى كۇيگە، سۇيكىمدى سەزىم تۋعىزۋدىڭ ورنىنا، ءابدۋلليننىڭ ساحنادا ىلگەرى-كەيىندە تىپىرشىپ تۇرۋى، ورىن تاپپاي ەبەدەيسىز قوزعالعان ەكى قولى، تىڭداۋشى-كورۋشىنى رەنىشپەن ەزۋ تارتۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ءبىرىنشى كورىنىستەگى قىز جىبەكپەن ۋادەلەسىپ، ونىڭ اتا-اناسىنان رۇقسات سۇراۋعا بارا جاتىپ كەنەت ارتىنا ودىرايا قاراۋى ەرسى-اق كورىنىپ تۇر. بۇل قاي قاراس؟ ارينە، دالەلى، تولەۋى جوق ورىنسىز ەرسى قيمىلدار اكتەردىڭ وبرازدى ىشتەي سەزىنبەۋىنەن تۋادى، كورۋشىدەن كۇلكى تۋعىزاتىن سەبەبى دە سول. ەكىنشى تولەگەن ءا. مۇسابايەۆتا داۋىس بولعانمەن ونى مەڭگەرىپ، وبرازدىڭ ليريكالىق سىرىنا تولىق تۇسىنبەگەندىك تۇرپايىلاۋ ەستىلەدى. كەيدە وركەستر اۋانىنان شىعىپ ەركىن شىرقاپ كەتۋ دە بار. ەكى تولەگەننىڭ بۇلاي قوراش كورىنۋى شىعارمانىڭ كوركەمدىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. بۇل ەكەۋى دە تەاترداعى تالانتتى ارتيستەر قاتارىندا سانالادى. سوندىقتان مۇنداي جاۋاپتى پارتيانى ورىنداۋ ءۇشىن شالاعايلىقتاردان بويدى اۋلاق سالىپ، ىزدەنە تۇسكەن ءجون.
ار-ۇياتتان قۇر الاقان جەكسۇرىن مەيىرىمسىز فەودال بەكەجاننىڭ وبرازىن س. ءابجانوۆ نانىمدى شىعارعانمەن ءالى دە كەم-كەتىكتەن ساۋ ەمەس. ۆوكالدىق شەبەرلىگىن ۇشتاي تۇسۋمەن قاتار ساحنادا سويلەي دە، تىڭداۋشىعا ءسوزىن جەتكىزە دە ءبىلۋ قاجەت. كەيدە بوياۋى باتتاسقان ورىنسىز قيمىلدارى قۇلاققا جاعىمسىز تيەتىن جالعان الىنعان نوتالار جۇيكەڭە تيەدى. دارىندى داۋىسى بار. ك. كەنجەتايەۆ بەكەجاندى ۆوكالدىق جاعىنان جاقسى مەڭگەردى دەۋگە تولىق مۇمكىنشىلىك بار. ءبىراق دراماتيزم ساحناداعى كوڭىل-كۇيى، اكتەرلىك ويىنى جاعى جەتكىلىكسىز. جىبەكتىڭ دوسى ءدۇريانى ويناعان ت. ادىحودجايەۆا ۆوكالدىق جاعىنان كوزگە ءتۇسىپ قانا قويماي، ساحناداعى درامالىق ساتتەردى تەرەڭ ۇعا، ءوزى جاساعان وبرازبەن بىتە قايناسىپ، قاراسوزدەرگە دەيىن ءوز بوياۋ، ءوز ۇنىمەن كورەرمەنگە جەتكىزە ءبىلدى. ول ءار ساتتە جىبەكتىڭ قايعىسىنا ورتاق. قۋانسا بىرگە قۋانادى. دوسقا ءتان ارەكەتى مول، قىزعانا دا، جەك كورە دە بىلەدى. سونداي-اق مۇسابەكوۆانىڭ قامقاسى بالاعا دەگەن پاك سەزىمگە تولى. ءارى اقىن، ءارى باسشى شەگە ع. قۇرمانعالييەۆتىڭ ورىنداۋىندا وتكىر قۇبىلمالى، ءارى ەركىن ساحناعا وزىنە ءتان ءومىر الا كەپ، ەڭ بەرە بىلەتىن وبراز بولىپ شىققان. قۇرمانعالييەۆتىڭ ءۇن قۇدىرەتى ءوز الدىنا، ونىڭ ارتيستىك شەبەرلىگى قايتالانباس ساتتەرىمەن كورۋشىسىن دە، تىڭداۋشىنى دا باۋراپ الىپ كەتەدى. شارق ۇرعان اقىن شابىتىنان تۋعان شىڭ جارتاسپەن تەبىسە تومەن قۇلاعان تاۋ بۇلاعىنداي؛
توتىدايىن تارانعان،
سۇڭقاردايىن سىلانعان،
سۇلۋ جىبەك بار ما ەكەن،
قۇلاپ تۇسكەن قوس جىلان
قولاڭ شاشىڭ يىقتا
بويىڭدا ءبىر ءمىن بار ما ەكەن.
قاسى-كوزىڭ قيىلىپ،
قىلداي موينىڭ ءيىلىپ
اق ماڭدايلى، اقشا بەت،
ءتىسىڭ مەرۋەرت تىزىلگەن.
جۇرەككە سالماس قالاي ءورت.
اق ساباعىڭ ۇزىلگەن
بەينە ءبىر ەتىڭ قار ما ەكەن؟
ات ارىلتىپ، تون توزىپ،
التى اي ءجۇرىپ، ءشول كەزىپ
كەلىپ تۇرعان الىستان
تولەگەندەي مىرزانىڭ ارمانى، ءسىرا، بار ما ەكەن؟ —
دەگەن ايگىلى شەگە تەرمەسى عاريفوللانىڭ قۇنارلى، قۇبىلمالى ۇنىمەن ءار تۇستان وت شاشقان نايزاعايداي قيمىلدارىمەن بۇكىل وقيعاعا جاڭا جىلۋ تاراتىپ، قايتا قان جۇرگىزگەندەي اسەر ەتەدى. شاشا شابىسقان ازىلدە، جاراسىمدى ۇپايىن جىبەرىپ جاتقان عاريفوللا جوق، بارشانىڭ بابىن، ءتىلىن تابا بىلەتىن شەگە بازاربايدىڭ دا توڭ-تەرىس، مىنەزىنىڭ، ەمىن تابادى. شەگە جۇرگەن جەردە ءبىتىم بار، بەرەكە بار. اسىلىندا قىز جىبەك سپەكتاكلى قاي كەزدە ءسوز بولسا دا عاريفوللانىڭ شەگەسى كوزگە ۇرىپ، كوڭىلدى اڭساتىپ تۇرادى. كۇلاش، قۇرمانبەك، عاريفوللا وسى شىعارمانىڭ ءۇش ۇستىنى، ءۇش باعانى ىسپەتتەس.
بي ساحنالارىندا ا. بەكبوسىنوۆ، ر. تاجييەۆا، ك. يۋسۋپوۆا ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە جىبەكتىڭ ءتۇس كورۋ ساحناسىندا جاس بالەتمەيستەر د. ءابيروۆ ءوزىنىڭ ءۇمىت كۇتتىرەتىن تالانت ەكەندىگىن اڭعارتتى.
باس ديريجەر ا. زاككتىڭ قازاقتىڭ مۋزىكا ءتىلىنىڭ بايلىعىن كوپ ىرعاقتى نازىك ليريكادان باستاپ درامالىق، تەرەڭ سەزىمگە تولى قاسيەتتەرىن يگەرە باستاعانى ايقىن سەزىلەدى. دەگەنمەن نەگىزگى پارتيانى ورىنداۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ ءبىرلى-جارىم مەڭگەرە الماۋشىلىعى نەمەسە وركەستر ۇنىنەن الشاق كەتىپ قالۋشىلىقتارى بار. ابدۋللين مەن مۇسابەكوۆتىڭ داۋىسىنىڭ شاما-شارقىن بىلە تۇرا وركەستر ءۇنىن ەكەۋىنە ەكى ءتۇرلى بەيىمدەۋ كەرەك ەدى. ديريجەردىڭ ماقساتى تەك كومپوزيتور بەرگەن پارتەتۋرا، ليبرەتتومەن شەكتەلىپ قالۋ ەمەس قوي. اسىرەسە «قىز جىبەك» سياقتى شىعارمالار كوپ ىزدەنۋدى تالاپ ەتەدى. ونىڭ پوەزيالىق سىرىن، نازىك ليريكاسىن ۇعۋ ءۇشىن سول اناۋ ءتۇپنۇسقادان باستاپ تانىسۋ كەرەك. ءاربىر وبرازدىڭ ىشكى دۇنيەسىن كوزقاراسىن تەرەڭ اشۋعا تولىق مۇمكىنشىلىك سوندا تۋادى. مۇنداي شالاعايلىقتى سەزدىرەتىن جايلاردا ا. زاكك الداعى ۋاقىتتا ارىلعانى ءجون. سۋرەتشى نەناشيەۆتىڭ سپەكتاكلدى جابدىقتاۋدا سىڭىرگەن ەڭبەگى مول ەكەندىگىن ايتپاي كەتۋ ءجون بولماس ەدى. اسىرەسە ءتۇس ساحناسىنداعى كورىنىس رومانتيكالىق سازدا وتە كوركەم جازىلعان. كەمشىلىك — كەشتى كورسەتكەن پەردەدەگى تىزبەكتەر، قاتپادان تۇرعان تۇيەلەر مەن جابى ماستەكتىڭ جيىنتىعى بولىپ شىعىپتى. قازاقتا جىلقىنىڭ تالاي اسىل تۇقىمدارى بولعان. سول جىبەك پوەماسىنىڭ وزىندە دە ساندالكوك، قازمويىن، قارا تۇلپار، كوكجورعا سياقتى تاماشا اتتار بار. وسى جاعىن دا ويلاستىرسا ەكەن دەيمىز.
تاعى ءبىر، ورىنداۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنە ورتاق كەمشىلىكتى ايتۋدى قاجەت كورىپ وتىرمىز. ول كەمشىلىك كەيبىر وپەرا ارتيستەرىنىڭ بويىندا كەزدەسەتىن «قىرسىعى» وپەرالىق ماشىق (شتامپ). وسى «قىرسىقتار» «قىز جىبەك» مۋزىكالى دراماسىندا ءوزىنىڭ بار تۇلعاسىمەن كورىندى. كوپتەگەن ارتيستەر ساحنادا سويلەي بىلمەيدى، دالىرەك ايتساق كورەرمەن بىلاي تۇرسىن، وزدەرى نە ايتىپ جۇرگەنىنە تۇسىنبەي مە دەگەن ءقاۋىپ تۋادى. اۆتور بەرگەن تاماشا سىرلى، ءماندى، كوركەمسوزدەر جۇدەۋ تارتىپ جالعاۋ، جۇرناقتان جۇرداي جالاڭاش، جانسىز ايتىلادى. كەيدە ساحنادا درامالىق ىس-ارەكەتتەر ءبىرى مەن ءبىرى قابىسپاي الشاق، بىتىراڭقى كۇيدە كورىنەدى. شىعارمانىڭ كوركەمدىك جاعىنا بەلگىلى دارەجەدە نۇقسان كەلتىرىپ تۇرعان دا وسى جايلار. ءتىپتى كەيبىر تولەگەندەر مەن بەكەجاندار ساحناعا شىعا كەلگەندە جىبەكپەن جۇمىسى بولماي ديريجەردى بۇگىن كورگەندەي كوز ايىرماي قاراپ قالادى. ەكى كوزى ديريجەردە جۇرگەندە جىبەكتى كورۋ بىلاي تۇرسىن، اياق-قولدارىنىڭ قايدا اپارا جاتقانىن دا اڭعارمايدى. تاعدىرلارىن ديريجەر تاياقشاسىنىڭ باسىنا تابىندىرىپ جۇرەدى. مۋزىكالىق ءۇندى شالىمدارى شامالى. داعدى جوق. توسەلمەگەندىك سەزىلەدى. بۇل ءالى دە بولسا كەيبىر اكتەر باسىنداعى شالعايلىقتى اڭعارتادى. سونىمەن قاتار ساحناداعى ارەكەتتە ديناميكالىق بايلانىس از، اكتەرلىك شەبەرلىك تومەنگى ساتىدا جاتىر. وسى تۇرعىدان ك. س. ستانيسلاۆسكييدىڭ ۇلكەن تەاتر ارتيستەرىمەن اڭگىمەسىندە «ءسىزدى تۆورچەستۆولىق كۇيدە ۇستايتىن كۇش، — ادام جۇرەگىنىڭ ءومىرىن ءوزىڭ ارقىلى ساحنادا كورسەتە ءبىلۋ. ەگەر ءسىز ومىردەن قول ءۇزىپ وزىڭىزبەن ءوزىڭىز توماعا تۇيىق قالساڭىز جانە ساحناعا جان-تانىمەن بەرىلۋ دەگەن جەلەۋمەن وزىڭمەن جانە ءوزىڭدى قورشاعان دۇنيە اراسىنا مۇمكىن بولعانىنشا بوگەتتەر ورناتساڭىز وندا ءسىز قانداي ءومىردى بەينەلەي الاسىز؟..» ات توبەلىندەي جاقىن دوستار تاۋىپ جۇرتتان ءبولىنىپ ءوزىڭ يگەرگەن رولدەردىڭ شەڭبەرىندە عانا قالىپ ادامنىڭ كۇرەسىن، قاسىرەتى مەن ماحابباتىن سىرتتاي ەنجار باقىلاۋشى رەتىندە ساحنادا ءومىر سۇرۋگە بولمايدى، دەگەن سوزدەرى ەسكە تۇسەدى. ءبىزدىڭ وپەرا تەاترىنىڭ ءبىرسىپىرا ارتيستەرىنە ايتاتىنىمىز دا وسى. تەاترداعى كۇدىگى مول كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءبىر جاي حور قۇرامىنىڭ ناشارلىعى. ءبىزدىڭ تىڭداپ جۇرگەن حورىمىز اكادەميالىق تەاتردىڭ اتىنا تىپتەن دە ساي ەمەس. قازاق سسر مادەنيەت مينيسترلىگى مەن تەاتر كوللەكتيۆىنىڭ باسشىلارى جەدەل قولعا الىپ جۇيەگە تۇسىرەتىن ۇلكەن جۇمىستىڭ ءبىرى وسى. جوعارىدا كورسەتىلگەن كەمشىلىكتەردى جويۋ، شىعارمانىڭ كوركەمدىگىن بۇدان دا كوتەرە تۇسۋگە اكەلىپ سوعادى. تىلەك ەسەبىندە ايتا كەتەتىن جاي «قىز جىبەككە» ۋۆەرتيۋرا جازىلسا ەكەن دەۋ. ۋۆەرتيۋرانىڭ وپەرالىق شىعارمالاردا قانشالىقتى ماڭىزدى ورنى بار ەكەندىگىن بايانداپ جاتۋدىڭ قاجەتتىگى شامالى. شىمىلدىق اشىلاردان بۇرىن تىم بولماسا تورت-بەس مينۋتتىق مۋزىكالىق، حاراكتەريستيكا، شىعارمانىڭ مۋزىكالىق وبرازىن بەرسە قانداي تاماشا بولار ەدى. ءبىز ايتقانداردان «قىز جىبەك» مۋزىكالى دراماسىنىڭ قايتا قويىلۋىنىڭ بۇرىنعىسىنان الدە قايدا ارتىق بولىپ شىققاندىعىنا داۋ تۋمايدى. دەر كەزىندە ماركستىك-لەنيندىك ەستەتيكا ساۋلەسىندە ناعىز تۆورچەستۆوعا ءتان باتىلدىقپەن، ۇرەيسىز ۇقىپتىلىقپەن حالىق سۇيگەن قازىنالى شىعارمالارىنىڭ قايتا كورىنۋىنىڭ قانشالىقتى زور ماڭىزى بار ەكەندىگىن «قىز جىبەكتەن» كورىپ وتىرمىز. وسىعان وراي تۋعان تاعى ءبىر ويدى ورتاعا سالماقپىز.
قازاق تەاترى ونەرىنىڭ دامىپ، قالىپتاسۋىندا ورىستىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىمەن قاتار قازاقتىڭ وتكەن تاريحي تاقىرىبىنا فولكلور سيۋجەتىنە قۇرىلعان شىعارمالاردىڭ ماڭىزى وتە زور بولدى. اسىرەسە العاشقى كەزدە مادەني مۇرامىزدى بۇگىنگى ءومىر تۇرعىسىنان سارالاپ وپەرالىق جانە دراماتۋرگيالىق شىعارمالارعا ارقاۋ ەتىپ الۋعا مولىراق كوڭىل بولىنەدى. ءوزىنىڭ بۇرىن پروفەسسيونالدى تەاتر ءداستۇرى بولماعان ەلدىڭ تەاترى ساعاسىن حالىق تۆورچەستۆوسىنان الۋى زاڭدى. قازاق دراماتۋرگياسى وپەراسىنىڭ تەاتر تاريحىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن ءبىرسىپىرا تاماشا شىعارمالارى وسى ساتتە تۋعان. ءبىراق كەيىنگى كەزدەرى جۇرتشىلىق سۇيە قارسى العان، ءالى دە بولسا ءوز قۇنىن كورۋشىسى الدىندا جويماعان ءبىرسىپىرا شىعارمالار كوپتەن بەرى بويىن ساحنادان بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كورسەتپەي كەتتى. شىنىندا دا، ءوز كۇشىگىن ءوزى جەگەن قاسقىرداي جامان بەينەسىن سۋرەتتەيتىن دەموكراتيالىق باعىتتا جازىلعان «ەڭلىك-كەبەكتىڭ» (م. اۋەزوۆ) كۇردەلى كەمشىلىگى نە ەكەن؟ كوبەي بي حالىققا جاعىمدى كورىنىپتى. ونى وزگەرتۋ قيىن با، اڭگىمە كوبەي بي ەمەس، ەكى جاستىڭ باسىنداعى قايعىلى قۇرساۋ زامان بەينەسى ەمەس پە؟ 1917 جىلدان 1950 جىلعا دەيىن قازاق تەاترىمەن بىتە قايناسقان شىعارما ءقازىر ساحنادا جوق.
XIX عاسىردىڭ بەلگىلى كومپوزيتور ءارى اقىنى اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەر»، «سىرىمبەت»، «ماڭ-ماڭگەر»، «ماقپال»، «بالقاديشا»، «كەربەز سۇلۋ» اندەرىن قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنەن بولسا دا، راديودان دا، وپەرا تەاترىنىڭ ساحناسىنان دا ءجيى ەستيسىز، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى — اقتوقتى» تراگەدياسىندا وسى اقان يسلام دىنىنە قارسى ونىڭ تابىنۋشىلارىمەن تارتىسقا تۇسەدى. شىعارما كوركەمدىك جاعىنان قازاق، دراماتۋرگياسىنىڭ تاريحىندا كورنەكتى ورىنعا يە. اقاننىڭ ءانى كەرەك تە، ونىڭ باسىنداعى تراگەديانى سۋرەتتەيتىن شىعارما كەرەك ەمەس دەپ وتىرعان كىم بار؟
قازاق حالقىنىڭ كەزەڭدى ءداۋىرىن سۋرەتتەيتىن حالىقتىڭ ءان مەن كۇيى ارقاۋ بولعان «امانكەلدى»، «التىن استىق» (ە. برۋسيلوۆسكيي) وپەرالارى، «قامبار — نازىم» (ۆ. ۆەليكانوۆ) بالەتى، تاعى باسقا شىعارمالار قازاق تەاترىنىڭ التىن قورىنداعى جاندى جاساۋلارىنان سانالادى. بۇلاردىڭ ساحنادان الشاقتاپ كەتۋى قىنجىلارلىق جايلار. قازىرگى ۋاقىتتا تەاترلارىمىزدىڭ رەپەرتۋارلارىنىڭ جۇتاڭ تارتىپ بارا جاتقاندىعى دا بىرىنشىدەن، بۇگىنگى ءومىردى كورسەتۋگە ارنالعان مازمۇندى شىعارمالارىنىڭ ازدىعىنان، ەكىنشىدەن، بۇرىنعى تاريحي فولكلورلىق تاقىرىپقا جازىلعان شىعارمالاردان سەبەپسىز قول ءۇزىپ، ولاردىڭ ساحنادان شىعىپ قالعانىنان با دەپ ۇعامىز. ءبىز اتاعان شىعارمالار جۇرتشىلىقتىڭ تالداۋىنا دا، تالعامىنا دا توتەپ بەرە الاتىن وزدەرى اڭساپ كۇتىپ وتىرعان شىعارمالاردان سانالادى. «قىز جىبەكتىڭ» مۋزىكالىق دراماسىنىڭ قايتا قويىلۋىن حالىقتىڭ قالاي قارسى الىپ وتىرعاندىعى ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزگە تولىق دالەل. تۆورچەستۆو باتىلدىقتى، ۇقىپتىلىقتى تىلەيدى. «قىز جىبەكتى» تىڭداۋدان تۋعان ءبىزدىڭ ويلارىمىز وسى ەدى.
You Might Also Like
-
سوۆەتتىك قوعامنىڭ قازىرگى ساتىداعى ساياسي-ەكونوميكالىق قۇدىرەتى مەن مورالدىق مۇراتىنىڭ بيىگىنەن تۋعان، بۇكىل تىنىس-تىرلىگىمىزدىڭ ادىلەت قازىعىنداي اينىماس ەرەجەسى — عاجايىپ دوكۋمەنت، جاڭا كون...
-
ايتۋلى قالام يەلەرى مەن تەاتر شەبەرلەرىنىڭ ءتىل تابىسقان ىنتىماق-بىرلىگى ۇلتتىق ونەردىڭ ىرگەلى تۋىندىلارىن جاساۋدا قاينار كوز، قۇنارلى ءوpic بولاتىندىعى ءار حالىقتىڭ ارعى-بەرگى رۋحاني تاريحىندا تالاي ...
