الجەكەڭ ءجايلى بىر-ەكى ءسوز
سوۆەتتىك قوعامنىڭ قازىرگى ساتىداعى ساياسي-ەكونوميكالىق قۇدىرەتى مەن مورالدىق مۇراتىنىڭ بيىگىنەن تۋعان، بۇكىل تىنىس-تىرلىگىمىزدىڭ ادىلەت قازىعىنداي اينىماس ەرەجەسى — عاجايىپ دوكۋمەنت، جاڭا كونستيتۋسيانىڭ، ۇلى وكتيابردىڭ 60 جىلدىعى قارساڭىندا قابىلدانۋى حالقىمىزدى قات-قابات قۋانىشقا بولەپ وتىر. بۇل دوكۋمەنت الەم الدىندا سوۆەت حالىقتارىنىڭ مىزعىماس دوستىعىنىڭ، ونىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ، تاعى ءبىر جاڭا ايعاعى بولۋىمەن قاتار، پروگرەسشىل ادامزات قاۋىمىنىڭ كۇرەس جولىنداعى قۇبىلاناماسىنداي سيپاتقا يە بولدى. بۇل ساپار ادام پراۆوسىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، ساۋداعا اينالدىرعان ساياسي جەزوكشەلەرگە دە، ولاردى قوستاي كوتەرگەن جولبيكەلەرگە دە، اياۋسىز سوققى بەرىلىپ، ءادىل ۇكىم ايتىلدى.
وسىنداي قۋانىش كەزەڭدە دە، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، وسى الپىس جىل ىشىندە قالىپتاسقان ساپالى ءداستۇر، سانالى سالتىمىزدى ەسكە الامىز. ول — قاي سالادا بولماسىن، ورتاق يگىلىككە وراسان ۇلەس قوسقان تالانتتى ۇل-قىزدارىنىڭ ەڭبەگىن حالىقتىڭ ارنايى اتاپ ءوتۋ ءداستۇرى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى — سسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ دەربەس ۋكازىمەن، سوۆەت ادەبيەتىن دامىتۋداعى ەڭبەگى ءۇشىن، جاسىنىڭ جەتپىسكە تولۋىنا بايلانىستى ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ «وكتيابر ريەۆوليۋسياسى» وردەنىمەن ناگرادتالۋى. بۇل تەك الجەكەڭنىڭ عانا قۋانىشى ەمەس، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ قۋانىشى. بارىمىزگە ورتاق ىرىستىڭ جوعارى باعالانۋى.
بىزدە، تاريحي تاعدىرى تامىرلاس كوپ ۇلتتى سوۆەت ادەبيەتىندە، قايتالاعان سايىن ءقادىرى ارتا تۇسەتىن ءبىر شىندىق بار. ول — ادەبيەتىمىزدى بار داۋىسپەن ماقتانا ۇلى وكتيابر تۋعىزعان ادەبيەت دەيمىز. ءادىلى دە سول. ويتكەنى، ۇدەرە كوشىپ ءۇنسىز كەتكەن عاسىرلار، زاۋالى بار دا زاڭى بەلگىسىز زاماندار بىزدە از بولدى ما؟ ولار ات جالى مەن اتان قومىندا حالىقتىڭ تالاي عاجايىپ قازىناسىن ەگەسىز-ەلەۋسىز قالدىردى. رۋحاني قاينار بۇلاقتاردىڭ كوزى بىتەلۋگە بەت الدى. جىلعالار جۇيەسىن تاپپاي اداستى. وسىلايشا تالاي تالانتتىڭ تامىرىن تاندىرشا كەپتىرگەن زامان كەلمەسكە كەتتى.
ەندى ۇلى وكتيابر، ەڭ الدىمەن باس بوستاندىعىمەن رۋحاني ازاتتىقتى الا كەلدى دە، حالقىمىزدى الەۋمەتتىك ءالجۋازدىق پەن ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتەن قۇتقارىپ، ساياسي سۋقاراڭعىلىقتان كوزىن اشتى. ءۇنى كومەسكى تارتىپ، قۇردىمعا بەتتەگەن قۇرمانعازى مەن تاتتىمبەت كۇيلەرى قۇدىرەتىنە ءمىندى. ءبىرجان مەن مۇحيت ءانى ءور، اجارىن تاپتى. دانىشپان اباي مەن داۋىلپاز ماحامبەت ۇرپاعىنا قايتا ءتىل قاتتى. ۇلى وكتيابردىڭ نۇرى مەن ءنارى ەگدە تارتىپ، ەڭسەسى تۇسكەن جامبىلدى تىڭ تۇلەتىپ، جىر نوسەرىن قايتا سەلدەتتى. جاڭا زامان حالىق اتاۋلىعا ءتان ونەردىڭ بار سالاسىنان تالانتتار تاپتى، قايراتقا شاقىردى، قانات ءبىتىردى. وتكەننىڭ ورەسىن تانىتىپ، بۇگىنگىسىنىڭ بولاشاعىن مەگزەدى.
وسى ساتتە ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ باعىنا دۇلەي تولقىن تۇڭعيىقتان كوتەرگەن مۇحيت مارجانىنداي، تالانتتارىنىڭ اتومدىق سالماعى دا ءارقيلى، ءارقايسىسى ءارالۋان نۇر شاشقان الماس قىرلارىنداي باس-اياعى تۇگەلىمەن ءبىر مۇشەلدىڭ ىشىندە تۋعان ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين باستاعان عاجايىپ توپ، ۇستاز-ۇرپاق بىر-بىرىمەن ۇزەڭگىلەس، جالعاسا كەلدى.
بۇگىنگى تاڭدا، الەمگە تانىلعان، بار جانردان باسى تۇگەل قازاق ادەبيەتىنىڭ ءار بۋىن وكىلدەرىنىڭ وزىنشە جەتكەن بيىگىنىڭ بار باستاۋى، العاشقى قۇلاعان سۋاتى، اينالعان اتا قازىعى، وسى ۇرپاقتان وزەك تارتىپ ءوربيدى. بۇل ۇرپاق جاڭا زاماننىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ ساۋلەسىمەن بۇرىنعى مەن بۇگىنگىنىڭ بىرلىگىن تاپقان ۇرپاق. بۇلار وزدەرىنىڭ كورەگەن كەمەڭگەرلىگىمەن جوعالعاندى جيىپ، جوقتى تۇگەندەگەن ۇرپاق. بۇل ۇرپاق قاھارماندىق قايراتىمەن دە، بيىك پاراساتىمەن دە، حالىققا، پارتياعا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىسىن تانىتقان، ايتۋلى ازامات ۇرپاق. بۇلار حالىقتىڭ تىرلىكتەن قول ءۇزىپ، تەرەڭدە قالعان رۋحاني تامىرىن تاۋىپ، تۋسىراپ جاتقان تىڭ ويلارىنىڭ كوبىسىن اشقان ۇرپاق.
مىنە، وسى ءار وكتەم ۇرپاق، كيەلى توپ، رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ بار سالاسىنان حالىق قازناسىن بويىنا جيعان، ونەر قونعان، جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار، ورەندەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن، ۇيىتقىسى دا، باپكەر ساياتشىسى دا، ساپا سالماعىن بەلگىلەگەن ساراپشىسى دا بولدى. دەمەك، اينالاسى الپىس جىلدىڭ ىشىندە ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزدىڭ ءار تەگى جەدەل وركەندەپ، ونىڭ ۇلكەن ءورىس پەن پروفەسسيونالدىق شىرقاۋ بيىككە شىعۋىنا بۇگىنگى قازاق قاۋىمى الدىمەن الگى ايتقان اتا بۋىنعا بورىشكەر.
بۇل جاعىن باسا ايتىپ وتىرعانىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، بۇگىنگى توي يەسى ءالجاپپار ابىشيەۆ تۆورچەستۆوسىنا تىكەلەي بايلانىستى. ويتكەنى، ۇركەردەي وسى ۇلى شوعىر الجەكەڭنىڭ ادەبي مەكتەبى، تابيعي تالانتىنىڭ تۇڭعىش، ۇشقان ۇياسى. ءبىز بىلەتىن الجەكەڭ، وسى ۇلى ۇرپاقتىڭ بۇرىنعىلارىنان دا، قازىرگى كوز الدىمىزدا جۇرگەن وكىلدەرىنەن دە، ءبىر ءسات تىزەسىن اجىراتىپ كورگەن جوق. الجەكەڭ وتكەندەرىنىڭ كەيبىرىنىڭ باسىنا كولەڭكە تۇسكەندە دە، ساۋلە قۋالاپ پەندەشىلىك پەيىلگە قۇل بولعان جوق. الداعى ارىس اعالارىنىڭ بيىك پاراساتىن، ازاماتتىق سەسىن، قاجىر-قايراتىن، حالىققا، وتانعا دەگەن جۇرەكتەرىنىڭ ىستىق تابىن ول بارىنەن جوعارى ۇستادى. ويتكەنى، الجەكەڭنىڭ تابيعي بولمىسىن دا، و باستان، سولارمەن تەكتەس مىنەز، تامىرلاس مۇددە، ىرگەلەس ويلار جاتتى. سوندىقتان، بىزگە ءالجاپپار ابىشيەۆ قازاقتىڭ ۇلت مادەنيەتىن ءوز قولىمەن جاساعان بۇرىن-سوڭدى حالقىمىزدىڭ تاريحىندا بولىپ كورمەگەن، رۋحاني ۇلى وزگەرىستەردىڭ باستاۋشىسى بولعان داڭقتى بۋىننىڭ قول تۋماسى، ولاردىڭ كوپ تالانتتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ەمەس،بىرەگەيى رەتىندە قىمبات.
البەتتە، الجەكەڭ شاكىرت بولعاندا، ۇستازعا دەگەن ءيبا-ىلتيپاتتىڭ ءىزىن قۋالاپ، سولاردىڭ سوقپاعىنان وڭاي جول ىزدەگەن شاكىرت بولعان جوق. ونەردەگى ونداي قاناعاتتىڭ ورگە باسپايتىنىن ءبىلدى، سوندىقتان ول ادەبيەتكە ءوزىنىڭ مەنشىكتى تاقىرىبى، مولدەك ويىمەن كەلدى.
بىزدە، كەيدە جەكە جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنا سىن كوزىمەن سىعالاي قاراعاندا، «تالانتتى-اۋ شىركىن، اتتەڭ ءبىلىمى ازداۋ ەدى» دەپ باس شايقايتىنىمىز بار. ادەبي شىعارماداعى اقاۋدى تالانتتىڭ تابيعاتىنان گورى بىلىمىنەن عانا ىزدەۋ ادەتكە اينالعان. اقيقاتىنا جۇگىنسەك تالانتتىڭ تۇرلەنە تۇلەۋىنە، شەشەك اتىپ شۇعىلا توگۋىنە ءبىلىمنىڭ مول شاراپاتى بارلىعىندا داۋ جوق. اتتەڭ، دۇنيە ادەبيەت تاريحىنىڭ تورىنەن بوساعاسىنا دەيىن كوز سالساق، ءبىلىمى مەن تالانتى سايما-ساي تۋىسا كەتۋ كەز-كەلگەننىڭ، ماڭدايىنا جازىلا بەرمەگەن. ول تىم سيرەك كەزدەسەتىن داۋلەت. ال، ەندى، ءبىلىم دەسەڭىز سوناۋ اريستوتەلدەن باستاپ بۇگىنگى بەلسەندى سىنشىلاردىڭ شىعارمالارىنا دەيىن جاتقا بىلەتىندەرىمىز بارشىلىق. جالپى ادەبيەت يگىلىگىنە بۇل دا كەرەك قۋانىش.
دەمەك، وسى ەكى ورتادا ادەبيەتتىڭ مىقتى الگەبراسى جاتىر. ءبىراق كەيدە سول الگەبرانى قانشا قۇيقىلجىتقانمەن ونىڭ ارجاعىندا «تالانت» اتاۋلى حيميا جاتقانىن اڭعارمايمىز. مۇلدە، سۋ مەن وتتىڭ حيميالىق فورمۋلاسىن بىلمەي-اق، الگەبرانى بىلاي قويىپ، ادەبيەتتەگى اريفمەتيكانىڭ ءوزىن ارقالانىپ، «تالانتتىڭ» ايدارىن تاعىپ جۇرگەن جان سەبىلدەر دە بىزدە ءبىرشاما بار ەمەس پە. ولاردىڭ شىعارمالارى اينەك استىندا بوي تەڭەپ، ءبىتىم تاپقان قيارداي ءتۇرى ادەمى ءنارى جوق، سۋى مول دا ءدامى جوق بوپ كەلەتىنى كىمگە جۇمباق.
ال ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ تالانت حيمياسىنىڭ بۇكىل ەلەمەنتى ءومىر الگەبراسىنان جۇيە جول تاۋىپ، ءوز رەاكسياسىنىڭ شاما-شارقىن الدەقاشان انىقتاعان. ونىڭ قالامىنان شىققان تۋىندىلاردىڭ ءنارلى بولۋىنىڭ دا، ءدامدى بولۋىنىڭ دا سىرى وسىندا جاتىر. ولاي دەيتىن سەبەبىم، الجەكەڭ وقۋدان بۇرىن ەڭبەكتىڭ ءدامىن تاتتى. سەلتەڭ مەن سەرىلىكتىڭ ورتاسىنداعى اكىمسىماق ەمەس، قارشادايىنان قارابايىر جۇمىسشى بولدى.
ەجەلدەن، ەڭبەك جۇرگەن جەردە اششى تەر بار، اقيقات بار، ادالدىق ازاماتتىقتىڭ العاشقى الىپپەسى بار. مۇنداي دا ايلا مەن ارامزالىقتىڭ كۇنى قاراڭ. ونىڭ اتاۋسىز كەتەر جولى دا، جاتار جەرى دە اياق استى.
الجەكەڭ مالشى دا، جالشى دا بولعان جوق. ەندى قاز-قاز تۇرا باستاعان قازاق جۇمىسشى تابىنىڭ قالىپتاسار توبىنىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇردى. قولىنا قايلا مەن كۇرەكتى كەزەك ۇستاعان بالاڭ جۇمىسشى ءوز توڭىرەگىندەگى ۇلكەن-كىشىدەن ەستىگەن ريەۆوليۋسيا قارساڭىنداعى قىم-قيعاش قايشىلىقتاردان تاپتىق سانانىڭ سوعۋ تامىرىن تاپتى. سەرگەك-سەزىمتال جىگىتتىڭ بالا كەزىندە ەسىندە قالعان ون التىنشى جىل وقيعالارى، ازامات سوعىسى كەزىندەگى اقتار سويقانى، قاسىرەت-قازاعا سۇرىندىرگەن بۇلىنشىلىك كۇندەر كوز الدىنا قايتا ەلەس بەردى، وسىنىڭ ءبارى ءوزى جۇرگەن ورتانىڭ تىرلىك-تىنىسىمەن استارلاسا وزىندىك سىرى بار قيان-كەسكى وقيعالارعا تولى ءومىردىڭ شىندىق سيپاتىن تانىتتى. الەۋمەتتىك وزگەرىستەن تۋعان قوعامدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنداعى كەيبىر فاكتىلەر دە بولاشاق جازۋشىنىڭ نازارىنان تىس قالعان جوق. قازاق دالاسىندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ىرگە تەبۋىندەگى سان قيلى وقيعالارى مەن كوللەكتيۆتەندىرۋ ءداۋىرىنىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىنە ءوزى كۋا بولدى.
بۇل قارساڭ الجەكەڭنىڭ باستاۋىش مەكتەپ پەن مۇعالىمدەر دايارلايتىن ارناۋلى كۋرستى بىتىرگەن شاعى بولاتىن. ەندى ءوز بەتىمەن وقي ىزدەنە ءجۇرىپ، ومىردەن العان مول تاجىريبەنى سۇرىپتاۋ كەزەڭى كەلدى. رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالداردا قىزمەت ەتۋ، كۇندەلىكتى ادەبي پروسەستىڭ شارۋاسىنا تىكەلەي ارالاسۋعا اكەلدى. وزىنەن بۇرىنعى جازۋشىلاردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى شىعارمالارىنىڭ اڭعارىن زەرلەدى. ول كەزدەگى تىم ءجيى بولاتىن ادەبي ايتىستار، جەكە شىعارمالاردىڭ توڭىرەگىندەگى باسپا بەتىندەگى پىكىرتالاستارى، زاماننىڭ، ءداۋىردىڭ ادەبيەتكە، ونەرگە قويار بيىك تالاپتارى، سۋرەتكەر بورىشى، بۇكىل ەلدە بولىپ جاتقان مادەني ريەۆوليۋسيانىڭ كۇندەلىكتى جەڭىسى مەن جەمىسى، ءالجاپپاردىڭ ارالاسا ءجۇرىپ، بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن جايلارى بولدى. وقتىن-وقتىن ورتالىق گازەتتەردە اڭگىمە-وچەركتەرى كورىنە باستادى. سونىمەن، الجەكەڭ وتىزعا يەك ارتقان كەزدە 1936 جىلى «زاۋال» اتتى كىتاپ دۇنيەگە كەلدى.
قازاق ادەبيەتىندە تۇڭعىش رەت جۇمىسشى تابىنىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنگىسىن بايانداعان، تاعدىر-تالانتىن تارازىلاعان شىعارما بار شىندىعىمەن، حاراكتەرلەرىنىڭ ناقتىلىعىمەن، اۆتور پوزيسياسىنىڭ ايقىندىعىمەن، وقۋشىلاردىڭ دا، ادەبي قاۋىمنىڭ دا نازارىن ءا دەگەننەن وزىنە اۋداردى. بۇل شىعارمانىڭ ءالجاپپار تالانتىنىڭ ايعاعى بولعاندىعىنا، كىتاپتىڭ ءالعىسوزىن ساكەن سەيفۋللين جازىپ، وعان قوسىمشا عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «مەن جاس تالانت ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ مىنا ۇزاق اڭگىمەسىن قىزىعا وقىپ شىقتىم. تىرناقالدى شىعارمانىڭ مۇنداي ءپىسىپ كەلگەن ءتۇرىن ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى رەت كورۋىم» دەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى.
«زاۋالدان» باستالعان قۇتتى قادام شىن مانىندەگى تالانت يەسىنە شابىت بەرىپ شەبەرلىكتى يگەرۋىنە ايقىن جول اشىلدى. ىزدەنىستىڭ ءار جەمىسى ادەبيەتىمىزدىڭ قورىن مولايتا ءتۇستى.
ءالجاپپار شىعارمالارىنىڭ وقۋشىسىن ءتانتى ەتەر سىرى — وقيعالارىنىڭ ومىرلىك وزەگىنىڭ مىقتىلىعىندا، ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ ناقتىلىعىندا جاتتى. اسىرەسە، بۇگىنگى كۇن تاقىرىبى دەگەندە، وتانىمىزدا بولىپ جاتقان ۇلى وزگەرىستەردىڭ كۇندەلىكتى قۇبىلىسىنا، اڭگىمە، پوۆەست-وچەركتەرىمەن الجەكەڭنىڭ ءۇن قوسپاي قالعانى كەمدە-كەم. كەشەگى بۇكىل حالىق باسىنا تۇسكەن ناۋبەت ۇلى وتان سوعىسىنداعى قان كەشتى، كۇرەس، تىلداعى جانقيارلىق ەڭبەك جازۋشىنى تىنىم تاپتىرماعان كەزەڭ.
سول «زاۋالدان» باستاپ ءالجاپپار ابىشيەۆتىڭ تۆورچەستۆوسىنداعى ۇلكەن بەلەس 1945 جىلى «جاس تۇلەكتەر» رومانىنىڭ جارىققا شىعۋى. بىزگە ايان، كوپ جىلدار بويى وسى شىعارما قالىڭ وقۋشى قاۋىمنىڭ قولىنان تۇسكەن جوق. اسىرەسە، ءبىز قۇربىلاس جاستار قاتتى سۇيسىنگەنبىز. ونىڭ سەبەبى روماندا جاستار ءومىرىنىڭ سۋرەتتەلۋى عانا ەمەس ەدى. اڭگىمە، سول جاستار تاپ بولعان سىننىڭ اۋىرلىعىندا، كۇلكىنىڭ تيىلىپ، كەكتىڭ ويانۋىندا، ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ بەتى اشىلۋىندا، پاراسات پەن پارىقسىزدىقتىڭ اشىق بەلدەسۋىندە، اتا بۋىن مەن بالا بۋىن اراسىنداعى ءتىل تابىسۋدىڭ ىستىق ماحابباتىندا. «جاس تۇلەكتەردى» قازاق ادەبيەتى اكتيۆىندە تاتىمدى تۋىندى، قۇندى شىعارما ەتىپ تۇرعان دا وسى قاسيەتتەرى بولسا كەرەك. ءدال سول كەزدە، مايدان ورتىمەن تىلداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءبىر تىنىستاعى قايرات-قاجىرلى ەنبەگىن، حالىق ءپاتريوتيزمىنىڭ، ولمەس ماحاببات تۋىن دوستىق، ەرلىك سيپاتتارىن قازاق ادەبيەتىندە مۇنداي سۋرەتتەگەن شىعارما بولا قويعان جوق.
الجەكەڭ «نايزاعاي» رومانىنا دەيىن دە بىرنەشە رومان-پوۆەستەر جازعان. ولاردىڭ كوركەمدىك قۇنى ءجايلى تالداۋلار وقۋلىقتاردا، زەرتتەۋلەردە، قالا بەردى الجەكەڭنىڭ مۇشەلدى مەرەكەسى قارساڭىنداعى ماقالالاردا ايتىلىپ جاتىر. «نايزاعاي» اتاقتى ءانشى ءماديدىڭ ومىرىنە ارنالعان. بۇل «تەرەڭ تامىرلار» پوۆەسىنەن كەيىن، اۆتوردىڭ تاريحي تاقىرىپقا ەكىنشى رەت بارۋى. روماندا ءمادي ءومىر كەشكەن ءداۋىر، زامانا قىسپاعى، ونەر ادامىنىڭ كورگەن جاپا-جالاسى، وعان مويىماس ءماديدىڭ قايسار مىنەزى، حالىقپەن بىرلىگى، مۇڭداس-سىرلاستىعى، شىندىق-شەڭبەرىندە سۋرەتتەلەدى. ءبىر قۋاناتىن جاي ۇلكەن پروزانىڭ اۋىر تاقىرىبىنا بەت قويعان الجەكەڭ ءازىر دە ايتارىنىڭ مولدىعىن اڭعارتتى. وعان جۋرنالدا جاريالانا باستاعان «نايزاعايدىڭ» ەكىنشى كىتابى دالەل. بۇل ساپاردان دا ولجالى ورالۋىنا تىلەكتەسپىز.
ءالجاپپار ابىشيەۆ ءوزىنىڭ ادەبي تۆورچەستۆوسىندا ەكى جانردى ەرتتەپ مىنگەن جازۋشى. ەكەۋىندە دە قۇيىسقانى بەرىك، قورجىنى تولىق، دراماتۋرگيانى «ادەبيەتتىڭ ەڭ قيىن جانرى» دەپ ارعى-بەرگى تەورەتيك، سىنشى اتاۋلى الدەقاشان باتالاسىپ قول قويعان ەكەن. ەسىتەر ايقايى كوپ تە، الار العىسى شامالى بۇل جانرعا الجەكەڭنىڭ العاشقى قۇرىق تاستاعانىنا اتتاي قىرىق جىل بولىپتى.
سيفر ارالاسپاسا، ءسوزدىڭ ءسانى كەلمەسە ايتايىق. الجەكەڭنىڭ قالامىنان وسى جىلدار ىشىندە تابانى كۇرەكتەي وتىز ەكى درامالىق شىعارما تۋعان. بۇل وسى جانرمەن اينالىسقان قازاق توپىراعىنداعى جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ تۇسىنە كىرمەگەن بايلىق. 1937 جىلى كازپي-دىڭ ساۋىققويلار ۇيىرمەسىندە تۇڭعىش پەساسى «سوۆەت قىزىنداعى» بوزبالانىڭ وبرازىن جاساعان قازاقتىڭ بۇگىنگى كورنەكتى اقىنى حاليجان بەكحوجيننىڭ ءوزى ءقازىر الپىستىڭ ارجاق-بەرجاعىن ارالاپ ءجۇر. سول ايتىلعان مول بايلىقتىڭ جوندى-جوتالاسىنىڭ ون ەكىسى وسى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق، دراما تەاترىنىڭ اجارىن كەلتىرگەن، قازىناسىن بايىتقان، اكتەرلاردىڭ الدەنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن شىعارمالار. قالعاندارى وبلىستىق، كولحوز-سوۆحوز، حالىق تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋار نەگىزىن قالاپ كەلدى.
ادەبيەتتە، قاي جانر بولسا دا، الىپ تا جىعام، شالىپ جىعام دەۋ، اقىلدان گورى اشەيىن اۋلەكىلىكتەن تۋسا كەرەك. اسىرەسە، دراماتۋرگيا ءوز قۇداشاڭداي ازىلدەسۋدى كوتەرمەيدى. بارشاعا بەلگىلى، ءار جانردىڭ ويلاۋ ءادىس جۇيەسى (مەتود مىشلەنيە) ولشەۋ ورەسى، شەكاراسى بار. باقاننان قامشىنىڭ سابىن شىعارۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەر، ال قامشىنىڭ سابىنان باقان شىعارعان شەبەردى ءازىر ەشكىم كورگەن جوق. قامشىنىڭ سابىنداي وقيعادان باقانداي دراما تۋعىزام دەۋ كەسەدەگى سۋعا كەمەمەن جۇزەم دەگەن ەسەرسوقتىڭ كاسىبى. بەس-التى ادام ساحناعا شىعىپ الىپ، تاڭ اتقانشا شۇڭكىلدەسكەنمەن دراما تۋمايدى. بۇل جانر «ەت پىسكەنشە، شاي ىشە تۇرايىق» دەگەن بىزدەگى كەيبىر سابازداردىڭ جۇرەك جالعاۋ پسيحولوگياسىن دا كوتەرمەيدى. ول ءاردايىم جوتالى وقيعا، جۇلىندى تارتىس، تەگەۋىرىندى مىنەزدەردى تىلەيدى. الجەكەڭ شىعارمالارىنىڭ ومىرشەڭدىگى وزگەدەن وزىق تۇراتىن قاسيەتى دە وسىدان.
جانردىڭ سىر-سيپاتىن ۇعۋدا، ونىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى تانۋدا، تىنباي ىزدەنۋدە الجەكەڭدەي ەڭبەككەر كەمدە-كەم. وسىنىڭ ءبارى الجەكەڭدى بۇگىنگى تاڭدا قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ كوش باسى ەتىپ وتىر. ويتكەنى، سوۆەتتىك داۋىرىمىزدەگى ءومىردىڭ قاي كەزەڭى بولماسىن، ءالجاپپار دراماتۋرگياسىنا وزەك بولماعانى، ورىن الماعانى جوق. زەرلەپ قاراعاندا، ابىشيەۆ دراماتۋرگياسى زامانىمىزدىڭ شەجىرەسىندەي، بۇگىنگىنىڭ دە، ەرتەڭگىنىڭ دە كوپ كوڭىل اۋدارىپ، زەرتتەيتىن عىلىمي وبەكتىسى. اسىرەسە قازاق دراماتۋرگياسىن، تەاتر تاريحىن جەكە اكتەرلار تۆورچەستۆوسىن ابىشيەۆتى اينالا كەتىپ ءسوز ەتۋ مۇمكىن ەمەس.
وسى جانرداعى وزىمە ۇستاز الجەكەڭدى پروزادا كۇشتى مە، دراماتۋرگيادا كۇشتى مە، دەگەن سۇراق تۋسا، ارينە، سىنشىلاردىڭ سىباعاسىنا قول سالعىم كەلمەيدى. ءبىراق، ەكى جانردا دا قاماۋ تەرى شىققانشا، قايرات كورسەتىپ جۇرگەن الجەكەڭدى ءوزىم يلەپ جۇرگەن تەرىنىڭ پۇشپاعىنا قاراي تارتقىم كەلەدى دە تۇرادى.
ادەبيەتتىڭ ءار جانرىنىڭ قيىندىعىن باسىنان كەشكەن ءبىر بىلگىر ادام، «بار جانرعا قول ارتۋعا بولادى، ال دراماتۋرگ تابيعاتتا بولاتىن اركىم وزىنە بۇيىرعان رەڭمەن تۋاتىنى سياقتى، دراماتۋرگتە و باستان دراماتۋرگ بولىپ تۋۋ كەرەك» دەگەن ەكەن. سول كىسىنىڭ سوزىنە سەنسەك الجەكەڭ و باستان-اق دراماتۋرگ بولىپ تۋعاندىعىنا داۋ جوق. وعان وسى سالاداعى قىرۋار ەڭبەگى ۇستازدىق ۇلگىسى كۋاگەرلىك ەتە الادى.
الجەكەڭ، پەسالارىندا كولحوزداستىرۋ كەزەڭىندەگى تاپ تارتىسىن ءسوز ەتسىن، وندىرىستەگى جۇمىسشىلاردىڭ ءومىرىن بايانداسىن، كەشەگى وتان سوعىسىنداعى ەرلىك شايقاس پەن تىل بىرلىگىن ايتسىن، اۋىل ءومىرىن شولسىن، جالپى ينتەلليگەنسياعا ارناسىن بارىندە دە نەگىزگى موتيۆ بولاتىن — ار تازالىعى، ماحاببات ادالدىعى، سوۆەتتىك پاتريوتيزم، ازاماتتىق بورىش، ادامگەرشىلىك پاراسات.
ءاربىر ينديۆيديۋمنىڭ مىنەز-قۇلىق ارەكەتىنەن بايقالاتىن ار مەن ادالدىق پروبلەماسى ادام ءوزىن اداممىن دەپ تانىعالى ادەبيەتتىڭ ارقاۋى بولىپ كەلەدى. ادام مەكەندەيتىن پلانەتادا ادام بولسا بۇل پروبلەما بولا دا بەرمەك. ادامنىڭ ادامدىعى دا ار مەن ادالدىق ايناسىنىڭ الدىندا ولشەنەدى. زۇلىمدىق پەن ارامزالىقتىڭ جەر جاستانار ورنى دا سول اينانىڭ الدى. مىنە، وسى پروبلەما ءالجاپپار ابىشيەۆ شىعارمالارىندا ءار سيتۋاسيادا، ءار كەزەڭ ادامدارىنىڭ مىنەز-قۇلقىندا، سان قيلى قىرىنان كورىنىپ بوي تاستايدى. ار مەن ادالدىقتى تۋى ەتە سويلەيتىن اۆتور ومىردە جەك كورەتىن جايلاردى، قوعامدىق دامۋىمىزدا كەدەرگى بولىپ جۇرەتىن كەيبىر جەكسۇرىن قىلىقتاردى الگى اينانىڭ الدىنا سۇيرەپ شىعارادى دا، «ساقتانارىڭ مىناۋ» دەگەندەي اياۋسىز سوققىعا جىعىپ وتىرادى.
ومىرىمىزدەگى ۇلگى تۇتار ۇيرەنەر بيىك پاراسات يەلەرىنىڭ وبرازىن بەينەلەۋدە دە اۆتور قولى جومارت. تەك ءالجاپپار ابىشيەۆ تۆورچەستۆوسىندا عانا كۇدەرلى بەل ەمەس، بۇكىل قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ بيىگى بولىپ سانالاتىن «دوستىق پەن ماحاببات» پەساسىنداعى ساۋلە، ابزال، تايمان، تەمىرلەردىڭ جارقىن بەينەلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمىزدا. اۆتوردىڭ جازۋشى بولىپ قالىپتاسۋىنا كوپ ىقپال جاساپ، اعالىق قامقورلىق، دوستىق كەڭەس، اقىلىن اياماعان ۇلى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ بۇل پەسا تۋرالى: «سوۆەت تاقىرىبىنا جازىلعان قازاق پەسالارىنىڭ ەڭ ءتاۋىرى، ەڭ تۇراقتى، كوركەمدىك سيپاتقا يە بولىپ شىققانى» دەپ اسا جوعارى باعالاۋى تەگىن ەمەس ەدى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتكەندە ءالى كۇنگە دەيىن كوركەمدىك قۇنىمەن اكتۋالدى مانىنەن ايىرىلماعان وسى شىعارماعا تەاتردىڭ قايتا ورالاتىن ۋاقىتى جەتكەن سياقتى. بۇل از بولسا ۆ. شكلوۆسكييدىڭ اۋدارماسىمەن 1949 جىلى موسكۆا باسپاسىندا شىققان نۇسقاسىنا جازعان سوڭعى سوزىندە لەونيد سوبوليەۆتىڭ «اۆتور ادامدار بويىنان ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تىرشىلىگىن ۇستاپ تۇرعان ەڭ بيىك ساپالاردى ىزدەيدى ولار. وتان سۇيگىشتىك تەرەڭ سەزىم، ەڭبەكتەگى جان قيارلىق، قيىنشىلىقتى جەڭۋدەگى كوممۋنيستىك تۇراقتىلىق، ادالدىق پەن سەزىمنىڭ مولدىعى. وسى ءبىر ءداندى تاۋىپ الا العان ول سودان ۇلكەن وبرازدار تۋعىزادى. ونداي ادامداردى سۇيمەۋ مۇمكىن ەمەس. مەنىڭشە سوۆەت دراماتۋرگياسىنىڭ مىندەتى كورەرمەندەردى ومىردەگى ەڭ كۇشتى جاقسى ادال، ءتۇزۋ نارسەلەردى كورە بىلۋگە ۇيرەتۋ. كوممۋنيزم قۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ بويىنداعى ەڭ جاقسى ساپالاردى تانۋعا باۋلۋ كەرەك» دەگەن سوزدەرى مادەنيەت مينيسترلىگىندەگى باسشى جولداستاردى قالاي ويلاندىرماس ەكەن.
حالقىمەن تىعىز بايلانىستى، ومىرلىك تاجىريبەسى مول الجەكەڭ كۇندەلىكتى قۇبىلىستى ءجىتى باقىلاپ وتىرادى. قاي تاقىرىپ بولماسىن ونىڭ كەيىپكەرلەرى قيىن تارتىس ۇستىندە تانىلادى. «ءبىر سەميا»، «كىم مەنىڭ اكەم؟»، «اكە ۇكىمى»، «بەلگىسىز باتىر»، «كۇنشىلدىك» قاي-قايسىسىندا بولماسىن الجەكەڭ كوممۋنيستىك مورالدى، بۇگىنگى قوعامدىق بيىك سانانى ۋاعىزدايدى.
قازاق قاۋىمىندا، باعى زاماننان ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، بىرلىكتىڭ بەرەكەسىن الاتىن، اتالاستىق، رۋلاستىق، جۇزدىك دەگەن كەسەپات كەسەلدى ۇعىمداردىڭ كەيبىر ساناداعى سارقىنشاقتارىنىڭ اندا-ساندا قىلاڭ بەرىپ قويۋىن اشكەرەلەۋگە ارنالعان «مانساپ پەن ۇجدان» اتتى جاڭا شىعارماسى دا كوممۋنيست جازۋشىنىڭ ازاماتتىق كرەدوسىمەن، بارىمىزگە ورتاق يدەالدى تۋ ەتەدى.
ءسوز اياعىن تۇجىرا كەلگەندە، ءالجاپپار ابىشيەۆ تەك قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل سوۆەت ادەبيەتىنە مول ۇلەس قوسقان جازۋشى. وعان پروزالىق شىعارمالارى مەن پەسالارىنىڭ كوپشىلىگى ونداعان تىلدەرگە اۋدارىلىپ، كوپتەگەن ۇلت ساحنالارىن كورگەندىگىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. وسىنشا قىرۋار دۇنيەنى جازعان ادام، شارشاماي كەلدى دەۋ بەرىدەن سالعاندا ابەستىك بولار ەدى.
ءبىراق، ءسىز شارشامايتىن دا سەبەپتەر بار: ءسىزدى شارشاتپايتىن ەڭ الدىمەن حالقىمىزدىڭ سىزگە دەگەن ماحابباتى، تالانتىڭىزدىڭ قاينار كوزى، ومىردەن العان مول تاجىريبەڭىز، ولاي بولسا، الدىمەن حالقىمىز امان بولسىن، سول حالىقتىڭ قادىرمەن ۇلى ءوزىڭىز امان بولىڭىز.
وكتيابر، 1977
You Might Also Like
-
ونەردىڭ كلاسسيكالىق قازىناعا اينالعان وزات ۇلگىلەرىنە ۋاقىت وزدىرىپ بارىپ قايتا ورالىپ وتىرۋ — ۇلكەن مادەنيەتتىڭ اينىماس سالتىنىڭ ءبىرى. ادامزات اقىلى قالدىرعان وقشاۋ مۇرالار زاماننان-زامان ءوت...
-
ءار ءۇندى وركەستر اسپاپتارىنان شىققان جايدارى كۇيمەن قاپتالداسا نازىك سىڭسىعان مۇڭلى سارىن جەتەگىمەن شىمىلدىق تا اشىلدى. ۇزاقتان شالىنعان قۇم بەلەستەر... قۇم ەتەگىن بوكتەرلەي باياۋ جىلجىعان كوش كەرۋەن...
