قىز تاربيەسى – ۇلت تاربيەسى
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى:«قىز تاربيەسى – ۇلت تاربيەسى».
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ونەرگە، مادەنيەتكە، وتكەن تاريحقا، وتانشىلدىققا ءوز كوزقاراستارىن تاربيەلەي وتىرىپ، وتباسىنىڭ التىن ارقاۋى - نەگىزى بولۋعا ۇيرەتۋ. مەيىرىمدىلىك پەن قامقورلىق قاسيەتتەرىن، ىزەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: قىز بالانىنىڭ قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەكەنىن ۇعىنۋعا، ادال دوستىقتى، تازا ماحابباتتى تۇسىنۋگە تاربيەلەۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: قىز بالانى ۇقىپتىلىققا، تازالىققا، ۇلكەندى جانە دوستارىن سىيلاۋعا، مەكتەپتە ءوزىن - ءوزى ۇستاۋعا، قىزداردىڭ مىنەز تۇراقتىلىعىن قالىپتاستىرا وتىرىپ يناباتتىلىققا، ادەپتىلىككە، ىزەت پەن مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ اڭگىمەلەسۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد - شوۋ.
1. «قىز وسسە - ەلدىڭ كوركى، گۇل وسسە – جەردىڭ كوركى».
2. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ، قالا بەرسە قارا كۇڭنەن تىيۋ».
ساباقتىڭ بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سىنىپ جەتەكشى:
•مەكتەپ ومىرىندە ونەگەلى ىستەر مەن سىپايىلىق قارىم - قاتىناسقا تاربيەلەنگەن قىزدار، بولاشاقتا دا ەرتەڭ ەڭبەك ەتكەندە دە جاقسى جاقتارىمەن كوپشىلىك قۇرمەتىنە بولەنۋى ءسوزسىز. قىزداردىڭ ءبىرى - جاڭا بۋىرقانعان بۇلاقتىڭ باستاۋى بولسا، ەكىنشىلەرى - اعىسى قاتتى ارنالى وزەن سياقتى، ءبىرى مومىن دا، جۋاس، ەندى ءبىرى وتكىر دە وجەت.
قىز بالانىڭ فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق دامۋ كەزەڭدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرمەي قويمايدى.
قىز بالا الدىندا قوعامنىڭ، ەلدىڭ، ۇلتتىق تىنىس - تىرشىلىگى بارىسىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تۇرعانىن ولاردىڭ ساناسىنا جاسىنان قۇيىپ، ادەپ پەن سىپايىلىق، تازالىق پەن ادامگەرشىلىك نارىمەن سۋسىنداتىپ، بىلىكتى، ءبىلىمدى، جان - جاقتى جەتىلگەن قىز بالانى تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
• قازاق وتباسىندا قىز بالانى قالاي تاربيەلەگەن ەكەن، سوعان توقتالايىق.
قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرىن قىز بالانىڭ بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، قىز بالاعا كەلەشەكتە انا، اق بوساعانىڭ ارۋى، شاڭىراقتىڭ قۇت - بەرەكەسى ەكەنىن ۇعىندىرىپ، ادەپتىلىككە، سىپايىلىققا يناباتتىلىققا، مول مەيىرىمدىلىككە، توزىمدىلىككە، شىنشىلدىققا باۋلىپ، ار تازالىعىن جوعارى ۇستايتىن قىلىقتى قىز تاربيەلەۋ مەكتەپتەن باستاۋ العانى نۇر ۇستىنە نۇر بولىپ وتىر.
ءاسيما:
ءبىز اتا - انانى ءپىر تۇتقان، تەگىمىزدى اتادان، ءتىلىمىزدى انادان ساناعان حالىقپىز. «اتاسىز ۇل اقىلعا جارىماس، اناسىز قىز جاساۋعا جارىماس»، «قىز اقىلدى ەسكەرمەس، انا ۇلگىسىن كورمەسە، ۇل جارىلقاپ اس بەرمەس، اكە ۇلگىسىن كورمەسە». ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدى ءبىلۋ، ونىڭ استارىن ءتۇسىنىپ، اتادان بالاعا ميراس ەتۋ قازىرگى تاڭدا، اسىرەسە، قازاق قىزدارى ءۇشىن اۋاداي قاجەت.
سىنىپ جەتەكشى: قىز تاربيەلەي وتىرىپ - ۇلتتى تاربيەلەيمىز» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ ءوزى قىز بالا تاربيەسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بىلدىرەدى. «قىزىم ۇيدە، قىلىعى تۇزدە» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. قىز بالانىڭ بويىنا اسىل قاسيەتتەردى دارىتۋ تەك قۇلاققا قۇيۋمەن، اقىل ايتۋمەن نە بولماسا «قىزدى قىرىق ۇيدەن تىيۋمەن» شەكتەلمەيدى، ماسەلە قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا ورىندى اقىل ۇسىنىپ، ۇلگى - ونەگە كورسەتۋ قاجەت.
ىزەتتىلىك، كورگەندىلىك نارەستە كەزىنەن انا سۇتىمەن بويعا سىڭەدى. قاتتى كۇلمەۋ، ايقايلاپ سويلەمەۋ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسپەۋ، ىدىس اياقتى سالدىرلاتپاۋ، الدىمەن كىرىپ، ارتىمەن شىعۋ، ەسىكتى تەۋىپ اشپاۋ، بوساعانى كەرمەۋ، ۇسىنعان كەسەنى تومەن قاراپ بەرۋ، ۇلكەندەردەن جوعارى وتىرماۋ ءتارىزدى ءتىپتى قىز بالانىڭ وتىرىسىنا، جۇرىسىنە، اياق باسقانىنا، كيىم كيىسىنە، قيمىل - قوزعالىسىنا، داۋىس ىرعاعىنا دەيىن ءمان بەرۋدىڭ ءوزى قىز بالا تاربيەسىنە اسا زور ءمان بەرىپ، كوڭىل قويۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزدىرەدى.
سىنىپ جەتەكشى:
جازۋشى ءا. نۇرشايىقوۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن ءاربىر قىز بالانىڭ بويىنا
سىڭىرسەك قۇبا - قۇپ.
– قىزدار! وزدەرىڭدى الاقانعا سالىپ الپەشتەپ وتىرعان
وسىناۋ ءبىر ەلىمىزگە ادال پەرزەنت، اسىل ازامات بولامىن دەسەڭدەر، ەڭبەكشىل
بولىڭدار! ەڭبەكشىل ادام ەڭ ارداقتى ادام.
- ادەمى بولىڭدار، اسەم بولىڭدار! سونىمەن بىرگە اقىلدى بولىڭدار!
- سۇلۋ بولىڭدار، سىمباتتى بولىڭدار! سونىمەن بىرگە سانالى بولىڭدار!
- قىزدار ۇيقىشىل بولماڭدار، ۇمىتشاق بولماڭدار، ۇرىسقاق بولماڭدار!
- يناباتتى بولىڭدار، ءىلتيپاتتى بولىڭدار، ۇيىمشىل بولىپ وسىڭدەر!
قىز بالا تاربيەسى قاي كەزدە دە نازاردان تىس قالىپ كورگەن جوق.
ءبىراق بۇگىنگىدەي قوعامنىڭ الاساپىران كەزەڭدە قىز بالالاردى جان - جاقتى تاربيەلەۋدىڭ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
ورالسىن:
تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ەرتەڭگى تۇتقاسى - بولاشاق ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ، جانى تازا بولۋى، بويلارىنا جالقاۋلىق، قۇنسىزدىق - جاۋاپسىزدىقتى دارىتپاۋ، وزدەرىن سەرگەك ۇستاۋى - بۇل دا تاربيەنىڭ بىردەن ءبىر مىندەتى.
قىز بالانىڭ بويىنا سىپايىلىق مەيىرباندىلىق، ادالدىق، سەزىمتالدىق جانە ەڭبەكقورلىق سياقتى قاسيەتتەردى كىشكەنتايىنان باستاپ دامىتۋدى حالقىمىز وتە ەجەلدەن قولعا العان. سوندىقتان قازاق قىزى وزىنە ومىرلىك جولداس، جار تاڭداۋعا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن، ساقتىق، ۇستامدىلىقپەن قاراپ، ونىڭ ماڭىزىن ساناسىمەن اڭعارىپ، جۇرەگىمەن تۇيسىنگەن. بۇل ىستە جەڭىل ويلىلىق، ۇشقالاقتىق، ورىنسىز تاۋەكەلگە جول بەرۋدى ومىرلىك ۇلكەن ءقاۋىپ دەپ ساناعان. قالىڭدىق ءۇشىن بولاشاق كۇيەۋىنىڭ مىنەز - قۇلقى، وي – ءورىسى مەن مادەنيەتى، ءبىلىمى مەن يناباتتىلىق بولمىسى، جاقسى - جامان ادەتتەرى جايىندا جاقسى ءبىلۋى وتە ماڭىزدى. قىز بالا تويلاردا، كوپ ادام جينالعان ورىنداردا كوزگە تۇسەدى، سىنالادى. وندايدا ءوزىنىڭ ۇستامدىلىعىمەن، جارقىن ءجۇزدى سىپايىلىعىمەن، سەرگەك سەزىمتالدىعىمەن، ەپتىلىگىمەن، شەبەرلىگىمەن جۇرتقا تانىلادى.
ولاي بولسا، بۇگىنگى قىزدىڭ، ەرتەڭگى كەلىننىڭ قولىنان ءىس كەلىۋىن حالقىمىز مىندەتتى دەپ ۇققان.
ادامعا دەگەن مەيىرىم بالا كەزدەن، ەڭ جاقىن ادامىن سۇيۋدەن باستالادى. سوندىقتان ءاربىر قىز بالاعا اتا - اناسىن، تۋىستارىن، ۇستازىن سىيلاپ، قادىرلەي ءبىلۋدى ۇيرەتسە، بولاشاقتا ودان ەلىن، جەرىن، حالقىن سۇيەتىن، ءوز شاڭىراعىن ارداقتايتىن، بالالارىن جانىنداي جاقسى كورەتىن قامقور انا، قايراتتى جان، نازىك ارۋ شىعارى ءسوزسىز.
قىز بالانى قۇرمەتتەپ، ولاردىڭ الدىندا دورەكى سويلەمەي، ىزەتتى بولىپ، جيىن - تويلاردا سىيلى ورىنعا وتىرعىزعان. جاڭا كەلىن بولىپ تۇسكەن جەڭگەلەرى دە قايىن سىڭلىلەرىن اتىمەن اتاماي «ەركەجان»، «شىرايلىم» دەپ ەركەلەتكەن.
كيىم تىگە ءبىلۋ، ءدامدى تاماق ءپىسىرۋ سىندى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تۇرمىس - تىرشىلىك ىستەرىن ۇساق - تۇيەككە بالاماي، ونى كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ وتباسى تىرشىلىگىن تولىققاندى جاعدايعا كەلتىرەدى، ءارى كەلگەن جەرى ءۇشىن – كەلىننىڭ، كۇيەۋى ءۇشىن – ايەلدىڭ ءقادىرىن اسىرادى.
ءيا، قازاق قىزى ءسوزى سىپايى، ءوزى ادەپتى، تەرەڭ ويلى بولۋعا ءتيىس.
سونداي - اق، ءسوزى وتكىر، ءوزى پىسىق، ورەسكەلدىكتى سۇيمەيتىن، بولماشىعا ءپىسىپ كۇيمەيتىن، باپپەن سويلەپ، بيازى كۇلىپ، جاقسى - جاماننىڭ ءجونىن ءبىلىپ تۇراتىن ادەمى، دەنە ءبىتىسى جيناقى، ءسوزى سالماقتى، ءىسى تياناقتى، كوز جانارى وتكىر، بەت الپەتى بال - بۇل جانعان، ءتانى شىمىر، شىرايلىلىق – قازاق قىزدارىنا ءتان قاسيەتتەر.
«بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق، ءبىر جاقسىنى كورسەڭىز»، - دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، قىز بالالار وسىنداي قاسيەتتەردى مەڭگەرۋگە تالپىنۋى كەرەك – اق.
ك. قوجاقمەتوۆا قىزدار ەرەجەسىن تومەندەگىدەي ەتىپ كورسەتەدى.
- قىسقاشا امانداسۋ ءراسىمىن ورىنداۋ.
- ورىنسىز ەلىكتەپ، الەم - جالەم كيىنىپ ەرسىلەنبەۋ.
- ادەپسىزدىك پەن ازعىندىق جولعا باسپاۋ.
- ويلى، ۇستامدىلىق جولمەن لايىقتى جار تاڭداۋ، الدانباۋ.
- ءسپيرتتى ىشىمدىكتەر ىشۋدەن، تەمەكى تارتۋدان اۋلاق بولۋ.
- ايەل ادامعا ءتان ونەر تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن، ءۇي شارۋاسىن مەڭگەرۋدى ۇيرەنۋ.
- ۇلدار مەن ەر ازاماتتار تارتىبىنە قىزدار ادەپتىلىگىنىڭ زور ىقپالى بار ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنۋ.
- ۇلكەندەردىڭ الدىن وراعىتىپ، جولىن كەسپەۋ.
- وتىرىك، وسەك ايتپاۋ.
- قازىرگى زامان قىز بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى قىز بالانى تاربيەلەۋ – ۇلتتى تاربيەلەۋ دەگەن ءسوز. وتباسى قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى.
بارلىق حالىق قىزدارى ءومىردىڭ جالعاسى، بولاشاق انا، ومىرلىك جار، ول – ەڭبەكقور، ول – قوعام قايراتكەرى دەپ باعالاعان زەينەپ احمەتوۆا. «قىز بالانىڭ مىنا ومىردەگى مىندەت - پارىزىنىڭ جۇگى اۋىر، ءارى ارداقتى. ول – ادامزات ۇرپاعىن ومىرگە اكەلەتىن بولاشاق انا، ءۇي ۇستاپ، كۇيەۋ كۇتەتىن ادال جار، اتا - ەنە سىيلايتىن قامقور كەلىن» - دەگەن.
ءاربىر قالىڭدىق – بولاشاق انا! ول ءوز ءومىرىنىڭ جالعاسىن، ەرتەڭگى ەلدى قۇرايتىن جانە سوعان يە بولاتىن ۇرپاقتى ومىرگە اكەلەدى. «جىگىتتى تاربيەلەگەن – اسكەردى تاربيەلەيدى، قىزدى تاربيەلەگەن – ۇلتتى تاربيەلەيدى» - دەگەن عوي دانا حالىق. حالىقتىڭ رۋحى، جانى، تاريحى، ارمان - ءۇمىتى بولىپ تابىلاتىن ءتىلدى دە، باسقاشا ەمەس، «انا ءتىل» دەپ اتاۋ تەگىننەن تەگىن ەمەس ەكەنى انىق. بۇل – ۇلتتىق ءتىل ارقىلى ءداستۇرى، تاريحى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتتى جاس ۇرپاق بويىنا انا سۇتىمەن داريدى دەگەن ءسوز.
قىز بالانىڭ ءوزىنىڭ سىرت پىشىنىنە، كيىم سانىنە نەمقۇرايدى، سالعىرت قاراۋى دا كەلىسپەيدى. بۇل ونىڭ تاربيەسىنىڭ جەتىمسىزدىگىن مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.
«ۇلدىڭ ۇياتى اكەگە، قىزدىڭ ۇياتى شەشەگە» - دەپ قاراعان حالقىمىزدىڭ ۇل بالانى تاربيەلەۋدى اتالار مەن اكەلەر ءوز قولىنا السا، ال قىز بالانى تاربيەلەۋ اجەلەر مەن انالاردىڭ ءىسى بولىپ سانالعان.
قىزداردى ءۇي شارۋاسىنا ۇيرەتۋدەگى نەگىزگى دۇرىس ەرەجە:
1. بالا كەزدەن اسەمدىككە باۋلۋ. مىسالى: ۇيدە گۇلدەر ەگۋ ت. ب.
2. قول ونەرىنە ۇيرەتۋ: تىگۋ، توقۋ، كەستە.
3. ءۇيدى ۇقىپتى، جيناقى ۇستاۋعا ۇيرەتۋ.
4. اسپازدىق ونەرگە باۋلۋ.
5. بىردەن ءبارىن تۇگەل ۇيرەتەمىن دەۋگە بولمايدى. ول ءۇشىن ءسىز ءتوزىمدى، شىدامدى، بولۋىڭىز كەرەك. سوندا عانا جاقسى ناتيجەگە جەتەسىز.
6. قىزىڭىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىن قولداپ، ەركىندىك بەرىڭىز. ءسىز تەك جاعداي جاساڭىز.
ەگەر قىزىڭىزدىڭ قولىنان بىردەڭە كەلمەي جاتسا، سوكپەڭىز، ۇرىسپاڭىز.
قورىتىندى:
سىنىپ جەتەكشى: بۇگىنگى تاربيە ساعاتىنان سوڭ كەيبىر وقۋشىلار ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەن ارىلا ءبىلۋى كەرەك، بۇل ءاربىر ادام بولام، ازامات بولام دەپ قۇلشىنعان جاننىڭ قولىنان كەلەر نارسە. بۇگىنگى بوزبالا – ەرتەڭگى قامقور اكە، بالانىڭ پاناسى، اۋلەتتىڭ تىرەگى، بۇگىنگى بويجەتكەن - ەرتەڭگى اياۋلى انا، اقىلشى اجە، اۋلەتتىڭ ۇيتقىسى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: ونەرگە، مادەنيەتكە، وتكەن تاريحقا، وتانشىلدىققا ءوز كوزقاراستارىن تاربيەلەي وتىرىپ، وتباسىنىڭ التىن ارقاۋى - نەگىزى بولۋعا ۇيرەتۋ. مەيىرىمدىلىك پەن قامقورلىق قاسيەتتەرىن، ىزەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق ماقساتى: قىز بالانىنىڭ قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەكەنىن ۇعىنۋعا، ادال دوستىقتى، تازا ماحابباتتى تۇسىنۋگە تاربيەلەۋ.
تاربيەلىك ماقساتى: قىز بالانى ۇقىپتىلىققا، تازالىققا، ۇلكەندى جانە دوستارىن سىيلاۋعا، مەكتەپتە ءوزىن - ءوزى ۇستاۋعا، قىزداردىڭ مىنەز تۇراقتىلىعىن قالىپتاستىرا وتىرىپ يناباتتىلىققا، ادەپتىلىككە، ىزەت پەن مادەنيەتتىلىككە تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ اڭگىمەلەسۋ.
كورنەكىلىگى: سلايد - شوۋ.
1. «قىز وسسە - ەلدىڭ كوركى، گۇل وسسە – جەردىڭ كوركى».
2. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ، قالا بەرسە قارا كۇڭنەن تىيۋ».
ساباقتىڭ بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سىنىپ جەتەكشى:
•مەكتەپ ومىرىندە ونەگەلى ىستەر مەن سىپايىلىق قارىم - قاتىناسقا تاربيەلەنگەن قىزدار، بولاشاقتا دا ەرتەڭ ەڭبەك ەتكەندە دە جاقسى جاقتارىمەن كوپشىلىك قۇرمەتىنە بولەنۋى ءسوزسىز. قىزداردىڭ ءبىرى - جاڭا بۋىرقانعان بۇلاقتىڭ باستاۋى بولسا، ەكىنشىلەرى - اعىسى قاتتى ارنالى وزەن سياقتى، ءبىرى مومىن دا، جۋاس، ەندى ءبىرى وتكىر دە وجەت.
قىز بالانىڭ فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق دامۋ كەزەڭدەرىن باسشىلىققا الا وتىرىپ جۇرگىزىلەتىن تاربيە جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرمەي قويمايدى.
قىز بالا الدىندا قوعامنىڭ، ەلدىڭ، ۇلتتىق تىنىس - تىرشىلىگى بارىسىنداعى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ تۇرعانىن ولاردىڭ ساناسىنا جاسىنان قۇيىپ، ادەپ پەن سىپايىلىق، تازالىق پەن ادامگەرشىلىك نارىمەن سۋسىنداتىپ، بىلىكتى، ءبىلىمدى، جان - جاقتى جەتىلگەن قىز بالانى تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
• قازاق وتباسىندا قىز بالانى قالاي تاربيەلەگەن ەكەن، سوعان توقتالايىق.
قازاق حالقىنىڭ ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرىن قىز بالانىڭ بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، قىز بالاعا كەلەشەكتە انا، اق بوساعانىڭ ارۋى، شاڭىراقتىڭ قۇت - بەرەكەسى ەكەنىن ۇعىندىرىپ، ادەپتىلىككە، سىپايىلىققا يناباتتىلىققا، مول مەيىرىمدىلىككە، توزىمدىلىككە، شىنشىلدىققا باۋلىپ، ار تازالىعىن جوعارى ۇستايتىن قىلىقتى قىز تاربيەلەۋ مەكتەپتەن باستاۋ العانى نۇر ۇستىنە نۇر بولىپ وتىر.
ءاسيما:
ءبىز اتا - انانى ءپىر تۇتقان، تەگىمىزدى اتادان، ءتىلىمىزدى انادان ساناعان حالىقپىز. «اتاسىز ۇل اقىلعا جارىماس، اناسىز قىز جاساۋعا جارىماس»، «قىز اقىلدى ەسكەرمەس، انا ۇلگىسىن كورمەسە، ۇل جارىلقاپ اس بەرمەس، اكە ۇلگىسىن كورمەسە». ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىزدى ءبىلۋ، ونىڭ استارىن ءتۇسىنىپ، اتادان بالاعا ميراس ەتۋ قازىرگى تاڭدا، اسىرەسە، قازاق قىزدارى ءۇشىن اۋاداي قاجەت.
سىنىپ جەتەكشى: قىز تاربيەلەي وتىرىپ - ۇلتتى تاربيەلەيمىز» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ ءوزى قىز بالا تاربيەسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن بىلدىرەدى. «قىزىم ۇيدە، قىلىعى تۇزدە» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. قىز بالانىڭ بويىنا اسىل قاسيەتتەردى دارىتۋ تەك قۇلاققا قۇيۋمەن، اقىل ايتۋمەن نە بولماسا «قىزدى قىرىق ۇيدەن تىيۋمەن» شەكتەلمەيدى، ماسەلە قاي كەزدە، قانداي جاعدايدا ورىندى اقىل ۇسىنىپ، ۇلگى - ونەگە كورسەتۋ قاجەت.
ىزەتتىلىك، كورگەندىلىك نارەستە كەزىنەن انا سۇتىمەن بويعا سىڭەدى. قاتتى كۇلمەۋ، ايقايلاپ سويلەمەۋ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسپەۋ، ىدىس اياقتى سالدىرلاتپاۋ، الدىمەن كىرىپ، ارتىمەن شىعۋ، ەسىكتى تەۋىپ اشپاۋ، بوساعانى كەرمەۋ، ۇسىنعان كەسەنى تومەن قاراپ بەرۋ، ۇلكەندەردەن جوعارى وتىرماۋ ءتارىزدى ءتىپتى قىز بالانىڭ وتىرىسىنا، جۇرىسىنە، اياق باسقانىنا، كيىم كيىسىنە، قيمىل - قوزعالىسىنا، داۋىس ىرعاعىنا دەيىن ءمان بەرۋدىڭ ءوزى قىز بالا تاربيەسىنە اسا زور ءمان بەرىپ، كوڭىل قويۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزدىرەدى.
سىنىپ جەتەكشى:
جازۋشى ءا. نۇرشايىقوۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن ءاربىر قىز بالانىڭ بويىنا
سىڭىرسەك قۇبا - قۇپ.
– قىزدار! وزدەرىڭدى الاقانعا سالىپ الپەشتەپ وتىرعان
وسىناۋ ءبىر ەلىمىزگە ادال پەرزەنت، اسىل ازامات بولامىن دەسەڭدەر، ەڭبەكشىل
بولىڭدار! ەڭبەكشىل ادام ەڭ ارداقتى ادام.
- ادەمى بولىڭدار، اسەم بولىڭدار! سونىمەن بىرگە اقىلدى بولىڭدار!
- سۇلۋ بولىڭدار، سىمباتتى بولىڭدار! سونىمەن بىرگە سانالى بولىڭدار!
- قىزدار ۇيقىشىل بولماڭدار، ۇمىتشاق بولماڭدار، ۇرىسقاق بولماڭدار!
- يناباتتى بولىڭدار، ءىلتيپاتتى بولىڭدار، ۇيىمشىل بولىپ وسىڭدەر!
قىز بالا تاربيەسى قاي كەزدە دە نازاردان تىس قالىپ كورگەن جوق.
ءبىراق بۇگىنگىدەي قوعامنىڭ الاساپىران كەزەڭدە قىز بالالاردى جان - جاقتى تاربيەلەۋدىڭ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.
ورالسىن:
تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ەرتەڭگى تۇتقاسى - بولاشاق ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ، جانى تازا بولۋى، بويلارىنا جالقاۋلىق، قۇنسىزدىق - جاۋاپسىزدىقتى دارىتپاۋ، وزدەرىن سەرگەك ۇستاۋى - بۇل دا تاربيەنىڭ بىردەن ءبىر مىندەتى.
قىز بالانىڭ بويىنا سىپايىلىق مەيىرباندىلىق، ادالدىق، سەزىمتالدىق جانە ەڭبەكقورلىق سياقتى قاسيەتتەردى كىشكەنتايىنان باستاپ دامىتۋدى حالقىمىز وتە ەجەلدەن قولعا العان. سوندىقتان قازاق قىزى وزىنە ومىرلىك جولداس، جار تاڭداۋعا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن، ساقتىق، ۇستامدىلىقپەن قاراپ، ونىڭ ماڭىزىن ساناسىمەن اڭعارىپ، جۇرەگىمەن تۇيسىنگەن. بۇل ىستە جەڭىل ويلىلىق، ۇشقالاقتىق، ورىنسىز تاۋەكەلگە جول بەرۋدى ومىرلىك ۇلكەن ءقاۋىپ دەپ ساناعان. قالىڭدىق ءۇشىن بولاشاق كۇيەۋىنىڭ مىنەز - قۇلقى، وي – ءورىسى مەن مادەنيەتى، ءبىلىمى مەن يناباتتىلىق بولمىسى، جاقسى - جامان ادەتتەرى جايىندا جاقسى ءبىلۋى وتە ماڭىزدى. قىز بالا تويلاردا، كوپ ادام جينالعان ورىنداردا كوزگە تۇسەدى، سىنالادى. وندايدا ءوزىنىڭ ۇستامدىلىعىمەن، جارقىن ءجۇزدى سىپايىلىعىمەن، سەرگەك سەزىمتالدىعىمەن، ەپتىلىگىمەن، شەبەرلىگىمەن جۇرتقا تانىلادى.
ولاي بولسا، بۇگىنگى قىزدىڭ، ەرتەڭگى كەلىننىڭ قولىنان ءىس كەلىۋىن حالقىمىز مىندەتتى دەپ ۇققان.
ادامعا دەگەن مەيىرىم بالا كەزدەن، ەڭ جاقىن ادامىن سۇيۋدەن باستالادى. سوندىقتان ءاربىر قىز بالاعا اتا - اناسىن، تۋىستارىن، ۇستازىن سىيلاپ، قادىرلەي ءبىلۋدى ۇيرەتسە، بولاشاقتا ودان ەلىن، جەرىن، حالقىن سۇيەتىن، ءوز شاڭىراعىن ارداقتايتىن، بالالارىن جانىنداي جاقسى كورەتىن قامقور انا، قايراتتى جان، نازىك ارۋ شىعارى ءسوزسىز.
قىز بالانى قۇرمەتتەپ، ولاردىڭ الدىندا دورەكى سويلەمەي، ىزەتتى بولىپ، جيىن - تويلاردا سىيلى ورىنعا وتىرعىزعان. جاڭا كەلىن بولىپ تۇسكەن جەڭگەلەرى دە قايىن سىڭلىلەرىن اتىمەن اتاماي «ەركەجان»، «شىرايلىم» دەپ ەركەلەتكەن.
كيىم تىگە ءبىلۋ، ءدامدى تاماق ءپىسىرۋ سىندى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تۇرمىس - تىرشىلىك ىستەرىن ۇساق - تۇيەككە بالاماي، ونى كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ وتباسى تىرشىلىگىن تولىققاندى جاعدايعا كەلتىرەدى، ءارى كەلگەن جەرى ءۇشىن – كەلىننىڭ، كۇيەۋى ءۇشىن – ايەلدىڭ ءقادىرىن اسىرادى.
ءيا، قازاق قىزى ءسوزى سىپايى، ءوزى ادەپتى، تەرەڭ ويلى بولۋعا ءتيىس.
سونداي - اق، ءسوزى وتكىر، ءوزى پىسىق، ورەسكەلدىكتى سۇيمەيتىن، بولماشىعا ءپىسىپ كۇيمەيتىن، باپپەن سويلەپ، بيازى كۇلىپ، جاقسى - جاماننىڭ ءجونىن ءبىلىپ تۇراتىن ادەمى، دەنە ءبىتىسى جيناقى، ءسوزى سالماقتى، ءىسى تياناقتى، كوز جانارى وتكىر، بەت الپەتى بال - بۇل جانعان، ءتانى شىمىر، شىرايلىلىق – قازاق قىزدارىنا ءتان قاسيەتتەر.
«بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق، ءبىر جاقسىنى كورسەڭىز»، - دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، قىز بالالار وسىنداي قاسيەتتەردى مەڭگەرۋگە تالپىنۋى كەرەك – اق.
ك. قوجاقمەتوۆا قىزدار ەرەجەسىن تومەندەگىدەي ەتىپ كورسەتەدى.
- قىسقاشا امانداسۋ ءراسىمىن ورىنداۋ.
- ورىنسىز ەلىكتەپ، الەم - جالەم كيىنىپ ەرسىلەنبەۋ.
- ادەپسىزدىك پەن ازعىندىق جولعا باسپاۋ.
- ويلى، ۇستامدىلىق جولمەن لايىقتى جار تاڭداۋ، الدانباۋ.
- ءسپيرتتى ىشىمدىكتەر ىشۋدەن، تەمەكى تارتۋدان اۋلاق بولۋ.
- ايەل ادامعا ءتان ونەر تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن، ءۇي شارۋاسىن مەڭگەرۋدى ۇيرەنۋ.
- ۇلدار مەن ەر ازاماتتار تارتىبىنە قىزدار ادەپتىلىگىنىڭ زور ىقپالى بار ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنۋ.
- ۇلكەندەردىڭ الدىن وراعىتىپ، جولىن كەسپەۋ.
- وتىرىك، وسەك ايتپاۋ.
- قازىرگى زامان قىز بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى قىز بالانى تاربيەلەۋ – ۇلتتى تاربيەلەۋ دەگەن ءسوز. وتباسى قوعامنىڭ ءبىر بولشەگى.
بارلىق حالىق قىزدارى ءومىردىڭ جالعاسى، بولاشاق انا، ومىرلىك جار، ول – ەڭبەكقور، ول – قوعام قايراتكەرى دەپ باعالاعان زەينەپ احمەتوۆا. «قىز بالانىڭ مىنا ومىردەگى مىندەت - پارىزىنىڭ جۇگى اۋىر، ءارى ارداقتى. ول – ادامزات ۇرپاعىن ومىرگە اكەلەتىن بولاشاق انا، ءۇي ۇستاپ، كۇيەۋ كۇتەتىن ادال جار، اتا - ەنە سىيلايتىن قامقور كەلىن» - دەگەن.
ءاربىر قالىڭدىق – بولاشاق انا! ول ءوز ءومىرىنىڭ جالعاسىن، ەرتەڭگى ەلدى قۇرايتىن جانە سوعان يە بولاتىن ۇرپاقتى ومىرگە اكەلەدى. «جىگىتتى تاربيەلەگەن – اسكەردى تاربيەلەيدى، قىزدى تاربيەلەگەن – ۇلتتى تاربيەلەيدى» - دەگەن عوي دانا حالىق. حالىقتىڭ رۋحى، جانى، تاريحى، ارمان - ءۇمىتى بولىپ تابىلاتىن ءتىلدى دە، باسقاشا ەمەس، «انا ءتىل» دەپ اتاۋ تەگىننەن تەگىن ەمەس ەكەنى انىق. بۇل – ۇلتتىق ءتىل ارقىلى ءداستۇرى، تاريحى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتتى جاس ۇرپاق بويىنا انا سۇتىمەن داريدى دەگەن ءسوز.
قىز بالانىڭ ءوزىنىڭ سىرت پىشىنىنە، كيىم سانىنە نەمقۇرايدى، سالعىرت قاراۋى دا كەلىسپەيدى. بۇل ونىڭ تاربيەسىنىڭ جەتىمسىزدىگىن مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.
«ۇلدىڭ ۇياتى اكەگە، قىزدىڭ ۇياتى شەشەگە» - دەپ قاراعان حالقىمىزدىڭ ۇل بالانى تاربيەلەۋدى اتالار مەن اكەلەر ءوز قولىنا السا، ال قىز بالانى تاربيەلەۋ اجەلەر مەن انالاردىڭ ءىسى بولىپ سانالعان.
قىزداردى ءۇي شارۋاسىنا ۇيرەتۋدەگى نەگىزگى دۇرىس ەرەجە:
1. بالا كەزدەن اسەمدىككە باۋلۋ. مىسالى: ۇيدە گۇلدەر ەگۋ ت. ب.
2. قول ونەرىنە ۇيرەتۋ: تىگۋ، توقۋ، كەستە.
3. ءۇيدى ۇقىپتى، جيناقى ۇستاۋعا ۇيرەتۋ.
4. اسپازدىق ونەرگە باۋلۋ.
5. بىردەن ءبارىن تۇگەل ۇيرەتەمىن دەۋگە بولمايدى. ول ءۇشىن ءسىز ءتوزىمدى، شىدامدى، بولۋىڭىز كەرەك. سوندا عانا جاقسى ناتيجەگە جەتەسىز.
6. قىزىڭىزدىڭ قىزىعۋشىلىعىن قولداپ، ەركىندىك بەرىڭىز. ءسىز تەك جاعداي جاساڭىز.
ەگەر قىزىڭىزدىڭ قولىنان بىردەڭە كەلمەي جاتسا، سوكپەڭىز، ۇرىسپاڭىز.
قورىتىندى:
سىنىپ جەتەكشى: بۇگىنگى تاربيە ساعاتىنان سوڭ كەيبىر وقۋشىلار ءوز بويىنداعى كەمشىلىكتەن ارىلا ءبىلۋى كەرەك، بۇل ءاربىر ادام بولام، ازامات بولام دەپ قۇلشىنعان جاننىڭ قولىنان كەلەر نارسە. بۇگىنگى بوزبالا – ەرتەڭگى قامقور اكە، بالانىڭ پاناسى، اۋلەتتىڭ تىرەگى، بۇگىنگى بويجەتكەن - ەرتەڭگى اياۋلى انا، اقىلشى اجە، اۋلەتتىڭ ۇيتقىسى.
You Might Also Like
-
شامالار ۇعىمىن ەنگىزۋ جانە ۇزىندىق، ماسسا، كولەم شامالارىنىڭ ورتاق قاسيەتتەرىن ءبىلۋ. ماسسا، ۇزىندىق، كولەم ۇعىمدارى تۋرالى بىلىمدەرىن بەكىتۋ. ولشەۋ ناتيجەلەرىن ناتۋرال ساندارمەن بەلگىلەۋ داعدىلارىن...
