قىزعالداق گ ۇلى
قىزعالداق گ ۇلى
زەرتتەۋ باعىتى: قورشاعان الەم – ەكولوگيا، جان - جانۋار، وسىمدىك
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. قىزعالداق گۇلىنە سيپاتتاما
2. قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى
3. كۇتىمى
4. كوبەيتۋ جولدارى
5. قازاق ونەرىندەگى قىزعالداقتار
6. قىزعالداقتىڭ شىعۋ تاريحى
7. قىزعالداقتىڭ جانى بولا ما؟
8. قىزعالداق گ ۇلىنىڭ شيپاسى
9. قارا قىزعالداق حاقىندا
10. قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن قىزعالداقتار
ءىىى. قورىتىندى
ءىۇ. پايدالانعان ادەبيەتتەر
ءۇ. ۇسىنىس
ءى. كىرىسپە
كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ قويناۋى تابيعي بايلىقتارعا، الۋان ءتۇرلى وسىمدىك تۇرلەرىنە اسا باي. سونىڭ ءبىرى – كوكتەم شىعا كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىرلاردا قۇلپىرىپ، جاينايتىن قىزعالداق گ ۇلى. تاماشا قىزعالداق گ ۇلىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە 32 ءتۇرى كەزدەسەدى. ونىڭ 12 - ءسى ەندەميكالىق، ياعني، تەك قازاق جەرىندە عانا وسەتىن ءتۇر بولىپ سانالادى. وسىدان بولار، قازاقستاننىڭ «قىزعالداقتىڭ وتانى» اتالۋى. شىندىعىندا، اتالمىش گۇلدىڭ قازاق دالاسىنان بۇكىل جەر جۇزىنە تارالعاندىعىنا بۇگىندە كوزىقاراقتى عالىمدار ناقتى دالەلدەر كەلتىرۋدە. وسىلاي الەم مويىنداپ وتىرعان عاجايىپ وسىمدىگىمىزدى وزگەلەرگە ناسيحاتتاپ، قازاقستاننىڭ برەندى رەتىندە ماقتانىش ەتۋگە ءبىزدىڭ تولىق قاقىمىز بار. ونى تەك ماقتانىش ەتىپ قانا قويماي، كوبەيتىپ ءوسىرۋدى، قورعاۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك. وعان سەبەپ، جەرىمىزدە وسەتىن قىزعالداقتاردىڭ 18 ءتۇرىنىڭ «قىزىل كىتاپقا» ەنگەندىگى. قىزعالداقتى قورعاۋ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى تەك ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ءىس، ءتۇرلى شارالار ارقىلى جۇزەگە اسسا يگى.
وسى ماقساتتا جۋىردا الماتى قالاسىندا «قىزعالداقتىڭ وتانى – قازاقستان» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى ءوتتى.
قىزعالداق اتاۋى قايدان، قالاي شىققان؟ ول جونىندە بولجام كوپ. ونىڭ كەڭىنەن تاراعان اتاۋى – «تيۋلپان». بۇل پارسى ءسوزى: «توليبان» نەمەسە «دولبەنت». ونىڭ ماعىناسى: باسقا تارتاتىن ورامال، «تيۋربان». تيۋلپان وسى سوزدەن شىققان، قىزعالداق قاۋىزى شىعىستىڭ باس كيىمىنە ۇقساس بولعاندىقتان، وسىلاي اتالعان. مۇنىڭ ءبارى ءتىل ماماندارىنىڭ پايىمداۋلارى. ايتەۋىر، قىزعالداق ەجەلدەن - اق، اقىنداردى دا، عالىمداردى دا، پاتشالاردى دا تاڭ - تاماشا قالدىرىپ، وزىنە ىنتىقتىرىپ كەلەدى. سودان دا بولار، شىعىستىڭ تاعى ءبىر اتاقتى شايىرى. عافيز قىزعالداقتىڭ قىزداي نازىكتىگىنە، ادەمىلىگىنە، كيپاريستەي سىمباتتىلىعىنا ءتىپتى راۋشان گ ۇلى دە تەڭ كەلمەيدى دەپ جىرلايدى. كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ قويناۋى تابيعي بايلىقتارعا، الۋان ءتۇرلى وسىمدىك تۇرلەرىنە اسا باي. سونىڭ ءبىرى – كوكتەم شىعا كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىرلاردا قۇلپىرىپ، جاينايتىن قىزعالداق گ ۇلى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
قىزعالداق گۇلىنە سيپاتتاما
قىزعالداق – لالاگۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شوپتەسىن پيازشىقتى وسىمدىك. قازاقستاننىڭ دالالىق ايماقتارىندا ءجيى كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ بيىكتىگى 3 – 50 سم. ساباعى جۇمىر، تىك وسەدى. تامىرىمەن جالعاسقان بۋىنىندا پيازشىعى بولادى. گۇل قورشاۋى اق، قىزىل نە سارى. جەمىسى – قاۋاشاق. قىزعالداقتىڭ پيازشىعىن كۇزدە گ ۇلى تۇسكەننەن كەيىن جيناپ الىپ، ونى قۇرعاق، سالقىن جەردە ساقتاپ، كوكتەمدە ەگەدى. قىزعالداق اسەمدىك جانە گۇلىنەن حوش ءيىستى زات الۋ ءۇشىن وسىرىلەدى. قىزعالداقتىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىن 18 ءتۇرى (البەرت قىزعالداعى، بورششوۆ قىزعالداعى، گرەيگ قىزعالداعى، كاۋفمان قىزعالداعى، شرەنك قىزعالداعى، ت. ب.) قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ “قىزىل كىتابىنا” ەنگىزىلگەن. قىزعالداق – پيازشىقتاردىڭ ىشىندەگى تابيعاتتا دا كەڭ تارالعان، كوگالداندىرۋدا دا ءجيى پايدالانىلاتىن وسىمدىك. ەرەكشە اسەم كوركىمەن دارالاناتىن گۇل بولعاندىقتان، ونى بىلمەيتىن ادام كەمدە - كەم. وسى سەبەپتى دە قازاقستان – قىزعالداقتىڭ وتانى بولىپ سانالادى.
قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى
سۇرپى مەن تۇرىنە قاراي قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمدەرى دە ءارتۇرلى. ناۋرىز - مامىر ايلارىندا گۇل اشادى. ونىڭ بيىكتىگى 10 سم - دەن اسپايتىن الاسا بويلى تۇرلەرى ەرتە كوكتەمدە گۇلدەيتىن بولسا، “رەمبرانت قىزعالداعى” سياقتى بيىك وسەتىن ءتۇرى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىنا تامان گۇلدەيدى. بارلىق ءتۇرى 20 - 25 كۇن ارالىعىندا ادەمى گۇل جارىپ تۇرادى. قىزعالداق گ ۇلىنىڭ ءتۇسى اقتان قاراعا دەيىنگى ارالىقتا الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. كوپ جاعدايدا ساباق باسىنا ءبىر تال عانا گۇل جارادى. گۇلزارلارعا ءبىرىڭعاي ءتۇستى قىزعالداقتاردى توپتاپ وتىرعىزعان جاقسى كورىنەدى. ال، جەكە ىدىستارعا بويى الاسا تۇرلەرىن وتىرعىزعان دۇرىس. بويى الاسا قىزعالداقتار ءالپى شوقىسىنىڭ دا كوركىن اسىرا تۇسەدى.
كۇتىمى
گۇلدەپ ءبىتىپ، جاپىراعى مەن ساباعى قۋراعان سوڭ پيازشىعىن قازىپ الىپ، كەپتىرىپ، قۇرعاق ورىندا ساقتاپ قويۋ كەرەك. كۇزدە قايتادان قولايلى ورىنعا ەگەدى. اشىق كۇن كوزىن، قۇنارلى، جەڭىل توپىراقتى ۇناتادى.
كوبەيتۋ جولدارى
پيازشىقتان ءبولىپ الىنعان بالاپاندارىن وتىرعىزۋ ارقىلى كوبەيتىلەدى. سۋىق تۇسكەنشە تامىرلانىپ ۇلگەرۋى ءۇشىن، كۇزدىڭ العاشقى ايلارىندا ەگۋ كەرەك. وتىرعىزۋ تەرەڭدىگى پيازشىق كولەمىنەن ەكى - ءۇش ەسە تەرەڭ بولۋى ءتيىس (پيازشىقتىڭ ۇزىندىعى 4 سم بولسا 8 - 12 سم تەرەڭدىكتە ەگۋ كەرەك). پيازشىقتاردىڭ اراقاشىقتىعى بيىكتىگىنە قاراي 10 - 20 سم - دەن كەم بولماعانى ءجون.
قازاق ونەرىندەگى قىزعالداقتار
مۇسىلماندار قىزعالداقتى جۇماق گۇلىنە بالايدى. قازاق جەرىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە «تەڭدىك» قورعانىنان (جەتىسۋ) ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءىىى - ءىى عاسىرلارداعى ساق پاتشالارى مەن كوسەمدەرىنىڭ كيىمدەرىنەن قىزعالداق ءتارىزدى ويۋمەن اشەكەيلەنگەن جالپاق التىن تىلىكتەر تابىلدى. ورتا ازيا ايماعىنان تابىلعان ح - ءحىىى عاسىرلىق قىش بۇيىمداردا دا قىزعالداق سۋرەتتەرى سالىنعان بولىپ شىقتى. ورتا عاسىرلاردا مەموريالدىق ارحيتەكتۋرا مەن پلاستيكالىق ونەر تۇرىندە دە وسىمدىكتەكتەس ويۋلاردىڭ پايدالانىلعانى ءمالىم. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى جۇقا كىرپىشتەردە، وتىرار جازيراسىنداعى ورتاعاسىرلىق قىشتاردا گۇلدەردىڭ اشەكەيلەۋ ءۇشىن قولدانىلعانى سونىڭ ناقتى ايعاعى. قۇلپىتاستاردا دا قىزعالداق سۋرەتتەرى سالىنىپ، ول ادام ءومىرىنىڭ وتپەلى ەكەندىگىن بەينەلەدى. قازاق قولونەرىندە دە قىزعالداق بەينەسى كوپ بۇيىمداردا بەدەرلەنگەن. ولار: ەر - تۇرمان جابدىقتارى، تەرى بەلدىك توعالارى، ساقينا، بىلەزىك، قامزول قاپسىرمالارى، اعاشتان جاسالعان جيھازدار. وسىمدىك پەن گۇل پىشىندەرى كەستەلەردە دە، سىرماق، تەكەمەت، كىلەم، الاشالاردا دا بار. شەبەرلەر التىن جىپپەن ۇلتتىق كيىمدەرگە، كيىز ءۇي جابدىقتارىنا، قورجىن - دوربالارعا دا قىزعالداقتىڭ بەينەسىن سالىپ اشەكەيلەپ، كەستەلەدى.
قىزعالداقتىڭ شىعۋ تاريحى
جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن الۋان ءتۇستى قىزعالداقتار وسەدى. ۇلبىرەگەن نازىك گۇلگە ءاردايىم سۇيسىنە قاراعانمەن، ونىڭ شىعۋ تاريحى مەن تابيعاتى جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيدى ەكەنبىز. عالىم اننا يۆاششەنكونىڭ “قازاقستان قىزعالداقتارى جانە جۋا تۇقىمداس وزگە وسىمدىكتەر” كىتابىندا قىزعالداقتىڭ وتانى – قازاقستان ەكەندىگىن انىق جازىلعان. قىزعالداقتىڭ تۇقىمى ۇلى جىبەك جولى ارقىلى تۇركياعا، كەيىننەن گوللاندياعا جەتكەن كورىنەدى. قازاق جەرىندە وسكەن گۇلدىڭ الىس شەتەلدەردە جاڭا تۇرلەرى ءوسىرىلدى. قازاق حالقى ەجەلگى داۋىردەن بەرى دالا گ ۇلى بولىپ ەسەپتەلىنەتىن قىزعالداقتى قۇرمەتتەيدى جانە ونىڭ كوركىنە قىزىعىپ قانا قويمايدى. شيپالى قاسيەتى بار وسىمدىك ەلدىڭ، اسىرەسە وڭتۇستىك اۋداندارىندا ەمدىك ماقساتتارعا كەڭىنەن پايدالانىلادى، – دەيدى عالىم اننا اندرەيەۆنا. قازىرگى كەزدە وتىزدان استام ءتۇرى ءوسىپ - ونەتىن دالا گۇلىن زەرتتەۋ جۇمىستارى حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا باستالعان. اكادەميك پيتەر سيمون پاللاس جەتەكشىلىك ەتكەن ەكسپەديسيا 1771 جىلى سولتۇستىك قازاقستان ايماعىندا العاش رەت قىزعالداقتى زەرتتەپ، باسپا بەتىندە جاريالاپتى. قازاق جەرىندەگى قىزعالداقتاردى زەرتتەۋ ءىسى – كوپتەگەن اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ماسەلەن، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ەكسپەديسيالارى مەن ساياحاتتارى وتە قيىن جاعدايدا ءوتىپ، قايعىمەن اياقتالعان. ماسەلەن، جاسى ەڭ بولماسا وتىزعا جەتپەگەن زەرتتەۋشىلەر – الەكساندر لەمان مەن يۆان كيريلوۆ رەسەيگە ەكسپەديسيادان قايتىپ كەلە جاتىپ، ۇزىن جولدا اۋىرىپ قايتىس بولعان. ولاردىڭ جانە وزگە دە عالىمداردىڭ اتتارى الماتى، سانكت - پەتەربۋرگ جانە كوپتەگەن باتىس-ەۋروپالىق مەملەكەتتەردەگى ءىرى اكادەميالىق كوللەكسيالاردا، گەربارييلىك جاپىراقتار ەتيكەتكاسىندا ساقتالعان. لەمون، شرەنك جانە بورششوۆ قىزعالداقتارى عىلىمي الەمگە جاقسى تانىس. الماتى قالاسىنداعى بوتانيكا ينستيتۋتىندا قازاقستان ايماعىنان ا. شرەج، گ. كارەلين، ي. كيريلوۆ 1840 - 1842 جىلدارى جيناعان قىزعالداقتاردىڭ ەڭ ەسكى گەربارييلىك جاپىراقتارى ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، دالا قىزعالداقتارى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارى مەن اۋداندارىندا مول. رەسپۋبليكانىڭ باتىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىندا گۇلدىڭ ءۇش - ءتورت، شىعىس قازاقستاندا – التى ءتۇرى بولسا، ال وڭتۇستىك قازاقستاندا ونىڭ وتىزعا جۋىق ءتۇرى تارالىپتى.
تاراز قالاسى، № 51 ورتا مەكتەبىنىڭ
4 سىنىپ وقۋشىسى نيازبايەۆا مەرەي اليك قىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: چالباسوۆا جانار مىرزاتاي قىزى
زەرتتەۋ باعىتى: قورشاعان الەم – ەكولوگيا، جان - جانۋار، وسىمدىك
مازمۇنى
ءى. كىرىسپە
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. قىزعالداق گۇلىنە سيپاتتاما
2. قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى
3. كۇتىمى
4. كوبەيتۋ جولدارى
5. قازاق ونەرىندەگى قىزعالداقتار
6. قىزعالداقتىڭ شىعۋ تاريحى
7. قىزعالداقتىڭ جانى بولا ما؟
8. قىزعالداق گ ۇلىنىڭ شيپاسى
9. قارا قىزعالداق حاقىندا
10. قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن قىزعالداقتار
ءىىى. قورىتىندى
ءىۇ. پايدالانعان ادەبيەتتەر
ءۇ. ۇسىنىس
ءى. كىرىسپە
كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ قويناۋى تابيعي بايلىقتارعا، الۋان ءتۇرلى وسىمدىك تۇرلەرىنە اسا باي. سونىڭ ءبىرى – كوكتەم شىعا كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىرلاردا قۇلپىرىپ، جاينايتىن قىزعالداق گ ۇلى. تاماشا قىزعالداق گ ۇلىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە 32 ءتۇرى كەزدەسەدى. ونىڭ 12 - ءسى ەندەميكالىق، ياعني، تەك قازاق جەرىندە عانا وسەتىن ءتۇر بولىپ سانالادى. وسىدان بولار، قازاقستاننىڭ «قىزعالداقتىڭ وتانى» اتالۋى. شىندىعىندا، اتالمىش گۇلدىڭ قازاق دالاسىنان بۇكىل جەر جۇزىنە تارالعاندىعىنا بۇگىندە كوزىقاراقتى عالىمدار ناقتى دالەلدەر كەلتىرۋدە. وسىلاي الەم مويىنداپ وتىرعان عاجايىپ وسىمدىگىمىزدى وزگەلەرگە ناسيحاتتاپ، قازاقستاننىڭ برەندى رەتىندە ماقتانىش ەتۋگە ءبىزدىڭ تولىق قاقىمىز بار. ونى تەك ماقتانىش ەتىپ قانا قويماي، كوبەيتىپ ءوسىرۋدى، قورعاۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك. وعان سەبەپ، جەرىمىزدە وسەتىن قىزعالداقتاردىڭ 18 ءتۇرىنىڭ «قىزىل كىتاپقا» ەنگەندىگى. قىزعالداقتى قورعاۋ، ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى تەك ءسوز جۇزىندە ەمەس، ناقتى ءىس، ءتۇرلى شارالار ارقىلى جۇزەگە اسسا يگى.
وسى ماقساتتا جۋىردا الماتى قالاسىندا «قىزعالداقتىڭ وتانى – قازاقستان» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى ءوتتى.
قىزعالداق اتاۋى قايدان، قالاي شىققان؟ ول جونىندە بولجام كوپ. ونىڭ كەڭىنەن تاراعان اتاۋى – «تيۋلپان». بۇل پارسى ءسوزى: «توليبان» نەمەسە «دولبەنت». ونىڭ ماعىناسى: باسقا تارتاتىن ورامال، «تيۋربان». تيۋلپان وسى سوزدەن شىققان، قىزعالداق قاۋىزى شىعىستىڭ باس كيىمىنە ۇقساس بولعاندىقتان، وسىلاي اتالعان. مۇنىڭ ءبارى ءتىل ماماندارىنىڭ پايىمداۋلارى. ايتەۋىر، قىزعالداق ەجەلدەن - اق، اقىنداردى دا، عالىمداردى دا، پاتشالاردى دا تاڭ - تاماشا قالدىرىپ، وزىنە ىنتىقتىرىپ كەلەدى. سودان دا بولار، شىعىستىڭ تاعى ءبىر اتاقتى شايىرى. عافيز قىزعالداقتىڭ قىزداي نازىكتىگىنە، ادەمىلىگىنە، كيپاريستەي سىمباتتىلىعىنا ءتىپتى راۋشان گ ۇلى دە تەڭ كەلمەيدى دەپ جىرلايدى. كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ قويناۋى تابيعي بايلىقتارعا، الۋان ءتۇرلى وسىمدىك تۇرلەرىنە اسا باي. سونىڭ ءبىرى – كوكتەم شىعا كوزدىڭ جاۋىن الىپ، قىرلاردا قۇلپىرىپ، جاينايتىن قىزعالداق گ ۇلى.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
قىزعالداق گۇلىنە سيپاتتاما
قىزعالداق – لالاگۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق شوپتەسىن پيازشىقتى وسىمدىك. قازاقستاننىڭ دالالىق ايماقتارىندا ءجيى كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ بيىكتىگى 3 – 50 سم. ساباعى جۇمىر، تىك وسەدى. تامىرىمەن جالعاسقان بۋىنىندا پيازشىعى بولادى. گۇل قورشاۋى اق، قىزىل نە سارى. جەمىسى – قاۋاشاق. قىزعالداقتىڭ پيازشىعىن كۇزدە گ ۇلى تۇسكەننەن كەيىن جيناپ الىپ، ونى قۇرعاق، سالقىن جەردە ساقتاپ، كوكتەمدە ەگەدى. قىزعالداق اسەمدىك جانە گۇلىنەن حوش ءيىستى زات الۋ ءۇشىن وسىرىلەدى. قىزعالداقتىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىن 18 ءتۇرى (البەرت قىزعالداعى، بورششوۆ قىزعالداعى، گرەيگ قىزعالداعى، كاۋفمان قىزعالداعى، شرەنك قىزعالداعى، ت. ب.) قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ “قىزىل كىتابىنا” ەنگىزىلگەن. قىزعالداق – پيازشىقتاردىڭ ىشىندەگى تابيعاتتا دا كەڭ تارالعان، كوگالداندىرۋدا دا ءجيى پايدالانىلاتىن وسىمدىك. ەرەكشە اسەم كوركىمەن دارالاناتىن گۇل بولعاندىقتان، ونى بىلمەيتىن ادام كەمدە - كەم. وسى سەبەپتى دە قازاقستان – قىزعالداقتىڭ وتانى بولىپ سانالادى.
قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمى
سۇرپى مەن تۇرىنە قاراي قىزعالداقتىڭ گۇلدەۋ مەرزىمدەرى دە ءارتۇرلى. ناۋرىز - مامىر ايلارىندا گۇل اشادى. ونىڭ بيىكتىگى 10 سم - دەن اسپايتىن الاسا بويلى تۇرلەرى ەرتە كوكتەمدە گۇلدەيتىن بولسا، “رەمبرانت قىزعالداعى” سياقتى بيىك وسەتىن ءتۇرى ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىنا تامان گۇلدەيدى. بارلىق ءتۇرى 20 - 25 كۇن ارالىعىندا ادەمى گۇل جارىپ تۇرادى. قىزعالداق گ ۇلىنىڭ ءتۇسى اقتان قاراعا دەيىنگى ارالىقتا الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. كوپ جاعدايدا ساباق باسىنا ءبىر تال عانا گۇل جارادى. گۇلزارلارعا ءبىرىڭعاي ءتۇستى قىزعالداقتاردى توپتاپ وتىرعىزعان جاقسى كورىنەدى. ال، جەكە ىدىستارعا بويى الاسا تۇرلەرىن وتىرعىزعان دۇرىس. بويى الاسا قىزعالداقتار ءالپى شوقىسىنىڭ دا كوركىن اسىرا تۇسەدى.
كۇتىمى
گۇلدەپ ءبىتىپ، جاپىراعى مەن ساباعى قۋراعان سوڭ پيازشىعىن قازىپ الىپ، كەپتىرىپ، قۇرعاق ورىندا ساقتاپ قويۋ كەرەك. كۇزدە قايتادان قولايلى ورىنعا ەگەدى. اشىق كۇن كوزىن، قۇنارلى، جەڭىل توپىراقتى ۇناتادى.
كوبەيتۋ جولدارى
پيازشىقتان ءبولىپ الىنعان بالاپاندارىن وتىرعىزۋ ارقىلى كوبەيتىلەدى. سۋىق تۇسكەنشە تامىرلانىپ ۇلگەرۋى ءۇشىن، كۇزدىڭ العاشقى ايلارىندا ەگۋ كەرەك. وتىرعىزۋ تەرەڭدىگى پيازشىق كولەمىنەن ەكى - ءۇش ەسە تەرەڭ بولۋى ءتيىس (پيازشىقتىڭ ۇزىندىعى 4 سم بولسا 8 - 12 سم تەرەڭدىكتە ەگۋ كەرەك). پيازشىقتاردىڭ اراقاشىقتىعى بيىكتىگىنە قاراي 10 - 20 سم - دەن كەم بولماعانى ءجون.
قازاق ونەرىندەگى قىزعالداقتار
مۇسىلماندار قىزعالداقتى جۇماق گۇلىنە بالايدى. قازاق جەرىندە جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە «تەڭدىك» قورعانىنان (جەتىسۋ) ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءىىى - ءىى عاسىرلارداعى ساق پاتشالارى مەن كوسەمدەرىنىڭ كيىمدەرىنەن قىزعالداق ءتارىزدى ويۋمەن اشەكەيلەنگەن جالپاق التىن تىلىكتەر تابىلدى. ورتا ازيا ايماعىنان تابىلعان ح - ءحىىى عاسىرلىق قىش بۇيىمداردا دا قىزعالداق سۋرەتتەرى سالىنعان بولىپ شىقتى. ورتا عاسىرلاردا مەموريالدىق ارحيتەكتۋرا مەن پلاستيكالىق ونەر تۇرىندە دە وسىمدىكتەكتەس ويۋلاردىڭ پايدالانىلعانى ءمالىم. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى جۇقا كىرپىشتەردە، وتىرار جازيراسىنداعى ورتاعاسىرلىق قىشتاردا گۇلدەردىڭ اشەكەيلەۋ ءۇشىن قولدانىلعانى سونىڭ ناقتى ايعاعى. قۇلپىتاستاردا دا قىزعالداق سۋرەتتەرى سالىنىپ، ول ادام ءومىرىنىڭ وتپەلى ەكەندىگىن بەينەلەدى. قازاق قولونەرىندە دە قىزعالداق بەينەسى كوپ بۇيىمداردا بەدەرلەنگەن. ولار: ەر - تۇرمان جابدىقتارى، تەرى بەلدىك توعالارى، ساقينا، بىلەزىك، قامزول قاپسىرمالارى، اعاشتان جاسالعان جيھازدار. وسىمدىك پەن گۇل پىشىندەرى كەستەلەردە دە، سىرماق، تەكەمەت، كىلەم، الاشالاردا دا بار. شەبەرلەر التىن جىپپەن ۇلتتىق كيىمدەرگە، كيىز ءۇي جابدىقتارىنا، قورجىن - دوربالارعا دا قىزعالداقتىڭ بەينەسىن سالىپ اشەكەيلەپ، كەستەلەدى.
قىزعالداقتىڭ شىعۋ تاريحى
جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن الۋان ءتۇستى قىزعالداقتار وسەدى. ۇلبىرەگەن نازىك گۇلگە ءاردايىم سۇيسىنە قاراعانمەن، ونىڭ شىعۋ تاريحى مەن تابيعاتى جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيدى ەكەنبىز. عالىم اننا يۆاششەنكونىڭ “قازاقستان قىزعالداقتارى جانە جۋا تۇقىمداس وزگە وسىمدىكتەر” كىتابىندا قىزعالداقتىڭ وتانى – قازاقستان ەكەندىگىن انىق جازىلعان. قىزعالداقتىڭ تۇقىمى ۇلى جىبەك جولى ارقىلى تۇركياعا، كەيىننەن گوللاندياعا جەتكەن كورىنەدى. قازاق جەرىندە وسكەن گۇلدىڭ الىس شەتەلدەردە جاڭا تۇرلەرى ءوسىرىلدى. قازاق حالقى ەجەلگى داۋىردەن بەرى دالا گ ۇلى بولىپ ەسەپتەلىنەتىن قىزعالداقتى قۇرمەتتەيدى جانە ونىڭ كوركىنە قىزىعىپ قانا قويمايدى. شيپالى قاسيەتى بار وسىمدىك ەلدىڭ، اسىرەسە وڭتۇستىك اۋداندارىندا ەمدىك ماقساتتارعا كەڭىنەن پايدالانىلادى، – دەيدى عالىم اننا اندرەيەۆنا. قازىرگى كەزدە وتىزدان استام ءتۇرى ءوسىپ - ونەتىن دالا گۇلىن زەرتتەۋ جۇمىستارى حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا باستالعان. اكادەميك پيتەر سيمون پاللاس جەتەكشىلىك ەتكەن ەكسپەديسيا 1771 جىلى سولتۇستىك قازاقستان ايماعىندا العاش رەت قىزعالداقتى زەرتتەپ، باسپا بەتىندە جاريالاپتى. قازاق جەرىندەگى قىزعالداقتاردى زەرتتەۋ ءىسى – كوپتەگەن اتاقتى ادامداردىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ماسەلەن، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ بىرنەشە جىلعا سوزىلعان ەكسپەديسيالارى مەن ساياحاتتارى وتە قيىن جاعدايدا ءوتىپ، قايعىمەن اياقتالعان. ماسەلەن، جاسى ەڭ بولماسا وتىزعا جەتپەگەن زەرتتەۋشىلەر – الەكساندر لەمان مەن يۆان كيريلوۆ رەسەيگە ەكسپەديسيادان قايتىپ كەلە جاتىپ، ۇزىن جولدا اۋىرىپ قايتىس بولعان. ولاردىڭ جانە وزگە دە عالىمداردىڭ اتتارى الماتى، سانكت - پەتەربۋرگ جانە كوپتەگەن باتىس-ەۋروپالىق مەملەكەتتەردەگى ءىرى اكادەميالىق كوللەكسيالاردا، گەربارييلىك جاپىراقتار ەتيكەتكاسىندا ساقتالعان. لەمون، شرەنك جانە بورششوۆ قىزعالداقتارى عىلىمي الەمگە جاقسى تانىس. الماتى قالاسىنداعى بوتانيكا ينستيتۋتىندا قازاقستان ايماعىنان ا. شرەج، گ. كارەلين، ي. كيريلوۆ 1840 - 1842 جىلدارى جيناعان قىزعالداقتاردىڭ ەڭ ەسكى گەربارييلىك جاپىراقتارى ساقتالعان. ءبىر قىزىعى، دالا قىزعالداقتارى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارى مەن اۋداندارىندا مول. رەسپۋبليكانىڭ باتىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىندا گۇلدىڭ ءۇش - ءتورت، شىعىس قازاقستاندا – التى ءتۇرى بولسا، ال وڭتۇستىك قازاقستاندا ونىڭ وتىزعا جۋىق ءتۇرى تارالىپتى.
تاراز قالاسى، № 51 ورتا مەكتەبىنىڭ
4 سىنىپ وقۋشىسى نيازبايەۆا مەرەي اليك قىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: چالباسوۆا جانار مىرزاتاي قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
جاڭاوزەن مەكتەپ - گيمنازياسى اعىلشىن ءتىلى ءمۇعالىمى
