جالعىز
اسپان شايداي اشىق، ءموپ-مولدىر، كوگىلجىم، كوكشىل. تال-داراقتار باسى باياۋ تەربەلەدى. شىعىستىڭ جەلى.
اۋا-رايى بۇزىلارداي ەش بەلگى جوق. ءتاڭىرتاۋ شىڭدارىندا جاتقان اپپاق قار جاڭا شىققان كۇننىڭ شۇعىلىسىنا شاعىلىسىپ، ايرىقشا جارقىرايدى.
قارا ايعىر ەرتتەۋلى. ءداۋ قارا قازاندا يتتەرگە ارنالعان بوتقا ءپىسىرىلىپ جاتىر. تاۋىقتار قۇرقىلداپ وسكەلەڭ كوكتىڭ اراسىنان ءناپاقاسىن تاۋىپ جايىلىپ ءجۇر. اۋلاقتاعى تاۋدىڭ بەتكەيىندە ورمانشىنىڭ جەكە مالى جايىلىپ ءجۇر.
كارىپحان — قۇلجانىڭ اسىعىنداي، ابادان كىسى. قۇداي وعان جار دەگەندە جالعىز بالا بەردى. اپ-ادەمى كەلىنشەگى بار. سول تۇڭعىشتان كەيىن تۋماي قالدى.
بۇل جەردە قۇدايدى قارعاپ كەرەگى جوق. ءبارى دە ادامنىڭ ازعىر تىلىنەن بولدى.
دارىگەر ايەل ازعىردى. ءوزى دە ءبىر بەدىرەيگەن بەدەۋ، جىلان قىسىر قاتىن ەدى. اسەمايدى شىرماۋىقتاي شىرماپ الدى.
— قان قىسىمىڭ كۇشتى. ەندى بالا تۋساڭ، ولەسىڭ، — دەدى. — ۋ تەبيا جە گيپەرتونيا! پونيماەش؟!
ءسويتىپ قۇرساقتاعى بەس ايلىق قوشقارداي ۇلدى الدىرىپ تاستادى. قاساپ-دارىگەر قاسيەتتى قۇرساقتىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ كەسكىلەدى-اۋ. جاپ-جاس كەلىنشەكتىڭ شىرىلداپ جىلاعانىنا دا قارامادى عوي، جاۋىز.
قىرىق تىلىك قۇرساق بالا كوتەرە مە؟
كارىپحان ايعىرعا مىنەردە اسەماي تىزگىندى ۇستاپ، كۇيەۋىنىڭ قولتىعىنان دەمەپ جىبەردى. سودان سوڭ جەتى جاسار ەرجاندى كوتەرىپ الىپ، اكەسىنىڭ ارتىنا مىنگەستىردى دە، موينىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، بەتىنەن قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الىپ:
— ال، جولىڭ بولسىن، بوتام، ساباعىڭدى جاقسىلاپ وقى، — دەدى. كۇيەۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ:
— شاي، قانت الا كەلۋدى ۇمىتپاسسىڭ، — دەپ توقىمدى الاقانىمەن قاققىلاپ-قاققىلاپ قويدى.
سودان قابا جال قارا ايعىر جارقاباق جولعا ءتۇستى. قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا جايىلىپ جۇرگەن تۇيەتاۋىقتار قوشتاسقانداي قۇرقىلداسىپ قالدى.
ورمانشى كارىپحان تاۋ باسىنا شۋدالانا قالعان ءبىر شوكىم بۇلتقا قاراپ-قاراپ قويدى.
ەرجان بيىل مەكتەپكە بارعان. كارىپحاننىڭ قارىنداسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقيدى. سودان قىسقى كانيكۋلعا شىعىپ، تاۋداعى ۇيىنە كەلىپ، ءبىر اپتاداي اكە-شەشەسىنىڭ قاسىندا بولىپ ەدى عوي. ءتاڭىرتاۋدىڭ جاسىلساي شاتقالىندا ەكى-اق ءۇي بار. بىرەۋى ورمانشى كارىپحاننىڭ ءۇيى. ەكىنشىسى — سۋ قاراۋىلى ابەننىڭ ءۇيى. دەمالىسقا كەلگەن ەرجان وسى ەكى ءۇيدىڭ ەركەتايى عوي. ەندى، مىنە، قىسقى كانيكۋل تەز وتە شىعىپ، ىلديداعى مەكتەبىنە كەتىپ بارا جاتىر. كارىپحان الگى شىڭ باسىندا شوقيعان ءبىر شۇيكە جۇندەي بۇلتتىڭ لەزدە تاۋ توبەسىن سالدەلەپ وراپ العانىن كوردى. قالىڭ قارا بۇلت تەرىستىكتەن دە قاپتاپ جاتىر ەكەن. الگىندە عانا شايداي اشىق كۇننىڭ لەزدە بۇزىلعانى نەسى ەكەن؟ وسى ءبىر سولتۇستىكتەن شىققان بۇلتتا قاتەر بار. الدەقايدا الىستان، مۇزدى مۇحيت تاراپىنان شارشاپ، شالدىعىپ كەلە جاتادى دا، ءتاڭىرتاۋدان اسا الماي:
— ە، وسىندا ايالداي سالايىق، — دەپ اسپان كەرۋەنىن تاۋ بوكتەرىنە شوگەرە سالاتىن ادەتى بولۋشى ەدى. بۇل جولى دا سول داعدىسىنا سالىپ، قاپ-قارا بۇلت اپپاق اق پەرىشتەگە اينالىپ، جاپالاقتاپ جاۋا باستادى.
اسپانداعى بوتاسىز قارا ىنگەن ەمشەگى تىرسىلداپ ءىسىنىپ، شىداي الماي ءيسىنىپ، اپپاق ءسۇتىن سۋىلداتا توگىپ-توگىپ جىبەرگەندەي، جەردىڭ بەتىن دەپ-دەمدە قالىڭ قار باسىپ قالدى. ءنوپىر نوسەردەن جامان، بۇكىل اسپان توڭكەرىلىپ قۇلاعانداي اياۋسىز الاپات ەدى. كوكپاردا دودانى قاق جارىپ قارقىندايتىن قارا ايعىر كوزىنە جاسىن قامشى تيگەندەي ءبىر ورىندا شىر اينالىپ تۇرىپ قالدى. تاستا تۋىپ، تاۋدا وسكەن كارىپحاننىڭ ءوزى كوزىن اشا الماي، قوس قولىمەن جانارىن سيپالاپ، كەنەت تۇنەككە اينالىپ جارىق دۇنيەنى ءبىر كورگىسى كەلگەندەي جانتالاستى. مۇندايدى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن جەتكىنشەك باسى اينالىپ،اتتان قۇلا جازداپ، اكەسىنىڭ جالپاق بەلدىگىنەن تاس قىلىپ ۇستاپ الىپتى. كەلەر ءبىر ساتتە، قارا ايعىر بۇرىنعىداي اينالشىقتاي الماي، ءبىر ورنىنان قوزعالا الماي، قالشيدى دا قالدى. كارىپحان ءدال وسىنداي قاقايىپ قاتىپ قالعان جىلقىنى باياعىدا مۋزەيدەن كورىپ ەدى. ول ەندى قولدان قاتىرىپ قويعان ەكسپونات بولاتىن.
ال مىناۋ لەزدە بەلۋارىنا دەيىن قارعا باتىپ، قارعا ادىم جەر اتتاي الماي، قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، قارعا كومىلگەن باسىن ۇزدىكسىز سىلكىلەپ، تۇلا بويى سىرەسىپ بارا جاتتى.
كارىپحان جاندالباسادا اتتىڭ باۋىرىنا بالانى تىقپاق بولىپ، قالىڭ قاردىڭ ۇستىنە توڭكەرىلىپ قۇلاپ، ەرجاندى دا الا ءتۇستى. ءالى نىعىزدالا قويماعان قاردى قوس قولىمەن ارى-بەرى كەۋلەپ، قارا ايعىردىڭ باۋىرىنا الدىمەن بالانى تىقپالادى. ەرجاننىڭ ۇستىندەگى جەڭىل پالتو ەدى. ەندى ءوزى سەڭسەڭ تونىن شەشىپ، بالانى سوعان ورادى.
شولاق توندى قالاي شەشتى، سول-اق ەكەن، ۇستىنەن بىرەۋ سۇپ-سۋىق سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندەي، تۇلا-بويى تۇرشىگىپ شىعا كەلدى. ۇستىندەگى جۇقا بەشپەت قامزاي بولا قويمادى. بالانى وراپ قويعان توندى قايتا الىپ كيگىسى كەلدى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا-اق قارا توندى قالىڭ قار باسىپ، اپپاق بولىپ قالعان ەكەن. ەگەر توندى قايتىپ السا، ەرەسەك ادام، ءوزى مىنانداي بولعاندا، بالا قانداي بولادى؟ سونى ويلاپ، قوس قولىن ارى-بەرى سەرمەپ، قيمىلداعان بولدى. جاۋىپ تۇرعان قار ەمەس، تۇتاس اسپان اقتارىلا قۇلاعانداي، اق تاسقىنعا بەلۋارعا دەيىن كومىلگەن كارىپحان سالدەن سوڭ قولىن دا قيمىلداتۋدان قالدى. ەندى اق ۇلپاعا كومىلىپ قالعان بالا تۇنشىعىپ جۇرمەسىن دەپ، قارا توننىڭ ۇستىندەگى قاردى ارشي باستادى. قارا ايعىر ىشقىنا شىڭعىرعانداي بولدى دا، ءۇنى ءوشىپ قالدى. ايعىردىڭ قارعا كومىلگەن دەنەسىن ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كورمەكشى ەدى، قولى قاپ-قاتتى مۇزعا تيگەندەي بولدى.
كارىپحان ورمانشى كىتاپتى كوپ وقۋشى ەدى. دجەك لوندون دەگەن كىسىنىڭ جازعاندارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن. سوندا كلوندايك دەگەن جەردەن التىن ىزدەۋشىلەر الپىس گرادۋس، ودان دا جوعارى ايازدا قومىتتارىنا ورانىپ جۇرە بەردى. ارالارىندا سونداي سۇمدىق سۋىققا شىداي الماي ءۇسىپ ولگەندەرى دە كەزدەسەدى.
ەندى، مىنە، كارىپحان دا سول كلوندايكتا قالعانداي حال كەشتى. ايىرماشىلىعى سول: كلوندايكتا ايتەۋىر قىبىرلار جۇرە بەرەسىڭ. ال مىنا ءتاڭىرتاۋدىڭ باۋىرىنا كەنەت كەلىپ ورناي سالعان كلوندايكتا قيمىلداپ جۇرمەك تۇرماق، ورنىڭنان قوزعالا المايسىڭ. مۇنداعى كلوندايك اق قاردان كەبىن كيگىزىپ، قول-اياقتى تاستاي قىلىپ تاڭىپ تاستادى.
— كيگىزىپ قويادى دەۋشى ەدى، مىنا قۇرساۋ سول «جۋاسىتۋ كويلەگىنەن» دە اسىپ تۇسكەن سياقتى.
ەندى ءبىر ۋاقىتتا كارىپحاننىڭ مۇزعا اينالعان دەنەسى الاۋلاپ قىزا باستادى. سونىڭكىرەپ بارا جاتقان ساناسىندا: مىنانداي قىزۋدان قار ەرىپ كەتەتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندى. ءبىراق مۇز قۇرساۋ ەرىگەن جوق. دەنەسى قايتادان توڭا باستادى. بۇل جولى قول-اياعى، بۇكىل ءتانى مۇزعا اينالىپ بارا جاتتى. سول ءبىر كەزدە تون ورانعان بالا قار استىنان دىبىس بەرگەندەي بولدى. ءبىراق ونى كارىپحان ەستىمەگەن سياقتى ەدى. ءسونىپ بارا جاتقان ساناسىنا ءبىر ىزىڭ جەتكەندەي بولعانىمەن، ونىڭ نە دىبىس ەكەنىن اجىراتا العان جوق. تەرەڭ تەڭىزدىڭ ىشىندە بالىق بولىپ ءجۇزىپ جۇرگەندەي ءبىر زامان. جان-جاعىنان سۋ پەرىشتەلەرى قورشاپ الىپ، قوسىلىپ ءان سالىپ، مۇنى الدەقايدا جەتەكتەپ بارا جاتقان اسەردە. كارىپحان الگى حور قىزدارىنىڭ شىرىن انىنە ەلىتىپ، سولارعا ىلەسە بەرەيىن دەسە، ەندى بىردە قۇلاعىنا ايەلى اسەمايدىڭ داۋىسى شالىنعانداي بولادى:
— قايت، قايت، قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ — دەيدى اسەماي. — جالعىزىڭدى قايدا تاستاپ باراسىڭ؟ جالعىز ۇلىڭ ەرجان قايدا قالدى؟
بۇل زارلى داۋىستى كارىپحان شالا-پۇلا ەستىگەندەي بولادى، ءبىراق جاۋاپ قاتار دارمەنى جوق. سويلەۋدى، ءسوزدى ۇمىتىپ قالعان سياقتى. ايەلىنىڭ «اسەماي» اتىن ەسىنە تۇسىرە الماي الەك بولدى.
— جالعىز ۇلى باردىڭ شىعار-شىقپاس جانى بار، — دەيدى اسەماي. — قايتا عوي ۇيگە، مەن ساعان تاعى ءبىر ۇل تاۋىپ بەرەيىن، ەرجان جالعىز بولماسىن، — دەيدى اسەماي. — اۋليە-امبيەنى ارالاپ، ارىز ايتايىن، ەمشىلەرگە، تاۋىپتەرگە قارالايىن، ءبىر قۇدايعا جالىنىپ-جالبارىنايىن، ۇلى ءارۋاقتارعا، ۇماي اناعا، دومالاق اناعا ارناپ قۇران وقىتتىرىپ، اس بەرگىزەيىن، — دەپ جىلايدى اسەماي.
— وبالىڭ انا قاسىر جىلانداي ىسىلداعان بەز-بەدەۋ باس دارىگەر قاتىنعا، سول سەنى سورلاتقان — دەگىسى كەلەدى كارىپحاننىڭ، ءبىراق ءۇنى شىقپايدى، اۋزىنا ءسوز تۇسپەيدى. سوزدەرىن كارىپحان ۇمىتىپ قالعان.
ەندى ءبىر ساتتە ءۇستى-باسىنىڭ بارىنە ءىنجۋ-مارجان تاعىنعان سۋ پەرىلەرىنىڭ قىزدارى مۇنى تاعى دا قاۋمالاپ الىپ، تەڭىز تۇبىنە شاقىرادى. ءىنجۋ-مارجاننىڭ جارقىلىنا كوزى قارىققان كارىپحان ءالى دە بولسا اسەمايدى ۇمىتا الماي: «شىركىن، مىنا ءىنجۋ-مارجاننىڭ تىم بولماسا ءبىر ۋىسىن اسەمايعا الىپ بارىپ بەرسەم، قانداي قۋانار ەدى»، — دەپ قويادى كارىپحان.
كەنەت حور قىزدارى دەگەنىنىڭ ءبارى بۇرگەدەي-بۇرگەدەي، مايدا-مايدا ايداھارعا اينالىپ، بالاقتان كىرىپ، باسىنا قاراي ورمەلەي باستادى. سوندا كارىپحاننىڭ ءبىر ءسونىپ، ءبىر جانعان ساناسىنا: «جابىلىپ كەتسە قۇمىرسقالار دا ارىستاننىڭ ءوزىن ولتىرەدى»، — دەگەن بابالار ءسوزى ەستىلگەندەي بولدى. ءبىر ءسونىپ، ءبىر جانعان ساناسىندا جالعىز ۇلى ەرجاندى كوردى: — نە بولدى ەكەن؟ — دەپ سيپالاپ بىلەيىن دەپ ەدى — قولدارى جوق! قولدارى قيمىلدامايدى. قولدارىنان جان الدەقاشان كەتكەن ەكەن. تەك ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانعان سانادا عانا بولار-بولماس ساۋلە بار. ال بالاقتان كىرگەن بۇرگە بيت سياقتى تيتىمدەي ايداھارلار باسقا شىعىپ، توبەنى تەسىپ، ميدى سورماقشى. ميدى سورىپ تاۋىسقاندا سانا دا ءبىرجولاتا سونبەكشى. ودان ارعىسى تەك ءبىر قۇدايعا ايان. قارا ايعىر بولسا تۇلا بويى قارعا كومىلىپ تىرپ ەتە الماي تۇرعان قالپى قاقايىپ قاتتى دا قالدى. ال ەندى تونعا ورانعان بالانىڭ ءحالى نەشىك؟ ءبىر اللا بىلەدى. اكە بايعۇس سول توندى بالاعا جاپپاي، ءوزى كيىپ وتىرعاندا ولمەيتىن بە ەدى، كىم بىلگەن... ءاي، ءبىراق ادامنان گورى شىدامدىراق جىلقى بالاسىن ارام قاتىرعان مىنا تاجالدان كىم امان قالار دەيسىڭ...
ءتاڭىرتاۋدىڭ جاسىلسايى اق قار توپانىنان امان قالعان جوق، ارينە. ۇيدە جالعىز قالعان اسەماي مىنانداي سويقان اق تاجالدان زارەسى ۇشتى. اۋەلى يتتەر ۇلىدى. جاي ۇلۋ ەمەس، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن ايانىشتى ءزىلماۋىر زار. الاپات اپاتتى الدىمەن ءتۇرلى ماقۇلىقتار، اسىرەسە يت پەن مىسىق سەزەدى دەۋشى ەدى كارىپحان مەن ەرجان قارا ايعىرعا مىنگەسىپ كەتە سالىسىمەن-اق، ءبورىباسار مەن مايلىاياق ازانداتا ۇلىپ قويا بەرگەن. اسەماي ولارعا:
— ءتايت! ءوز باسىڭا كورىنگىر! بالە شاقىرما! — دەپ ۇرسىپ تاستاپ ەدى. ارتىنشا-اق اق قار اسپاننان ساۋىلداپ توگىلدى دە، الگى يتتەر ۇيشىكتەرىنە كىرىپ كەتىپ، ۇندەمەي، ۇرمەي قالدى.
«ا، قۇداي، ءوزىڭ ساقتاي گور!»، — دەپ اسەمايدىڭ جۇرەگى سۋىلداي باستاعان.
اسەماي مىنانداي سۇراپىلدان سەسكەنىپ، كورشى سۋ قاراۋىل «سۇلەيمەن پاتشانىڭ» ۇيىنە بارىپ وتىرماقشى ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى سارسەنبەكتى جاسىلساي سۋىنىڭ قاراۋىلى بولعاندىقتان، «سۋ پاتشاسى سۇلەيمەن» اتاپ كەتكەن. ىلديداعى ەلدىڭ كۇن كورىسى كوبىنەسە وسى جاسىلساي سۋىنا تاۋەلدى بولاتىن. تاۋدان تاسىپ اعىپ جاتقان اساۋ وزەنگە قاراۋىل نە كەرەك؟ ءمان-جايدى بىلمەگەن جۇرت وسىلاي ويلاپ قالۋى دا مۇمكىن. ەتەكتەگى قالىڭ ەل سۋعا ءزارۋ. ءبارى ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋدا. سۋعا بولا اعايىندى ادامدار اراسىندا دا اراز-قۇراز، كەيدە ءتىپتى قىرعىن توبەلەس تە بولىپ جاتادى. انە، سول سۋ قاراۋىلى سارسەنبەكتىڭ ۇيىنە بارماقشى بولىپ سىرتقا شىققان اسەماي لەزدە وزىنەن-وزى شىر كوبەلەك اينالدى دا قالدى. اسپاننان توننالاپ جاۋعان توپان قار الدى-ارتىن كورسەتپەي اداستىرعاندا، اسەماي ءوزى جاڭا عانا جاۋىپ شىققان ءوز ەسىگىن ءۇيدىڭ دۋالىن سيپالاپ ءجۇرىپ ارەڭ تاپتى.
— وي، توبا، مىناۋ، ءسىرا، اقىرزامان شىعار، — دەپ اسەماي سىرتقى ەسىكتى ارەڭ جاپتى. اسەمايمەن ىلەسە كىرگەن قار تابالدىرىقتى دەمدە بىتەپ تاستاپ ەدى.
ۇيگە كىرە سالىسىمەن اسەماي بايلانىس راديوسىنا-راسياعا جارماستى. ونىڭ ءتىلىن جەتە بىلمەسە دە، كارىپحاننان كورگەنى بار، قۇلاقتارىن ارى-بەرى بۇراپ كورىپ ەدى، راديوبايلانىس قىر-قىر ەتتى دە قويدى. ايتەۋىر قىرىلداسا دا دىبىس شىققانىنان ۇمىتتەنىپ، ايەل بايعۇس الگىنىڭ تىلشىكتەرىن كەزەك-كەزەك باسىپ جانتالاستى. مىنانداي اقىرزامان الاپاتىندا وسى قىرىلداۋىقتان باسقا قارماناتىن ەشتەڭە قالماپ ەدى-اۋ. كۇننىڭ قاي مەزگىل ەكەنى دە بەلگىسىز، ءبىراق ءۇيدىڭ ءىشى تۇنەك تارتتى. اسەماي سيپالاپ ءجۇرىپ، قول ءفوناردى تاۋىپ الىپ، كوكساۋ بولعىر قىرىلداققا تاعى جارماستى. الدەقاشان ۋاقىت وتكەندە بارىپ راسيا ۇزاق ىسقىرىپ الىپ، ار جاقتان «ءالو-الو» دەگەن دىبىس شىعاردى. اسەماي دا: «اللا-اللا، — دەپ، — بۇل جاسىلساي، جاسىلساي!» — دەپ اجال اپانىنىڭ اۋزىندا تۇرعانداي جان داۋسى شىقتى. اجال اپانى ادامداردى راديوسىمەن قوسا جۇتىپ جىبەرگەندەي «قىر-قىر» دەپ بارىپ، دىبىس مۇلدە ءوشتى. ءبىراق ءۇمىت قانا بارىنەن سوڭ ولەدى. اسەمايدىڭ راسياعا جارماسقانى — سۋعا كەتكەننىڭ تال قارماعىنداي ايتەۋىر ءبىر ارەكەت. ارەڭ دەگەندە بارىپ الگى قىرىلداققا قايتا جان كىرگەندەي بولدى.
اسەماي جان ساۋعالاپ:
— اللو! اللو! كۇمىسبۇلاق! كۇمىسبۇلاق! — دەپ شىرىلدادى. ار جاقتان توقمەيىلسىگەن جۋان داۋىس:
— تىڭداپ تۇرعان كۇمىسبۇلاق، — دەدى.
— ويباي، اينالايىن! مەن جاسىلسايداعى ورمانشىنىڭ ايەلى اسەمايمىن عوي. ەستىپ تۇرسىز با؟ ەستىپ تۇرساڭىز مىنا الاپات بوران باستالاردان ءسال بۇرىن ورمانشى كارىپحان بالاسىن الىپ، اتپەنەن اۋىلعا كەتىپ ەدى، باردى ما ەكەن؟ بىلمەيسىز بە؟
راسيا تاعى قىرىلداپ، شىرىلداپ كەتتى. تۇك ەستىلمەيدى. اسەماي «اللو! اللو!» مەن باسى اينالىپ، تالىقسىپ قۇلاعانشا ايقايلاي بەردى. كۇندىز ەكەنى بەلگىسىز، ءتۇن ەكەنى بەلگىسىز، الاڭعاسىر الدامشى كەز. ءبىر بەلگىلىسى قار ءالى جاۋىپ تۇر. دالىرەك ايتقاندا ساۋىلداپ قۇيىلىپ تۇر. جەرگە تۇسكەن قاردىڭ قالىڭدىعىنان تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، تىرپ ەتپەگەن، اجالعا الاڭسىز مويىن ۇسىنعان قارا ايعىردىڭ ءوزى كومىلىپ، كورىنبەي قالدى. ءبىراق ول تۇرعان جەردىڭ قارى ءتاڭىرتاۋدىڭ ماناسىنداي وركەشتەنىپ، اينالا توڭىرەگىنەن الابوتەن انىعىراق كورىنەدى. اسەماي ۇيقى دۇشپان كوزى ءىلىنىپ كەتكەن، شوشىپ وياندى. ءسال-پال قۇس ۇيقىنىڭ وزىندە ول ءتۇس كورىپ ۇلگەرىپتى. تۇسىندە كارىپحان بيىك تاقتا وتىرعان ەكەن دەيدى. كەسكىن-كەلبەتى — ءبارى كارىپحان. ءبىراق قياق مۇرتى، كىرپىگى، شاشى — ءبارى اپپاق، قۇلاعىنا دەيىن مۇز قاتىپ قالىپتى.
— ويبۋ، كارىپحان-اۋ، ساعان نە بولعان، شاشىڭ ءتىپتى قاسىڭا دەيىن اعارىپ كەتىپتى عوي — دەيدى اسەماي تاڭ قالىپ، — ايتپاقشى، ەرجان قايدا؟ كورىنبەيدى عوي...
ويانا كەتىپ، الگى تۇسىنەن شوشىعانداي سوستيىپ، ەسىن جيا الماي اڭىرىپ، اڭ-تاڭ قالىپ:
— شىننان ءتۇسىم بە، الدە ءوڭىم بە؟ — دەپ جان-جاعىنا قارادى. راسيا كوزىنە تۇسكەندە بارىپ، لەزدە ەسى كىرگەندەي ەدى. دەرەۋ كنوپكالاردى باستى. راديو قىر-قىر ەتتى. مىنا كۇندىز-تۇنى تىنباي جاۋعان قاردان راسياعا تۇماۋ تيگەندەي قىرىلدايدى. كەيدە قىرىل-سىرىلدىڭ اراسىنان شىرايلى شاتتىق اۋەنىنىڭ سارىنى تالىپ ەستىلەدى. ول اۋەن مىنا اقىرعى الاساپىران زاماندا دا مامىراجاي بەيبىت جاتقان ەل بار ەكەنىن ەسكە سالعانداي، الدە قيالداعى ەلەستەي بولىپ ەستىلەدى. اسەماي قىرىل-سىرىل دارىلداق داۋىستاردىڭ اراسىنان ەستىلگەن الگى اۋەننەن الدەنگەندەي: — «اپىر-اي، مىنا تاجالدان امان ەل بار ەكەن-اۋ!» دەپ ءىشى ءسال-پال جىلىپ قالعانداي بولدى.
كەنەت راسيانىڭ قىرىلداپ-سىرىلداعانى ساپ تىيىلىپ، كادىمگىدەي ساليحالى داۋىس:
جالعىز ۇلى باردىڭ،
شىعار-شىقپاس جانى بار.
ەكى ۇلى باردىڭ وكپە-باۋىر،
جالى بار.
ءۇش ۇلى باردىڭ سامارحان
مەن بۇحارادا مالى بار.
ءتورت ۇلى باردىڭ
اسپانعا سالعان جولى بار، — دەپ سارناپ الا جونەلدى.
راديونىڭ ءۇنىن اپ-انىق ەستىگەن اسەماي: «اپىراي، بۇل ادام ەمەس، ءارۋاق شىعار. نەنى مەڭزەپ تۇر، قۇداي-اۋ!» — دەپ ەسى شىقتى. اينالا توپان سۋ قاپتاعانداي اقىرزامان. قاراپتان قاراپ تۇرىپ، راديونىڭ قاقساپ قويا بەرگەنى نەنىڭ نىشانى؟ اسەماي قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتسىن دەپ قوس كوزىنەن جاس پارلاپ، زارىعۋ مەن جوقتاۋدىڭ اراسىنداعى سارناۋىق داۋىسقا سالدى:
— ا، قۇداي، نە جازدىم مەن ساعان؟ ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان جوق ەدىم-اۋ. نە جازدىم؟ بۇل قاي ەلەس؟ نەنىڭ بەلگىسى؟ مەن جالعىزدان باسقا بالا تاپپاي قالايىن دەگەن نيەتىم جوق ەدى عوي. ەندى بالا تاپساڭ ولەسىڭ دەپ، قۇرساعىمداعى بەس ايلىق بالانى الدىرىپ تاستاعان الگى ءبىر سۇقسىرداي سۇر قاتىن ەمەس پە ەدى؟ ماعان ەندى بالا تۋساڭ ولەسىڭ دەدى. قۋ جان ءتاتتى ەكەن، قايدان بىلەيىن مۇنداي قارعىس اتارىن! سول جان ءبىتىپ قالعان بالانى قۇرساعىمنان كەسكىلەپ الىپ تاستاپ ەدى. وبالى جىبەرمەيدى ەكەن عوي. سورلاتتى ەندى مەنى! كارىپحان-اۋ، قايداسىڭ؟ ادال جارىڭ ەدىم عوي، نە كىنام بار مەنىڭ؟ الگى جالعىز قايدا قالدى؟
بۇعان جاۋاپ رەتىندە راديو:
— تاڭعى ەلەس، تاڭعى ەلەس،
بۇل ومىردە ەشتەڭە دە ماڭگى ەمەس، — دەپ زارلادى.
كەنەت راديو:
— قايىرلى تاڭ، ءقادىرلى قاۋىم! سويلەپ تۇرعان الماتى، — دەپ ءولى دۇنيەگە جان بىتىرگەندەي سايراپ الا جونەلدى. — سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتان كەلگەن سۋىق اۋا مەن وڭتۇستىكتەگى جىلى اۋا قاۋىشىپ، ناتيجەسىندە بۇرىن-سوڭعى بولىپ كورمەگەن قالىڭ قار جاۋدى، — دەپ حابارلادى قويۋ قوڭىر داۋىس.
—مىسالى، كۇنشۋاق وبلىسىندا جاۋعان قاردىڭ قالىڭدىعى ەكى مەترگە جەتتى. كولىك بىتكەن توقتاپ قالدى. تەك اسكەري گارنيزوندار ورنالاسقان جەرلەردە عانا برونەتەحنيكا شامالى جول سالعان بولدى.
راديوقابىلداعىشقا قۇلاعىن جابىستىرا تىڭداپ وتىرعان اسەمايدىڭ جان-دۇنيەسىندە ءبىر ءۇمىت پەن ءبىر كۇدىك سۋىق اۋا مەن جىلى اۋانىڭ ارپالىسىپ، قالىڭ قار جاۋدىرعانىنداي قات-قات قالىڭ قايعىعا باتىردى. كۇنى بويى، ءتۇنى بويى قىرىلداپ قالعان راسيانىڭ قۇلاعىن بۇراپ ەدى:
— ءالو، ءالو! ورتالىق تىڭداپ تۇر، — دەگەن داۋىس اپ-انىق ەستىلدى. اسەماي وقىستا نە ايتارىن بىلمەي:
— مەن عوي، مەن عوي، — دەي بەردى.
— مەنىڭ كىم؟ ايتساڭشى ءاتى-جونىڭدى، — دەدى گۇجىلدەگەن داۋىس.
— مەن، ويباي، جاسىلساي قورىعىنداعى ورمانشى كارىپحاننىڭ جۇبايىمىن. كارىپحان بالاسى ەكەۋى كەشە ورتالىققا كەتكەن... — دەپ ءسوزىن اياقتاي الماي جىلاپ جىبەردى. — سىزدەر بىلە مە... دەپ.
— بارلىق جەردە بايلانىس ءۇزىلدى عوي، شىراعىم، جىلاما، ءبىر حابارى بوپ قالار، ءۇمىتسىز سايتان دەگەن. مەن راسيامەن جان-جاققا سۇراۋ سالايىن، اقىرىن كۇت، اينالايىن. ءۇمىتسىز سايتان دەگەن، جاقسى حابار بولسىن، لايىم. ۋايىمداي بەرمە، ءۇمىتسىز سايتان...
تۇگەل قار ارالاس سۋدان اعىپ جەرگە تۇسكەندەي ەدى. سويتسە، ءوز ورنىندا ەكەن، جارىقتىق. بەيكۇنا پەرىشتەنىڭ كوزىندەي جاۋدىرەپ، كوكپەڭبەك بولىپ تۇر. ەسەسىنە، جەردىڭ بەتى اپپاق. اپپاق الەمگە نوقاتتاي دا مەڭ قالماعانداي. جەردىڭ ءوزىن تاۋ-تاسىمەن، ورمان توعايىمەن، وزەنىمەن، كولىمەن، تاز-تاقىر شولىمەن قوسا اق قار كومىپ قالىپتى. سوندىقتان دا اللا تاعالا، جاساعان يەم، جاراتقان قۇدىرەت جەر الەمىنە ەندى تولعاتىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى. سويتسە، ول العاشقى كورىنىس ەكەن. كەنەت ءولى تىنىشتىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، دۇرىلدەتىپ، گۇرىلدەتىپ، اۋلاقتان تىكۇشاقتىڭ سۇلباسى كورىندى. تاۋ بوكتەرىنە سۇعىنا كىرۋدەن سەسكەنىپ، توسكەيدى بويلاپ، ارى-بەرى ويقاستاي بەردى. بۇل دىبىستى تىرپ ەتە الماي قاتىپ قالعان قارا ايعىردىڭ باۋىرىندا تونعا ورانىپ جاتقان ەرجان بالا انىق ەسىتتى. شىنتاقتارىمەن نىعىزدالعان قاردى تۇرتىنىكتەدى. اكەسىنىڭ قارا تونىنىڭ ارقاسىندا ۇسىكتەن امان قالعان بەتىن بىردەڭە قارىپ تۇسكەندەي بولدى. سيپالاپ قاراپ ەدى، ۇزەڭگى تەمىر سياقتى كورىندى. ۇزەڭگى ەكەنىن ساۋساقتارى سەزبەي، الاقانى عانا بايقاعانداي بولدى. بالاعا اقىل-ەس ەمەس، تۇيسىك باسشى بولىپ، شىنتاقتارىمەن قاردى كەۋلەپ، ۇزەڭگىدەن ايىرىلماي، ەر-توقىمعا جارماستى. تىرمىسىپ جاتىپ ەر-توقىمعا ىلىگىپ، ىلگەرى قاراي تاعى دا بىر-ەكى ۇمتىلعاندا، باسى قاردان قىلتيا شىعا بەرگەندە، اسپان الەمى جارق ەتە قالدى. تىنىسى كەڭەيىپ سالا بەردى. ەندى-ەندى ەسى كىرىپ، ساناسى ساۋىققانداي بولعاندا، الگى اسپاننان تىرىلداعان دىبىس ەستىلگەندەي ەدى. كوپتەن بەرى تاۋ بوكتەرىنەن ءبىر قارايعان بەلگى ىزدەپ، اسپاندى شيىرلاپ جۇرگەن تىكۇشاق اپپاق تەڭىزدەن جالعىز نوقات قارايىپ كورىنگەنىن بايقاپ قالىپ، سول نۇكتەگە قاراي بەتتەدى. تىرشىلىك دەگەن شىركىن جانتالاس. بالا بايعۇس اسپانعا قاراي قولىن ەربەڭدەتتى. وقىستان ايقاي سالىپ ەدى، ءوز داۋسىن ءوزى ەستىمەدى. انا قۇرساعىنان جاڭا شىققان نارەستە دە جارىق دۇنيەگە ايقايلاپ كەلەدى. ءبىراق ونى ءوزى ءتۇسىنىپ، سەزىپ جاتپايدى عوي. مىناۋ دا سونداي. ءبىراق تىكۇشاقتاعىلار ءتىسقاققان قاقسالدار ەمەس پە، بالانىڭ توبەسىنەن ءتونىپ تۇرىپ، ەسىگىنەن سالبىراتىپ ارقان ساتى تاستادى. قونار ەدى، قونا المادى. ويتكەنى قالىڭ قارعا باتىپ قالادى. ارقان ساتىعا بالانىڭ ساۋساعى تيگەنىمەن بۇگىلۋگە يلىكپەدى. ساۋساقتاردان جان كەتىپ قالعان ەكەن. ءتىرى جانعا ولمەۋدى ءومىر ءوزى ۇيرەتەتىن شىعار، بالا ەندى ارقان ساتىعا ەكى شىنتاعىمەن اسىلدى دا، لەزدە ءبىر شىنتاعىمەن شىعارا سالىپ، تىكۇشاقتاعىلارعا تومەندە، ءوزى تۇرعان ەر-توقىمدى نۇسقادى.
ول ەندى: «مىنا قاردىڭ استىندا اكەم قالىپ بارا جاتىر! ونى دا الا كەتىڭدەر!» — دەگەن شاراسى ەدى. ءبىراق تىكۇشاقتاعىلار ساڭىراۋ ما، الدە ىمدى تۇسىنبەي مە. ايتەۋىر قۇلاق تۇندىرعان گۇرىل-سارىلدىڭ اراسىنان: — ۇستا! ۇستا! — دەگەن بۇيرىقتارىن ۇققانداي بولدى دا، ەكىنشى شىنتاعىن دا ارقان-ساتىعا ارتا بەردى.
تىكۇشاق ىشىندەگىلەر ونى قاقشىپ الىپ، ارقان-ساتىنى جيناپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ الىپ، اسپانعا كوتەرىلە بەردى.
ارقادا ءمادي دەگەن ارداگەر ازامات وتكەن ەكەن. سارىاعاشتىڭ كۋرورتىندا سول ءمادي تۋرالى كارىپحانعا نۇرحان دەگەن قارت كىسى اڭگىمە ايتىپ ەدى.
نۇرحان قارت ءوزى دە سول ءمادي تۋعان ارقادان كەلگەن بۇل كۋرورتقا. قاسىندا ۇدايى قولىنان جەتەكتەپ جۇرەتىن تورت-بەس جاستاعى نەمەرەسى داۋرەن بار. اڭگىمە ءماديدىڭ جالعىزدىق تۋرالى ولەڭىنەن ءوربىپ كەتىپ ەدى-اۋ.
ءساناتورييدىڭ تاڭعى شايىن ءىشىپ بولعاننان كەيىن نۇرحان قارت داۋرەندى جەتەكتەپ، بۇيرا تاۋدىڭ كولەڭكەسىندەگى سكامەيكاعا بارىپ وتىرادى. وزىمەن داستارحانداس بولعان كارىپحاندى قاسىنا شاقىرىپ الادى. كوپ جاساعان، كوپتى كورگەن قارتىڭ ءار الۋان اڭگىمەنىڭ ساندىعىن اشىپ جىبەرىپ، سامپىلداپ سويلەپ، نەبىر حيكايالارعا كوشەدى.
— مىناۋ مەنىڭ ۇزىلمەگەن ءۇمىتىم، — دەيدى نەمەرەسىن باسىنان سيپاپ وتىرىپ. — ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ جالعىز جالعاسى. ال بۇل بولماسا، ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى؟ ا؟ نە بولادى؟ اۋلەتتىڭ نازىك ءجىبى ۇزىلەدى عوي! سوندىقتان مىنا مەنىڭ كارى جانىم وسىنىڭ قاس-قاباعىندا.
— مىنا مەن، — دەيدى نۇرحان قارت، — ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان التاۋدان قالعان جالعىزبىن. تورتەۋىن وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىق جالمادى. بىرەۋىن گەرمەن سوعىس ءولتىردى. التاۋدان قالعان جالعىز مەنەن جالعىز ۇل، ءۇش قىز ءوربىدى. سويتكەن جالعىز ۇلدان، مىنە، مىنا داۋرەن باتىر، — دەپ الىپ نۇرحان قارتىڭ جالعىز نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، قىسىپ-قىسىپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.
— ە-ە-ە، حوش دەڭىز، ءسويتىپ نەمەرەدەن بۇل جالعىز. كەلىنى تۇسكىر بۇدان كەيىن بالا كوتەرمەي قويدى.
— داۋرەنتايعا ىنىشەك كەرەك، داۋرەنتايعا قارىنداس كەرەك، دەپ ىڭىلداپ، وسى داۋرەندى الدىما الىپ وتىرىپ، ولەڭ ايتقان بولامىن. ەسى بولسا، كەلىنىم ەمەۋرىنەن تۇسىنەر دەگەن دالباسام عوي. كەڭسە قىزمەتكەرى. كەسىرلى. وي-ارمانىڭدى ەمەۋرىنىڭنەن تۇسىنەتىن كەلىن قايدا-ا-ا... بالانى ءوزىم باعىپ-قاعامىن. قۇيرىعىنا دەيىن ءوزىم ءسۇرتىپ، ءوزىم شومىلدىرامىن. كەلىنىم:
— اتا، اتا، — دەگەن بولادى.
— جولاما دەيمىن... ءوزىم-اق، — دەيمىن. ءسويتىپ، جۇرگەندە وسى بالام قاتتى اۋىرسىن.
— ا، قۇداي، مۇنى دا كوپ كوردىڭ بە؟ — دەپ زارلادىم. اپارماعان، كورسەتپەگەن دارىگەر، باقسى-بالگەر قالمادى. ءسويتىپ جۇرگەندە الىس اعايىن سارسەكە دەگەننىڭ مەشەل شەشەسى قامقا جارىقتىق:
— ءاي، قاينىم-اۋ، نەعىپ جۇدەپ كەتكەنسىڭ، جالعىز نەمەرەڭنىڭ ۋايىمى عوي. اللا جار بولسىن، قاسقىردىڭ سۇيەگىن قايناتىپ، سونىڭ سۋىنا شومىلدىر. قۇداي ءساتىن سالسا، بالا جۇگىرىپ، ويناپ كەتەدى، — دەدى جارىقتىق.
قىستىڭ كۇنى عوي، قاسقىردى قايدان تاپتىم. سوناي سىلەشتىنىڭ بويىندا موڭعولدان كوشىپ كەلگەن اڭشى بار دەپ ەستىگەم. سوعان بارايىن.
— وسىلاي دا وسىلاي، قاسقىر سوعىپ العان ەكەنسىڭ، تۋىسقان، سونىڭ سۇيەگىن بەر.
— ويبۋ، ول قاشان، قاردىڭ استىندا قالدى عوي، — دەيدى الگى. — تەرىسىن سىپىرىپ، ءوزىن تاستاپ كەتىپ ەم...
— كورسەت ماعان قاسقىر سويعان جەرىڭدى. ءوزىم ارشىپ الامىن، — دەيمىن باياعى.
— ويبۋ، وتاعاسى-اي، ويلى-قىرلى تاۋ عوي، ونىڭ ۇستىنە جەردى قار باسىپ قالدى، ءدال قاي جەر ەكەنىن قايدان بىلەيىن، — دەپ قيپاقتايدى الگى نەمە.
— ءاي، تۇسىنەسىڭ بە ءوزىڭ؟ جالعىز بالا عوي، جالعىز! ول ءۇشىن مەن ەرەيمەن تاۋىن تۇگەل قوپار دەسەڭ دە قوپارامىن. وزىڭدە نەشە بالا بار؟
— ە، وتاعاسى، بۇيىرعانى بار عوي، مەنىكى ەمەس، قۇدايدىكى — سەگىز بالا بار. الدى جيىرما بەستە. كەنجەسى بەستە.
— اب-بارەكەلدى، ازاماتىم! — دەدىم ءارى تاڭ قالىپ، ءارى ءسۇيسىنىپ. ءبىراق ىشىمنەن: «بالەم، قاتىنىڭ ءبىزدىڭ كەلىندەي ەشكى تۇياق بەزەر بولسا، كورەر ەدىم اۋسەلەڭدى» — دەپ قويامىن.
— سونىمەن نە كەرەك، الگى موڭعولدان كەلگەن باۋىرىم، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر، شاناعا ات جەگىپ، وعان كەتپەن، كۇرەك تيەپ، مەنى شوقيتىپ قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ، ەرەيمەن تاۋ، قايداسىڭ دەپ قالىڭ قارمەن سىرعاناپ الا جونەلدىك.
«جەردى قار باسىپ قالدى. قاسقىردىڭ سۇيەگى قايدا قالعانىن بىلمەيمىن عوي»، — دەگەنى بەكەر ەكەن، ءدال ۇستىنەن، تاۋدىڭ جاداعاي شاتقالىنان تەز تاپتى. قاردى كۇرەپ-كۇرەپ، كيىز ءۇيدىڭ ورنىنداي ارشىعان سوڭ، اپپاق قاڭقا كورىندى. قۇزعىن قۇستار سۇيەكتى تازالاپ تاستاعان ەكەن.
قۋانىپ كەتتىم. قايتار جولدا سۇلتانحاننىڭ تازىسى تۇلكى ۇستاپ السىن. سۇلتەكەڭ:
«مىناۋ نەمەرەڭە تىماق بولسىن» — دەپ قىرمىزىداي قىزىل تۇلكىنى مەنىڭ الدىما تاستاي سالدى، — دەپ توقتادى نۇرحان قارت. «شالىم ءسال-پال بوسىڭكىرەپ كەتكەن جوق پا؟» — دەيمىن عوي باياعى.
— سونىمەن نە كەرەك، الگى كوك ءبورىنىڭ سۇيەگىنىڭ سورپاسىنا شومىلدىرعانىم سول ەكەن، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، بالام، سەن كور، مەن كور، قۇلان تازا سۋىعىپ، ويناقتاپ شىعا كەلدى، — دەپ اڭگىمەسىن اياقتاپ، نۇرحان قارت نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، توبە شاشىنان قۇشىرلانا يىسكەپ-يىسكەپ الدى.
* * *
نۇرحان قارتتىڭ وسى اڭگىمەسى ەكى جارىم مەتر قار استىنان ايداھارداي اجالمەن ارپالىسىپ، جانتالاسىپ جاتقاندا ەسىنە تۇسكەنىنە تاڭ قالدى. مەنىڭ جالعىزىم نە بولدى ەكەن؟ — دەگەن سۇراق كوكەيىندە كەتتى. ساناسى ابدەن ءسونىپ بارا جاتقاندا دا وسى سۇراق كومەسكىلەنىپ كوكەيىنەن شىقپادى.
* * *
تىكۇشاق قايتا اينالىپ كەلىپ، ادامدار ارقان-ساتىمەن، مۇز بولىپ قاتىپ قالعان اتتىڭ ۇستىمەن قاردى كەۋلەپ، كارىپحاننىڭ سەرەيگەن بورەنەدەي دەنەسىن ارقان-ساتىمەن تىكۇشاققا تيەپ جاتقاندا، تىكۇشاقتىڭ كومانديرى نۇر-اقاننىڭ ەسىنە بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن ءاز جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قاراۇزگەن شيپاگەر وتەيبويداق بابامىزدىڭ تاۋدىڭ ماڭگى مۇزداعىندا ەر-توقىمىمەن بىرگە قاتىپ قالعان تۇلپار تۋرالى جازعانى ەسىنە ءتۇستى. ەگەر مىنا قار ەكى كۇننەن كەيىن جىم-جىلاس ەرىپ كەتپەي، مىڭ جىل جاتسا، مىڭ جىلدان كەيىن مىنا كارىپحاندى قايتادان ءتىرىلتىپ الۋعا بولار ەدى-اۋ دەپ ويلادى.
You Might Also Like
-
جۇمىستىڭ اياعىنا تامان اسىعىپ-ۇسىگەتىن اجاردىڭ كۇندەگى ادەتى. بۇگىن ءتۇس قايتا بولىمىنە سوڭعى ساندەگى گالستۋك ءتۇسىپ حالىققا جەر قايىسىپ كەتتى. جان-جاقتان كوڭىردەكتەرىن سوزىپ جالاقتاعان جۇرتتىڭ ۋ-دۋىن...
-
س. قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىن جايلاعان ەلدىڭ قالاعا قاتىناساتىن قارا جولىنىڭ ۇستىندە ارقالىق دەگەن تاۋ بار. (دالانىڭ كوڭىلسىز ۇزاق جولىندا قاجىپ كەلە جاتقان كەرۋەنگە ارقالىق الىستان كورىنىپ، دامەلەندىرىپ...
