قوزاپايا
كيىم كيىسى كۇلكى شاقىرا باستاعانىن سەزگەلى بەرى مەكتەپپەن قوشتاسۋدى ويلاپ جۇرگەن. اقىرىندا، العاشقى قار جاۋىپ، ءتۇس اۋا قايتا كەتكەن كۇنى، سىنىپ بالالارىنىڭ كوبىسى جالت-جۇلت ەتكەن جاقۇتتايىن جايناپ ويناپ جۇرگەن اجىرىقتى الاڭ شەتىنەن سىتىلىپ شىعىپ، قاراقاس — ارقاس كانالىنا اپاراتىن اقتاڭداق سوقپاققا ءتۇستى. باتەڭكەلەرىنىڭ تابانى تەسىكتۇعىن، ءبىراق جىلبىسقى سۇرلەۋ استىندا جازدان قالعان جىلۋ مول ەدى. سىز استىنداعى تۇنشىققان ساعىنىشتاي الدەنەنىڭ كەۋدە تۇسىن سىزداتا سىرقىراتىپ جونەلگەنى. ەكى-ۇش كۇن بويى تۇمشالاعان تۇماننان جانە تىم ەرتە تۇسكەن قاردان ميزام جىپتەرىنىڭ جيدىگەنىن، اقابا ارىق جاعاسىنداعى قاراسورانىڭ قاراۋىتقان بالاعىنا وراتىلىپ، قورلانىپ جاتقانىن بايقاپ، تاناۋىن تارتىپ ەدى، كوپتەن بەرى جاس شىعارماعان جانارى ىسىپ قويا بەردى. تارام-تارام جاس اراسىنان تومەنگە ءۇڭىلىپ، و باستا جالتىر قوڭىر بولعان، ءقازىر اقجەمدەنىپ، تۇمسىعىنا دەيىن تىسى ويىلىپ كەتكەن باتەڭكەلەرىنە قارادى. بەسىنشى سىنىپتا ساعىمكەنتتەن اكەسى اكەپ بەرگەن باتەڭكە عوي.
قامىستىڭ قارقاراسىنا دەيىن مۇڭايىپ، كانالعا قاراي بەلورتا تۇستان بۇگىلە سىنىپ جاتىپتى. بيىكتەۋ دوڭەسكە بىتكەن داۋرەنىن ءتامام ەتىپ، جارىلعان جەرلەرىنەن ءدىڭى ءىرىپ، ءتىنى شىرىگەنى ءبىلىنىپ تۇرعان جابايى جيدەنىڭ تۇبىندە وتىرىپ، ەمىن-ەركىن جىلاپ العىسى كەلگەن. الايدا، اسپانى اعاراڭ قاققان قالاعا قاراڭعى تۇسكەنشە جەتىپ جىعىلماسا، جاعدايىنىڭ قيىنعا اينالارىن ۇمىتۋعا بولماس.
اقابا ارىقتىڭ تابانىندا اتتاپ وتەردەي عانا قويمالجىڭ سۋ اققان بولىپ، جىلامسىراي جىلجىپ بارادى ەكەن. ەسەكميانىڭ تۇبىرتەگىنەن ۋىستاي ءبۇرىپ ۇستاعان ەسقارا قيالاۋ جيەككە ىرعي ىلىنبەككە تىرمىسىپ باققاندى، ءبىراق تابانى تەسىك، تايعاناق باتەڭكەنىڭ قياڭقى كەسىرىنەن تىزەلەي جىعىلىپ، تومەن سىرعىدى. قىراۋلى قيانىڭ قيىرشىعى تۇزداي ءتيىپ، ىشكى-سىرتقى الەمى ادىلەتسىزدىك اتاۋلىدان ۋداي اشىپ، اش كۇشىكتەي ۇلىپ-ۇلىپ جىبەرگەنىن ءبىلدى الدە بىلمەدى.
— ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ! — دەدى ەسقارا. — ۋۋ-ۋۋ-ۋۋ...
شىنىمەن-اق نە ۇلىعانىن، نە ۋىلدەگەنىن ايىرا المادى. ءبىراز كۇننەن بەرمەن قاراتا قارنىنىڭ اشقانىن سەزبەيتىن كۇيگە ۇشىراعان. جەڭىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، اقابا ارىقتىڭ جيەگىنە جۇرەلەپ الىپ، تاعى ۇلىدى. سالدەن سوڭ بارىپ ساعىمكەنت باعىتىنا قاراي بۇلكەكتەي جەلدى. كۇزگى كۇننىڭ بۇلىڭعىر ساۋلەسى الەم جۇزىنە دە، قابارعان ارىق قاباعىنا دا، سوقپاق سۇلباسىنا دا ءبىرتۇتاس تۇسپەي تۇردى.
ەسقارا ۋىلدەي ۇلىعاننان كەيىن دە جەلە جورتىپ كەلە جاتىپ، ءبىراز ۋاقىت بويى قىستىعا جىلاعان. بويىن كەرنەگەن ىزا-كەكتەن جەڭىلەيىپ قالعانىن سەزبەدى ەمەس، سەزدى. ءسويتىپ، ساعىمكەنتكە دەيىن، ءتىپتى ودان دا الىس قيىرلارعا تارتىپ، ماقتالى دالانى قاق جارىپ جاتقان قاراقاس — ارقاس كانالىنىڭ بويىنا دا جەتتى. ەندى ءسال ويپاڭداعى جىڭىشكە جولدى جاعالاپ جۇرە بەرەدى. ەسكى كۋرتكاسىنىڭ شۇرىق تەسىك قالتاسىنا سول قولىن سۇعىپ، وڭ قولىن كولەگەيلەپ، ارتىنا بۇرىلىپ قارادى. ماقتاسى تەرىلىپ الىنىپ، جىرتىلماي جاتقان تەپ-تەگىس ەگىستىكتەردەگى تىپ-تىك بوپ تىزىلگەن قوزاپايا الەمىنىڭ الدەبىر تۇستارى قاراقوشقىل، جانە ءبىر جەرلەرى قىزعىلتىم، ءۇشىنشى ءبىر الاڭقايلارى قوڭىرقاي تارتىپ، ولار-داعى وزدەرىنە شاقىراتىنداي. ءتۇ-ۋ-ۋ كوز ۇشىندا تىزىلگەن تۇت اعاشتارى بۇلاڭىتىپ، ولاردان دا ارەگىرەكتە شوق-شوق الىپ قارا تالدار قوڭىرايادى. ءار ءتۇستان قىلاڭ بەرەتىن جابايى جيدە بوزعىلت جەلەڭ جامىلىپ، دالا كەزگەن شالدار سەكىلدەنىپ كەتتى.
العاشقىدا اۋىلىنىڭ قاي تۇستا قالىپ قويعانىن اڭعارا الماي داعدارعان. سويتسە، قامىستى جوتاسىنىڭ قالقاسىندا جاسىرىنىپ جاتىر ەكەن. جىڭعىلباي اعايلارىنىڭ اق تەرەكتەرى جاناردىڭ جاۋىن الىپ، جاسىن سۇرتكەندەي؛ قالىڭ قامىس اراسىنان-اق اپ-انىق اڭعارىلىپ تۇرىپتى عوي. مەكتەپتە نە بوپ جاتىر ەكەن ءقازىر؟ مۇنى ەشكىم ىزدەي قويدى ما ەكەن ءوزى؟ سوڭعى ساباقتا مىندەتتى تۇردە ءتىزىم وقىپ، سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەندەۋ جىڭعىلباي اعايدىڭ ادەتى ەمەس پە؟ سوندىقتان، ەسقارانىڭ ەسكە الىنباۋى مۇمكىن دەي المايسىز. جىڭعىلباي اعاي سىنىپ جۋرنالىنا ۇڭىلە ءتۇسىپ:
— ەرسالىم ۇلى ەسقارا! — دەيتىن بولار. ەشكىم ءۇن قاتپاس سوندا. جىڭعىلباي اعاي بىرەسە كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن، بىرەسە كوزاينەگىنىڭ استىنان قارايدى-اۋ. ودان كەيىن ءۇنىن قاتايتىڭقىراپ:
— وۋ، ەرسالىم ۇلى قايدا؟ — دەيتىن شىعار. سونسوڭ بارىپ، ءسال بەيرەسميلەۋ، جۇمساقتاۋ رايعا تۇسىڭكىرەيدى دە. — ەسقارا قايدا، جوق پا، نەمەنە؟ تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەلە جاتقان سياقتى ەدى، ەكەۋمىز اڭگىمەلەسكەنبىز، ءتىپتى، — دەيدى عوي.
ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن سىنىپ بولمەسىنىڭ ءىشى تىپ-تىنىش، تىم-تىرىس قالار.
— جاڭا عانا جۇرگەن، — دەسەدى جەتىنشى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىرقاتارى بەيتاراپ ىڭعايدا.
— ءتورتىنشى ساباقتا وتىرعان، اعاي، — دەيتىن شىعار پارتالاسى ديانا، ياعني ايتساق، اۋىلداعى ەڭ تۇرمىستى جىگىتتىڭ تۇڭعىش قىزى.
ەسقارا ەستەن تەز شىعىپ، جىڭعىلباي اعاي ەندىگى ساتتە بالالاردى ساباققا قىزىقتىرۋ ءۇشىن كەزەكتى ءبىر اڭگىمەسىن باستار.
— بالالار، — دەيدى عوي ول كىسى ادەتىنشە داۋسىن كوتەرە سويلەپ، اۋەندەتە نازار اۋدارىپ. — الدىمەن ۇيقىلارىڭدى اشىپ، التىنشى ساباققا شارشاڭقى جەتكەن جاراتىلىستارىڭدى سەرپىلتىپ الايىن. «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنەن كەرەمەت ءبىر ماتەريال وقىدىم. قاي كۇنگى نومىرىنەن دەيسىڭدەر عوي، ياعني ايتساق، ون جەتىنشى قاراشا كۇنگى نومىرىنەن. فيليپپين ارالدارىنىڭ قالىڭ جىنىستى، نۋ ورماندى جانە تاۋلى ءبىر وڭىرىنەن وسىدان نەشە مىڭ جىل بۇرىنعىداي، ياعني ايتساق، تاس داۋىرىندەگىدەي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان شاعىن عانا تايپا تابىلىپتى. مىڭداعان جىلداردان بەرى قاراي سولاي تىرشىلىك ەتەدى ەكەن. ولاردىڭ ەڭ جەتىلگەن قۇرالدارى دا، قارۋلارى دا تاس بالتا، ياعني ايتساق، اعاش تاياقتىڭ باسىنا بايلاپ قوياتىن جالپاق تاس قانا ەكەن!
— شىنىمەن بە، اعاي؟! — دەسەدى عارىشكەر گاگارين اتىنداعى سەگىزجىلدىق مەكتەپتىڭ جەتىنشى سىنىپ وقۋشىلارى قاتتى تاڭىرقاپ. — شىننان با، اعاي؟!
— راس ايتاسىز با، اعاي؟ — دەيدى عوي باياعى مۇنىڭ پارتالاسى ديانا قاشانعىسىنشا، باسقالاردان بولەكشەلەۋ، ەلدەن ەرەكشەلەۋ ءتىل قاتاتىن سىڭعىر ۇنىنەن جاڭىلماي.
— سول تايپا تابيعاتقا تيتىمدەي دە زالال كەلتىرمەستەن، ءبىر ءتۇپ اعاشتى دا قىرىقپاستان، ءبىر جانۋاردى دا ولتىرمەستەن، بۇيىرعاندى عانا قاناعات تۇتىپ، وق پەن ءدارىنىڭ، وسى كۇنگى وركەنيەتتىڭ نەندەي نارسەلەر ەكەندىگىن ەستىمەي-اق، بىلمەي-اق ءومىر ءسۇرىپ كەلىپتى. مىڭداعان جىلدار بويى! ءبىلىپ وتىرسىڭدار ما، بالالار؟! مىڭداعان جىلدار بويى، مىڭداعان جىلدار بۇرىنعىداي!
جىڭعىلباي اعاي وسى جەردە ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، التىنشى ساباققا دەيىن ازەر شىداعانىن اڭعارتىپ، ايقايلاپ جىبەرگەن بولار-اۋ.
اعايدىڭ الدامايتىنىن بىلەتىن بالالار ءۇن-تۇنسىز، دىبىس-دابىرسىز. ديانا عانا جالت-جۇلت ەتىپ ساۋلە شاشار شاشىن ءبىر سىلكىپ، الدىنا تاستار. قۇلاعىنىڭ الدىڭعى تۇبىنەن تومەن ءتۇسىرىپ قويار تورت-بەس تال تۇلىم ءتۇيىرى تەربەلەر. كەنەت جىڭعىلباي اعاي ەڭ سوڭعى پارتاداعى، اۋىلداعى تۇرمىسى تومەندەۋ ءۇيدىڭ قىزى بالايىمدى العاش رەت كورىپ تۇرعانداي تەسىلە، ۇڭىلە قاراپ، سونسوڭ باسىن كوتەرىپ، كوزاينەگىن جۇلىپ الار. ودان سايىن قىزىقتىرا ايقايلاپ، ەكىلەنە ەلىكتىرىپ:
— بالالار! — دەيدى-اۋ اعايلارى. — بالالار، بۇل — بەرگى جاعى عانا. ءبىر عاجابى سول، الگى تايپانىڭ ادامدارى وزدەرىن تازاگويلەر دەپ اتايدى ەكەن. ال، ادامداردىڭ اتتارى: بالايىم، ۇلبي، قىزبۋ، تاعىسىن-تاعىلار بولىپ كەلەدى. مىنە، سەنبەسەڭدەر، كورىڭدەر، قاراڭدار!
وسىنى ايتقان جىڭعىلباي اعاي «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» ون جەتىنشى قاراشا كۇنگى ءنومىرىن كورنەكى قۇرال رەتىندە ۇسىنار.
— بايقادىڭدار ما، بالالار، بۇعان قاراعاندا، ياعني ايتساق، جەر جۇزىندە ەڭ العاش پايدا بولعان تىلدەردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى بولۋى بەك مۇمكىن! — دەپ ءماز بولادى-اۋ ول كىسى. — ءجا، جارايدى، ساباقتان سوڭ وقىپ الارسىزدار، بۇل ءوزى — ءبىر بەت ماتەريال. ەندى جاڭا تاقىرىپقا كوشەلىك...
ەسقارا الىستا قالعان مەكتەبى مەن سىنىبىن ساعىنا ويلاپ، قيالعا قاتتى بەرىلىپ، ءبىرتالاي جەردى ارتقا تاستاعان. جىڭعىلباي اعايلارى الگىندەي سەنساسيالىق ماتەريالدى وقىعانىن وسى بۇگىن تاڭەرتەڭ، مەكتەپكە كەلە جاتقاندا-اق ايتىپ ۇلگەرگەن ەدى بۇعان. ەسقارا سۇلەسوق تىڭداعان-دى. سەبەبى سول، بۇنىڭ باسىندا باسقا ۋايىمدار تولى بولاتىن. تاس داۋىرىندە قالىپ قويعان قاناعاتشىل تۋىستارى تۋراسىندا تولعانىسقا بەرىلمەككە شاماسى جوق-تى. ساۋدانىڭ سوڭىنا تۇسكەن بولىپ، ساندالىپ كەتكەن شەشەسىنەن كوپتەن بەرى حابار-وشار شىقپاي تۇر. جەزقازعان جاقتا تۇراتىن اكپەسى دە، استانا جاققا وقۋعا كەتكەن اعاسى دا ءوز كۇندەرىن وزدەرى ازەر كورىپ، بۇلارعا قايىرىلۋعا قاۋقار تانىتا المايدى. اكەسى ءبىرقانشا اپتا بويى ىشكىلىكتىڭ سوڭىندا. ال، ەسقارا مەكتەپتى تاستاپ، ماقتا تەرىپ كەتەيىن دەسە، ديانالار مەن بالايىمدارعا كۇلكى بولعىسى جوق. تالايدان بەرى شارباقتاعى قاۋىننان قالعان كوك شاپشا مەن ۇيدەگى قاتقان-قۇتقاندى عانا قورەك ەتۋمەن كەلەدى.
بىلتىرعا دەيىن بارىنە شىداۋعا بولاتىنداي ەدى. اسىپ-توگىلىپ جاتپاسا-داعى، اش-جالاڭاش جۇرسە-داعى، كونۋگە مۇمكىندىك بارتۇعىن.
كوز ۇشىنداعى مۇڭعيىقتانا مۇنارتقان ساعىمنىڭ اراسىنان اكەسى سىعالاعانداي. ارتتا قالعان اۋىلداعى قورجىن تامدا ەسىن جيناي الماي، اراق ساسىپ جاتقان اكەسىنىڭ ساعىمكەنت توبەسىنەن ەلەس بەرگەنى نەسى؟ دەپ ويلاپ، ول كىسىنىڭ ناعىز باقىتتى شاقتاردى باسىنان وتكەرەتىن سيرەك ساتتەرىن ەسىنە ءتۇسىردى ەسقارا.
جىل سايىنعى، قارا سۋىق قارماپ الار قارساڭداعى، جالعىز-جارىم اپتا، ياعني ايتساق، التى-جەتى كۇن اكەسىنىڭ ەڭ شاتتىقتى اپتاسى، شادىمان كۇندەرىتۇعىن. ەسقارا ەسىن بىلگەلى ەشكىلى اۋىلىنىڭ جۇرتشىلىعىنا تۇپ-تۇگەل قوزاپايا ءتۇسىرىپ بەرەتىن اتاقتى ارباكەش كىم دەسەڭىز، ول انشەيىندە سۋىق جىميىپ، سۇستى كورىنەتىن، كوڭىلدەنگەندە عانا جايماشۋاق تارتاتىن اكەسى ەدى. تەك قارا كۇزدەگى جالقى اپتادا، التى-جەتى كۇندە عانا اكەسىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، ادام قاتارىنا قوسىلىپ، جىل ون ەكى اي بويىنداعى جىرعاپ قالار جۇلدىزدى كۇندەرى كەلەر ەدى. قوزاپايانىڭ قۋاتى، ەرەن قىزۋى، تولىپ جاتقان ەمدىك قادىر-قاسيەتتەرى حاقىندا جىڭعىلباي اعايلارى ايتۋدان ءبىر جالىقپاس. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ اڭعارتۋىنا قاراعاندا، قوزاپايا دەگەننىڭ نە زات ەكەنىن بىلمەيتىن، مۇنداي ءسوزدى ەستىمەگەن، ونداي وتىندى تۇتاتىپ تا، تۇتىنىپ تا كورمەگەن قازاقتار ءجۇدا كوپ. سوندىقتان، جۇرگەن جەرىنىڭ بارىندە جىڭعىلباي اعايلارى قوزا؛ قوزانىڭ گ ۇلى؛ قوزانى كۇتۋ مەن باپتاۋ؛ قوزانى شابۋ مەن شىرپۋ؛ قوزانى جەكەلەۋ مەن جۇيەكتەۋ جانە سۋارۋ سياقتى تولىپ جاتقان ۇعىمداردى تۇسىندىرمەكتەن تانبايدى. ماسەلەن، جىڭعىلباي اعايلارىنشا ۇعىندىرعاندا، ياعني ايتساق، جۇگەرىنى، ارينە، جاقسى بىلەسىز. سوبىعى قايىرىلىپ الىنعان سوڭ سيىرعا سالاتىن ساباعىن جۇگەرىپايا دەپ اتايدى ەمەس پە؟ انە، قوزاپايا دا — ماقتانىڭ ساباعى. قوزا دەگەنىمىز — ماقتا. سينونيم سەكىلدى عوي. اق ۇلپاسى تەرىلىپ الىنىپ، قاۋدىر-قاۋدىر قاۋاشاعىن جارىم-جارتىلاي جەل ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، قالعاندارى قوڭىراۋ قاعىپ تۇرار؛ ال ماقتاسىنان ايىرىلعان ساباقتارى قارا تالدىڭ قىزعىلتىم شىرپىسىنداي سورايا تىزىلەر؛ انەكيىڭىز، ياعني ايتساق، قوزاپاياڭىز سول. سونى، تاپساڭىز تەحنيكامەن، ايتپەسە قول كۇشىمەن-اق سۋىرىپ جيناپ، ۇيمەتوبەلەپ شوشايتىپ مايالايسىز. بۇل بەينەتىڭىز — بۇتا شاپقاننان بەتەر ازاپ، قامىس ورعاننان قيىنداۋ. ءبىراق، تاس كومىردى دە قازىپ ءجۇرسىز عوي، ودان جەڭىلىرەك.
سۋىرىلىپ الىنباي، جۇلىنىپ جينالماي، ماقتالىقتاردا، وركەنيەتتى تۇردە اتاعاندا، پلانتاسيالاردا قالىپ كەتسە، قوزاپاياڭىز اپپاق قاردى قىپ-قىزىل ەتىكپەن كەشكەن الدەكىمدەردەي كورىنىپ، كوزدىڭ جاۋىن الاتىنىن ايتساڭىزشى. ال ەندى ءاربىر ءۇيدىڭ جانىنا، بار بولسا باستىرماعا تەكشەلەي مايالاپ، قىزدىڭ جۇگىندەي جيناپ قويساڭىز، تاس كومىردىڭ تۇك تە قاجەتى جوق. قىراۋ تۇسە سالىسىمەن-اق شەتىنەن سۋىرىپ الىپ، وتقا جاعا بەرەسىز. سىتىر دا سىتىر دىبىسى، قىتىر دا قىتىر داۋىسى جانىڭىزعا جايلى، قۇلاعىڭىزعا جۇمساق. شوقتانا قوزدانىپ شىعارار قىزۋى ءۇيىڭىزدىڭ ءىشىن ۇجماقتان بەتەر ەتەر.
قاراقاس — ارقاستىڭ قارا سۋىعى قارمايتىن قارساڭدا ەشكىلى جۇرتى ءۇشىن ەسقارانىڭ اكەسى ەرسالىم بىردەن «ەرەكە-ەرەكەگە» اينالىپ شىعا كەلەتىن. ەشكىلىنىڭ ادامدارى «ەرەكەلەپ»، تىزىمگە تىركەلمەككە اسىعار.
— وۋ، ەرەكە!
— اسسالاۋماعالەيكۇم، ەرەكە!
— كوڭىل كۇيىڭىز، دەنساۋلىعىڭىز قالاي، ەرەكە؟! ءۇي ءىشىڭىز، بالا-شاعاڭىز ەسەن ساۋ ما، ەرەكە؟!
قوزاپايا ءتۇسىرۋ ناۋقانىنا دەيىن دە، ودان كەيىن دە، ەشكىلىنىڭ ەشكىمى دە ەرسالىم ارباكەشتى «ەرەكە» دەمەس. ەرەكەڭنىڭ سالاماتتىعىن، كوڭىل كۇيىن، دەنساۋلىعىن، ءۇي ءىشىنىڭ ەسەندىگىن سۇراي قويماس. سۇراسا-داعى سەلقوستانا سامارقاۋلانىپ، مەڭىرەيە مارعاۋلانىپ باعار ءبارى. اينىماس ادام بىرەۋ بولسا، تاپ سونىڭ ءوزى؛ ەكەۋ بولسا، ەكىنىڭ ءبىرى — جىڭعىلباي اعايلارى. ول كىسى مۇنىڭ اكەسىنە كەزدەسە قالسا، ءبىتتى؛ قوزاپايا گ ۇلى مەن تۇينەگىنىڭ، ك ۇلى مەن قاۋاشاعىنىڭ قۇياڭعا، شويىرىلماعا، تاعىسىن-تاعى قانشاما كەسەپاتتى كەسەلدەرگە ەم ەكەندىگىن قايتالاپ، ماقتا وسپەيتىن اۋماقتاعىلار ءۇشىن تاسىمالداپ جەتكىزۋگە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قاۋقارى قۋاتتانباي، جاعدايى جەتىلمەي جاتقانىنا وكىنىپ، باس شايقايدى.
وبالى نەشىك، اكەسى قوزاپايا ءتۇسىرۋ ناۋقانىنا الدىن الا، جان-جاقتى ازىرلىكتەر جاسايتىن. «ەرەكە-ەرەكەگە» اينالا باستاعانىنا ماستانباي، ىشتەي عانا مەرەيلەنە مازاتتانىپ، ارباسىن جاماپ-جاسقايدى، دوڭگەلەكتەرىن قايتا-قايتا مايلايدى، ات ابزەلدەرىن بۇتىندەيدى. بۇرىنعى بولىمشەنىڭ، بەرتىنىرەكتەگى وندىرىستىك كووپەراتيۆتىڭ باسشىلارىنا سۋىقتاۋ قاراماۋعا، سۇستىلاۋ سەزىلمەۋگە ازەر-ازەر شىداس بەرىپ، اتتارىنا جەم بولگىزەدى. ەسقاراسىن ەس كورىپ، بالالىق جاسايدى دەمەستەن، قوزاپايا ءتۇسىرۋ ناۋقانىنا ناعىز عىلىمي-پراكتيكالىق نەگىزدە ءمان بەرگىزىپ، ارنايى كەستە جاساتادى. تىزىمگە تىركەلگەلى كەلگەندەرگە ءسال دە بولسا شەكەسىنەن قاراڭقىراپ، اكەسىنىڭ باعاسىن كوتەرىڭكىرەپ باعاتىن، وركەنيەتتى تۇردە ايتقاندا، قوزاپايا تاسۋشىنىڭ يميدجمەيكەرىنە اينالاتىن ءوزىتۇعىن. تور كوز داپتەردىڭ ورتاڭعى قوس پاراعىنا جاسالعان ارنايى كەستە ەشكىلىدەگى ەڭ ەسكى، قورجىن تامنىڭ الدىنا ءىلىنىپ قويىلار. وندا اۋىلدىڭ قاي ۇيىنە، قاي كۇنى، قاي ساعاتتا قوزاپايا كەلىپ تۇسەتىنى بەينەلەنەر. ماسەلەنكي، جيىرما ءبىرىنشى قاراشا كۇنى، تاڭەرتەڭگى ساعات ون جارىمدا ورىس وتان سوعىسى جانە ەڭبەك ارداگەرى وڭالباي ءىزتۇرعان ۇلىنىڭ وتباسىنا؛ تۇسكى ساعات ءبىر جارىمدا كەڭەس كەزىندەگى پارتيا سيەزىنىڭ دەلەگاتى، اتاقتى مەحانيزاتور، بۇگىندە تراكتورىنان تۇلدىر قالماعان قالماحان قايىڭباي ۇلىنىڭ ۇيىنە؛ كەشكى ساعات التىدا عارىشكەر گاگارين اتىنداعى سەگىزجىلدىق مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى جىڭعىلباي ايشۋاقۇلىنا...
البەتتە، اكەسىنىڭ ىشكى ەسەبىن ەسقارا ەسكەرمەيدى ەمەس. كۇنىنە ماجار اربانى ءۇش مارتە تولتىرىپ، ماقتالىقتاردىڭ باسىنان ەشكىلىگە اكەپ تۇسىرمەك يرەلەڭدەگەن ۇزىنتۇرا، جىپ-جىڭىشكە اكەسىنە جەڭىل تيمەس. سول سەبەپتەن، ونىڭ ءىنجاپيا قۇپياسىن قازبالاپ، كىنالاۋدىڭ ورىنسىزدىعىن تۇسىنەدى. ساسكەدە قوزاپايا تۇسىرىلەتىن ۇيدەن جەڭىل-جەلپىلەۋ شاي-پاي جانە ءجۇز ەلۋ گرامداي اراق كۇتىلەر. تۇستە تۇسىرىلەتىن ۇيدەن جاقسىلاپ تويىنىپ، ىستىق ءىشىپ الماسا، كيرەلەڭدەپ قالۋ وپ-وڭاي. ال، ەندى، ارينە، كەشكە قاراي قوزاپايالى بولاتىن ءۇيدى مۇدىرمەي دىتتەمەك، قاتەلەسپەي تاڭداماق ابزال. ءارى ەت جەۋ، ءارى بىرنەشە بوتەلكە بوساتۋ، ءارى ارمانسىز اڭگىمە-دۇكەن، سىر-سۇحبات قۇرماق ماسەلەلەرى تولايىم-تۇگەل شەشىلمەگى ءلازىم. البەتتە، اكەسى بارلىق ۇيدەن بىردەي تەك قانا ىشىپ-جەي بەرەدى، قۋ قۇلقىننىڭ عانا قامىن ويلايدى دەپ جۇرمەگەيسىز. اسىرەسە، نارىق كەزەڭى كەلگەلى بەرى ەشكىلى اۋىلىنىڭ ادامدارى ءھام زامانعا يكەمدەلدى ەمەس پە؟ يكەمدەلگەنى سول-داعى، ءيميدجى (بۇرىنعىشا بەدەل، ابىروي) كوتەرىلگەن اكەسىنە اجەپتەۋىر تيىن-تەبەن ۇسىنىپ، ۇيالماۋىن وتىنەتىنگە اينالعان. وندايدا اكەسى:
«اقشا دەگەن نەمەنە، تاپقان قۇلعا،
اق تەڭگەسىن كىم بەرەر قارا پۇلعا.
قولدان كەلسە، ەلىڭە ەڭبەك ءسىڭىر،
بۇل ومىرگە بولمايسىڭ سەن دە تۇلعا!» —
دەپ، مازاتتانا اندەتىپ ورالاتىن ەدى.
بىلتىرعا دەيىن...
ءيا، بىلتىرعا دەيىن، شامامەن العاندا، وسىلاي دا وسىلاي جالعاسىپ كەلگەنتۇعىن.
بىلتىرعا دەيىن شەشەسىنىڭ نەشەمە ايلاپ جوق بوپ كەتىپ، بازار-وشار اينالدىراتىنى دا، جەزقازعان جاققا كۇيەۋگە تيگەن اكپەسىنىڭ، استانا جاقتا وقىپ جۇرگەن اعاسىنىڭ قايىرىمسىز-حابارسىزدىقتارى دا بىلىنبەيتىندەي ەدى عوي. ال، بىلتىر، قارا سۋىق قارساڭىندا جىل سايىنعى جايماشۋاق تارتار ادەتىنەن جاڭىلعان اكەسى الپەتى قاشىپ، قاراسۇرلانىپ كەلگەن كۇنى:
— بيىل باستان-اياق كيىندىرىپ، باتەڭكە اپەرەرمىن-اق دەپ ءجۇر ەدىم، بولماسقا كەتتى، بالام، — دەدى تۇتىگىپ. — اربادان دا، اتتان دا، قوزاپايا تاسۋشى دەگەن قۇقىمىزدان دا جۇرداي بولىپ، جۇتاپ قالدىق.
— نەگە، كوكە؟! — دەدى بۇل جار باسىنان سەكىرگەلى تۇرعانداي جۇرەگى ورەكپىگەن كۇيدە.
— تۇك كورمەگەندەر عوي، ەڭ اقىرى قوزاپايا تاسۋعا دا «تەندەر» جاريالاپتى. اۋدان اكىمىنىڭ قۇداسىنىڭ پۇداسى ما، بولەسىنىڭ مولەسى مە، ۇتىپ الىپتى. اتاڭا نالەتى، ارباكەشتى تاعايىنداۋعا دەيىن اۋدان اكىمى ارالاساتىنعا اينالعان سوڭ نە وڭادى ەندى؟! ەندى مەن نە ىستەيمىن، اشتان ولەمىن بە دەسەم، تيەمەل جەرىڭ بار عوي دەسەدى. ۇلەسكە تيگەن جەردىڭ سيقى اناۋ، يت ارقاسى قياندا. سور باسىپ، سورلاپ جاتىر. ماقتا تەرمەيسىڭ بە دەيدى مەنى قورلاپ. قولمە-ە-ە-ەن... ەڭكە-ە-ە-ي-ى-ىپ...
مىنەكيىڭىز، سودان كەيىن ەسقارانىڭ اكەسى ءبىر جىل بويى اراقتى قويىپ، نەسيە دەگەن نەسىبەنىڭ جولىندا ءجۇرىپ-اق باقتى. بۇيىرمادى، ءبىراق. سونسوڭ بۇرىنعىدان بەتەر ءىشىپ كەتتى. وعان دەيىن نەكەن-نۇقان، قوزاپايا ناۋقانى تۇسىندا عانا كۇن سايىن دەرلىك ءىشىپ، كەيىن سيرەتۋشى ەدى، ەندى ءتىپتى تەجەۋ تاپپاي، توقتاۋسىز سالىنۋعا اينالدى.
زاكتەنگەن، زاردامدانعان قورجىن تامدا مۇقى-تاقى كۇن وتكىزۋدەن ابدەن زارازاپتانىپ، مۇعدارسىز جولعا بەتتەپ كەلە جاتقانى مىناۋ...
ەسقارا قالاعا جاقىنداعاندا قاراقاس — ارقاس كانالىنىڭ قوس قاپتالى قارابارقىن تارتىپ، ۇرەي ۇيىرە، جىبىرلاي شىمىرلاعان كۇرەڭ سۋدىڭ بەتىندە مۇزدىشارىق قىلاڭىتقانداي كورىندى. جەتىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى جۇرەگى سۋىلداعان كۇيى بەتون كوپىردەن دىرىلدەي ءوتىپ، جارىعى ولەۋسىرەگەن شاھارعا جۇتىلدى.
* * *
قاس قارايعاندا، قاراتۇنەك جايلاعان قورجىن ۇيدە جالعىز ءوزى جاتقاندا، ءمۇعالىم جىڭعىلباي كەلىپ، ەسقارانىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادى. ەرەكەڭ، ياعني ايتساق، ەرسالىم سۇيرەتىلە تۇرەگەلىپ، ەسقارانىڭ سۇيىكتى اعايىنا ەشكىكوزدەنىپ قارادى دا قويدى. قاراڭعىدا ونىسىن اڭعارماعان جىڭعىلباي تاعى تاپتىشتەمەكتۇعىن، ءبىراق ەرەكەڭ قايتادان ءۇنسىز جانتايدى.
ەرتەڭىنە ەرەكەڭ كۇننىڭ جازعا بەرگىسىز جايماشۋاقتانىپ كەتكەنىنە تاڭىرقاي قۋاندى. تۇنىمەن تولعانعان، تالايدان بەرى باسىنىڭ ءبىر بولشەگىندە جۇرگەن، ەندى ءبىرجولاتا بەل بايلاعان ارەكەتىنە ازىرلىك جاساماققا كىرىستى. ەڭ الدىمەن ەسقارانىڭ ەڭ سۇيىكتى اعايى جىڭعىلباي ايشۋاقۇلىنان تۇندەگى يتتىگى ءۇشىن كىشىرەيىپ، كەشىرىم ءوتىندى. سونسوڭ ەكى مىڭ تەڭگە قارىز سۇرادى. قياليلاۋ ءمۇعالىم ەرەكەڭ جايىندا جامان ويلاماس؛ ايەلىن نەمەسە بالاسىن ىزدەۋگە شىعادى دەسە كەرەك، ءبىر سوزگە كەلمەي-اق، ەكى مىڭ سومدى قولىنا ۇستاتتى.
توزىعى جەتكەن سۇرعىلتىم سومكەگە بەس-التى بوتەلكە اراق، ءۇش كۇنگە جەتەتىن تاماق، تورت-بەس باكلاشكا جانارماي سالىپ الىپ، ەرەكەڭ سول كۇنى ەشكىلى اۋىلىنان قيانعا ۇزاپ كەتە باردى. ۇشى-قيىرسىز ەگىستىكتەردە قوزاپايا تۇنىپ تۇر ەدى. ول سول كۇنى دامىلسىز، ۇزاق ءجۇردى دە، بۇل شاقتا ادام اياعى جەتە بەرمەس، بۇرىندارى تەرەڭ كول بولعان ويپاتتىڭ ەڭ بيىك، قۇلاما-قۇزار تۇسىن تاڭدادى. عارىشقا ۇشىپ كەتپەككە جەڭىل بولسىن دەگەندەگىسى عوي.
قۇزار جاردىڭ باسىنا ءۇش كۇن بويى، كۇنى-تۇنى تىنىمسىز قوزاپايا تاسىدى. قۇشاقتاپ تا تاسىدى، قولتىعىنا قىسىپ تا تاسىدى، جىڭىشكە جىپپەن بۋىپ الىپ، ارقالاپ تا تاسىدى. اق تەر دە كوك تەر بولىپ جيناعان قوزاپاياسى ەشكىلىنىڭ ەڭ بيىك ءۇيى شامالاس ماياعا اينالدى. قوزاپايا ماياسىن قالاي بولسا سولاي ۇيمەلەي سالعان جوق-تى. تەكشەلەي قاتتاپ، تەكپىشەك جاسادى؛ ورتا تۇسىن ۇڭگىگەندەي ەتىپ، قۋىس قالدىردى. ءتورتىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ويپات تۇبىندەگى سىزاشىق سۋعا باپپەن جۋىنىپ، شومىلا شايىنىپ، جاراتقان يەگە جالبارىنىپ، كەشىرىم سۇرادى. اسىقپاي، اقىرىن عانا اياڭداپ، ويپاتتان جوعارى كوتەرىلدى. تەكپىشەكتەن ەڭبەكتەپ، سۇرعىلتىم سومكەسىن يىققا اسقان كۇيى، قوزاپايا ماياسىنىڭ توبەسىنە شىقتى. جايعاسىپ وتىرىپ الدى. قىزعىلتىم، قاراقوشقىل، قوڭىرقاي الاڭقايلاردان قۇرالاتىن قوزاپايا الەمىنە ۇزا-ا-ا-اق قارادى. شىركىندەردىڭ ءتىزىلىپ تۇراتىنىن، سۋىرىپ-سۋىرىپ العاندا ازداپ ايايتىنىن؛ ۇيمە-ۇيمەلەر ۇلكەيە تۇسكەندە، كەرىسىنشە قۋاناتىنىن؛ تىڭ تىنىسى اشىلىپ، ماجار ارباعا ماعۇرلانا ارتىپ جاتاتىن ساتتەرىن؛ ەشكىلىنىڭ ءيىرقوبىز كوشەسىن جيەكتەي جينالاتىن قوزاپايا مايالارىنان جاڭبىرلى كۇندەرى جاندى جابىقتىرا جۇرەك سىزداتىپ، شۇمەكتەي سۋ سورعالايتىنىن؛ وزگە دە نەبىر مۇڭدى سۋرەتتەردى كوز الدىنان وتكەرىپ، كەۋدەسىن كۇرسىن كەرنەدى-اي. كوپتەن كورمەگەن قاتىنىنىڭ قاراسۇرلاۋ ءجۇزىن ۇمىتا باستاعانىنا ازداپ ۇيالىس تاپتى. جەزقازعان جاقتاعى قىزىن، استانا جاقتاعى ۇلىن ويلاۋدان قاشقاقتادى.
— امان ءجۇرسىنشى، ءتىرى قالسا، تەسىپ شىعار ءبىر جەردەن، — دەدى ەسقاراسىن عانا ەلەستەتىپ وتىرىپ.
ەسقاراسىنان كەيىن ەرسالىم، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، بۇرىنعى كول ۇستىندە پايدا بولعان ەكرانعا اۋدان اكىمىن اكەلدى. اكىم بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن ونى ءبىرقانشا رەت جاپ-جاقىن جەردەن-اق كورگەن-دى. بۇدان باسقالاردىڭ ءبارى تۇگەلدەي دەرلىك قوعاداي جاپىرىلىپ، ءبىرىن-بىرى باسىپ-جانشىپ كەتەردەي ۇمتىلىسىپ، اكىمنىڭ قولىن الىپ قالماسا، قىرىلاتىنداي قاپىلادى. شەت-شەلشەڭدەۋ، وشارىلعان وشاعان مانزەلدەس تابانى تاپجىلمايتىن — جالعىز وسى. نەگە ويتەتىنىنە تاڭىرقاي باس شايقار. كەيىننەن، ارينە. نىساي-نيەتىنىڭ، پەيىل-پيعىلىنىڭ پالەندەي تەرىستىگى جوق، سوندا دا ايتەۋىر اكىم دەگەندە ءبىر پالە كەجەگەسىنەن كەيىن تارتادى دا تۇرادى عوي.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ قاق ورتاسىندا ەرسالىمدەر قاراقاس — ارقاس كانالىنىڭ بويىنا قىزىلقۇم تۇكپىرىنەن كوشىپ كەلگەن. ءار تۇستان قونىس اۋدارعاندار قاۋىمداستىعى قونعان ايدالادا جىڭعىلدىڭ ءوزى شانجاعايتۇعىن. شىلدەگە ۇرىنىپ، قىرىلا جازدادى بۇلار. ءىشتىڭ ىستىعىن الادى دەسىپ، قورا-قورالاپ قوي ەمەس، شورە-شورەلەپ ەشكىنى كوبەيتكەن. شەكشەكاتا تۇقىمى ءوسىمتال عوي، قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە وسى توڭىرەك ەشكىگە تولىپ كەتتى؛ جاڭا اۋىل ەشكىلى اتاندى. كەنەت كەبەنەك كيلىگىپ، كانال بويىنداعى مالسىماق مۇقىم قىرىلۋعا اينالدى. «ءما-ا-ا-ا!» — دەپ باقىرادى دا، كوزدەرى مۇڭعيىقتانىپ، قىلجيىپ قالا بەرەدى. ەرسالىمنىڭ اپاسى اقىل تاپتى اقىرىندا. كەبەنەك دەرتىنىڭ دە داۋاسى بولادى ەكەن. توقال تامنىڭ ەسىك-تەسىگىن قىمتاپ، سابان تۇتەتىپ، كەبەنەك تيە قويماعان ەشكىنى ءۇش كۇن بويى ىستايسىز. اجالى جوعى امان قالار. ال، ولەتىنى بەلگىلى بولىپ، ەلەگىزىپ، كوز جانارلارى تۇمانىتا باستاعان ەشكىنى ەرتەرەك باۋىزداپ، سويىپ الىپ، ەتىن ءوزىنىڭ قارنىنا تىعىپ، سىزاشىقتىڭ بويىنداعى سالقىن سازداقتان قازىلعان ۇراعا سالىپ ساقتايسىز. ءۇش جۇزدەيىنەن ءۇش-تورت ەشكىنى امان الىپ قالعان ەرسالىمنىڭ اپاسىتۇعىن. سول ۇش-تورتەۋدىڭ تۇقىمى ءالى كۇنگە دەيىن ءار اۋىلدا از ەمەس.
باستاۋىشتا وقيتىن ەرسالىم تالاي-تالاي ساقالدى سايتاننىڭ قىلجيىپ قالعانىن كورگەن. ال مىنا ماقارىڭىز، ياعني ايتساق، اۋداننىڭ بۇگىنگى اكىمى تۇپ-تۋرا سول كەبەنەك كەلىپ سوققان جىلى تۋعانتۇعىن. جاس بوسانعان شەشەسىنىڭ قالجاسىنا سوياتۇعىن مال قايدا، ەرسالىمنىڭ اپاسىنان كوجە-قاتىق سۇراپ، اكىمىڭىزدىڭ اكەسى كەلگەن. ەرەكەڭنىڭ ەسىنەن قالاي شىعادى؟ اپاسىنىڭ سازداق ويپاڭداعى ۇرانى اشىپ، مۇنىڭ قارىنعا تىققان كەبەنەك ەتىن الىپ شىققانى كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىندا تۇر ەمەس پە؟! ۇرانىڭ توپىراق تەكپىشەگى وپىرىلىپ كەتىپ، تىزەسىن قاناتىپ العانىن قالاي ۇمىتادى بۇل؟ مۇنداي-مۇنداي ماسەلەلەر ءبىر بۇيىرىندە قازديىپ قاراپ تۇرماسا، قازاق —قازاق بولار ما؟! بەرتىنگى ءبىر جىلداردا بۇل وقيعا بىرەر مارتە اۋىزدان شىعىپ كەتكەن-تىن. ەرسالىمنىڭ ءوزى ەمەس، اپاسى ابايسىزدا ايتىپ سالىپتى. بوتەن-بوگدەگە ەمەس، بۇگىنگى اكىمنىڭ وزىنە. اكىم بولماي تۇرعاندا؛ بۇلار قاتتى قينالعاندا؛ نارىق زامانى باستالىپ، زاردامدانۋعا اينالعاندا؛ ايتقان-داعى امالسىز. ەرسالىمنىڭ ەسىندە جوق، الدە بولىمشە تاراعاندا ما؛ الدە كەڭشاردىڭ جەرى جەكەشەلەندىرىلگەندە مە؛ ايتەۋىر سويدەپ قالىپتى عوي، سورماڭداي شەشەسى.
العاش اۋدان اكىمى بولىپ تاعايىندالعاندا، «باياعى بالانى» قۇتتىقتاۋعا ەرەكەڭ دە باردى. ءوزىنىڭ ويىنا ونداي-ونداي ماسەلەلەر كىرىپ تە شىقپاس. قۇتتىقتاۋ مۇنىڭ نە تەڭى؟! قاپەردە جوقتا تىزىمگە تىركەلىپ كەتىپتى. ەشكىلى اۋىلىنىڭ اتتان تۇسىڭكىرەمەي جۇرگەن بەس-التى بەلسەندىسى عانا ىرىكتەلگەن تىزىمگە جايداق ارباداعى ەرسالىم قالاي ىلىگىپ ءجۇر دەيسىز عوي؟ مىنەكيىڭىز، وسى تۇستا ۇلكەن قاتەلىك كەتكەن: كەبەنەك كەلگەن جىلعى وقيعانى «باياعى بالا» وڭ باعالايدى دەپ ويلاعان دا اۋىل بەلسەندىلەرى. ەشكىلى دەلەگاسياسىنىڭ قۇرامىمەن تۇگەلدەي دەرلىك قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ كەلە جاتقان «باياعى بالا» شەت-شەلشەڭدەۋ تۇرعان بۇعان قولىنىڭ ۇشىن ۇسىنۋمەن شەكتەلدى ەمەس پە؟! ەرەكەڭ وندايدا وشاعانشا وشارىلار، ارينە. جاڭا اكىم ۇزىنشا ۇستەل ۇستىندەگى الدەبىر قاعازدارعا قاراپ، قايراتكەرسىنەدى-ەي! ەشكىلى اۋىلىنىڭ شوپكە تىشارلارىن شەت ەلدەردىڭ الدەبىرىنەن كەلگەندەردەي ساناپ، وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان اۋداننىڭ اۋجايىن ايتا باستادى.
ەرسالىم ارباكەش ەشكىلى دەلەگاسياسىنىڭ مۇشەلەرىن كامبودجا، الدە لاوستىڭ ادامدارىنداي، ال اۋدان اكىمىن شامامەن شري-لانكانىڭ كوسەمىندەي ەلەستەتىپ وتىردى. «باياعى بالا»، ياعني ايتساق، بۇگىنگى اكىم اۋدان بويىنشا جەتى مىڭعا جەتەعابىل شارۋا قوجالىعى بار ەكەندىگىن؛ ءبىر كەزدەرى ۋاقىت جانە زامان تالابىنا سايكەس ەرىك بەرىلىپ، ءبولىنىپ، بىتىراپ كەتكەندەر بۇگىندە بىرىكپەككە بەتتەي باستاعانىن؛ ءبىراق، ەندىگى بىرىگۋدىڭ مۇقىم باسقاشا مۇعدارلاناتىنىن تاپتىشتەدى.
— اعايىندار، — دەدى اۋدان اكىمى شري-لانكانىڭ ماقار پرەزيدەنتى مانزەلدەس پاراسات تاپپاققا تىرىسىپ. — ەندىگى بىرىگۋ شىنداپ جۇمىس جاساۋدى، بەينەتتەنۋدى بىرىكتىرۋ بولماق. وسىنى مىقتاپ ەسكەرگەيسىزدەر، تەرەڭ تۇسىنگەيسىزدەر. بىلتىر اۋدان اۋماعىندا الپىس التى مىڭ گەكتار ماقتا ەگىلگەن. مۇنىڭ كولەمى كەلەسى جىلى ەلۋ مىڭ گەكتارعا تۇسىرىلمەك. تەك ءبىر عانا داقىلمەن اۋەستەنىپ، اۋەيىلەنىپ كەتۋگە بولماس. وكىنىشكە قاراي، وندىرىستىك كووپەراتيۆتەر، شارۋا قوجالىقتارى وسىنى ۇعىنا بەرمەيدى...
اۋىل ادامدارىنا اقىل ايتىپ شىعارىپ سالعاننان كەيىن جاڭا اكىم اۋداننىڭ جەرىن دە، مال-مۇكامالىن دە جەكەشەلەندىرۋدى قاراقاس — ارقاس جەلىنەن بەتەر جەدەلدەتتى. ەرسالىمگە جانە ەرەكەڭ تۇرپاتتاستارعا تيگەن ۇلەستەر شىنىمەن-اق يت ارقاسى قياندا ەدى. كانالدىڭ قىرىق قۇراققا ءبولىنىپ، قىلدىرىقتاي ارىققا اينالىپ، سۋدىڭ اقاباسى عانا قويمالجىڭ تارتىپ جەتەر تۇستارىتۇعىن. جارىم-جارتىسى كيىزدەي تۇتاسقان اجىرىق، قالعانى قامىس-قۇراق، سولاردان ارتىلسا، سورتاڭدى اقتاڭداق. پەشەنەگە جازىلدىعا سايىپ، جەر يگەرمەككە، نەسيە الماققا بەكىنىپ، كوپ اۋرەلەندى. التى اي بويى تابانىنان تاۋسىلىپ، قاجەت قۇجاتتاردىڭ ۇشتەن ءبىرىن ازەر جينادى. اقىرىندا القىنىپ، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. انشەيىندە بۇقارالىك اقپارات قۇرالدارىندا سايراپ تۇراتىنداي ەمەس ەكەن. نەسيە الۋ دەگەنىڭىز قازاقتىڭ ءوز جەرىنەن عارىشقا ۇشۋى ماسەلەسىن ماسكەۋ ارقىلى شەشپەكتەن تيتىمدەي دە جەڭىل شارۋا بولماي شىقتى. ەرسالىمدەي ارباكەشتەر وعان جەتۋ جولىندا جىل بويى جۇگىرۋگە ءتيىس ەكەن. كەلەر جىلدىڭ وزىندە نەسيە اتتى نەسىبەگە كولى جەتە مە، جەتپەي مە؛ ەگىن ەگە مە، ەكپەي مە؛ ول جاعى مۇلدە بەيماعلۇم. وسىعان ابدەن كوزى جەتكەن سوڭ، شاپانىمدى شەشىپ الماس دەپ، بەل بۋىپ، "باياعى بالانىڭ" الدىنا دا باردى-اۋ! ماس-قارا-ا-ا. اۋدان اكىمىنىڭ قابىلداۋىنا الدىن الا جازىلادى ەكەن؛ كوپ كۇندەر بويى كەزەك كۇتەدى ەكەن؛ سارىلا سارعايادى ەكەن. بارىنە شىداپ باقتى. كوكىلەتتىك وكىلەتتىك العان زامان-داعى؛ كەسىركەنگەن كوبەيىپ، كىشىرەيگەن ازايىپ بارادى ەمەس پە؛ شىداماسقا شاراڭ نەشىك؟
كىرەر كەزەك جەتكەندە كومەكشىسى سىزداۋسىپ:
— شارۋاڭىزدى شاقتاپ قانا ايتىڭىز. ول كىسىنىڭ ۋاقىتى ولشەۋلى، تاڭەرتەڭگى ساعات بەستە وبلىس ورتالىعىندا وتەتىن ۇلكەن جينالىسقا ءجۇرىپ كەتۋى كەرەك، — دەدى.
«باياعى بالا» ورنىنان تۇرىپ، جۇمىس ۇستەلىنىڭ جانىنا شىعىڭقىراپ امانداستى. اي، اتاڭا نالەتى-اي، ءبىراق، ساعىز شايناپ تۇرىپتى دا. سونىسىنان تىكسىندى. ەرەكەڭنىڭ اپاسى قايتىس بولعاندا دا، تاپ وسىلاي؛ مەنىڭ كەلگەنىمنىڭ ءوزى نە تۇرادى دەگەندەي كەيىپ كورسەتكەن-تىن. ەسىك الدىنداعى قيامەن، ءبىر شەتىن قياڭقى ميا جاپقان قۇرعاق سۇرلەۋمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ، ساعىز شايناۋىن دوعارماپ ەدى. سول ساعىز شايناعان كۇيى كورىسكەن؛ تاپ وسىلاي، ساعىز شايناپ تۇرىپ كوڭىل ايتقانسىعان سوندا...
بالا-شاعاسىنىڭ جاعدايىن، قاتىنىنىڭ سارساڭ ساۋدا جولىندا ساندالاتىنىن، تاعىسىن-تاعىلاردى قىسقا عانا شولىپ وتپەك ەدى؛ ەندى ونىسىنان كىلت اينىدى. نە دە بولسا، نەسيەنى ايتار الدىندا «باياعى بالانىڭ» اياعىن جەرگە تيگىزىڭكىرەپ الماققا بەكىندى. ەرەكەڭ دە سوندا ساعىز شايناعانداي كەكجيدى-اۋ كەنەت:
— كەبەنەك كەلگەن جىل ەسىمنەن كەتپەيدى، — دەدى كەكىرەيە ءتۇسىپ.
اۋدان اكىمى التىن تىستەرىن ساق ەتكىزە ساعىز شايناۋىن دوعارىپ، كۇرەڭ تارتا رەسميلەندى:
— شارۋاڭىزدى ايتىڭىز، ۋاقىت جوق، — دەدى مۇنى مۇلدە تانىمايتىن ادامداي.
— جاڭا كومەكشىڭ ەسكەرتكەن، ۋاقىتىڭ ولشەۋلى. بىلەم، — دەدى بۇل. — تاڭەرتەڭگى بەستەن تۇرىپ، ون جەتىنشى عاسىردا موڭكە بي بولجاپ ايتىپ كەتكەن ماعىناسىز جينالىسقا جۇرەسىڭ.
— نەمەنەگە كەلدىڭىز، سونى ايتىڭىز!
— نەسيە دەگەن شىن نارسە مە، وتىرىك پە؟ سونى عانا بىلمەككە كەلگەم. اۋدان باسىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىمەككە كىرگەم.
— كىمگە — وتىرىك، كىمگە — شىن، — دەدى «باياعى بالا».
— اقيقاتىن ايتقانىڭا راحمەت، — دەدى ەرەكەڭ. — سەنەن مۇندايدى دا كۇتپەپ ەم.
— تاعى نەنى بىلگىڭ بار؟ — دەدى «باياعى بالا» دا «سەنگە» كوشىپ، سىرەسىپ.
— قاراقاس — ارقاس بويىنىڭ قۇنارلىسى مەن قۇيقالىسىن، سۋلىسى مەن نۋلىسىن، جايلىسى مەن جاقىنىن كىمدەر العانىن ايتار ما ەدىڭ، سۇراسام؟
— نەگە ايتپاسقا؟! — دەدى اكىم ساعىز شايناۋىن ودان ءارى جالعاستىرىپ.
— مىنا مەن جانە مەنىڭ ادامدارىم الدى. الا بەرمەك! بولدىڭ با؟
«قۇدايدان قورىقپاعان قورىق» دەگەن عوي، سوڭدا اكىمنىڭ بۇكىل بولمىسىندا ەشتەڭەدەن دە، ەشكىمنەن دە قورىقپاس الكەۋدە الاپات بارتۇعىن.
— ا-ال، الا بەرىڭدەر. سوندا ءبىز سەكىلدىلەر؛ قولمەن ماقتا تەرمەستەر؛ سەندەيلەردىڭ الدارىڭدا ەشقاشان ەڭكەيمەستەر نە ىستەمەك كەرەك؟ اشتان قاتا بەرە مە؟
— نەسى بار، نەبىر وركەنيەتتى ەلدەردە دە اشتان قاتاتىندار از كەزدەسپەيدى، — دەدى «باياعى بالا». — ەڭكەيمەستەردىڭ ەنشىسى سول. امال قانشا، تاۋەلسىزدىگىڭىز ءھام ءبىرقاتار شىعىنداردى تالاپ ەتۋگە حاقىلى.
— كىمدەردىڭ قانداي جولدا ولەتىنىن دە بىلەدى ەكەنسىڭ، — دەدى ەرەكەڭ سوندا. — مۇنى دا سەنەن كۇتپەپ ەم. راحمەت! بۇعان-داعى شۇكىر-اق...
ەسىكتى قاتتى جاپپاق بولعانى ەسىندە. الايدا، ءزىلماۋىر ءزاۋلىم مۇلىككە ءال-دىرمانى جەتپەي، جۇلقۋمەن عانا تىنىپ، ەڭكەيمەي شىققاننىڭ ءوزىن قاناعات تۇتقان.
قايتار جولىندا، وركەنيەتتى تۇردە ايتقاندا، اۋدان ورتالىعىنىڭ وليگارحيالىق بولىگىندەگى اكىمنىڭ ءۇي-جايىن ادەيى عانا كورىپ وتكىسى كەلگەن. الىستان قاراعاننىڭ وزىندە قورقىپ كەتتى.
قىزعانعان جوق.
قىزىققان جوق.
قورقىپ كەتكەنى راس...
— سولاي! — دەدى ەرەكەڭ ەكرانداعى اۋدانباسىعا. ءسويتتى دە ونى «ءسوندىرىپ» تاستاپ، اۋىل جاققا قارادى.
— قوش بولىڭدار، — دەدى ەرەكەڭ اسپان تىرەگەن قوزاپايا ماياسىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ. — مەن بۇگىن عارىشقا ۇشام. ءبىلىپ قويىڭدار، عارىشقا تەك بايقوڭىردان عانا اتتانبايدى ادامدار. قازاقتار. قوزاپايانىڭ قىزۋ-قۋاتىمەن كەز-كەلگەن جەردەن ۇشپاققا مۇمكىندىك بار. سەزگىرلەر عانا سەزەر-دۇر مۇنى! قوش، ەشكىلى ەلى! قوش، ەسقارا بالا! ءتىرى قالساڭ، تەسىپ شىعارىڭا سەنەم... ۋ-ۋ-ۋ-ۋ... ۋۋ-ۋۋ-ۋۋ...
جانارماي تولى باكلاشكالاردى سومكەسىنەن سۋىرىپ، قوزاپايا ماياسىنىڭ ورتاڭعى تۇسىنان ادەيى ۇڭگىگەندەي ەتىپ قالدىرعان، تەرەڭىندە قارقارالى، قاۋداسىن قامىس جاتقان تۇسقا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شاشىپ-شاشىپ جىبەردى. سونسوڭ كەۋىرت شاقتى.
لەز-دەمدە لاپ ەتە تۇسكەن جالىن لاۋلاي الاۋ زاۋلاتتى.
ۋ-ۋ-ۋ-ۋ... ۋۋ-ۋۋ-ۋۋ-ۋۋ-ۋۋ...
ەشكىلى جۇرتى قوزاپايا قالدىعىن ەكى كۇندەي اقتارسا-داعى ەرەكەڭنىڭ دەنەسىنەن ەشقانداي جۇرناق تابا المادى. قوزاپايانىڭ قىزۋ-قۋاتى ادامنىڭ ەتى تۇگىلىم، سۇيەگىن دە تۇپ-تۇگەل بالقىتا ەرىتىپ جىبەرەدى دەسكەندەر دە از ەمەس-تى. مۇمكىن، ەرەكەڭ شىنىمەن-اق عارىشقا ۇشىپ كەتتى مە، كىم بىلەر؟ ۇشپادى دەۋگە نەندەي نەگىز بار؟ دەسكەندەر-داعى تابىلعان.
ءبىر تاڭدانارلىعى سول، بۇل وقيعا وسى ءۋالاياتتا تالاسا-تارماسا، توقتاۋسىز شىعىپ جاتاتىن، نەمەسە تىنىمسىز سارناپ تۇراتىن ءبىر دە ءبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ نازارىنا مۇقىم-مۇلدە ىلىكپەدى. ءتىپتى، بۇدان مىڭداعان جىلدار بۇرىنعىداي، تاس داۋىرىندەگىدەي تىرشىلىك كەشىپ جاتقان تازاگويلەر تايپاسى تۋرالى جان-جاقتى جازعان اتى شۋلى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءوزى ءھام ءۇن-تۇنسىز قالدى.
ال، جەتىنشى سىنىپ وقۋشىسى ەسقارا ەرسالىمۇلىنا كەلسەك، ونى ساعىمكەنتتەن ۇشىراستىرعاندار بار ەكەن؛ جاعدايى شىلي جامان ەمەس؛ الدەبىرەۋگە جالدانىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپتى دەسەدى.
«ءتىرى قالسا، تەسىپ شىعار ءبىر جەردەن. بالكىم، اكىم بولار. باسقاشالاۋ ىڭعايداعى، ارينە. الدىنان كىم شىعىپتى دەيسىز، ورەن وسكىننىڭ...» عارىش تۇڭعيىعىنان با، مۇڭعيىقتانعان قوزاپايا الەمىنىڭ استىنان با، قاراقاس — ارقاس جەلىنىڭ ۋ-ۋ-ۋ-ۋىلىنەن بە، جارىقتىق ەرەكەڭ ەمىرەنە ەلبىرەپ وسىلاي سىبىرلايتىنداي.
You Might Also Like
