InfoHub Logo

«اۋىلىڭ سەنىڭ ىرگەلى،

ءشايى كويلەگىڭ بۇرمەلى.

ايتارىڭدى ايتىپ قال،

وتىرمىن عوي جۇرگەلى…

اۋ-اي، وۋ-ۋ-ۋ… اۋ-اي، وۋ-ۋ-ۋ…»

بارىلداي شىققان وقىس داۋىستان سەلك ەتكەن قانىمجان ءيىرىپ وتىرعان ۇرشىعىن قولىنان قالاي ءتۇسىرىپ العانىن اڭعارمادى. تەك انا زاتى دومالاي بارىپ تايتەرىنىڭ قايىرىلا بىتكەن شەتىنە تىرەلە توقتاعاندا وز-وزىنە كەلگەندەي:

— مىنا تۇقىمىڭ وسكىر تاعى دا ءىشىپ العاننان ساۋ ما؟.. — دەدى ەرنىن سىلپ ەتكىزە، — ءوزى ءبىر قويمايدى ەكەن، ءا…

ونىمەن دە شەكتەلمەدى، ءسال ۇزىلىستەن سوڭ:

— قالىڭنان اداسقان قۋ جالعىز-اي… — دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا كۇرسىنىپ سالدى، — ەندى سەن وسىلاي كەتە بارار ما ەكەنسىڭ…

داۋىس يەسىن تانىعانىنان ايتتى بۇل ءسوزدى. سول-اق ەكەن جان-دۇنيەسى ويران-اسىر ءبىر كۇيگە شىرماتىلا بەردى. تاتىمى جوق تىرلىكتىڭ تاقىمى قاتتى ەكەنىن مويىنداعانىنان تۋعان شيراتىلىس ەدى مىنا اپ-ساتتەگى وزگەرىسى.

اناۋ مۇنى ەلەمەدى:

— ءا، شەشەي… بۇل ءسىز بە ەدىڭىز؟.. شاڭقاي تۇستە جاپادان جالعىز نە ىستەپ وتىرسىز؟ — دەپ بوس ءسوزدىڭ تيەگىن اعىتا باستادى دا، كوزى ۇرشىققا تۇسكەندە كىلت كىدىرىپ، ماعىناسىز ىرجيدى، — ە-ە، بالا-شاعانىڭ قامى دەسەڭىزشى. ءيا-يا، ولاردىڭ قامىن سىزدەر ويلاماساڭىزدار بۇگىنگىنىڭ قاتىندارى قولىنا الىپ ينەگە ءجىپ ساباقتار ما. جاساڭىز، قانىم اپا! ۇلكەندەردىڭ ءبارى ءتىرى بوپ جۇرە بەرسىن! ايتپەسە ءبىز كىمگە ەركەلەگەندەيمىز. سولاي ەمەس پە، ءا، اپا!؟

قانىمجان جاۋاپ قاتپاعان ەدى بەيساۋات كەزبە قايتادان ءسوزۋارلاندى:

— مەنى «ءىشىپ العان» دەپ جاراتپاي وتىرسىز-اۋ، ءا؟ بىلەمىن، اتا ساقالى اۋىزىنا بىتكەندەردىڭ ءبارى جاراتپايدى. وسى بالەنى باستاپ بەرگەندەر وزدەرى ەكەندەرىن بىلە تۇرا سولاي ىستەيدى. وتكەننەن اقتالعىسى كەلگەندەرىنەن سويتەدى، البەتتە. اللانىڭ الدىنا بارعاندا سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولۋعا جانتالاسقاندىقتان بىزگە بار سالماقتى اۋدارىپ تاستاي سالۋعا بەيىم ولار. ءبىراق… ءبىراق، جاراتقان يە ءبارىن كورىپ تۇر عوي. سوندىقتان مەن شىقپاعان پەيىش ءتورى الدىڭعىلارعا دا بۇيىرماس دەپ بولجايمىن. سولاي عوي، قانىم اپا؟!.

— ءتايت، ءارى! — دەپ قالدى ورىنسىز جالاعا شىداماعان كەمپىر باسىن جىلانداي قايقاڭ ەتكىزە كوتەرىپ الىپ، — اكەلەرىڭنىڭ سوڭىنان عايبات سويلەمە، شىراعىم! قايتقانداردى كورىندە تىنىش جاتقىز! ولار ءوز زامانىنىڭ ادامدارى، ال سەندەر…

— ءبىز دە ءوز زامانىمىزدىڭ كۇناھارلارىمىز. بىلە-بىلسەڭىز كۇنانىڭ اۋىر-جەڭىلى بولمايدى. تاعى ايتارىم، ول — زامانعا جانە ۋاقىتقا بولىنبەيدى. ەندەشە بار سالماقتى سىزدەر بولىپ، بىزدەر بولىپ يىقتاسا تەڭ جاعدايدا كوتەرۋگە ءتيىستىمىز. مەن ءدال ايتتىم با، اپا؟

ول جاۋاپ كۇتپەستەن قابىرعاعا سۇيەي قوندىرىلعان ۇزىنشا اعاش ورىندىققا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. جازىقتاۋ ماڭدايى اجەپتاۋىر جىپسىگەن. كۇنگە ابدەن توتىققان ءجۇزى بۇرىنعى قوڭىرقايلىعىنان اجىراي، قوشقىل كۇرەڭ رەڭگە ويىس العان سىڭايلى. الاسى ازداۋ شەگىر كوزىنىڭ اينالاسىن قىزىل باسىپتى. بالكىم اراقتان، بالكىم شارشاعاندىقتان، ايتەۋىر قانتالاي قادالعاندا ادامعا ءبىرتۇرلى اسەر قالدىرادى. انىقتاپ زەر سالساڭ بەت پىشىنىنەن عانا ەمەس، دەنە پوشىمىنان دا وزگەرىستەر بايقايسىڭ: سوناۋ ءبىر جىلداردا سيدالاۋ جىگىت ەدى، بۇگىندە قوزى قارىندى، كادىمگى ەرەسەكتىكتىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن، اعالىقتىڭ اۋىلىنا قازىق قاققان ورتا جاس قالىبىنداعى جان ەگەسى. تەك وزگەرمەگەنى قىسقاسىندا دا، ۇزىنىندا دا قايىرىمعا جوق قايراتتى قالىڭ ءارى بۇيرا شاشى عانا. ونىسى تاراققا كونبەس قاتاڭدىعىن تانىتا اينالاسىنا ايبار سالعانداي.

سۇقتانعان جاناردى بايقادى ما، الدە بايقامادى ما، ەلەڭگە اۋماعان جىگىت اعاسى شىلدەنىڭ قاپىرىعىندا يىعىنان تاستاماعان كونەتوزداۋ كاستومىنىڭ جان قالتاسىنان تەمەكى قورابىن شىعارا، ودان ءبىر تال سۋىرىپ ەرىنىنە قىستىردى. سونسىن اسىقپاي تۇتاتىپ، باسىن ءسال كەكجيتە قويۋ ءتۇتىندى سىربازدانا سورا باستادى.

مىنانى كورگەندە قانىمجاننىڭ جۇرەگى زىرق ەتە ءتۇستى. «ۇقساماساڭ تۋماعىر» دەدى ىشىنەن نە سۇيسىنگەنى، نە تابالاعانى بەلگىسىز. ارىدە جىم-جىرتتىققا بوي الدىردى. تەرەڭگە جاسىردىم دەگەن وتكەن جىلدار سۇلباسىندا قالعان وقيعا ساناسىندا جاڭعىرىعىپ قويا بەرگەن…

…اشىربەك تە تەمەكىنى ءدال وسىلاي تارتاتىن.

ول كەزدەگى ەڭ ءقادىرلى تەمەكى «قازاقستان» عوي. سونىڭ قورابىن قالتاسىنان بيپازداي شىعارىپ، سالالى ساۋساقتارىمەن ءبىر تالىن شىمشىپ اۋىزىنا قىستىرعاننان كەيىن باسىن جانىنا قيسايتا، جانارىن كوكجيەكتەگى ءوزى عانا بىلەتىن نۇكتەگە قاداپ ويلانعانداي تىنا قالۋشى ەدى. وسى قالپىندا ماڭايىنداعىلاردىڭ تاعاتىن تاۋىسقىسى كەلگەندەي ءبىرشاما قيمىلسىز وتىراتىن. تەك، اندەم شامادا ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي شاقپاعىن شاعىپ، كوكپەڭبەك ءتۇتىندى دوڭگەلەتە اۋاعا ۇزاتۋعا اۋەس-تى.

مۇنى كورگەن باسقالار: «ادام دەگەن تارتارىن اسپەتتەمەي-اق تارتار بولار»، — دەپ ناز بىلدىرسە جاۋابى جانە دايىن: «ءار نارسەنىڭ ءوز ءلاززاتى بارىن ۇمىتپاعايسىڭدار، — دەيدى بايسالدى، — جانىم جادىرار شاقتا مازامدى الماڭدار».

ونىمەن دە توقتالمايدى، تاسقا باسىلماس، وزىندىك رەڭگە عانا يە ويعا جول اشادى: «جىگىت پەن قىز ساعىنىسىپ تابىسقاندا نەگە بىر-بىرىنە سۇلىكشە جابىسىپ، ەرىن مەن ەرىندى ايىرىلماستاي ەتىپ ايقاستىرۋعا بەيىم؟ راحاتتىڭ ناعىز ءشارباتىن سەزىنۋگە ۇمتىلىسىنان سويتەدى. مىنا جارىقتىق تا ىنتىقتىقتىڭ تۇتامىن جاريالاپ تۇرعان جوق پا! باسقاشا جاعدايدا وكپەمىزدى تۇتىنگە ىستاماس ەدىك قوي…» «تۋ-ۋ، ساعان ايتىپ ءسوز، ۇرىپ تاياق وتپەس»، — دەيدى باسقالار مۇنى ەستىگەندە مىرس-مىرس ەتىسىپ.

ول دا ءبىر ءوتىپ كەتكەن، ەندى جالىنساڭ دا بەت بۇرماس ۋاقىت ەكەن-اۋ! جىمىسقىسىن جەتى قاتقا جاسىرعانىمەن جىرتىعىن جاماپ-جاسقاماي-اق بۇدان بىلايدا سانادا عانا جاڭعىرىعار، وندا دا مىنا وتىرعان كەمپىر جادىندا بۇلىڭعىرلىعىن بۇلدار شاق قانا. «ويحوي، جالعان!» دەيسىڭ وسىندايدا كوكىرەگىڭ قارس ايىرىلا. باسقاعا شاماڭ جەتپەگەنىنەن، السىزدىگىڭدى مويىنداعانىڭنان سويتەسىڭ.

قانىمجان دا وتكەنىنە وكىنگەن ەمەس. اشىربەكپەن كەزدەستىرگەن تاعدىرىنا دا، ونى سۇيە بىلگەن جۇرەگىنە دە بەك رازى. تەك ەكەۋىنىڭ ءبىر شەڭبەرگە سىيىسا الماعانى كەي-كەيدە وزەگىن قارىپ وتەتىنى بار. ارادا قىرىق جىلدىڭ قىسى مەن جازى جاتقانىمەن كەزىندە تۇتانعان ءورتتىڭ قولامتاسى ءالى سونە قويماعانىنىڭ نىشانى. بالكىم، ولسە وزىمەن بىرگە كورگە كومىلىپ جانىن جىلىتار…

باس-اياعى جيىرماشاقتى كۇن بىرگە بولىپ ەدى. وقۋعا تۇسۋگە بارعاندا ۇشىراستىرعان. الماتىداعى قىزدار ينستيتۋتى جاتاقحاناسىنىڭ الدىنداعى اۋلادا كەشكىلىك بوي جازا ءجۇرىپ اسكەري كيىمدەگى بوزبالانى اڭداعانىمەن اۋەلگىدە ءمان بەرمەگەن. تەك، بولمەلەس قىزى ارتىنان جەتىپ، سونادايدان كورىنگەن جىگىتكە داۋىستاي قول بۇلعاعاندا: «تانىسىڭ با؟» دەپ سۇراعان.

— تانىعاندا قانداي! — دەدى انا قىز ءجۇزى الاۋلاي، — تەمىرحانمەن بىرگە پاتەر جالداپ تۇرادى. ەسىمى — اشىربەك. سەمەي جاقتان.

اشىربەك بولسا اشىربەك، سەمەي جاقتان بولسا سەمەيدەن شىعار. وندا نە شارۋاسى بار. تەمىرحاندى عانا بىلەدى. بولمەلەسى ەكەۋىن بىرلى-ەكىلى كينوعا الىپ بارعان جىگىت-تى.

جازمىش دەگەندى قويساڭشى، ءدال سول كۇنى ەكەۋى تانىستى. كوپ وتپەي تەمىرحان دا جەتكەن وكپەسىن قولىنا الا ەنتىگىپ. اقىرى تورتەۋ بولىپ كەش بويى ب ا ق ارالادى. سوڭىندا الدەقايدا جىم-جىلاس جوعالعان ەكەۋدى ىزدەمەستەن اشىربەكپەن بىرگە جاتاقحاناعا ورالدى. جولاي جىگىت اڭگىمەسىنەن ۇعىنعانى: اسكەر قاتارىنان جاقىندا كەلىپتى. ەندى، ءساتىن سالسا، مالدارىگەرلىك وقۋعا تۇسپەك ويى بار ەكەن.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ۋاقىت ۇزاتپاي ءتىل تابىسىپ ۇلگەرگەن-دى. الدە اۋىلدان شىقپاي بۇيىعى جەتىلگەن قىزدىڭ بۇلا ءومىرىن بۇرىن سەزىنبەگەن تىلسىم جەڭدى، الدە ماحاببات اتتى ۇلى سەزىم وسىلاي باۋرادى، ايتەۋىر وپىق دەگەندى مۇلدەم ۇمىتا، شىم تەرەڭگە باتىپ-اق كەتكەنى.

قايتا قالقىپ شىققانىندا نە كوردى؟ قىمباتتىسىنىڭ شاشىلعانىنا، ءقادىرلىسىنىڭ قولدى بولعانىنا كوزى جەتتى. ايتكەنمەن، وكىنىشتىڭ اۋىلىنا قازىق قاقپادى. ءبارىن تابيعي دۇنيەدەي قابىلداپ، بارىنە توزىمدىلىكپەن قاراۋعا ءوزىن بەكىتىپ تىندى.

الماتىدا وتكىزگەن سول از ۋاقىت قانىمجان ءومىرىنىڭ ناعىز شىرايلى شاعىنا اينالعانى كۇمانسىز. باقىتتىڭ ءدامى تىم ءتاتتى ەكەنىن ءتۇيسىندى. ال، ءتاتتىنىڭ ءتىل ۇشىندا ۇزاققا ساقتالمايتىنى جانە بەلگىلى قاعيدا ەدى. ونى دا سوندا جۇرگەندە باسىنان كەشتى.

سىناقتىڭ ورتا تۇسىندا اشىربەك ەلىنە ساپارلاۋعا ءماجبۇر بولعان. اكەسى ويدا جوقتا اۋىرعان با، اپىل-عۇپىل جينالعان جىگىت الدى-ارتىنا قاراماي تارتىپ كەتكەن. ەكى ارادا قانىمجان كەزەكتى ەمتيحاننان ءسۇرىنىپ، ەندى بۇل دا شاراسىزدىقتان اۋىلىنا ورالعان. ءسويتىپ، ءبىر ماحاببات جانباي جاتىپ ءسونىپ، ءبىر سەزىم ءبۇر جارماي جاتىپ سولعان-دى.

اشىربەككە كىنا ارتۋدان اۋلاق، جاستار ءجون-جوبانىڭ پارقىن ايىرعان با، مەكەن-جايدى ناقتىلى بىلمەگەن سوڭ قاراعاندى وبلىسىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن مۇنى ىزدەمەك، قىز دا كوز كورمەگەن سەمەيدىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنان جىگىت تۇراعىن بال اشىپ بىلمەك پە، اقىرى ءىزىم-عايىم جوعالعاندارى انىق.

دەگەنمەن، ءتاتتى شاقتىڭ تاتىمى بولاتىنى ەكى-ۇش ايدا ايقىندالدى. بويىنا بالا بىتكەنىن تۇسىنگەندە قانىمجان شاراسىزدىقتىڭ شىرماۋىنا بايلانعان. ءتۇيىندى شەشكەن شەشەسى. ول قىزىنىڭ بويىنداعى وزگەرىستى ايەلدىك تۇيسىكپەن تاپ باسىپ، ونى اكەسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاعان شىعار، سۋىق تۇسە، مەحانيزاتورلار قويشىلارعا كومەكشىلىككە اتتانار تۇستا قايران اكە شالعايداعى ءتۇسىپ دەگەن شوپاننىڭ قونىسىنا ءۇيىن كوشىردى. ءسويتىپ، قىزىن سۇيرەڭ تىلدەن، قاتىندار پىش-پىشىنان اراشالاپ الدى.

اكەسىنىڭ مۇندا كەلۋ سەبەبىن قانىمجان كەيىن ءتۇسىندى: ءتۇسىپ پەن ونىڭ كەلىنشەگى گۇلبارشىن وتاۋ قۇرعاندارىنا ون جىلدىڭ ءجۇزى وتسە دە ءبىر «شيكى وكپە» كورمەي ءجۇر ەكەن. ۇلكەندەر ءوزارا كەلىسىمگە كەلگەن سياقتى ما، ايتەۋىر كەلگەن كۇننەن باستاپ گۇلبارشىن قىزدى اينالشىقتاپ، ءتۇسىپ تە بۇعان دەگەن قامقورلىعىن كۇشەيتتى. كۇندە پەش ۇستىندە قارا قازان قايناپ، سورپا-سۋدان كەندە قىلمادى.

ال، كوكتەم شىعىپ، قوي تولدەر شامادا، باسقالار جاڭا ورىنعا اۋىسقاندا قانىمجان مەن گۇلبارشىن قىستاقتان قوزعالمادى. قانىمجان وسىندا تۋدى، گۇلبارشىن ۇل تۋدىم دەپ قالجا جەدى.

پاي-پاي، جالعان-اي!

قانىمجان دا كونۋدەي كونگەن جان يەسى. تار قۇرساعىن كەڭىتكەن تۇڭعىشىن «بالام» دەۋگە باتپاي، ونىڭ ماڭدايىنان ءبىر يىسكەمەي بۇگىنگە جەتسە، ەرتەڭ دە يسىنەر، ءيىپ تۇسەر شاقتان ادا ەكەنىنە يلانعان ايەلزاتى. بارىنە تۋعان اكەسىنە بەرگەن ۋادە بەرىكتىگى سەپ.

— شىراعىم، — دەگەن جايشىلىقتا كوپ سويلەمەيتىن، توماعا-تۇيىقتىققا بايلانۋدان اسپاعان اكەسى شوپان ءتۇسىپتىڭ شاڭىراعى قۋانىشتان اقار-شاقار بولىپ جاتقاندا، — مەن رازىلىقتان ايىرىلماسىن دەسەڭ كوزىمنىڭ بارىندا قۇلاعىما مازا بەر، ولگەنىمدە كورىمدە تىنىش جاتقىز. كونسەڭ وسى، كونبەسەڭ…

ارعى جاعىن ايتپادى. ايتۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى. باسىنان وتكەننىڭ ءبارىن قاباق شىتپاي قابىلداپ، بولعانعا بولاتتاي قايسارلىق تانىتقان اكە الدىنداعى قارىز جاۋاپكەرشىلىگى قىزدىڭ جۇرەگىن دە، جانىن دا قاتىپ قالعان تاسقا اينالدىرىپ تاستاعانداي-تىن.

ءتۇسىپ پەن گۇلبارشىن بالانى يەلەنۋمەن شەكتەلمەدى، قانىمجان الىسقا ۇزاماي، كوز الدىمىزدا ءجۇرسىن دەدى مە، ايەلى بالادان قايتقان نەمەرە تۋىستارىنا قوسىپ، اقىرىندا قايىناعا مەن ابىسىندىق دارەجەگە جەتتى.

قۇرساعى قۇتتى ەكەن، وتاۋىن شادىمانعا بولەي بىرىنەن كەيىن ءبىرى التى بالا تۋىپ، سولاردىڭ قىزىعىنا كەنەلگەن كەزدە تۇڭعىشتىڭ بارى مەن جوعى ۇمىتىلا باستاعان. ونىڭ ۇستىنە بالانىڭ اس تا توك تۇرمىس پەن تاۋسىلماس مەيىرىم شاپاعاتىنا بولەنگەن جاعدايى انالىق الاڭدى اۋلاققا ىعىستىرىپ، ونىڭ ساناداعى سۋرەتىن كومەسكىلەندىرە باستاعانداي-تىن. امال نەشىك، كەتەتىندەر كەتىپ قالاتىندار قالعان شاقتا تۋىنداعان وزگەرىستەر ەسكى تۇيسىكتى قايتادان تىتىركەندىرىپ قويا بەرگەنى. اسىرەسە باقيعا اتتانار الدىندا گۇلبارشىن ابىسىننىڭ مۇنىڭ قولىن كەۋدەسىنە باسا جاتىپ «قۋ جالعىزدىڭ» تاعدىرىن امانات ەتۋى جاسىرىندىنى شىم-شىمداپ جارىققا جايىپ تاستاعانداي ەدى. امال نەشىك، قانىمجان سول جايمانى جالاۋلاتا المادى. جالاۋلاتپاق تۇرماق اتىن اۋىزعا الۋعا بالالارىنان جاسقاندى. جەتكەن جەرى وسى…

مىنە، سول «قۋ جالعىز» مىنا وتىرعان شاراپات. اكە مەن شەشە باردا دۇنيەنىڭ تاسىرلىعىنا ءمان بەرمەي الاتىنىن الىپ، شاشاتىنىن شاشىپ داعدىلانعان سابازىڭ وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي زامان قۇبىلعاندا ارى-سارىلىكتىڭ بۇيداسىنا بايلانىپ، سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلىپ قالعان-دى. اقىرىندا اۋىزىن اراقتان بوساتپاي ەل الدىندا ءقادىرىن جوعالتىپ العان. ەندىگى سيقى مىناۋ، نە شاڭىراعىنا جاقپاي، نە اۋىلداستارىنا ءسوزى وتپەي ءپۇشايمان كۇيمەن ەڭسەسىن جىققان. بۇعان نە داۋا، نە ەم…

— اينالايىن-اۋ، ءبىر مەزگىل ەسىڭدى جيساڭشى…

شاراسىزدىقتان وسىلاي دەپ شاراپات جاققا ءجۇز بۇرعانىندا انانىڭ قابىرعاعا سۇيەنگەن قالپى باسىن ومىراۋىنا قاراي سالبىراتا ۇيىقتاپ كەتكەنىن كوردى. قۇس توسەكە جايلاسىپ جاتقانداي ەزۋىنەن سىلەكەيى اعا پىس-پىس ەتەدى. بەت-جۇزىن تەر باسقان.

كەمپىردىڭ جانى تۇرشىكتى.

— ءۇيباي-اي، وبال-اي! — دەدى ورنىنان سۇرىنە-قابىنا تۇرا بەرىپ. سودان ارىدە اياعىنىڭ ۇيىعانىنا قاراماستان اقساڭداي باسا جانىنا جەتىپ، الىنە شامالاس سۇيەمەلدەي جىگىت اعاسىن ورىندىق ۇستىنە جاتقىزدى دا، بايلام ۇشىمەن ونىڭ تەرىن سۇرتە باستادى.

— يىسىنە قانىپ، قىزىعىن كورە الماعان قۇلىنىم-اي! — دەدى كوزىنە جاس تىعىلا. سول-اق ەكەن جۇرەگى سىزداپ قويا بەردى.

— ي-ي-ي، — دەپ جانە داۋىسىن سوزا كەمسەڭدەدى، — بارىنە كىنالى مەنمىن، جارىعىم! قايتەيىن ەندى، ابىرويىمدى ساقتاۋعا، ۇلكەندەرگە قارسى تۇرۋعا شامام جەتپەدى عوي…

ءبىراق مۇنى شاراپاتتىڭ ەستىمەگەنى ايدان-انىق. ول ءولى ۇيقى قۇشاعىندا ەدى.

---