قۇلا ات قاسىرەتى
I
بۇل پانيدەن پەشەنەسىنە جازىلعاننىڭ ءبارىن تىلىمەن تاتىپ، كوزىمەن كورگەن تۇرمامبەت باتىردىڭ قارتايعان كەزىندە كەلىنىنەن ەستىگەن ءسوزىنىڭ ىشتە تىنعان قۇساسى جان دوسى بالۋانياز باتىردىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا كەلگەندە لىقىپ اقتارىلدى.
— ۋا، بالۋانياز! ەڭىرەپ وتكەن ەرىم، وردا بۇزار وتىز-اق جاسىڭدا ەلىڭدى جاۋدان قورعاپ ءجۇرىپ، مايداندا قازا بولعان نەتكەن باقىتتى ەدىڭ. سەنىڭ ارتىڭدا قالىپ، بوق دومالاتقان قارا قوڭىزداي ۇزاق عۇمىر سۇرگەندە كورگەن ءناپاقام قايسى؟ وشاعىنىڭ وتىن ازەر جاعىپ جۇرگەن سالپى ەتەك، شايپاۋ كەلىننىڭ ءتىلى ءتيدى. جاۋدان قايتپاعان جۇرەگىم ءبىر شۇيكە باستان شايلىقتى. ەندى ءومىر سۇرگىم كەلمەيدى، مەنى قاسىڭا الىپ قال، قۇرداس...
تۇرمامبەت اتىنان تۇسە سالا قۇرداسىنىڭ ءقابىرىنىڭ سۋىق توپىراعىن قۇشاقتاپ، ەڭكىلدەپ جىلادى. ءوزى ەس بىلگەلى سەكسەن جىلدىق عۇمىرىندا تۇڭعىش جىلاعانى دا وسى بولار. كەلىنىنىڭ "وسى كارى قاقپاستان-اق قۇتىلمادىم-اۋ" دەگەن ءسوزىن ەستىگەننەن ولگەنى ارتىق. "قاسىڭا ال، قۇرداس، تاي-قۇلىنداي تەبىسكەن، جارتى قۇرتتى بولىسكەن جان دوسىم، بۇل كۇندە سەكسەن جاستاعى مەنىڭ ەمەس، وتىز جاستا وپات بولعان سەنىڭ ايبىنىڭ زور ەل ىشىندە، مەن دە دامىلدايىن، قۋ تىرلىكتەن جالىقتىم".
ءمارت باتىر اعايىنىنىڭ، بالالارىنىڭ جالىنعان جالبارىنعاندارىنا قايتپادى.
— كوشتەرىڭدى جولدان قالدىرماي جۇرە بەرىڭدەر، مەن ەندى بالۋانيازدىڭ قاسىندا قالام، - دەۋمەن بولدى. قار كوبەسى سوگىلە قىس بويى پانالاعان جىلى ويدان قىرعا جايلاۋعا باعىت العان اۋىل كوشى امالسىزدان بالۋانياز باتىردىڭ بەيىتىنىڭ قاسىنا كەلىپ قونىپ، تورت-بەس كۇن ەرۋ بولۋدى قالادى...
ءىى
بالۋانياز باتىرعا ماڭگى مەكەن بولعان تورتكۇل توبەنىڭ توپىراعى ومىردەگى سىزىعى تاۋسىلعان كۇنى وزىنە ماڭگىلىك تورقا بولىپ جابىلعانىن قالايتىن. جاز بويى وت-سۋدىڭ مول جەرىن ىزدەپ، تۇراقتاماي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن بۇل اۋىل جايلاۋى بيىل قاي وڭىردە بولاتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ەگەر ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە جەم-ساعىز وزەندەرىن بويلاپ قونىس تەبەتىن ەلدىڭ شىلدەنىڭ اپتابىندا بۇنىڭ مۇردەسىن ءوزى قالاعان وسى تورتكۇل توبەگە جەتكىزە الارى ەكى تالاي. سول سەبەپپەن تۇرمامبەت اللادان اجالدى وسى ساتتە تىلەپ، قان قىسىمىن كەنەتتەن ءوزى كوتەردى. شىنىندا دا قارت باتىر پانيدەن باقيعا ءبىر جولا كەتكىسى كەلگەنى جانە ونىڭ تىم-تىم جاقىنداپ قالعانىن سەزگەنى راس ەدى. ويتكەنى بۇل جەردە ماڭعىستاۋ قازاقتارىنىڭ ەلدىگىن ساقتاپ قالعان، ارۋاعىن اسىرىپ، مەرەيىن ۇستەم ەتكەن، كەيىن ونى اقىندار جىرعا قوسىپ، اركىم قۇمارتا تىڭدايتىن، سول ەرلەردىڭ تۋىسى، ۇرپاعى، جەكجات جۇراعاتى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى بولعانى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمىن كەرنەتەتىن داستانعا اينالدىرعان جەڭىستى شايقاس وتكەن. بۇل جەردە تۇتقىندالىپ، ايدالىپ بارا جاتقان اڭىراعان جەسىرلەر مەن جەتىمدەردى، قولدى بولعان مال-جاندى قۇتقارۋ جولىندا شەيىت بولعان ەرلەر جاتىر. سونىڭ باسشىسى بالۋانياز ەدى. "ەل شەتىنە جاۋ كەلسە مەنەن ءسۇيىنشى سۇرا" - دەيتىن بۇلا قايراتىنا ماس، اقكوڭىل، اڭعال باتىر، قايران بالۋانياز. سوڭعى شايقاستا وزىنە ساي، قولتىعىندا قاناتى بارى دەپ ەسەپتەلەتىن استىنداعى پىراعى - قۇلا اتتى دا تۇرمامبەتكە بەرمەك بولىپ، وسى جورىققا ءبىر ءمىنىپ شىعايىنشى، سونان سوڭ سەنىكى قۇرداس!- دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى اۋ! سول شايقاستان سوڭ تۇرمامبەتكە بالۋانيازبەن ءجۇرۋدى دە، قازاق پەن تۇركپەننىڭ تالاي ەر كوڭىلدى جىگىتتەرىنىڭ ارمانى بولعان قۇلا اتقا تاقىم سالۋدى دا جازبادى. ەر جىگىتتەر قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتىلاتىن سايگۇلىكتەرگە، سۇلۋ قىزعا عاشىق بولعاننان كەم قىزىقپايتىن. جاۋگەرشىلىكتە قولعا تۇسكەن ولجانىڭ ەڭ قۇندىسى مىڭعىرعان مال، التىن القا ەمەس، ايداي ارۋ مەن اسىل تەكتى ارعىماق بولاتىن.
ءيا، سول شايقاس قالاي بولىپ ەدى ءوزى. تۇرمامبەت باتىردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - ساۋدا-ساتتىققا ۇيىرلىگى، بەسقالا جاققا بارىپ ەلدىڭ كەرەك-جاراعىن اكەلىپ تۇراتىندىعى ەدى. جانىنا ونشا كوپ كىسى ەرتپەي-اق، جالعىز جالپى جۇرە بەرەتىن.
تۇرمامبەت ءبىر ساپارىندا بەسقالاعا كەلە جاتىپ، ايبۇگىر تاۋىنىڭ استىندا وتىرعان تۇرىكمەن دوسى قۇربانيازدىڭ ۇيىنە تۇسكەن. ول وسى وڭىرگە بەلگىلى ساۋداگەر ەدى. كەيدە ونى-مۇنىسىن الىپ، سام ءوڭىرىن جايلايتىن تۇرمامبەتتىڭ ەلىنە دە كەلىپ، ساۋداسىن جۇرگىزىپ كەتەتىن.
— تۇرمامبەت قۇداي قوسقان ءبىلىشىم ەدىڭ، ايتپاسام ادالدىعىما سىن بولار، - دەيدى قۇربانياز، - ماڭعىستاۋدىڭ ويىنداعى قازاق تۋىستاردى شابۋعا ەكى ءجۇز ەلۋ اتتى تۇركمەندەر اتتانىپ كەتتى. باسشىسى قارا باقى. بۇگىن ەكىنشى كۇن. حابار تاراپ كەتپەس ءۇشىن اۋىلدان ادام شىعارمايدى.
— وح، اتتەگەن-اي، باقى وتكەن جىلعى كيكىلجىڭىندە ايتقان ۋادەسىندە تۇر ەكەن-اۋ! مەن ونى ايتىلا سالعان، اتاسى ولگەن ءسوز بولار دەپ ەدىم. كەيىن قايتپاسام بولمايدى، -دەيدى تۇرمامبەت سانىن وكىنىشتەن ءبىر سوعىپ.
ءىىى
وتكەن جىلى كونە ۇرگەنىشتىڭ بازارىندا جۇرگەندە سۇلۋ ارعىماقتى ساۋدالاپ تۇرعان بالۋان تۇلعالى تۇرىكمەن جىگىتىنە كەزىككەن.
"تۇلپاردى تاقىمى مىقتى ادام عانا ساۋدالار بولار، كونە، جولىمنان بىلاي تۇرىڭدار" -دەپ الگى العا ۇمتىلعان. وزگەلەردىڭ سىپىرىلىپ جۇرە بەرگەنىنەن-اق، ونىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن بۇلار تۇسىنگەن. اتتىڭ يەسى دە وڭىرگە بەلگىلى بايدىڭ ءبىرى بولسا كەرەك، ساۋدالاسۋشىنى جازباي تانىدى دا: "باقى باتىر ارعىماقتىڭ وزىنە لايىق پىراق ەكەنى راس. ءبىراق ماعان مال-مۇلىك ەمەس، قىزمەتشى قۇلاق كەستى قۇل كەرەك، ەگەر..." - دەپ ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇتىپ جىبەردى.
— كەلەر كۇزدە قازاقتاردى شابامىن، سوندا قازاقتىڭ ون بالاسىن تۇتقىنداپ، قۇلدىققا اكەلىپ بەرەمىن، ۋادە وسى بولسىن، حەمراق ۇلى، ال ات باسىبايلى مەنىكى، -دەدى دە، الگى مىقتى وزگە سوزگە كەلمەي، سۇمبىلەدەي جاراعان سۇلۋ سايگۇلىكتى جەتەكتەپ جۇرە بەرگەن. الگىنىڭ ۇستەم سوزىنە شىداي الماي تۇرمامبەت تۇرا ۇمتىلعاندا وسى قۇربانياز جىبەرمەي قالعان:- ەلىڭنەن جىراق ءجۇرسىڭ، ءارى جالعىزسىڭ، ول بولسا تۇرىكپەننىڭ اتاقتى قارا باقىسى. سابىر، سابىر، ساباڭا تۇس، بازاردا اركىم نە ايتپايدى - دەگەن.
وسى ءسوزدى كەيىن بىرەۋ باقىعا جەتكىزسە كەرەك. قۇربانيازدىڭ ۇيىنە قىلىشىن جالاڭداتىپ جەتىپ كەلگەنى:
— باسىن الامىن!..
— "مەيمان اتاڭنان ۇلى" - دەگەن باقى، مەيمانىما قول كوتەرۋگە قانداي حاقىڭ بار؟ اۋەلى مەنىڭ باسىمدى شاۋىپ بارىپ، قوناعىمنىڭ باسىن الاسىڭ، - دەدى ءۇي يەسى.
بابالاردىڭ ءسالت-داستۇرىن قاتاڭ ساقتايتىن اڭعال باتىر ءسال ابىرجىعانداي بولىپ: "مەنىڭ سىرتىمنان ءسوز ايتىپ جاعاما جارماسپاقشى بولىپتى، - دەپ كەشىرىم سۇراعانداي، ءۇي يەسىنە يشارا ءبىلدىردى دە، قوناققا سۇستى كوزىمەن وڭمەنىنەن وتكىزە قارادى، سوسىن:
— ءاي، قازاق، ايتقانىم ايتقان، كەلەر كۇزدە قان مايداندا كەزدەسەرمىز، مەنىڭ اجالىم با، سەنىڭ اجالىڭ با، ونى جەكپە-جەك شەشەر - دەدى.
— بەكەت اتام جار بولسا، قاساڭدى تىستەپ، سۇيەگىڭ سول جاقتا ءشىرىپ قالماسىن، - دەدى بۇل دا جاسقانباي، كەلۋشىنى الا كوزىمەن اتىپ. باقى ودان ءارى سوزگە كەلمەي شىعىپ كەتكەن.
— باقى ۋادەسىنە تۇرعان ەكەن، - دەدى تۇرمامبەت تاعى دا، اپ-ساتتە الگى وقيعا كوز الدىنان كولبەڭدەپ وتە شىققان سوڭ. - مەن ەلگە تەز جەتۋىم كەرەك، تامىر، سەن ماعان كومەكتەس.
ءۇي يەسى ءۇنسىز ءبىراز وتىرعان سوڭ: — تۇرمامبەت، ءبارىمىز دە ءتۇبىمىز ءبىر مۇسىلمان بالاسىمىز، ەلىڭە تەز جەتۋىڭە كومەكتەسەيىن، ايىپقا بۇيىرما، الگى ايتقان جاساقتىڭ ىشىندە مەنىڭ دە ۇلىم بار. جاساقتى اتتاندىرىپ وتىرعان حيۋا حانى: "ادايلار ورىسقا قاراپ كەتتى. سالىق تولەيتىن ءتۇرى جوق، ولاردى تاۋبەسىنە كەلتىرىڭدەر"، - دەپ وتىر، ونىڭ ۇستىنە حەمراق ۇلى ءتارىزدى بايلارعا قولعا تۇسكەن جالشى قۇلدار كەرەك. جاسىرىنىپ جەت، كۇندىز ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپە، ىڭعايلى مەزگىلدە ءوزىڭدى جولعا سالىپ جىبەرەم. ءبىراق ءوز اتىڭ جارامايدى، جولعا ءتوزىمدى ەمەس، ءارى اۋىلدان شىققان اتتىنىڭ ءىزىن اڭدىپ جۇرگەندەر كوپ، سوڭىڭنان قۋسا قولعا تۇسەسىڭ دە جانىڭمەن ماڭگىلىككە قوش ايتىساسىڭ. مەنىڭ جارامدى قاشىرىم بار. جۇرىسكە تالمايدى. ەلىڭە سەنى ءبىر جەتكىزسە سول جەتكىزەدى. اراعا ءبىر كۇن سالساڭ نەبىر ارعىماعىڭ دا وعان جەتە الماس...
ۋادە وسى بولدى. تۇرمامبەت بوي تاسالاپ جاتتى. تۇرىكمەن دوسى جۇرىسكە مىقتى، ەكى-ۇش كۇن بويى شابىسىنان ءبىر تانبايتىن ايعىر قاشىرىن ەرتتەپ دايىنداپ قويدى دا، ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلىن دە ءۇستىرت باعىتىنداعى جولعا شىعارىپ سالدى. دوسىنىڭ قاشىرى شىنىندا دا قاجىرلى بولىپ شىقتى. ءبىر كۇننەن كەيىن تۇرىكپەن اۋىلىنىڭ ءىز كەسۋشىلەرى ءبىر ءىزدىڭ ماڭعىستاۋعا بەت العانىن ءبىلىپ، تۇرە قۋعان ەكەن، ءبىراق اتتارى بولدىرىپ، جەتە الماي كەيىن قايتىپتى. ال قاشىر تۇرمامبەتتى سام قۇمىن جايلاپ وتىرعان قالىڭ ەلگە جەتكىزدى. كەلە: "بالۋانياز باتىر، قايداسىڭ، ماڭعىستاۋدىڭ ويىنداعى بەيقام جاتقان ەلدى شابۋعا حيۋا حاندىعىنىڭ تۇرىكمەن جاساعى اتتانىپ كەتىپتى. ارتىنان تەز جەتىپ، تۋىستارىمىزدى قۇتقارۋىمىز كەرەك" - دەپ ايقاي سالدى.
IV
ەر كوڭىلدى بالۋانياز ءتۇن ورتاسىندا توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ، جان-جاققا جاۋشى شاپتىرىپ، جارقۇدىقتاعى بيىك توبەگە ۇران وتىن جاقتىردى. سونداعى بالۋانيازدىڭ دا، ءوزىنىڭ دە، اسار سۇپىنىڭ دا سوزدەرى ءالى كۇنگىدەي قۇلاعىندا سىمبىرلاپ تۇر.
بالۋانياز:
سالسام دەپ ەم جاۋىما بۇلاعاي سىن،
قۇرداستاردىڭ ىشىندە ءدۇر ادايسىڭ.
جاۋ ءتيدى دەپ ەلىڭە، ەي، تۇرمامبەت،
نەگە مەنەن ءسۇيىنشى سۇرامايسىڭ؟
جۇرگەنىمدە جاۋ قوسىن شاپقىم كەلىپ،
قۇلا اتپەنەن جۇلدىزداي اققىم كەلىپ.
جۇرگەنىمدە بۇلا كۇش بويعا سىيماي،
قارا باقى كولدەسىن قاققىم كەلىپ.
سۇرامايسىڭ ءسۇيىنشى نەگە مەنەن؟
قىلمىسى مول قازاققا تولەنبەگەن.
كۇنى كەشە قايشىلاپ قوس قۇي اعىن،
قۇلا تۇلپار جەر تارپىپ ەلەڭدەگەن.
ءوزى كەپتى كەكتەسىم قارا باقى،
جاننان اسقان بولسا دا دارا باقى.
اجال ايداپ مۇندا ونى كەلگەن بولار،
قارا دا تۇر، تۇرمامبەت، قارا دا تۇر.
تۇرمامبەت:
— ەي، بالۋانياز!
بۇل ومىردە قايعى كوپ، شاتتىق كۇي از،
ۇران وت جاق، جاساق جي، شاقىر سياز.
جۇرگەن سوڭ جەل وتىندە، ەل شەتىندە،
بالا نياز، اتاندىڭ بالۋان نياز،
تاعدىر العا تارتقان سوڭ قيىن سىندى،
نەگە ازاپتى بىزگە اللا ءجيى ۇسىندى.
"سۇراعانىم ءسۇيىنشى ۇلىق بولار - "،
دەگەن ەدىم، بەر وندا ءسۇيىنشىمدى.
بالۋانياز:
سەنەن الىپ سىيلاعان سۇلۋلارعا سىرعام كوپ،
شەيىت بولار ەلى ءۇشىن كىم كەتسە دە قۇربان بوپ.
اڭساپ كۇتكەن جورىقتىڭ حابارشىسى ەڭ قىدىرداي،
قالاۋىڭدى ايت، تۇرمامبەت!
تۇرمامبەت:
— ەردىڭ ءسوزىن كىم-كىمدە تۇراقتى دەر،
بەس قارۋدىڭ ءبىرى سول مۇرات-جىگەر،
ارمانىم - جاۋعا ءمىنىپ شاپسام دەگەن،
ارمانىم - جۇلدىزداي ءبىر اقسام دەگەن،
قالاۋىڭا - قۇلا اتتى بەر!
/ پەندەلىك-اي، مىڭ جىلقى ءبىر بولەك تە،
قۇلا ات باسقا،
قويمادى ىشكى سەزىم سۇراتپاسقا./
بالۋانياز سوندا ءسال ويلانىپ قالعان-دى. ارينە، قۇرداسىنان استىنداعى اتىن سۇرار دەپ كۇتپەگەن-دى.
باتىردىڭ اتى شۋلى قۇلاسى ەدى.
بالاسىنداي باپتاعان بۇلاسى ەدى.
قۇلا ات شاپقان مەزگىلدە تەگىستەلىپ،
كەتەتىندەي دالانىڭ جىرا، سەلى.
كوزى جايناپ، شابىس تىلەپ تۇرار ەدى،
قاز مويىندى كەرىلە بۇرار ەدى.
قوس قولتىقتان قوس قانات سۋعا مالار،
ات ەمەس حيسساداعى، پىراق ەدى.
بايگەدە شىعا كەلەر دارالانىپ،
باراتىن جەر جوق وعان ارا قونىپ،
ارۋعا ەمەس، قۇلا اتقا عاشىق بولىپ،
كوپ جىگىتتىڭ جانى ءجۇر جارالانىپ.
سونىڭ ءبىرى تۇرمامبەت بولاتۇعىن،
ات كوركىنە كوڭىلى تولاتۇعىن.
— قۇدا تۇسەم قۇلا اتقا قۇرداس-اۋ، - دەپ،
ۇيەڭكىدەن نايزا ساپ جوناتۇعىن.
بالۋانياز:
ۋادەم، ۋادە، وتىنەم ءبىراق سەنەن،
جەمدەپ ءجۇر ەم ارپا، بال، قۇراقپەنەن،
الايىن اقبەرەنمەن باقى باسىن،
شابايىن وسى جاۋعا قۇلا اتپەنەن.
سودان كەيىن دەگەنىڭ بولسىن، قۇرداس،
ماعان باعىت سىلتەيتىن جولسىڭ، قۇرداس.
ەرلىگىمدى كوزىڭمەن تاماشالاپ،
ماعان دەگەن كوڭىلىڭ تولسىن، قۇرداس!
سودان كەيىن اسىلىم - قۇلا تۇلپار،
سەنىكى بولسىن قۇرداس!
تۇرمامبەت:
باتىر، ۋادەڭ، ۋادە،
وتىنبە ءبىراق مەنەن،
جەمدەپ ءجۇرسىڭ ارپا، بال، قۇراقپەنەن.
مەن الايىن، ماعان قي باقى باسىن،
مەن شابايىن وسى جاۋعا قۇلا اتپەنەن.
بالۋانيازدىڭ اكەسى مۇسىرەپ:
بىرگە وسكەنسىڭ ەكەۋىن جاستايىڭنان بالدىرعان،
بەكەت-اتا جار بولسىن، اق جول شىقسىن الدىڭنان،
ەكى سويلەپ الدىرماي تۇرمانجانعا بەر اتتى،
ەر جىگىتكە جاراسپاس دوستىڭ كوڭىلىن قالدىرعان...
باتىر بالۋانياز اكە سوزىنەن كەيىن قۇلانىن جۇگەنىن تۇرمامبەتكە ۇستاتقان دا جۇرە بەرگەن، قايران، مارتتىك-اي!
تۇرمامبەتتىڭ اس ىشپەي اڭساعان ارمانى قۇلا ات قولىنا قاس-قاعىم ساتتە تيگەن-دى. قاس-قاعىم ءسات. باقتىڭ دا جىگىت باسىنا قونا كەتۋى قاس-قاعىم ءسات ەكەن عوي. شىركىن، قۇلا اتقا تاقىمى تيگەن جىگىت ارۋاقتانىپ كەتپەي مە؟
وسى ساتتە ءپىر بەكەت-اتانىڭ ۇرپاعى، جورىقتىڭ تۋ ۇستاۋشىسى اسار سۇپى سوزگە ارالاستى. ەكى قۇرداستىڭ اراسىندا العاشقى ءازىل شىنعا اينالىپ، جورىققا اتتانعالى تۇرعان الپىس جىگىتتىڭ اراسىنا جىك سالاتىنداي بولىپ سەزىلگەندەي مە؟!
اسار سۇپى:
ەي، تۇرمامبەت، تۇرمامبەت!
بەسقالادان اكەلگەن ساقيناڭ مەن سىرعاڭ كوپ.
ءبىراق سونىڭ ءبارى دە ءبىر قۇلانىڭ نارقىنا،
بەزبەندەسەك تۇرعان جوق.
مال جايىلعان بەتكەيگە،
نوسەر توگىپ وتپەي مە؟
سول بەتكەيىن قۇلپىرىپ
تۇسكە ەنبەي مە كوك بەينە؟
تۇلپار - ەردىڭ قاناتى،
تۇلپار - قامقا، جاناتى.
نە كەزدەسپەس مايداندا
اسىلىقتى ويعا الما،
قاپىلىس ءسات بولعاندا
بار ارمانى ىشىندە
قاس باتىردىڭ كەتپەي مە؟
بەسقالادان اكەلگەن ساقيناڭ كوپ، سىرعاڭ كوپ،
ءبىر قۇلانىڭ نارقىنا بەزبەندەسەك تۇرعان جوق -
تاقىمىنا ۇيرەنگەن باس باتىردىڭ ءوزىنىڭ
بەر تۇلپارىن، تۇرمامبەت!
بۇلار ءۇشىن جورىق تۋىن جەلبىرەتىپ بيىككە ۇستاۋشى اسار سۇپىنىڭ ايتقانى زاڭ بولاتىن. تۇرمامبەت ءلام-ليم دەمەستەن قۇلانىڭ جۇگەنىن بالۋانيازدىڭ قولىنا قايتا ۇستاتتى...
جورىققا جينالعاندار الدىندا سانى كوپ جاۋدان جاسقانباي، ۇرەي تۋعىزباي، قىزعا ۇرىن بارا جاتقانداي قوس قۇرداستىڭ وسىلاي ويناقى مىنەز تانىتۋى، ولاردىڭ سوزدەرىنە اسار سۇپىنىڭ كۇلىپ تۇرىپ تورەلىك ايتۋى جىگىتتەردى جىگەرلەندىرىپ، كوڭىلدەندىرىپ جەڭىسكە دەگەن ءۇمىت وتىن مازداتىپ جىبەرگەن.
V
انە-مىنە دەگەنشە، بالۋانيازدىڭ اۋىلىنا قارۋ-جاراعى ساي جىگىت جينالدى. اتتارىنىڭ جارامسىزدىعىن سىلتاۋ ەتىپ، ەكەۋى قالىپ قويدى دا، الپىس قىران اتتانىپ كەتكەن.
بۇلار كەتكەن جاۋدى قايتار جولدان كۇتىپ الۋعا كەلىستى. ويتكەنى ولار بارار جەرىنە بارىپ، بەيقام ەلدىڭ شاباتىنىن شاپتى، الاتىنىن الدى، ايدايتىن مالدى ايدادى. ويداعى شابىلعان ەلدەردەن قاپەلىمدە قۋعىنشى جاساقتالىپ شىعا قويمايتىنىنا، ال قىرداعى ەلدىڭ حابارسىزدىعىنا تۇرىكمەندەر سەنىپ كەلە جاتقانى كامىل. الدىنان توسىپ، تۇتقىندار مەن مالدى ايىرىپ الىپ قالۋ كەرەك. ولار ەسكى جولدىڭ بىرىمەن قايتادى. "ەبەلەكتىڭ ەلى اڭعارى" مەن "قاراعان بوساعا". اقىلداسا كەلە بۇلار شاپقىنشىلاردى "قاراعان -بوساعادان" كۇتپەك بولدى. وسى جەردە بارلاۋشىلار شاپقىنشىلاردىڭ ارتىق قارۋ-جاراقتارىن كۇزەتىپ جاتقان ءبىر توپ ادامدارىن ۇستاپ الىپ، بارلىق مالىمەتتەردى ءبىلدى. ەرتەڭىنە ساسكە كەزىندە شاپقىنشىلاردىڭ قاراسى كورىنىپ، تۇتقىنداردى ۋلاتىپ-شۋلاتىپ اڭعارعا ەندى. وسى ساتتە قۋعىنشىلار توسىننان لاپ قويدى. كەسكىلەسكەن ۇرىس بولدى. تۇرىكمەندەر تار جەردە نە ىستەرىن بىلمەي ساسىپ، تۇتقىنداردان ايىرىلىپ قالدى. شاپقىنشىلاردى كەڭگە شىعارتپاي، ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. قازاقتاردان مۇنداي ارەكەت كۇتپەي بەيقام كەلە جاتقان ولار الدانعاندارىن كەش ءتۇسىندى.
بالۋانياز شاپقىنشىلاردىڭ باسشىسى باقى باتىردى بىردەن تاپتى. ەكى باتىر جەكپە-جەك مايدانداسىپ كەتتى. كەك كۇشى بويىن كەرنەپ كەلە جاتقان جاس پەرى بالۋانياز جانتالاسقان ارپالىس ۇستىندە اسار سۇپىنىڭ: "باتىر باقىعا نايزا سىلتەر بولساڭ ەمشەكتەن جوعارى كوزدەرسىڭ"، - دەگەن ءسوزىن قاس-قاعىم ساتتە ەسىنە العان. سوندا بەلىنە وراپ بايلاپ العان قازاقتىڭ ەكى جاس بالاسىنىڭ قىلتيعان باسىن كورىپ قالدى. بويىنداعى قانى قايناپ، قۋاتى تاسىپ كەتكەندەي بولدى. ول باقىنى ەمشەكتىڭ جوعارى تۇسىنان نايزا شانشىپ ات ساۋىرىنان اۋدارىپ ءتۇسىردى دە، العا شاۋىپ جۇرە بەردى.
تۇرمامبەتتىڭ دە ىزدەپ جۇرگەنى وسى قارا باقى بولاتىن.
بالۋانيازدىڭ نايزاسىنىڭ ۇشىنان قۇلاپ تۇسكەنىن كوزىمەن كوردى. بۇدان كەيىن بالۋانيازدىڭ قايراتىنىڭ سۋداي تاسىعانى سونداي، قاشقان جاۋدى قوعاداي جاپىردى. اتاقتى جۇيرىك قۇلا وزگە اتتارعا ومىراۋلاپ جەتىپ بارعاندا، ونىڭ ۇستىندەگى ادام بالۋانيازدىڭ ءبىر سىلتەۋىنەن بورىكتەي ۇشىپ تۇسەدى.
مايداندا جەڭىس قۋعىنشىلاردىڭ قولىنا ابدەن كەشكەن مەزگىلدە اق مونشاق ارعىماقتى قاشقىندى بالۋانيازدىڭ كوزى شالىپ قالعان-دى. باتىردىڭ نيەتىن ۇعىنعان تۋ ۇستاۋشى اسار سۇپى: "قاشقاندى قۋماس بولار" - دەپ باسۋ ايتسا دا، قانىنا قارايىپ العان بالۋانياز تىڭدامادى. قۇلا ات قاشقىننىڭ استىنداعى اقمونشاق ارعىماقپەن قۇيرىقتاسا بەرگەن ساتتە، قاشقىننىڭ قولىنداعى بەساتار داۋىسى ساڭق ەتتى دە، ۇستىندەگى باتىر ەڭكەيە بەرە جەرگە سىپىرىلىپ ءتۇستى. قۇلا ات وقىس توقتاپ، يەسىنىڭ جانىندا وقىرانىپ تۇرىپ قالدى. وسى ساتتە بالۋانياز باتىردىڭ ءىنىسى قوناباي شاۋىپ جەتتى. اعاسىنىڭ كەگىن الماققا ءوز اتىنىڭ ۇستىنەن قۇلا اتقا قارعىپ ءمىندى دە، العا ۇزاپ كەتكەن قاشقىندى قايتا قۋدى. جۇلدىزداي اققان قۇلا تۇلپار لەزدە-اق قاشقىننىڭ جانىنا قاتارلاسا بەرگەن، قونابايدىڭ نايزاسى قاس جاۋىنىڭ كەۋدە تۇسىنا ەندى كىرىش-كىرىش قادالعالى قالعان. وقىس داۋىس شاڭق ەتتى دە، قونابايدىڭ قولىنداعى نايزا تومەن سۋسىپ جۇرە بەردى. قوناباي ات ساۋىرىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ بارا جاتتى. وزىمەن قاتارلاسا بەرگەن اتتىڭ تۇرىكمەن-قازاق جىگىتتەرىنىڭ ارمانى بولعان ايگىلى قۇلا ەكەنىن اڭعارعان قاشقىن تىزگىنىنەن الىپ، العا شابا بەردى. بۇنى قۋار قۋعىنشى ەندى شىقپادى. ۇرىس قازاقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. مال-جان ايىرىلىپ الىندى. شاپقىنشىلاردىڭ كوبىنىڭ اجالدى ساعاتى سوعىپ، جايراپ قالعان. استىنداعى اتتارى جارامدى جيىرما شامالى تۇرىكمەن عانا قۇتىلىپ كەتتى. ءبىراق امال نە، سوعىس زاڭى قاتال، وسى ۇرىستا بەساتاردىڭ قۇمالاقتاي قورعاسىن وعىنان باس باتىر بالۋانياز، ونىڭ تۋعان ءىنىسى قازا تاپتى. قۇلا تۇلپار جاۋ جەتەگىندە كەتتى...
VI
اتتەڭ-اي،
اتتەڭ-اي،
اتتەڭ-اي!
اعاتتىق كەتتى ەكەن قاپ، قالاي؟
وققا ۇشتى بالۋانياز، ەسىل ەر،
دەپ ءجۇرىپ "جاۋىمدى توناعان،
تىنبايمىن تابانعا تاپتاماي" .
"جاۋ كەلسە ءسۇيىنشى ال" - دەگەنىڭ،
اسىلىق بولدى ما،
اتتەڭ-اي!
قۇرداس-اي،
قۇرداس-اي
قۇرداس-اي!
قىزدارعا ءبىر بارعان سىرلاس-اي!
ءبىر جوقتار ەل قامىن مۇڭداس-اي!
زارىمدى زاپىران تىڭداشى-اي!
كەۋدەمدە سوقسا ەگەر بۇل جۇرەك،
كەگىڭدى ءبىر الماي تىنباس-اي!
الماسام قايتارىپ قۇلا اتتى،
قۇرداس-اي،
بولايىن ەر ەمەس، ۇرعاشى-اي!
تۇرمامبەت وسىلاي اھ ۇردى. بەساتارلى قاشقىن تۇركپەننىڭ استىنداعى ات ءبىر كەزدە قارا باقى بازاردا ساۋدالاعان، وتەۋىنە قازاقتىڭ ون بالاسىن قۇلدىققا اكەلىپ بەرمەك بولعان "اققۇش" اتتى اتى شۋلى ارعىماق بولاتىن. كەيىن قارا باقى بۇل اتىنا ساي قۇستاي ۇشاتىن ارعىماقتى قاشقىندى قۋىپ، الدىنا اكەلىپ وتىرۋ ءۇشىن ءىنىسى ورازمەڭدىگە مىنگىزگەن ەدى... قۇلا اتتىڭ جۇيرىكتىگى ودان دا اسىپ ءتۇستى. ءبىراق بۇل قاسيەت قۇلا ءۇشىن سور بولدى... قولىندا اجال سەپكىشى بار قاراقشىنى اتتاتپايمىن دەپ ءاعالى-ىنىلى ەكى ارىستىڭ جانىن شەيىت ەتتى. ايەلدىڭ سورى كوركىندە، باتىردىڭ سورى - نامىسىندا، اتتىڭ سورى -جۇيرىكتىگىندە ەكەن عوي.
تۇرمامبەت قولىنا قان شەڭگەلدەگەندەي الاس ۇرىپ ءجۇرىپ، كەنەتتەن مانا بالۋانياز اتتان اۋدارىپ تۇسىرگەن قارا باقىنىڭ مۇردەسىن كورگىسى كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز. اتاقتى قولباسشى باقى اتتان قۇلاعاندا-اق ونىڭ جاساعى قوجىراپ، بىتىراي قاشقان-دى. جوق، قارا باقى ولمەپتى. اۋىر جارالانعان، تىستەنىپ، نۇرى تايا باستاعان جانارىمەن تۇرمامبەتكە قارادى.
— ەي، قارا باقى! يمانىڭدى ۇيىرە بەر، ءوز قولىممەن ولتىرەم، - دەدى تۇرمامبەت.
ەكى باتىردىڭ دا بەتتەرىندە ايىقپاس ىزعار وتى جانىپ تۇرعان. قارا باقى ءتىل قاتپادى. "ولتىرسەڭ تەزىرەك ولتىرمەيسىڭ بە، نەعىپ تۇرسىڭ؟!" - دەگەندەي ەدى.
— جوق، قارا باقى، جانىڭدى جاھانامعا جىبەرمەستەن بۇرىن سوڭعى تىلەگىڭدى ايت، ورىندايمىن. ءبىراق قانداي ولىممەن ولەتىنىڭدى بىلەسىڭ بە، ءوزىڭنىڭ تورەمۇرات باتىرعا ىستەگەنىڭدەي... دۇنيە كەزەك...
— تو-رە-مۇرات با-تىر-ر-عا...
قارا باقى وقىستان ءتىلى كۇرمەلە، ازەر وسى سوزدەردى ايتتى دا، قوزعالماستان ءۇنسىز جاتا بەردى. " مەيلىڭ، اجالى جەتكەن ادامعا قالاي ولسە دە ءبارى ءبىر ەمەس پە؟!" - دەگەندەي. وسى ساتتە ەكى باتىردىڭ دا كوز الدىنان بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن وتكەن قاندى وقيعا جەلىلەرى ەلەسە بەردى دە، عايىپ بولدى.
وي، زامان-اي! "دۇنيە جالعان، بىردە الدىن، بىردە ارتىن بەرەدى"، - دەگەن وسى دا. ول شايقاس - "قىزدانايدىڭ قىرعىنى" دەگەن اتپەن ەكى حالىقتىڭ دا ەسىندە قالعان ەدى.
"قىزدانايدىڭ قىرعىنى". اتاقتى ارۋ-قىزدانسۇلۋ ءۇشىن بولعان قىرعىن ەدى بۇل.
ءيسى تۇرىكمەن مەن قازاعىندا ول كەزدە قىزدان سۇلۋدان اسقان پەريزات بار ما ەدى؟!. ەلى ەركەلەتىپ، قىزداناي اتاپ كەتكەن. شىركىن، زاتى اتىنا ساي قىزدان سۇلۋ دەسە قىزدان سۇلۋ ەدى-اۋ! وعان كىمدەر عاشىق بولمادى... تورەمۇرات، نارىنباي، وتەن باتىرلار، قۇرمانعازى كۇيشى، قاشاعان اقىن... جانە وسى قارا باقى... ءبىراق سول ارۋ تورەمۇرات باتىردىڭ نەسىبەسىنە ءتيدى. كوپ باتىردىڭ ىشىندە ونىڭ ءارۋاعى باسىپ، قىزدى وزىنە يلىكتىرىپ، تابىندىرعان.
قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى دەگەن پالە دە جامان عوي... ايداي ارۋ كەلىنشەگىن الىپ، اعايىن اراسىنان جىراقتاپ، ءبىر كەزدەردە قاتار كوشىپ جۇرگەن تۇرىكمەن دوستارىنىڭ ىشىندە قونىس تەپكەنى دە بار... ايەل كوركى كوز قۇرتى ەمەس پە، ورتالارىنداعى جالعىز قازاقتىڭ سۇلۋ جارىنا تۇرىكمەن جىگىتتەرىنىڭ دە اڭسارى اۋا باستادى. سونىڭ ءبىرى قارا باقى بولاتىن. قوڭسىلارىنىڭ ارام ويىن سەزگەن تورەمۇرات ءوزى وكپەلەگەن اعايىن جاعىنا ويىسىپ، قازاق پەن تۇرىكمەننىڭ ورتا قونىسىن الا وتىردى.
ەسىل-دەرتى قىزداناي بولعان جاس باتىر قارا باقى ۇيىندە بايىز تاۋىپ جاتا المادى. بار ارمانى قىزداناي... جورىققا شىعۋدى اڭسادى. ونىڭ دا ءساتى ءتۇستى. ەسەپتەپ وتىرسا، قازاقتىڭ باتىرى تورەمۇراتتىڭ تۇركمەندەرگە تىزە باتىرعانى كوپتەۋ بولىپ كەتىپتى. ءتىپتى ونىڭ جالعىز ءۇي وتىرىپ-اق كەۋدەسىن اسقاق ۇستاپ، وكتەم-وكتەم سويلەپ، كەيبىر قىلجاقپاس جىگىتتەردى تاقىمىنا باسىپ، تاۋبەسىن كوزىنە كورسەتىپ جىبەرۋىنىڭ ءوزى نامىستى اياققا باسقاندىق ەكەن-اۋ. كەزىندە ونى قالاي اڭداماعان. جالعىز-جارىم تۇرىكمەن ونىڭ اۋىلىنىڭ ماڭىنان اتتاي المايدى. اتتاسا كوكەسىن كورسەتەدى.
دەمەك، ونى تاۋبەگە كەلتىرۋ كەرەك. ونىڭ جالعىز جولى - اتتانىپ بارىپ، تورەمۇراتتىڭ اۋىلىن شابۋ، ال سوعىستا اياۋشىلىق بولمايدى. ونىڭ ءوز زاڭى بار، ءولىم، جەسىر، قۇل، مال-مۇلىك... جەڭگەن جاق مول ولجاعا كەنەلەدى. سول ولجانىڭ ەڭ باستىسى - قىزدانايدى قولدى قىلىپ، ەلگە كەلگەن سوڭ وزىنە اتاستىرۋ...
سول جولى باقىنىڭ جولى بولۋداي-اق بولعان. قامسىز اۋىلدى اياۋسىز شاپتى. جاسانعان جاساق قارسىلاسقاندى قىرىپ سالدى. ۇيقىدان ويانعان ولار دا ورشەلەنگەن. ءبىراق قايقى قىلىش دەگەنىن ىستەدى. قاپىدا قالعان باتىردى باقىنىڭ ءوزىن اتتان قۇلاتتى... قىزداناي سۇلۋدى ارتىنا وڭگەردى. ارۋاعى استى. قۋاتى تاستى... كەنەت جەردە اۋىر جارالى جاتقان تورەمۇرات ىزبارلانا:
— ا، قىزداناي!- دەدى، ات كوتىنە مىنگەنىڭە ريزا بولىپ، بارا جاتسىڭ با، ايت انا سۇمەلەككە، مەنى ءوز قولىمەن ءولتىرىپ، بەتىمدى جاۋىپ كەتسىن!
— ءا، سەن ءالى ءتىرى مە ەدىڭ، كورى ازبان، تىلەگىڭدى ءقازىر ورىندايمىن!
قارا باقىنىڭ قىلىشىن كوتەرە بەرگەنى سول ەدى، قىزداناي سۇڭقىلداي جىلادى:
— باتىر يەم، سەنەن بۇرىن مەن ولسەمشى، بۇنداي قورلىقتى كورگەنشە شىققىر كوزىم شىقساشى!
قارا باقىنىڭ باسىنا قان تەپتى. مەيىرىم، اياۋشىلىق دەگەن سەزىمدى ۇمىتتى. بولاشاق جار ەتپەك قىزدانايدىڭ كوڭىلىن تورەمۇراتتان ءبىرجولا سۋىتىپ كەتۋدى عانا ويلادى. ول ءۇشىن نە ىستەمەك؟ ە-ە، تاپتى.
— قىزداناي، سەنىڭ قيماي تۇرعانىڭ مىناۋ ەكەن عوي!
ول كەنەت اتتان تۇسە قالدى دا، قيمىلداۋعا ءالى جوق جارالى باتىردىڭ شالبارى مەن ءتىز كيىمىنىڭ اۋىن بىرگە دار ەتكىزىپ ايىرىپ جىبەرىپ، ۇستارا كەزدىگىن قىنىنان كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن سۋىرىپ الىپ، تورەمۇراتتىڭ ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا قولىن سۇڭگىتىپ جىبەرىپ ۋىسىنداعى قىزىل شاقالانعان ەكى جۇمىرتقانى تورەمۇراتتىڭ ەكى ەزۋىنە نىعارلاي تىقتى دا، قىزدانايعا:
— ەندى ەنسىز ەركەك قاي قاتىنعا ءدارى بولىپتى، كوزىڭمەن كورىپ ال، - دەپ اقىردى.
قاپەلىمدە بولعان وقيعانى اڭعارا الماي قالعان قىزداناي ءىستىڭ مانىنە ەندى تۇسىنگەن. بەتىن باسىپ، كوزىن تارس جۇمىپ، جۇگىرە بەرە ەتەگىنە ءسۇرىنىپ جىعىلعان...
VII
ادامنىڭ زەردەسى نەتكەن كۇردەلى. وسى وقيعا ەكى باتىردىڭ دا كوز الدارىنان قاس-قاعىم ساتتە وتە شىقتى. ۇرلەسە لاپ ەتە تۇسەتىن قولامتاداعى قىزىل شوقتاي، ەسكى كەك، كەتكەن ەسە قۇرعىرىڭ دا ۇمىتىلماي، ەسكە ساپ ەتە تۇسكەن شاقتا شوقتان الاۋعا اينالىپ، لاپىلداپ شىعا كەلەدى ەكەن عوي.
— دۇ-نيە كە-ز-ەك، تۇرمامبەت، ول ءتوسىلدى بۇ-رىن ىس-تەپ، جا-ا-نىما ءلاز-زات العانمەن. بىلگەنىڭدى اياما! قازاق قاتىندارىنىڭ" كۇنتيمەسىنەن" تالاي رەت ءدام تاتقان "ىزبىرايىمدى" ايىزىڭ قانسا ءۇيتىپ جە!
قارا باقى دا قاسارىسقان باتىر ەكەن. ءتونىپ تۇرعان اجال قىلىشىنا مويىنسۇنار ەمەس.
— ونىڭدى نە ىستەرىمدى ءوزىم بىلەمىن، كونە، تۇرۋعا ۋاقىتىم جوق، سوڭعى تىلەگىڭدى ايت!
— ولسەم مايداندا ءولىپ بارام، ارمانىم جوق، تەك تىلەگىم سۇيەگىمدى ەلىمە جەتكىز، قازاق جەرىندە قالىپ قويمايىن، تۇرمامبەت!
— تىلەگىڭدى امان جۇرسەم ورىندايمىن، ءوز ءتاسىلىڭدى ءوزىڭ ءبىر سىنا...
تۇرمامبەت باقىنىڭ شالبارىنىڭ اۋىن دار ەتكىزىپ ايىرىپ جىبەرىپ... قانجارىن جالاڭ ەتكىزدى...
VIII
جورىقتان سوڭ بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى وتسە دە، تۇرمامبەت تىنشىر ەمەس. ۇيىقتاسا-اق بولدى، تۇسىندە بالۋانياز، جەر تارپىعان قۇلا ات، ۇرتى تومپايعان قارا باقى جۇرەدى.
"ەل شەتىنە جاۋ تيسە مەنەن ءسۇيىنشى سۇرا!". "اڭساعان جاۋىڭ كەلدى، سۇيىنشىمە قۇلا اتتى بەر." "ايتقانىم، ايتقان، ۋادەم ۋادە قۇرداس، تەك وسى جورىققا ءبىر ءمىنىپ شىعايىنشى!". الاس-قاپاستا باتىردىڭ وزىنە ءوزى ۇكىم شىعارىپ قويعان بۇل ءسوزىنىڭ استارىنا اسار سۇپىدان باسقا ەشكىم تۇسىنبەپتى. «قاپىلىستا بالۋانيازدىڭ ارمانى ىشىندە كەتەر، قۇلانى باتىردىڭ وزىنە بەر، تۇرمامبەت!". و، اۋليە اسار، تابىنار ءپىرىمىز بەكەت-اتانىڭ ۇرپاعى اسار، سەن نەتكەن كورەگەن ەدىڭ. سوندا بالۋانياز: "قۇرداس مەن قۇلانى سوڭعى رەت ءمىنىپ جاۋعا شاپقالى تۇرمىن عوي، سودان سوڭ ساعان قالدىرماي، كىمگە قالدىرام"، - دەپتى دە، بولاشاق ۇرىستىڭ نەمەن تىنارىن الدىن-الا بولجاعان اسەكەڭ: "بۇل شايقاس سوڭعى شايقاسى. جەڭىستى اكەلەتىن بالۋانياز. ال بالۋانياز قۇلا اتتىڭ ۇستىندە عانا ارۋاقتى. جانە ءبىر جاي، جۇيرىكتىڭ ءۇستى بارلىق ۋاقىتتا باسقان تاقىمعا قۇت بولا بەرمەيدى!" -دەگەندى قالايشا استارلاپ، ادەمى تۇسىندىرگەن.
قۇلا اتقا تۇرمامبەتتىڭ شىنىمەن تاقىم سالا الماي كەتكەنى مە؟
قوسىلعان بايگەنىڭ الدىن بەرمەيتىن، دەنەسى قىزىپ، تەرلەگەن سايىن ەرلەيتىن شالقۇيرىق تەكتەس كەرقۇلا...
ءيا، قازاقتىڭ كارى-جاسى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، تىڭدايتىن ەرتەگىلەردەگى شالقۇيرىقتاي، كەرقۇلاداي بالۋانيازدىڭ قۇلا اتىنىڭ دا ەرتەگى-اڭىزعا بەرگىسىز ءوز تاريحى بار-دى...
بىردە جاس باتىر اتاقتى سانازار بايدىڭ اۋىلىندا بولىپ كەتەرىندە "ناعاشى، ەن جىلقىنىڭ ىشىنەن مىنىسكە جارايتىن ءبىر تاي بۇيىمشىلاسام... ارينە، بۇل اياق ارتار تاپپاعاننان ەمەس، وزىمە لايىق تۇلپار تاي، سۇڭقار تاز ىزدەگەندىكتەن" - دەپ جىميدى.
سوندا سانازار جىلقىشىلارىنا: "قۇلاگەر بيەنىڭ قۇلا تايىن ۇستاپ اكەلىڭدەر" ، - دەپ بۇيىرىپتى. سونان سوڭ جيەن مال تانىسام سەنىڭ قاناتىڭ وسى قۇلا بولار دەپ تۇرمىن. ارعى تۇقىمى سۋىن سۋ جىلقىسىنان پايدا بولعان. ەكى ەلدى جاۋلاستىرا جازداعان قۇلىن وقيعاسىن بىلەسىن عوي. قازاق پەن تۇرىكمەن انتتاسىپ، وعان قوجانازار بايدىڭ التى جاسار قوشانى انتقا ۇستالاتىنى. سونداعى سۋىن قۇلىننىڭ تۇقىمى بۇل. ءوزى كوپ ەمەس. بۇل تۇقىم قوجانازار مەن مەنىڭ جىلقىمدا عانا بار. ءبىراق كەستىرىپ، ات قىلىپ بەرەمىن. وسى تۇلپاردى مىنەتىن ءبىزدىڭ جاقتا جىگىت بولار ما ەكەن دەپ ءجۇر ەدىم. ءتۇر-تۇلعاڭ سۇيسىنتەدى. ءبىراق ءبىر ەسكەرتەرىم:سۋداعى تۇقىمىنىڭ ەر جىگىت ءۇشىن قۇت بولاتىنىن نە جۇت بولاتىنىن ايتا المايمىن.
كوزى قاراقتى بالۋانياز تايدىڭ تۇلپار ءمۇسىنىن بىردەن تانىعان. سول قۇلا جاۋ قولىندا كەتتى. كيەلى جانۋاردى ەلگە قايتارۋ كەرەك. ءبىراق قالاي؟ تۇرمامبەتتىڭ ويى سان-ساققا جۇگىردى. جاساق جيناپ بارىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ شاۋىپ الا ما؟ولاي ىستەي المايدى. ءقازىر ەكى جاقتا ءولىارا مەزگىل، تىنىشتىق ساتىندە. ءبىر تاي ءۇشىن ەشكىمدى جاۋگەرشىلىك جورىققا ىلىقتىرا المايسىڭ. ءتۇن جامىلىپ بارىپ، ۇرلاپ كەتسە شە؟ تاعى كەلىسپەيدى. اشىق كۇندە كەلىسىممەن عانا قايتارۋ كەرەك. سوندا ءقايتىپ؟. . ە، تاپتى، تاپتى. ءتىپتى ۇمىتىپ كەتە جازداپتى-اۋ! قارا باقىعا بەرگەن ۋادەسى بار ەمەس پە ەدى... " سوڭعى تىلەگىڭدى ايت" "سۇيەگىمدى تۋعان جەرىمە، ەلىمە جەتكىز" .
قارا باقىنى تۇرمامبەت قارا جەرگە امانات ەتىپ كومگەن. بۇل كەيىن سۇيەكتى قايتا اشىپ الىپ، وزگە جەرگە تابىستايمىن دەگەن ءسوز. ەندى سول اماناتتى ورىنداۋ كەرەك. جاۋ بولسا دا ەرلىكپەن ولگەن باتىردىڭ اماناتىن ورىنداي وتىرىپ قارىمتاسىنا قۇلا اتتى كەيىن قايىرىپ بەرۋدى سۇراعانى ءجون. قۇلا اتتى قايتارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى وسى. ياعني ەكى جاقتىڭ اسىلدارىن بىر-بىرىنە ايىرباستاۋ. وسى ويعا بەكىنگەن تۇرمامبەت جول ساپارعا جينالدى...
IX
كەش ءبىلدى،
ءبىلدى ەندى قۇلا ءوزىنىڭ جاۋ قولىنا تۇسكەنىن،
جاس بولىپ تامدى جاناردان زاپىران قايعى ىشتەگى
قامىس قۇلاعى جىميىپ، تارپان مىنەزبەن كەلگەن-دى،
ارتىنا كەلسەڭ تەپتى دە، الدىنا كەلسەڭ تىستەدى
جەمەدى بەرگەن ارپانى، بال سۋىن بەرگەن ىشپەدى.
وت-سۋى جات بۇل جەردىڭ
توپىراعى جات،
جات ءبارى
قۇلىن كەزدە وسكەن ورىسكە ماحاببات نەتكەن كۇشتى ەدى؟
سان بايگەدەن، سان جورىقتان سىنالعان،
سۋىن تەكتەس تۇلپاردى تاقىمعا باسىپ قۇماردان
شىعۋ دەگەنىڭ،
شىعۋ دەگەنىڭ، شىركىن-اي،
ءيسى تۇركمەنگە، ءيسى قازاققا ءبىر ارمان.
ءوز قۇنىنا سان ازاماتتى قۇربانداپ،
قولعا ەندى مىنە، ءوز ۇشىپ كەلىپ تۇرعان ب ا ق.
شۋلاتىپ جۇرتتى بايگەدەن دارا كەلەتىن،
قۇلا تۇلپاردىڭ قىزىعىنان كىم قۇر قالماق.
اللانىڭ سىيى - ورازمەڭدىگە قيعانى،
ايتپەسە بۇعان جەتپەس ەد بارلىق جيعانى.
ب ا ق قۇسى قوندى جىگىتتىڭ باتىر قولىنا،
دۇرلىكتىرگەن حيۋانى.
بولا ما جايلار قيسىنى ءسىرا، كەلمەيتىن،
بولا ما جايلار ويعا الساڭ داتى ونبەيتىن.
قوس قولتىعىندا قوس قاناتى بار تۇلپارى،
تۇلپارى قۇرعىر دەگەنگە ءازىر كونبەي تۇر...
ويلاندى قيسىن، قالايشا ءسىرا، ءىسى ونبەك؟
جۇتقانى قايعى باقىتتىڭ بالىن ىشسەم دەپ.
اشۋعا ءمىنىپ تەمىر شارباقتىڭ ىشىنە،
ۇستادى اتتى كىسەندەپ...
ءالقيسسا، وسىلاي جىلعا جۋىق مەزگىل ءوتىپ، جازدىڭ جادىراعان كۇندەرىنىڭ بىرىندە اتاقتى اتسەيىس، بىلگىشتەر جينالىپ، كەڭەس قۇردى. قۇلا تۇلپاردى كوندىرۋ ءۇشىن نە ىستەگەن ءجون؟ "بوستاندىققا شىعارالىق، ەندى قايدا كەتەر؟- دەيسىڭ، كەلگەن كەزدە ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاعانداي ەل-جۇرتى، وت-سۋى ەسىندە قالدى دەيسىڭ بە، ۇمىتىلعان بولار، قانشا دەگەنمەن ايۋان عوي، ول تۇگىل ادام دا باسىنا تۇسكەن تاعدىرىنا كونىپ، باسىن يمەي مە؟
قۇلانىڭ اياعىنداعى كىسەنى الىندى، ءبىر توپ ساياقتىڭ ۇيىرىنە قوسىلىپ، ەركىندىككە جىبەرىلدى. العاشقى كەزدە اياعىن كىبىرتىكتەپ باسقان قۇلا بىرتە-بىرتە تەرىسىن قيىپ تاستاعان تۇساۋىنان بوساعانىن سەزىنە باستادى، اينالاسىن باعدارلادى، تىن تىڭدادى. جەرگە جاتا قالىپ اۋناعان، ءتورت اياعىن كوككە شاپشىپ ارلى-بەرلى اسىپ ءتۇسىپ ەدى، ءۇستىن كۇندىز-تۇنى باسىپ جۇرەتىن ءزىل-باتپان اۋىرلىقتان قۇلان-تازا ايىرىلعانداي بولدى. دەنەسى جەپ-جەڭىل، قيقۋى مول شابىس تىلەگەندەي مە؟! كادىمگى تۇياقتى تولىقسىعان توپىراققا تولتىرىپ، ارتقا لاقتىرىپ، اق شاڭدى شۇبالتىپ شاباتىن شابىس...
قامىس قۇلاعىن تىكتەپ، الدىنا تاناۋىن دەلديتىپ ءجىتى قاراپ ەدى، الدىنان ەش كەدەرگى جوق داليعان جازىق دالا كورىندى، مۇرنىنا ماڭعىستاۋدىڭ سابىت سامالى ەسكەندەي بولدى. قۇيرىعى كوتەرىلىپ ەدى، ەكى-ۇش تەزەك تاستادى. دەنەسى ءدىر ەتىپ، ىستىق قان تەۋىپ، جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ كەتتى. قۇيىنداتقىسى كەلگەندەي. وقىستان كىسىنەپ جىبەردى. باسىن قاقشيتىپ الىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ، قۇيرىعىن كوتەرىپ جىبەرىپ جەلىپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر كىسىنەۋى مۇڭ ەكەن، اۋىل جاقتاعىلاردىڭ الدەنەلەردى ايتىپ ابىر-سابىر بولىپ جاتقان شاڭ-شۇڭ دىبىستارى ەستىلدى. الدەكىمدەر ەرتتەۋلى اتتارىنا جۇگىرگەندەي مە؟
تۇلپارعا قىزبالىق ءتان. اۋىل جاقتان شىققان شاڭ-شۇڭ داۋىس قۇلانىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ جىبەردى دە، اۋەلى جەلىسكە، سوسىن تەكىرەككە، سوسىن شابىسقا باستى. ارتتان ونشاقتى اتتى تىراعايلاپ قۋدى. قۇلا شاۋىپ بارا جاتىپ، تاعى كىسىنەدى. بۇل تۇرىكمەندەردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن سوڭعى كىسىنەۋ قۇلاننىڭ ەلىنە بەت العانىن تولىق اڭعارتتى. قۇلا قىزا-قىزا قۇستاي ۇشتى. ەتى قىزعان سايىن بۇلشىق ەتتەرى بۇرىنعى قالپىنا كەلىپ، بويىنا جاڭا قۋات پايدا بولدى.
ارتتا قيقۋلاعان قالىڭ اتتىلار، قامشىلارىن اتتارىنىڭ ساۋىرىنا اياماي سالىپ، تىراعايلاپ-اق كەلەدى. العاشىندا ابايلاماپتى، الدىندا كەل بار ەكەن. ەندى بۇرىلۋعا كەش. قۋعىنشىلار الىستان وراپ، كولگە قاماپ ۇستاعالى كەلەدى. قۇلا ەكپىنىن توقتاتپاستان كولدىڭ جارقاباقتاۋ تۇسىنان سۋعا قارعىدى. ءبىر سۇڭگىپ سۋ بەتىنە قايتا كوتەرىلگەن سوڭ ەش قينالعان جوق، جەڭىل ءجۇزدى. ءتىپتى ۇيرەك ءتارىزدى. باسى، موينى، ارقاسى، قۇيرىعى سۋ بەتىنەن ەداۋىر كوتەرىلىپ اعىپ بارا جاتتى. بۇل ونىڭ تەرەڭ اعىندى سۋعا تۇڭعىش رەت ءتۇسىپ، تۇڭعىش رەت ءجۇزۋى ەدى. ماڭعىستاۋدىڭ ويى مەن ءۇستىرتىنىڭ ۇستىندە سۋ بولاتىن با ەدى، ونداعى كىلەڭ شىمىراۋلار عوي.
قۋعىنشىلار قۇلانىن مىنا وقىس قىلىعىنا تاڭ قالدى. اپ-ساتتە كولەمدى كولدىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ شىعىپ، ءبىر سىلكىندى دە، جەلىپ كەتە بەردى.
— ارعى تەگى سۋ جىلقىسى ەكەنىن دالەلدەدى دەپ تۇرىكمەندەر قاۋقىلداسىپ جاتتى. قۇلا ەستىگەن جوق، ءتىپتى ارعى اتاسى سۋىن ەكەن دەپ ادامداردىڭ وزىنە ايدار تاعاتىنىن دا بىلمەيتىن.
X
...ەسىل-دەرتى قۇلا ات بولعان تۇرمامبەت بەلىن بەكەم بۋىپ، باسىن بايگەگە تىگىپ، باتىردىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداماق بولىپ، قارا باقىنىڭ سۇيەگىن ارتقان اتاندى جەتەلەپ، تۇرىكمەن اۋىلىنا كەلىپ وتىرعانى وسى. تۇيە جەتەكتەگەن ادامعا ارا جولدىڭ قاشىقتىعىن ايشىلىق دەپ اتايدى. اتىن قاڭتارىپ، تۇيەسىن شوگەرىپ، سالەم بەرىپ، ۇيگە كىرىپ كەلدى. ۇيدە ءسىرا، مارقۇمنىڭ زايىبى بولۋ كەرەك، ءبىر ايەل ، ەكى جىگىت وتىر ەكەن. تورگە شىققان تۇرمامبەت مالداسىن قۇرىپ جىبەرىپ، وتاعاسىنان ايىرىلعالى جىلعا جاقىنداپ وتىرعان ۇيگە كۇڭىرەنتىپ باتا وقىدى. ۇيدەگىلەر قوناقتىڭ جايىن سۇراعان. باتىردىڭ ءوز ومىرىندە ەسىندە قالعان شەشەندىگىن تانىتقانى دا، باتىرلىعىن تانىتقانى دا، قاتتى قورىققانى دا وسى ءسات.
شەشەندىگى — تۇرىكمەن مەن قازاقتىڭ اراسىنداعى ۇرىستى، ونىڭ نەگىزگى كۇناكارى وسى ءۇيدىڭ يەسى قارا باقى ەكەنىن، وزدەرىنىڭ جەتىم-جەسىردى ايىرىپ الۋ ءۇشىن سوڭىنان قۋىپ جەتىپ سوعىس اشقانىن، مايداندا ەكى جاقتان دا اياۋلى ەرلەرىنىڭ قايتپاس ساپارعا اتتانعانىن، قارا باقىنىڭ سوڭعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن سۇيەگىن ەلىنە تابىس ەتكەلى كەلىپ وتىرعانىن جەتكىزە ءبىلدى. بۇل جەردە دۇڭك ەتكىزەتىن باتىردىڭ دوعال ءتىلى ەمەس، ءبيدىڭ مايدان قىل سۋىراتىن شەشەن ءتىلى كەرەك.
قورىققانى — اكەسىن وسى كىسىنىڭ ولتىرگەنىن ەستىگەن ساتتە ەكى جىگىتتىڭ ءۇن-تۇنسىز، سۇپ-سۇر قالپىندا كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قىلىشقا تۇرا جارماسىپ، قىنىنان جالاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الۋى. بۇل سوندا اجالىمنىڭ جەتكەن تۇسى وسى جەر ەكەن عوي، دەگەن وي ساپ ەتە تۇسكەندە ورنىنان اتىپ تۇرا جازداعانى...
باتىرلىعى — سول قاس-قاعىم ساتتە سول قورقىنىش سەزىمىن، ىشكى ۇرەيىن جەڭە ءبىلىپ، ەشتەڭە ەلەمەگەندەي وتىرا بەرگەنى. ءبارى دە بىرەر سەكونتتىك ءساتتىڭ ىشىندە بولعان سەزىم ارپالىسىنىڭ ۇستىندە ايەلدىڭ داۋىسى ساڭق ەتتى:
— ۇلىم!- دەدى ول.
وسى ءسوز ودان ءارى بۋىنىن بەكىتىپ، نىعارلانا وتىرۋىنا جاعداي جاسادى. ءتونىپ كەلگەن ءولىم بۇلتى سەيىلىپ جۇرە بەردى. تۇرمامبەت "ۇلىم!" دەگەن ءبىر سوزىنەن-اق ايەلدىڭ، ياعني ءوزى ساۋدىرلاتىپ قۇر سۇيەگىن اكەلىپ وتىرعان قارا باقىنىڭ قارالى زايىبىنىڭ نە ايتارىن بىردەن ۇقتى.
— ۇلىم! - دەدى ول، - اكەڭنىڭ كەگىن الار ورىن بۇل جەر ەمەس، ءتورىمدى قانعا بىلعاما. اكەڭ ءوزى ىزدەپ بارىپ قان مايداندا قازا تاپتى. نيەتىنەن تاپتى. كەگىن مايداندا ال!
سوندا تۇرمامبەت تومەن ەتەك ايەلدىككە سالىنىپ شاشىن جۇلىپ، بەتىن تىرناي ءتۇسىپ، قولىندا قىلىشى جالاڭداعان ۇلىنا «نەعىپ وتىرسىڭ، اكەڭدى ولتىرگەن قاس جاۋىڭنىڭ باسىن جۇلماي" دەپ زارلاپ جاتىپ الماي، انالىق اقىل ايتۋىنا ءتانتى بولعان. ءبىز، ەركەكتەر، ءور كوكىرەكتىگىمىزگە سالىنىپ، نازىك جاندى ايەل زاتىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن تۇسىنبەيدى ەكەنبىز عوي، دەپ تۇيگەن.
بۇل كەلسە قۇلا ەلگە قاشىپ كەتىپتى. قۇس قانات تۇلپار بۇل جولى دا قولىنا تۇسپەدى...
كوزى ۇڭىرەيگەن، ەرنى سالپيعان، كىرپىگى ازەر قيمىلدايتىن، ءىشى قابىسقان قۇلا كوگەسەم قۇدىعىنىڭ باسىنا كەلىپ، اۋىزدى استاۋعا سالعان... تاس استاۋدان كۇڭسىگەن كۇن ءيسى شىقتى. قۇدىقتىڭ ايكەلىنە ءۇڭىلدى. تاناۋعا دىمقىل اۋا ءتيىپ، قۇلاققا سۋدىڭ سىڭعىرى ەستىلگەندەي. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ بويىن ءسال-پال تىڭايتقانداي.
شىڭىراۋدىڭ سو-و-ناۋ تۇبىندە ءبىر نارسە جىلتىرايدى. ول ءومىر، ول - ءنار، ءبىراق ونى كىم قاۋعالاپ تارتىپ الىپ، استاۋعا سارىلداتىپ قۇيماق. شىجىعان شىلدەنىڭ اپتابىندا ءبىر تامشى سۋدىڭ ەرىنىنە تيمەگەنىنە، مىنە، ون كۇن. ەل-جۇرتىن اڭساعان قايران قۇلا، جەرشىل قۇلا... اجالىنىڭ جەتىپ، ءدام-تۇزىنىڭ بىتكەن جەرى وسى بولار. ءتورت اياقتىنىڭ سۇڭقارى -قۇلا، ءبىر كەزدە قۇلا تۇلپار ەدىڭ، ءقازىر قۇلا تۋلاقسىڭ. ءيا، سوناۋ حورەزمنىڭ ويىنان قۋعىنشىلاردى شاڭ قاپتىرىپ، كولگە قارعىپ، ۇيرەكتەي ءجۇزىپ ءوتىپ، ۇستىندەگى سۋدى ءبىر سىلكىپ جەلىپ كەتكەنسىڭ.
قاسقا جولدان ءۇستىرت ۇستىنە ءبىر-اق شىققان سوڭ بارىپ، ءسال كىدىرىس جاسادىڭ. ەركىندىككە شىققانىڭدى ابدەن سەزگەن سوڭ ءۇستىرت توپىراعىنا
ارمانسىز اۋنادىڭ. ءتورت اياقتى اسپانعا كوتەرىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر ون رەت استىڭ. تۇردىڭ. سىلكىندىڭ. سوسىن ماڭداي الدىڭداعى جۋسان، يزەن، ەبەلەكتەردى شالىپ وتتاپ، تاعى جول شەكتىڭ. بىر-ەكى كۇننەن سوڭ شولدەگەنىڭدى سەزدىڭ. بالۋانيازدىڭ تاقىمىندا تالاي تاپ كەلگەن شىمىراۋلاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە سوقتىڭ. بىرىندە دە ەل جوق، ءبارى قونىس ىزدەپ الىپ جايلاۋلارعا كوشىپ كەتكەن. مىناۋ -جاڭاسۋ، مىناۋ - تەسىكتام، مىناۋ - ءۇيسىن، مىناۋ - ۇزىن. ءبارى يەسىز. ياپىر-اۋ، قالىڭ جۇرت قايدا كەتكەن. بالۋانيازدان ايىرىلعان حالىق بۇل ءوڭىردى تالاق قىلعان با؟
سۋ، سۋ، ءبىر جۇتىم سۋ! ءبىراق سۋ جوق. سوڭعى ءۇمىتىڭ كوگەسەم ەدى. بۇعان دا جەتتىڭ. ول ءۇمىتىڭ دە ءۇزىلدى. شولدەن ەسىڭ كەتىپ قاڭعۋىرلاپ باسىن اۋعان جاققا جۇرە بەردىڭ. باسقارىپ كەلە جاتقان باسىڭ ەمەس، تەك ءتورت اياق قيمىلدايدى. قاي جەرگە كەلدىڭ، بەلگىسىز، ءبىر كەزدە ءسۇرىنىپ كەتتىڭ دە... سول جاتقان جەردەن تۇرمادىڭ. سەنى بۇل جەرگە جەتەلەپ كەلگەن ءتورت اياعىڭ ەمەس، باسىڭ، زەردەڭ، وي-ساناڭ ەكەن. ويتكەنى باياعى ۇستىڭدە بالۋانياز باتىر وققا ۇشقان جەرگە قۇلاپسىڭ.
كەيىن ەلگە كەلگەن سوڭ قۇلانىڭ ەلگە كەلىپ ولگەن حابارىن ەستىگەن تۇرمامبەت ونى يت-قۇسقا جەگىزبەي، سول جەرگە ادامشا جەرلەدى دە، باسىن كەسىپ الىپ، بالۋانياز باتىردىڭ بەيىتىنىڭ قاسىنا اپارىپ كومدى... ءسويتىپ قۇلا اتقا دا تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرىپ، يەسىنىڭ جانىنان ماڭگىلىككە ورىن تەپتى.
XII
...اتىنان تۇسە سالا قۇرداسى بالۋانيازدىڭ بەيىتىن قۇشاقتاپ ەڭكىلدەپ جىلاعان تۇرمامبەت اقىرى بالالارى مەن اعايىندارىنا دەگەنىن ىستەتتى. كوش سول جەردە ەرۋ بولعان سوڭ تۇرمامبەت تە دۇنيەدەن ءوتتى. ءسويتىپ، كارى باتىر ومىردەن جاس كەتكەن قۇرداسى بالۋانيازبەن، ءوزى كەزىندە ءبىر ءمىنۋدى ارمانداعان قۇلا اتتىڭ قاسىنا بارىپ ماڭگىلىككە دامىلدادى...
You Might Also Like
-
وكرۋگتىك سوتتىڭ زالىندا سوت ءماجىلىسى بولىپ جاتىر. ايىپكەرلەر وتىراتىن جەردە اقشا جەگەنى جانە جالعاندىق جاساعانى ءۇشىن ايىپتالعان شارشاعان كەسكىندى، ورتا جاستاعى بىرەۋ وتىر. ءتوسى قابىسىپ قالعان اپ-ار...
-
ءتىل - سارقىلماس قازىنا. ۇلت كوشباسشىسى ايتقانداي، ءار ازامات ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ءبىلۋى ءتيىس. ءتىل ءبىزدىڭ بولمىسىمىز، ونىڭ قاتىسۋىنسىز ەشتەڭە بولمايدى. جالپى قازاق حالقى ءوزىنىڭ ش...
