قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداستارى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداستارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى.
قوسجارناقتىلار كلاسىنا جاتاتىن قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى وسىمدىكتەرىنىڭ سانالۋاندىعىن، سيپاتتاماسىن جانە قۇرىلىسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ءبىلىم بەرۋ.
2. تاربيەلىك ماقساتى.
جاڭا ساباقتى تۇسىندىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ادەمىلىككە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق ماقساتى.
قۇلقايىرگۇل تۇقىمداس وسىمدىكتەردىڭ ساندىك ءۇشىن، مالازىقتىق جانە مەديسينادا ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن تۇرلەرىنە كەڭىنەن توقتالۋ ارقىلى بىلىممەن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى — ءيلليۋستراتيۆتى، ينتەراكتيۆتى.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كەستە، سىزبانۇسقا، كارتا، بۋكلەت، رەفەرات، كەپپەشوپ، ماقتا تالشىقتارىنىڭ جيناقتاماسى، بولمە وسىمدىگى «جۇڭگو راۋشان گ ۇلى».
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، مەديسينا، حيميا، بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
III. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
ءۇ. قورىتىندىلاۋ.
ءۇى. باعالاۋ.
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما.
I. سىنىپپەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ، ساباققا نازارلارىن اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى كارتوچكالارى ارقىلى اۋىزشا سۇراۋ:
• باقشا وسىمدىكتەرىنىڭ نەگىزگى قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
• اسقاباق تۇقىمداستارىنىڭ جەمىسى قالاي اتالادى؟
• مۇرتشا دەگەن نە، ول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
• ورامجاپىراقتار تۇقىمداسى نەگە شارشىگۇلدىلەر دەپ تە اتالادى؟
• ورامجاپىراق گۇلدىلەردىڭ گۇلشوعىرى قانداي؟
وقۋشىلار وزدەرىنىڭ دايىنداعان رەفەراتتارى مەن قوسىمشا ادەبيەتتەردەن دايىنداعان مالىمەتتەرىن باياندادى.
III. ءمۇعالىم: جاڭا ساباقتى كەستە جانە سىزبانۇسقالار ارقىلى تۇسىندىرەمىن.
قوسجارناقتىلا
↓
تۇقىم جارناعى ەكەۋ
جاپىراعى تور جۇيكەلى
تامىرى كىندىك تامىر
جاپىراعى تور جۇيكەلى
↓
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى
ماقتا تۋىسى → شوپتەكتى ماقتا ءتۇرى، يمەك ماقتا ءتۇرى
جالبىزتىكەن تۋىسى→ دارىلىك جالبىزتىكەن ءتۇرى
بيكۋس تۋىسى→ جۇڭگو راۋشانى ءتۇرى
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ سيپاتتاماسى جانە قۇرىلىسى.
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن وسىمدىكتەر تابيعاتتا اعاش، بۇتا، شوپتەكتى بولىپ كەلەدى
گۇلدەرى - قوسجىنىستى، قوسارلانعان گۇلسەرىكتى اتالىقتارى وتە كوپ، ولار كوبىنەسە تۇتىكشەگە اينالىپ، انالىقتى قورشايدى. ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇتاسقان انالىقتارى بار. جەمىسى قۇرعاق - قاۋاشاق نەمەسە ءبىر تۇقىمدى جاڭعاقشالار.
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى — ماقتا
ماقتا
↓
ماقتا مايى تاعامعا پايدالانادى
جىلۋ، جارىق سۇيگىش
كيىم - كەشەك توقىلادى
ماقتا تالشىعىنان ءجىپ يىرەدى
ماقتا مايى سۋدان جەڭىل، سۋدا ەرىمەيدى
ماقتا - بيىكتىگى 1، 5 - 2 مەترگە دەيىن جەتەتىن، شوپتەكتى وسىمدىك نەمەسە شالا بۇتا.
تامىرى: كىندىك تامىرلى
«شيت» - ماقتانىڭ ۇرىق شاشاتىن تۇقىمى.
بۇتاعى: وسەتىن جانە جەمىس بەرەتىن بۇتاعى
جەمىس بەرەتىڭ بۇتاعى - قىسقارعان وركەن. جەمىس بەرەتىن بۇتاقتىڭ ۇشىندا گۇل وسەدى. ءبىرىنشى گۇلدەن تومەنىرەك ورنالاسقان جاناما بۇرشىكتەن ەكىنشى گۇل داميدى.
ماقتانىڭ گ ۇلى اقسارى نەمەسە سارى ءتۇستى. ماۋسىم ايىندا ماقتا بۇتاقتارىندا جەكە - جەكە ءىرى گۇلدەر پايدا بولادى، ياعني گۇلدەيدى.
توستاعانشا جاپىراقشاسى: 5 توستاعانشا، بىرىكپەگەن 3 جاپىراقشا
كۇلتەجاپىراقشاسى: بىرىكپەگەن 5، بىرىككەن كوپ اتالىقتارى، كوپ انالىقتارى بولادى.
گۇل فورمۋلاسى: ت3+(5) ك5ا (∞) ج(∞). جەمىسى - قاۋاشاق.
كوسەك — ماقتانىڭ اشىلماي قالعان نەمەسە شالا اشىلعان قاۋاشاعى.
قاۋاشاق 3 - 5 جاقتاۋعا اشىلادى. قاۋاشاق ىشىندەگى ۇزىن تالشىقتارى (تۇكتەرى) بار وتە كوپ تۇقىمدار شاشىلادى.
ماقتا - جىلۋ، جارىق سۇيەتىن وسىمدىك. ماقتادان مول ءتۇسىم الۋ ءۇشىن 15 - 17°س تەمپەراتۋرا قاجەت. كولەڭكە تۇسپەيتىن، توپىراعى تىڭايتىلعان جەردە وسكەن قوزا قاۋاشاقتارىنىڭ ءارقايسىسىنان 7 گرامعا دەيىن تازا ماقتا الۋعا بولادى. ماقتانى ءبىر ۇلەسكىدە جىلما - جىل ەكپەي، جوڭىشقا ەگىستىگىمەن الماستىرۋدىڭ ماڭىزى زور
ماقتا تۇقىمىنىڭ 24 - 26%- ى مايدان تۇرادى. ماقتا مايى تاعامعا، سونداي - اق تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى. ماقتا شارۋاشىلىعى وتە ەرتەدەن دامىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن 3 000 جىلدان بەرى ماقتا شارۋاشىلىعىمەن ءۇندىستان شۇعىلدانىپ كەلەدى. ءشيتتى ماقتا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادان باسقا وزبەكستاندا، تۇركمەنستاندا وسىرىلۋدە.
قۇلقايىر تۇكىمداستارعا جاتاتىن وسىمدىكتەردىڭ 1 000 - عا جۋىق تۋرلەرى بار. قازاكستاندا 18 تۇردەن قۇرالعاپ 7 تۋىسى وسەدى.
قۇلقايىرگۇلدىلەر قاتارىنىڭ قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنان وزگە 9 تۇقىمداسى بار. سولاردىڭ ءبىرى - باوباب تۇقىمداستار.
قولدانىلۋى:
ءشيتتى ماقتادان تازا ماقتا وندىرىلەدى.
ماقتا تۇقىمىنان ماقتا مايى، كۇنجارا، ماقتا مامىعى، باسقا دا قۇندى ونىمدەر الىنادى. ماقتا مايى تاعامعا، سونداي - اق تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى.
قۇلقايىر تۇقىمداس وسىمدىكتەر قۇرامىندا ءنارۋىز مول. سوندىقتان مال ازىعىنا پايدالانىلادى.
مەديسينادا ءدارى رەتىندە دە قولدانىلاتىن تۇرلەرى (جالبىزتىكەن) بار.
ايدارشا (شتوكروزا) جانە قۇلقايىردىڭ باسقا تۇرلەرى (بولمەدەگى جۇڭگو راۋشانى) ساندىك ءۇشىن وسىرىلەدى.
قۇلقايىر تۇقىمداستاردىڭ تالشىقتارى ارقان ەسىپ، ماتا، قاپ توقۋعا (بۇيداكەندىر، كەنەپ، ماقتا) قولدانىلادى.
2. ماقتانىڭ ءاربىر كۇلتەجاپىراقشاسىنا سۇراق قويىپ، جاۋاپ بەرۋ ارقىلى گۇلىن قۇراستىرۋ.
1. قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسقا قانداي وسىمدىكتەر جاتادى؟
2. ماقتا وسىمدىگى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
3. مەديسينادا قانداي وسىمدىك ءدارى رەتىندە قولدانىلادى؟
4. باوباب قانداي وسىمدىك؟
5. قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداس وسىمدىك قايدا قولدانىلادى؟
6. ماقتا گ ۇلىنىڭ فورمۋلاسىن جاز!
سىزىقتىق باعالاۋ:
3. ماقتا گ ۇلىنىڭ دياگرامماسىن سىزۋ:
...................
5. قورىتىندى.
6. ساباق سوڭىندا وقۋشىلار باعالاندى.
7. ۇيگە تاپسىرما:
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى.
قوسجارناقتىلار كلاسىنا جاتاتىن قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى وسىمدىكتەرىنىڭ سانالۋاندىعىن، سيپاتتاماسىن جانە قۇرىلىسىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ءبىلىم بەرۋ.
2. تاربيەلىك ماقساتى.
جاڭا ساباقتى تۇسىندىرە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ادەمىلىككە، ىزدەنىمپازدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
3. دامىتۋشىلىق ماقساتى.
قۇلقايىرگۇل تۇقىمداس وسىمدىكتەردىڭ ساندىك ءۇشىن، مالازىقتىق جانە مەديسينادا ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن تۇرلەرىنە كەڭىنەن توقتالۋ ارقىلى بىلىممەن جەتىلدىرۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى — ءيلليۋستراتيۆتى، ينتەراكتيۆتى.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، كەستە، سىزبانۇسقا، كارتا، بۋكلەت، رەفەرات، كەپپەشوپ، ماقتا تالشىقتارىنىڭ جيناقتاماسى، بولمە وسىمدىگى «جۇڭگو راۋشان گ ۇلى».
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، مەديسينا، حيميا، بەينەلەۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
III. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىۇ. ساباقتى بەكىتۋ.
ءۇ. قورىتىندىلاۋ.
ءۇى. باعالاۋ.
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما.
I. سىنىپپەن امانداسۋ، تۇگەندەۋ، ساباققا نازارلارىن اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسى كارتوچكالارى ارقىلى اۋىزشا سۇراۋ:
• باقشا وسىمدىكتەرىنىڭ نەگىزگى قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
• اسقاباق تۇقىمداستارىنىڭ جەمىسى قالاي اتالادى؟
• مۇرتشا دەگەن نە، ول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
• ورامجاپىراقتار تۇقىمداسى نەگە شارشىگۇلدىلەر دەپ تە اتالادى؟
• ورامجاپىراق گۇلدىلەردىڭ گۇلشوعىرى قانداي؟
وقۋشىلار وزدەرىنىڭ دايىنداعان رەفەراتتارى مەن قوسىمشا ادەبيەتتەردەن دايىنداعان مالىمەتتەرىن باياندادى.
III. ءمۇعالىم: جاڭا ساباقتى كەستە جانە سىزبانۇسقالار ارقىلى تۇسىندىرەمىن.
قوسجارناقتىلا
↓
تۇقىم جارناعى ەكەۋ
جاپىراعى تور جۇيكەلى
تامىرى كىندىك تامىر
جاپىراعى تور جۇيكەلى
↓
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسى
ماقتا تۋىسى → شوپتەكتى ماقتا ءتۇرى، يمەك ماقتا ءتۇرى
جالبىزتىكەن تۋىسى→ دارىلىك جالبىزتىكەن ءتۇرى
بيكۋس تۋىسى→ جۇڭگو راۋشانى ءتۇرى
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ سيپاتتاماسى جانە قۇرىلىسى.
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن وسىمدىكتەر تابيعاتتا اعاش، بۇتا، شوپتەكتى بولىپ كەلەدى
گۇلدەرى - قوسجىنىستى، قوسارلانعان گۇلسەرىكتى اتالىقتارى وتە كوپ، ولار كوبىنەسە تۇتىكشەگە اينالىپ، انالىقتى قورشايدى. ءبىر نەمەسە بىرنەشە تۇتاسقان انالىقتارى بار. جەمىسى قۇرعاق - قاۋاشاق نەمەسە ءبىر تۇقىمدى جاڭعاقشالار.
قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى — ماقتا
ماقتا
↓
ماقتا مايى تاعامعا پايدالانادى
جىلۋ، جارىق سۇيگىش
كيىم - كەشەك توقىلادى
ماقتا تالشىعىنان ءجىپ يىرەدى
ماقتا مايى سۋدان جەڭىل، سۋدا ەرىمەيدى
ماقتا - بيىكتىگى 1، 5 - 2 مەترگە دەيىن جەتەتىن، شوپتەكتى وسىمدىك نەمەسە شالا بۇتا.
تامىرى: كىندىك تامىرلى
«شيت» - ماقتانىڭ ۇرىق شاشاتىن تۇقىمى.
بۇتاعى: وسەتىن جانە جەمىس بەرەتىن بۇتاعى
جەمىس بەرەتىڭ بۇتاعى - قىسقارعان وركەن. جەمىس بەرەتىن بۇتاقتىڭ ۇشىندا گۇل وسەدى. ءبىرىنشى گۇلدەن تومەنىرەك ورنالاسقان جاناما بۇرشىكتەن ەكىنشى گۇل داميدى.
ماقتانىڭ گ ۇلى اقسارى نەمەسە سارى ءتۇستى. ماۋسىم ايىندا ماقتا بۇتاقتارىندا جەكە - جەكە ءىرى گۇلدەر پايدا بولادى، ياعني گۇلدەيدى.
توستاعانشا جاپىراقشاسى: 5 توستاعانشا، بىرىكپەگەن 3 جاپىراقشا
كۇلتەجاپىراقشاسى: بىرىكپەگەن 5، بىرىككەن كوپ اتالىقتارى، كوپ انالىقتارى بولادى.
گۇل فورمۋلاسى: ت3+(5) ك5ا (∞) ج(∞). جەمىسى - قاۋاشاق.
كوسەك — ماقتانىڭ اشىلماي قالعان نەمەسە شالا اشىلعان قاۋاشاعى.
قاۋاشاق 3 - 5 جاقتاۋعا اشىلادى. قاۋاشاق ىشىندەگى ۇزىن تالشىقتارى (تۇكتەرى) بار وتە كوپ تۇقىمدار شاشىلادى.
ماقتا - جىلۋ، جارىق سۇيەتىن وسىمدىك. ماقتادان مول ءتۇسىم الۋ ءۇشىن 15 - 17°س تەمپەراتۋرا قاجەت. كولەڭكە تۇسپەيتىن، توپىراعى تىڭايتىلعان جەردە وسكەن قوزا قاۋاشاقتارىنىڭ ءارقايسىسىنان 7 گرامعا دەيىن تازا ماقتا الۋعا بولادى. ماقتانى ءبىر ۇلەسكىدە جىلما - جىل ەكپەي، جوڭىشقا ەگىستىگىمەن الماستىرۋدىڭ ماڭىزى زور
ماقتا تۇقىمىنىڭ 24 - 26%- ى مايدان تۇرادى. ماقتا مايى تاعامعا، سونداي - اق تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى. ماقتا شارۋاشىلىعى وتە ەرتەدەن دامىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن 3 000 جىلدان بەرى ماقتا شارۋاشىلىعىمەن ءۇندىستان شۇعىلدانىپ كەلەدى. ءشيتتى ماقتا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادان باسقا وزبەكستاندا، تۇركمەنستاندا وسىرىلۋدە.
قۇلقايىر تۇكىمداستارعا جاتاتىن وسىمدىكتەردىڭ 1 000 - عا جۋىق تۋرلەرى بار. قازاكستاندا 18 تۇردەن قۇرالعاپ 7 تۋىسى وسەدى.
قۇلقايىرگۇلدىلەر قاتارىنىڭ قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسىنان وزگە 9 تۇقىمداسى بار. سولاردىڭ ءبىرى - باوباب تۇقىمداستار.
قولدانىلۋى:
ءشيتتى ماقتادان تازا ماقتا وندىرىلەدى.
ماقتا تۇقىمىنان ماقتا مايى، كۇنجارا، ماقتا مامىعى، باسقا دا قۇندى ونىمدەر الىنادى. ماقتا مايى تاعامعا، سونداي - اق تەحنيكالىق ماقساتتا قولدانىلادى.
قۇلقايىر تۇقىمداس وسىمدىكتەر قۇرامىندا ءنارۋىز مول. سوندىقتان مال ازىعىنا پايدالانىلادى.
مەديسينادا ءدارى رەتىندە دە قولدانىلاتىن تۇرلەرى (جالبىزتىكەن) بار.
ايدارشا (شتوكروزا) جانە قۇلقايىردىڭ باسقا تۇرلەرى (بولمەدەگى جۇڭگو راۋشانى) ساندىك ءۇشىن وسىرىلەدى.
قۇلقايىر تۇقىمداستاردىڭ تالشىقتارى ارقان ەسىپ، ماتا، قاپ توقۋعا (بۇيداكەندىر، كەنەپ، ماقتا) قولدانىلادى.
2. ماقتانىڭ ءاربىر كۇلتەجاپىراقشاسىنا سۇراق قويىپ، جاۋاپ بەرۋ ارقىلى گۇلىن قۇراستىرۋ.
1. قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداسقا قانداي وسىمدىكتەر جاتادى؟
2. ماقتا وسىمدىگى تۋرالى نە بىلەسىڭ؟
3. مەديسينادا قانداي وسىمدىك ءدارى رەتىندە قولدانىلادى؟
4. باوباب قانداي وسىمدىك؟
5. قۇلقايىرگۇلدىلەر تۇقىمداس وسىمدىك قايدا قولدانىلادى؟
6. ماقتا گ ۇلىنىڭ فورمۋلاسىن جاز!
سىزىقتىق باعالاۋ:
3. ماقتا گ ۇلىنىڭ دياگرامماسىن سىزۋ:
...................
5. قورىتىندى.
6. ساباق سوڭىندا وقۋشىلار باعالاندى.
7. ۇيگە تاپسىرما:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءسىڭىر سوزىلعاندا، بۋىن شىققاندا، سۇيەك سىنعاندا كورسەتىلەتىن العاشقى جاردەم (پرەزەنتاسياسىمەن)
