قۇمالاقشى
(ەتنوگرافيالىق اڭگىمە)
بازارعا الىپ بارعان ون شاقتى تۇياعىن ەرتە ساتقان قۇرماش قۇمالاقشى ءتۇس اۋا قايتقان بولاتىن. سودان ءبىراز ات شالدىرۋ ءۇشىن كۇرتى وزەنىنىڭ جاڭاباي كوپىرى اتانىپ كەتكەن جەرىنە كەلىپ اتتان ءتۇستى دە، وسىندا الدەقاشان بىرەۋ ەككەن، ءبىراق وسى كەزدە توزىپ بارا جاتقان جوڭىشقاعا اتىن تۇساپ جىبەردى. ون-ون بەس قوزىلى قويدان باسقا ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز تورىنىڭ جايىنا قاراماسا بولا ما؟ كۇز بولسا كەلىپ قالدى. جاز رەت اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىق بولدى. قىس قاتتى بولماسا نە قىلسىن. ميزام ۇشقالى، جۋسان باسىن شالعالى دا ەكى اپتا ءوتتى. كۇننىڭ اپتابى قايتتى، سۇمبىلە تۋدى دەسە دە ءالى تەرىسكەي جۇرسەڭ ارقاننان، كۇنگەي جۇرسەڭ ماڭدايىڭنان قىزۋ وتە شىعادى.
قۇرماش شاپانىن شەشىپ توسەدى دە، ۇستىنە مالداسىن قۇرىپ وتىردى. سونان سوڭ قىزىل قورجىنمەن بىرگە قانجىعادان شەشىپ العان، سىرتى دوربامەن قاپتالعان قارىننان تۇيە كوزىندەي اعاش توستاعانعا ايران قۇيىپ، بىردەن دەمالماستان تارتتى. ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە ءتۇستى. كۇن قانداي ىسىسا دا قارىنداعى، مەستەگى، تورسىقتاعى سۋسىننىڭ سۇپ-سۋىق بولىپ تۇراتىنى نەسى ەكەن دەپ ويلادى. سونان سوڭ توستاعانعا ايراندى قايتا قۇيىپ الدىنا قويدى. دوربادان جاڭا بازاردا سارتتان ساتىپ العان، بەتىنە كوكنار ءدانىن سەۋىپ پىسىرگەن اپپاق تاندىر كۇلشەنىڭ ءبىرىن قولىنا الى، شەتىنەن ءۇزىپ اۋزىنا سالدى. ايرانمەن ايداماسا بولمايدى، تۇيىلمەۋ ءۇشىن ايراندى سىمىرمەي، قورىپ ەتكىزىپ ءبىر ۇرتتاپ الدى. ايران اشي باستاپتى. توستاعانداعى اقتىڭ ءار جەرىنەن استىنان قايناعان باستاۋداي جىلان كوزدەنگەن اۋا شىعىپ. شىعا بەرە بىرش ەتىپ جارىلىپ كەتىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، باسقا قانداي ىدىسقا قۇيساڭ دا قاتىعى ءبىر بولەك، سارى سۋى ءبىر بولەك بولىپ ىرتىكتەنىپ كەتەتىن ايران قارىندا ءبىر قالىپتى اشيدى دا، جۇمساقتىعىن ساقتايدى. ول ايراندى ۇرتتاپ، كۇلشەدەن تىستەي وتىرىپ، قىزىل قورجىندى الدىنا الىپ، بازاردان العان شاي-پۇلىن قايتا كوردى. اسىرەسە مىنا ءبىر قىزىل ساتەندى العانى قانداي جاقسى بولدى. الگى ۇلبوسىن كويلەك تىگىپ كيىپ، ءبىر قۋانىپ قالادى-اۋ دەپ كىشكەنتاي شوقشا ساقالىن، سەلدىر قوڭىرقاي مۇرتىن ءبىر سيپاپ قويدى.
تورىنىڭ گۇرسىلدەتىپ جوڭىشقانى شالعانىنا قاراپ وتىرىپ، قالعىپ كەتتى. سونان سوڭ العان دۇنيەسىن قىزىل قورجىنعا قايتا سالىپ، اۋزىن تۇيمەلەدى دە، قورجىندى باسىنا جاستاپ جانتايدى. ىلە باسىن قايتا كوتەرىپ الدى. كەتكەنىنە ەكى-ۇش كۇن بولدى، بالا-شاعاسى امان با ەكەن. ول دەرەۋ ىشكى ءتوس قالتاسىنا قول سالىپ، ءتۇيۋلى شۇبەرەك الدى. ونى شەشىپ، ىشىندەگى دوبيانى الاقانىنا سالىپ ءبىراز وتىردى. سونان سوڭ شۇبەرەكتى جازىپ توسەدى دە، دوبيا قۇمالاقتى ءبىر كەزەك شاشىپ تاستادى. قايتا جيناپ الدى دا، تورت-تورتتەن قويىپ، قۇمالاقتى تۇگەندەدى... تورتتەن قويعاندا ون جەردە، بىرەۋى قولىندا قالدى. قۇمالاق قىرىق ءبىر، تۇگەل ەكەن.
قۇمالاقتى ۇشكە ءبولىپ، العاشقى جولىن تارتقاندا-اق قۇرماشتىڭ بەت قۇبىلىسى وزگەرىپ، سوڭعى ەكى جولىن تارتپاي قيسايا كەتتى. كەك تورعىن اسپانعا قاراپ اجەپتاۋىر ۋاقىت ءۇنسىز قالدى. جۋان تورىنىڭ گۇرسىلدەتىپ جوڭىشقانى ۇزگەنىنە دە ءبىر كوز تاستادى. باسىن قايتا كوتەردى دە، قۇمالاقتى قولىنا تەگىس جيناپ الىپ، قايتا تارتا باستادى. قۇمالاقتىڭ باسقى جولى تۋرا الدىڭعىنى قايتالادى. «ءقاۋىپ بار»، دەپ تۇر. تاۋەكەل! نە بولسا دا اياعىنا دەيىن تارتىپ شىقتى.
قۇمالاقشىنىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتتى. «نە پالە بولدى، بۇل»،— دەيدى ىشىنەن. بەت-اۋىزى جىبىرلاپ، شوقشا ساقالدى يەگى تۇشتانداڭقىراپ، جانىندا قاتتى كۇيزەلىس پايدا بولدى. ساسىپ قالىپ ورنىنان قارعىپ تۇردى. قايتا وتىرا كەتتى. قۇمالاق جايۋلى قالپىمەن تۇر. ءبارى سارناپ سويلەپ تۇر. «جولعا جۇرسەڭ نە اتىڭ ولەدى، نە ەزىڭ ولەسىڭ. ۇيىڭە بارساڭ نە اتىڭ ەلەدى، نە قاتىنىڭ ولەدى». ءبىر كەزەك قۇمالاقتى ۋىستاپ الىپ، وزەن جاعاسىنا شاشىپ جىبەرگىسى كەلدى. ءبىراق قۇمالاق اشقان ءوزى. وعان قۇمالاق قانشا كىنالى!
— ياپىرماي، ءا؟— دەي بەردى ول كۇرسىنىپ.— نە ىستەسەم ەكەن.
قۇرماش قۇمالاقتى جيناپ الدى. «جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق». قۇمالاقتى قايتا تارتتى. تاعى دا قۇمالاق سول سەزدەن تانبايدى. «ۇشەۋىڭە دە ءقاۋىپ، ۇشەۋىڭنىڭ ءبىرىڭ ولەسىڭ»،— دەيدى. قۇمالاقتى ماڭدايىنا، تۇمسىعىنا، يەگىنە تيگىزىپ، ءتاۋ ەتتى. شاشىپ جىبەرىپ قايتا بىرتىندەپ شىمشىلاپ جيناپ الدى دا، ءۇشىنشى رەت قايتا سالدى. قۇمالاقتا وزگەرىس جوق. العاشقى سەزدى ايتىپ سارناپ تۇر: «ۇيىڭە بارساڭ نە اتىڭ ولەدى، نە قاتىنىڭ ولەدى، جولعا شىقساڭ نە اتىڭ ولەدى، نە ءوزىڭ ولەسىڭ». قۇمالاققا قاراعىسى كەلمەي، بەتتەمەي قالدى. اجالىنىڭ، ازابىنىڭ ءبارى قۇمالاقتا تۇرعانىن كورىپ، جيناماي، ءتىپتى ەندى قۇمالاقتى ۇستاسا قولى كۇيەتىندەي بولىپ وتىردى. قۇمالاق سالۋلى جاتىر. بۇل ورىنىنان تۇرىپ، ءبىراز بويىن جازدى.
توڭىرەكتەن جۋساننىڭ اشقىلتىم، قوش ءيىسى شىقتى. شىركىن، وسى تىنىمسىز دۇنيەنىڭ ماعان اقىرىنىڭ تايانىپ-اق قالعانى ما؟! ەڭ بولماسا شيەتتەي جەتى بالانى جەتكىزە الماي كەتەتىن بولدىم-اۋ دەگەن ويىنا كەلگەندە يمانى ۇشىپ، ۇرەيلەنە ءتۇستى. ايەلى بولسا جاس باسىنان تىزەسىنەن سارىپ بولىپ جۇرگەنى اناۋ. بالانىڭ الدى توعىزعا جاڭا كەلدى. ەڭ بولماسا ايەلى ساۋ بولسا ەكەن-اۋ. ەگەر «جامان ايتپاي جاقسى جوق» مۇنىڭ كوزى جۇمىلا كەتسە،«بالالارىڭدى اسىراي عوي، بايقۇس» دەيدى دەيسىڭ بە، باي اعايىننىڭ ءبىرى ۇلبوسىندى قاتىن ۇستىنە الىپ، ونى كۇڭ، بالالاردىڭ بارلىعىن شەتىنەن مالشى-قوسشى ەتەرى حاق، وعان بوركىڭدى باسا كي، سولاي بولارى ءسوزسىز. ال ايەلى ولسە شە؟ وسى جەرگە كەلگەندە ونىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ سوعىپ، ايدالادا وتىرىپ قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەپ كەتتى. ايەلى ولگەنى نە، ءوزى ولگەنى نە، بالالارى ءۇشىن ونىڭ ءبارى ءبىر.
ول جايۋلى جاتقان شاپانىنىڭ ۇستىنە جالپ ەتىپ وتىرا كەتىپ، ورامال ۇستىندە ۇيەزدەگەن قويشا ەكى-ۇشتەن، ۇشتەن-تورتتەن جاتقان ادەمى بۇرشاق-دوبيانى قولىنا جيناپ الدى. نە دە بولسا قۇمالاقتى ۇلبوسىننىڭ ءوز باسىنا عانا سالىپ كورگىسى كەلدى.
...ايەلى قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق تىپ-تىنىش وتىرعانعا ۇقسايدى. ءبىراق قۇمالاق وعان دا ءقاۋىپ بار ەكەنىن تاعى دا زارلاپ ايتىپ جاتىر. «ايەلىڭ ولەدى دەيدى ءا، دەپ ويلادى قۇرماش.— جەتى بالانىڭ الدى توعىزدا، ارتىنا ءۇش اي. سوندا بەسىكتە قالعان جەتكىنشەكتىڭ كۇنى نە بولادى؟ باسقا شي بوربايلار، جالبىر شاشتاردىڭ كۇنى قاراڭ ەمەس پە!؟ «اكەمدى الساڭ ال قۇداي، شەشەمدى قوي، شەكپەن توقىپ بەرسە دە ولمەيمىن عوي» دەگەن ەمەس پە. وندا ءوزىمنىڭ ولگەنىم-اق ءجون عوي. ال تورى ات ولسە شە؟ الاتىن قۇداي ونى مەنەن سۇراپ تۇرا ما؟! دەگەنمەن، ونىڭ ولگەنى مەنى ءبىر كەمىپ كەتپەي مە. قارا جاياۋ قالۋ قاي قازاقتىڭ كونەتىن قورلىعى ەدى». ناق وسى ءبىر كەزدە مەن ەلە قويماسپىن دەگەندەي تورى كەرىلىپ تۇرىپ، شورىلداتىپ زار توكتى. سونان سوڭ اياقتارىن جيناپ، وڭ بۇيىرىندە قانجىعادا بايلاۋلى تۇرعان اتدوربانى بۇرىلىپ تۇرىپ يىسكەدى دە، بىر-ەكى مارتە ۇرىككەندەي قورس-قورس ەتتى. «جانۋار، ونىسى نەسى، ەلەرىنە كورىنىپ تۇر ما. ات بۇيىرىنە قاراسا ەلەدى دەيتىن ەدى. شىنىمەن-اق جانۋار جاياۋ تاستاپ كەتپەك پە».
جامانداتقان جىلقى شىنىندا جاتقان جەرىندە بۇرىلىپ تۇرىپ بۇيىرىنە قاراعانىن قۇرماشتىڭ تالاي كەرگەنى بار-دى. جۋان تورى تاعى موينىن ون جاعىنا بۇرىپ، بۇيىرىنە قاراپ، اتدوربانى تاعى يىسكەدى، تاعى قورس-قورس ەتتى. اقىرى قايتا وتقا كىرىستى. تورى وتتاعانىن قويا سالىپ، تاپىر-تۇپىر ەتە قالدى. ال مىنانىڭ اجالى جەتكەن ەكەن دەدى قۇرماش. جانىنا كەلىپ كورىپ ەدى، بۇگەلەكتەپ تۇر ەكەن. يەسىن ءبىر پىسكەن قويىپ، قايتا وتقا كىرىستى.
شىنىمەن اتىم ولە مە؟ قۇرماش قايتا ورنىنا كەلدى دە، وتىرىپ تورىعا قۇمالاق اشتى. قۇمالاقتىڭ ايتارى ءبىر ءسوز: ۇشەۋىڭنىڭ بىرەۋىڭە ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر دەيدى. ءبىراق مىنا ءبىر جالعىز قۇمالاقتىڭ ايتىپ تۇرعان شۇبار اتى نە؟ نەعىلعان شۇبار ات، ول؟
بەسىندە كەلگەن قۇرماش قۇمالاقتى تارتا-تارتا كۇن ۇياسىنا تاياپ قالعانىن دا بايقامادى. قۇمالاق جايۋلى تۇر، قۇمالاقشى ءموليىپ، مويىنى سالبىراپ كەتكەن، ەكى كوزى سوندا. ناق وسى ءبىر شاقتا تورىعا كەزى ءتۇسىپ ەدى، ول الدە قايدا قۇلاعىن قاداپ قالىپتى. تورى قۇلاعىن تىككەن جاققا قاراپ قۇرماش ءبىر اتتى كىسىنىڭ كەلە جاتقانىن كوردى. ءوز باسىنا ءولىم ءقاۋپى ءتونىپ، اجال قۇرىعىن سالايىن دەپ تۇرعاندا قۇرماشتىڭ كولدەنەڭ كەك اتتىدا جۇمىسى نە. «تۇيەسى جوعالماعان، اقىلى تۇگەل ادام» مۇنى قايتسىن. بىرەۋدىڭ قايعىسىن بىرەۋ قايعىرۋشى ما ەدى. قۇرماش موليگەن كۇيى، بۇكشيىپ وتىرا بەردى. ءتىپتى ۇنجىرعاسىنىڭ ءتۇسىپ كەتكەنى سونشا، اتتى كىسىنىڭ جانىنا كەلگەنىن دە بايقامادى.
— وۋ، باتىر، كەش باتىپ بارادى، ناعىپ وتىرسىڭ. قۇمالاعىڭ نە دەيدى؟— دەدى كەلگەن ادام ات ۇستىنەن. قاسى تۇكسيىپ، قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن قۇرماش ونىڭ بەتىنە قاراماعان كۇيى سولعىن جاۋاپ بەردى:
— قۇمالاق جولعا شىقساڭ نە اتىڭ ەلەدى، نە ءوزىڭ ەلەسىڭ دەيدى، ۇيىڭە بارساڭ نە اتىڭ ولەدى، نە قاتىنىڭ ولەدى دەيدى. سودان بەسىننەن بەرى مازام كەتىپ جۇرە الماي، ايدالادا وتىرعانىم.
اتتى كىسى اتتان تۇسپەدى، قايتا ءتىل قاتتى:
— قانە، قۇمالاقشىم، قۇمالاعىڭدى كورسەتشى، باسىندى تارتشى!
قۇرماش كەلگەن كىسىگە ەندى عانا قارادى. استىندا شۇبار اتى بار، قارا ءسۇر، شوڭ مۇرىندى، سەپكىل بەتتى كىسى ەكەن. كۇرەكتەي اق ساقالىن ابدەن تاراعان با، جەلپ-جەلپ ەتەدى. كيىمى جۇپىنى. سەن نە ءبىلۋشى ەدىڭ دەگەندەي، قۇرماش قۇلىقسىز عانا شالقايىپ وتىردى. شۇبار اتتى كىسى ات ۇستىنە سويلەپ كەتتى.
— قۇمالاقشىم، قۇمالاقشى-اق ەكەنسىڭ. تۇر، ورنىڭنان، تۇر دا اناۋ اتدورباڭدى بارىپ الىپ تۇبىنەن ۇستاپ سىلكىشى،— دەدى. قۇرماش ورنىنان سەنىمسىزدەۋ تۇرىپ، اتىنىڭ وڭ جاعىنا بايلاعان اتدوربانى شەشىپ الدى دا، تۇبىنەن ۇستاپ سىلكىپ قالدى. جەڭدى بىلەكتەي قارا شۇبار جىلان سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇستى دە، سۋماڭداپ جوڭىشقا اراسىمەن يرەلەڭدەي جونەلدى. جىلاننان قورقىپ قالعان قۇرماش سۇلەسوق، قاققان قازىقتاي قاتىپ قالدى.
— ال ەندى سەنى الاتىن جاۋ جوق، ۇيىڭە جۇرە بەر. قۇمالاقشىم، قۇمالاقشى-اق ەكەنسىڭ، قىرىق قۇمالاقتىڭ ءتىلىن بىلەدى ەكەنسىڭ دە، بىرەۋىن بىلمەيدى ەكەنسىڭ.
شۇبار اتتى جەردە سالۋلى جاتقان قۇمالاققا ات ۇستىنەن قايتا ءۇڭىلدى دە:
— قۇمالاقتىڭ وتىز توعىزىن كامىل بىلەدى ەكەنسىڭ. قىرقىنشىسىن شالا بىلەسىڭ. اناۋ قۇمالاق شۇبار اتتى كىسى كەلەدى، سول سەنى قۇتقارادى دەپ تۇرعان جوق پا؟— دەپ ءسال ءۇنسىز تۇردى. — سەنى سەگىزىنشى كۇشى قۇمالاقپەن اۋىزداندىرعان ەكەن. — قۇرماش ونىڭ ايتقانىن جاقسى ءتۇسىندى. قويدىڭ ءبىر قۇمالاعى جۋسان باسىنا ءىلىنىپ قالسا كەرەك-تى. سول قۇمالاقتى ءشوپ باسىنان جەتى كۇن دەگەندە الىپ، جاڭا تۋعان بالانى سونىمەن اۋىزداندىرسا كەرەك. شۇبار اتتىنىڭ ايتقانى سول. شۇبار اتتى قايتا سويلەدى؛
— ءبىر جارىم قۇمالاقتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىنىڭ سول. ال ەندى سەنى الاتىن جاۋ جوق، قوش بول، باۋىرىم!— دەپ شۇبار اتتى تەبىنىپ قالىپ، جورعاسىن جولعا سالىپ، كويكەلتە جونەلدى. ونىڭ تايتورى قوسداۋلەت قۇمالاقشى ەكەنىن قۇرماش ەكى جىلدان كەيىن عانا ءبىلدى. ءبىراق قۇرماش ۇيىنە امان جەتكەن سوڭ قۇمالاق اشۋدى ءبىرجولا قويىپ كەتتى.
1983
You Might Also Like
-
اسانبەك اۋىرىپ ءال ۇستىندە جاتىر دەگەندى ەسىتتىم. ويىما ءار نارسە ءتۇسىپ، ونىڭ ۇيىنە مۇڭايا كەلدىم.
