جاقسىنىڭ كوزى
اسانبەك اۋىرىپ ءال ۇستىندە جاتىر دەگەندى ەسىتتىم. ويىما ءار نارسە ءتۇسىپ، ونىڭ ۇيىنە مۇڭايا كەلدىم.
...بەس-التى بالا ورتاعا الىپ تيگەنى مەنى، تيمەگەنى جەردى ۇرىپ جاتقاندا اتقا ءمىنىپ ءبىر جاقتان كەلە قالعان كىسىنىڭ «قويىڭدار، تەز!» دەگەن ءامىرلى داۋىسى ساباپ جاۋىپ تۇرعان بۇرشاق بۇلتىن قۋىپ اكەتكەن جەلدەي ۇستىمدەگى تارس-تۇرس جۇدىرىقتى سەيىلتىپ سالا بەردى. جۇدىرىعىن ماعان ەڭ سوڭىنان تاعى ءبىر سىلتەپ قالعان قارا شۇبار بالانى اتىنان تۇسكەن كىسى جاۋىرىنىنان ۇستاپ جۇلقا تارتىپ يتەرىپ جىبەردى. بەتىنە قاراسام ات جاقتى، اققۇبا كىسى ەكەن.
— اقىماق! سەنىڭ نادان اكەڭدى بايلاردىڭ جالاسىنان اجىراتىپ سوتتاتپاي قالعان وسى بالباقتىڭ اكەسى ەدى عوي.
باعانادان بەرى ءوز الىمشە تىرىسىپ، بوي بەرمەي، «التاۋىنا بولماي» تۇرعان مەنىڭ مىنا ءسوز جۇيەمدى بوساتىپ جىبەردى. جىلاپ قويا بەردىم. جەتىمدەردىڭ كوپشىلىگى-اق شىنىعىپ، مىقتى بولىپ وسەدى، ءبىراق مەن ءالجۋازداۋ ەدىم. وزدەرىنىڭ مەنى جۇندەي تۇتەتىنىنە كوزدەرى جەتكەن التاۋى اسىقپاي قولعا العان جاعدايى بار ەدى، ەندى ءبارى دە ۇندەمەيدى. كەيبىرەۋىنىڭ اشۋى شىقپاي اۋزى بۇرتيىپ، كەيبىرەۋى توسەگىنە وتىرىپ قويعان بالاداي تىشتيىپ قىزارىپ، ەندى ءبىرىنىڭ تۇيىلگەن كىشكەنتاي جۇدىرىعى ءالى دە جازىلماي تۇر. كىسى مەنىڭ قاسىما كەلىپ، ارقاما قاعىپ جۇباتتى.
— قويا عوي، شىراعىم، ءالى-اق ادام بولىپ كەتەسىڭ— دەدى ول. ال بالالارعا قاراپ اقىل ايتا، جەكىڭكىرەي سويلەدى.
— وسى تۇرعان ءبارىڭنىڭ اكەلەرىڭە دە ونىڭ اكەسىنىڭ شاراپاتى تيگەن. كور كوكىرەك بايقۇستاردىڭ ساۋاتىن اشقان. تالايىنىڭ ءسوزىن سويلەپ، اقىسىن الىپ بەرگەن. ال سەندەر اكەلەرىڭ بارسىن ونى ۇرىپ جاتىرسىڭدار.— كىسى بۇدان ارعى سوزگە بارا المادى، تاماعىنا الدە نە تۇرىپ قالعانداي بۋلىعىپ، قاباعىن شىتىنىپ تەرىس اينالىپ، اتىن جەتەكتەپ جۇرە بەردى. مەندە ءۇن جوق. بالالاردىڭ ءبارى دە اڭقيىپ قالىپتى. سونشا اشۋمەن كەلىپ، كىسىنىڭ قابارجىپ قالعانى مەنەن باسقالاردى تەگىس تاڭداندىرعانداي ەدى. ال مەن بولسام انىق بىلگەن ەشتەمەم جوق، تەك شامالاپ قانا جورامالدايمىن. ءبارىمىز دە الدى-الدىمىزعا تاراپ كەتتىك.
«جەتىم بالا كەكشىل» دەگەندەي مەن ءالى دە جاڭاعىلاردىڭ قورلىعىن ۇمىتا الماي، وكسىگىمدى باسا الماي كەلەمىن. ولاردىڭ ماعان جاساعان ءجابىرى تەك مەنىڭ اكەمنىڭ جوقتىعىنان بولىپ وتىرعانداي كورەمىن، اكەسى جوق جەتىمدى ءبارىمىز يلەپ الايىق دەيتىن سياقتى. ال مۇڭىمدى شاعىپ ولاردى ساباتتىرىپ الاتىن مەندە اعا دا جوق. بىرگە تۋعان اپام وزىممەن بىرگە جىلايدى، بار بىتىرەرى سول.
ءوز الىمشە ۇيىمە تۇلان تۇتىپ جەتتىم. ناق ەسىكتىڭ الدىنا جەتە بەرگەنىمدە ارتىمنان تاسىر ەستىلدى. سوڭعى جۇدىرىق سالعان قارا شۇبار بالا. بىرمە بىرگە كەلگەنگە ەندى تايىنبايتىنىمدى بىلگەن ول سوستيىپ بارىپ، جانىما اقىرىن كەلدى. ول شولاق مۇرنىن ەكى-ۇش رەت تارتىپ-تارتىپ الدى. سونان سوڭ تومەن قاراپ تۇرىپ سويلەدى.
— بالباق، سەنى كوكەم ۇيگە كەلسىن دەيدى. مەن ەندى سەنىمەن ەشقاشان دا توبەلەسپەيمىن.— «ءا، سولاي ما ەكەن؟» دەگەندەي مەن كەۋدەمدى كوتەرىپ الدىم، راي بەرمەدىم، قىسقا قايىردىم.
— بارمايمىن!
باسىندا التى قانات ۇيگە لايىقتالعان ۋىعى ۇزىن بولعاندىقتان جوعارى جاعى وقشىرايتا كيگىزگەن بورىكشە كورىنەتىن كىشكەنە ءتورت قانات كەرەگەلى ءۇيىمىزدىڭ كوگىنەن شەشەم ءبارىن ەستىپ وتىر ەكەن. ىشتەگى قاپامدى ەشكىممەن بولىسە الماي، ءتوردىڭ الدىنداعى الدەقالاي توسەلىپ قالعان، اكەم باردا ماعان ارنالىپ جاسالعان قارا توقىمنىڭ ۇستىنە ەتپەتتەن سۇلاي كەتتىم. شەشەم تۇك سەزبەگەن سياقتى.
مەن كەش باتىپ، قاس قارايعانشا تۇرماي جاتىپ الدىم. ءبىر قىزىعى شەشەم دە تۇر دەمەدى. ەسىك الدىنداعى جەروشاق باسىندا باتقان كۇننىڭ قىزىلىنا قاراپ تەلمىرىپ وتىر. ءۇن جوق. كەيدە بايلاۋعا كەلسە دە، كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا ءجىپتىڭ ازابى، جەسىرشىلىك-جەتىمشىلىكتىڭ كەسەلى ويلاندىرعاندا شەشەم وسىلاي ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قالاتىن. ونداي كەزدە ءبىز اپام ەكەۋمىز دە ءۇن-تۇنسىز شەشەمىزدىڭ ويىنان شىعۋدى ويلاپ، زىر قاعاتىنبىز. شەشەمنىڭ وتىرىسىن كورگەندە جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. ورنىمنان تۇرىپ كەتتىم.
ناق مەنىڭ باسىمدى كوتەرۋىمدى كۇتىپ تۇرعانداي-اق تورت-بەس كىسى ۇيگە ساۋ ەتە ءتۇستى. ولار شەشەم ۇيگە كىرمەگەندىكتەن ءوز بەتتەرىنشە باسا كوكتەپ كەلە المادى. تەك شەشەم «ۇيگە كىرىڭدەر» دەگەن سوڭ عانا كيىزبەن قاپتالعان ءشيلى ەسىكتى كوتەرىپ باس سۇعا باستادى. كەيبىرەۋلەرىن تانىپ وتىرمىن. ولار ورتاداعى قالاۋلى تۇرعان جىلقى تەزەگىنەن مازداپ جانعان وتتى اينالا وتىرىستى. ەشقايسىسى جۋعاراقپاندا ءتىس جارا قويمادى. ءبىرى بىرىنە كوزىنىڭ استىمەن عانا قاراسىپ قويادى. تورگە تامان، ءبىراق وتقا ول دا ءيتىنىپ وتىرعان مۇرتتى كىسى جەرگە قاراعان كۇيى ءسوز باستادى:
— جەڭەشە، وسى وتىرعان ءبارىمىز دە بالالارىمىزدىڭ سازاسىن بەرىپ كەلدىك. جيىپ الىپ اسانبەك ءبىزدى قاتتى سوكتى. ولمەگەنىمىز قارا جەر بولدى. ءوتىپ كەتىڭىز، جەڭەشە! بۇدان بىلاي مۇنداي نارسە بولماس.
كوپ سويلەي بەرمەيتىن شەشەم وسى جەردە ءبىر شەشىلىپ، مىنا الدىنا كەلگەندەردى سوزبەن تۇيرەپ تاستايدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم، جوق، بۇرىنعىسىنشا ساران سويلەدى، قاتتى شەشىلمەدى. بىر-ەكى سوزبەن عانا تىندى:
— بالا مەن ءيتتىڭ اراسىنا ءتۇسىپ بولا ما؟ تەك ءبىر عانا نارسەنى ايتايىن دەپ ەدىم. مەنىڭ بالام وزىنشە ەشكىمگە تيىسپەيدى. ول ونىڭ ادەتىندە جوق.
...كەلگەندەر كەتىپ قالدى. بۇدان كەيىن ماعان اۋىلداعى بالالاردىڭ ەشقايسىسى تيىسپەيتىن بولدى، قايتا ءبارى مەنى الدىنا سالا جۇرەتىندى شىعاردى. ءبىراق مەنىڭ سارىلىپ، سالىنىپ ويناماعانىما ولار رەنجىپ قالىپ ءجۇردى.
رەنجىسە قايتەم. مەن وينامايىن دەيمىن بە؟ ول كەزدەگى — وتىزىنشى جىلدارداعى كولحوزداردىڭ جايى بەلگىلى. شەشەمنىڭ تاپقانى مول كيىپ-ىشۋگە جەتپەيدى. سوندىقتان جىلىنا زورعا ءبىر جاڭالاناتىن بوتينكانىڭ جۇلىعىن اق جوڭقالاماۋ مەنى ويىنعا جىبەرمەي، كەجەگەمنەن كەيىن تارتىپ تۇرادى. سونان سوڭ ويىنعا باراردا، نەمەسە ويناپ جۇرگەندە «مەنىڭ بالام وزىنشە تيىسپەيدى» دەگەن ءسوز ويىمنان ءبىر شىقپايدى. ءار جەردە-اق تىستەنىپ قالا بەرەمىن.
سول ءبىر توبەلەستەن كەيىن اسانبەكتى ءجيى كورىپ تۇراتىن بولدىم. ول ءبىزدىڭ اۋىلعا بريگادير بولىپ كەلگەن ەكەن. كوكتەم كەزىندەگى ءبىر جينالىستا ءمۇعالىمنىڭ مەنىڭ اتىما ايتقان جىلى ءسوزىن ەستىگەن ول مەنى تاعى ءبىر كوتەرىپ تاستادى:
— اينالايىن، جاقسىنىڭ كوزى عوي ول. ءالى ول ءبارىندى باسىپ وزادى، ادام بولادى.
ادامنىڭ كوڭىلى ماقتاۋ سۇيە مە، الدە «اينالايىندى» از ەستيتىن، تۋعان-تۋىسقانى از ماعان وسى ءبىر جىلى ءسوز قانات بىتىرە مە، مەن كادىمگىدەي كوتەرىلىپ قالامىن. جاقسى وقۋعا تىرىستىم، ول جاقسى دەگەن سايىن جاقسى بولماققا ۇمتىلدىم. بوس ۋاقىتتارىمنىڭ بارىندە ونىڭ تابەلىن جازىپ بەرەتىن بولدىم. ول كوپتىڭ كوزىنشە:
— مەنىڭ حاتشىم عوي، بۇل. ادام بولادى،—دەپ قويادى.
ءوستىپ جۇرگەندە اۋىلداعى باستاۋىش مەكتەپ تە ءبىتتى.
مەن كورشى سەلوداعى — اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپكە وقۋعا كەتتىم. بىرەۋدىڭ ۇيىندە جاتىپ وقيمىن. ول ءۇيدىڭ ءىشى تۇرمىس جاعىنان كۇيلى بولاتىن. ءبىراق قانشا كۇيلى بولعانمەن مەنىڭ تاماق ءىشۋىم كيىن ەدى. ەگەر داستارقاندارى جينالماي تۇرعاندا كەلسەم اۋزىما بىردەمە ءتيىپ قالادى دا، ايتپەسە بۇرالىپ اش جۇرەمىن. ەشكىم ماعان ارناپ تاماق بەرمەيدى. ايتەۋىر كۇنىنە ءۇش ىشىلەتىن تاماقتىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن تۇسسەم، ماعان بۇدان ارتىق باقىت جوق سياقتى. ءتىپتى كەيدە تاماق ەمەس، قۇلاعىڭنىڭ تىنىش بولعانىن عانا قالاپ وتىراتىن كەز دە بولادى. ەگەر كولىك تابىلىپ اۋىلعا بارىپ قالسام، قايتاردا وسى ۇيگە بەتىمنەن باسىپ زورعا كەلەمىن.
ناق سونداي ءبىر كەزدە اسانبەك كەز بولا كەتتى. تاماقتىڭ ۇستىنە تۇسە الماي جۇرگەنىمە ەكى كۇن بولعان. كوزىم قاراۋىتىپ، ءار نارسەگە ءسۇرىنىپ بارا جاتىر ەدىم، «بالباق» دەگەن داۋىس ساڭق ەتتى. قاراسام اسانبەك. ول مەنىڭ تاماق ىشپەگەنىمدى بىلگەندەي قالتاسىنان ءۇش سوم سۋىرىپ بەردى.
— ءما، كونفەت الىپ جە، ءالى-اق ادام بولىپ كەتەسىڭ،— دەپ بۇرىنعى ءسوزىن قايتالادى.
العاش مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي اڭقايىپ تۇرىپ قالىپپىن. «ءبىر كۇن تاماق ىشپەگەننەن قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەپ حالقىمىز قالاي ءدال ايتقان. كەڭىرەيىپ قالسام كەرەك. اسانبەك مەنى ۇيالتپايىن دەدى مە، الدە اسىعىس جۇمىسى بار ما، اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ناق سول ءبىر ساتتە ماعان ودان مارتەبەسى جوعارى ادام جوقتاي كورىندى. ول ماعان كوكقاسقا اتتىڭ ۇستىندە تاۋداي، الدە تاۋ سياقتى الىپ كەتىپ بارا جاتقانعا ۇقسادى. ناق سول ءبىر شاقتا مەن تاعى ءبىر ۇلى نارسەنى اڭعاردىم. دەرەۋ قالتاما قولىمدى سالىپ ءۇش سومدىق كوك شولاق قاعازدى الىپ شىقتىم. ماڭدايشاسىندا «نان» دەگەن جازۋى بار كوك دۇكەننىن الدىندا تۇرعانىمدى ناق سول جەردە اڭعاردىم.
— ءجۇز گرامم،— دەپ ساتۋشىعا اقشانى ۇسىنا بەردىم. ول تۇك تە ويلانباستان توعىز تيىنعا ءجۇز گرامم قوڭىر نان ولشەپ بەردى دە، باسقا اقشامدى قايتاردى. ءبىر ءتىلىم ناندى اۋزىما ءبىر-اق تىقتىم. ناننىڭ ءدامىن دە، باعاسىن دا ومىرىمدە تۇڭعىش رەت ناق سول جەردە بىلگەن سياقتىمىن. ول اۋزىمدا ءالى تۇر. نانداي ءدامدى، ءتاتتى نارسە دۇنيەدە جوق ەكەن! نان!
ناندى قارپىپ جىبەرىپ جۇتىپ بولعانىمدا ويىما الدە نە ءتۇسىپ، قارا باقايىما دەيىن تەرلەپ سالا بەردىم. اسانبەك مەنىڭ اتىمدى ايتقان كەزدە مەن نان دۇكەنىنە تەلمىرىپ، تامسانىپ تۇرعان جوق پا ەكەنمىن دەگەن وي ءىشىمدى ءتىلىپ ءوتتى. سولاي بولعانىنا ەشبىر كۇمانىم بولماسا دا، ءوزىمدى «ولاي بولعان جوق» دەپ يلاندىردىم. ءبىراق ولاي بولماۋ قايدا! وسىنداي ويدا اسانبەك تە ءبىر اي بويى ساناما ۇيالاپ الدى. ءتىپتى ونى ويلاماۋ مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ويتكەنى كۇندە تۇستە ساباققا بارا جاتقاندا توعىز تيىنعا ءجۇز گرامنان ساتىپ الامىن دا، ونى قارپي تۇرىپ اسانبەكتى ەسىمە الامىن جانە ول مەنى كورگەندە قانداي جاعدايدا تۇرعانىم دا ويىما ورالا كەتەدى. قاراداي تۇرىپ جەر بولامىن. ءبىراق امال نەشىك «ءالى-اق ادام بولىپ كەتەسىڭ جاقسىدان قالعان كوز عوي» دەگەن ونىڭ ءسوزى قۇلاعىمنان كەتپەيدى، جازدىكۇنگى جاقسى لەپ سامالداي جەلپىپ تۇرادى.
قالتاسىنان ءبولىپ بەرگەنى بولماسا دا، جان جادىراتار جاقسى ءسوزىن ايتىپ ول جوعارى وقۋدا جۇرگەنىمدە دە كەلىپ كەتتى. ناق ءباز-باياعى سوزدەرىن ايتتى.
— جاقسىنىڭ كوزى!
— «اكەڭ ولسە ءولسىن، اكەڭدى كورگەن ولمەسىن!» دەگەن وسى ەكەن.
ەندى مىنە، سول اسانبەك ءال ۇستىندە جاتقاندا كوڭىلىن سۇراي باردىم. ول مەنىڭ كەلۋىمدى كۇتىپ جاتقانداي باسىن كوتەرىپ الدى. قۇر تەرىسى قالىپتى. اقتىق دەمىن تارتقان كەۋدەسى كەۋىپ باسىلادى.
— كەلدىڭ بە،—دەدى ول، دەمىگىپ.— قالاي-اق كەلمەس دەپ ەدىم. اپاڭا سالەم ايت! جا...— ونىڭ كوزى جۇمىلىپ كەتتى... اسانبەكتىڭ بەرگەن نانى مەن جارىم ىرىس جاقسى ءسوزى، جوعارىداعى قىلىعى ەسىمە ءتۇسىپ، ءىشىم بۇلان-تالان بولدى. «جاقسىنىڭ كوزى» وسى اسانبەك ەكەنىن وسى جەردە عانا اڭعاردىم. مەن ەسىكتەن شىعا بەرىپ «ونىڭ بالاسىن مەنى دەمەگەنىندەي دەمەي الارمىن با» دەپ باياعى بەس-التى بالا ۇرعانداعىداي وكسىپ-وكسىپ جىبەردىم،
1966
You Might Also Like
-
— وعان مىنە ەلۋ جىل بولىپ بارادى،— دەپ باستادى توقسانباي قارت اڭگىمەسىن.— كەدەيلىكتىڭ كەسىرى نە ىستەتكىزبەۋشى ەدى. ءۇي جوناتىن ونەرىم بولاتىن. سودان تومەن ءۇي جاساۋعا ىلەگە تۇسكەن ك...
