پايعامباردىڭ ءولىمى
(حيكايات)
اللا تاعالا رامازان ايىندا قاسيەتتى قۇراندى ءتۇسىردى، ياعني سۇرەلەرىن پايعامبار عالەيكىسسالامعا ايان ەتتى، جاراتقان يەنىڭ ىرقىنان تۋعان ەڭ كەمەل تۋىندى — ادامنىڭ ءوزىن جاراتتى؛ كون كىتاپتا جازعانداي ميلادي 611 جىلى رامازاندا پايعامبار عالەيكىسسالام اللا تاعالامەن تىلدەسۋ ءۇشىن جەتى قات كوككە كوتەرىلدى، تاعىنىڭ جانىندا بولىپ، جاراتقان يەمەن تىلدەستى، ادامنىڭ رۋحى مەن ءتانىن ۇزبەي جەتىلدىرۋ ءۇشىن قاجەتتى ساۋالدار قويدى.
1
مەككەنىڭ تەرىستىك شىعىسىندا دينوزاۆر قاڭقاسىنا ۇقساپ ىرسيعان قىزىل ادىرلى ارافا تاۋى. قىزىل بولاتىنى — ىستىق تاباداعى قۋىرداقشا كۇن كوزى جەپ قويعان. قىزىل بولاتىنى، — دەيدى ماشايىق سوفىلار، — كىسىنىڭ كوز جاسىنان، ارافا تاۋىنىڭ تاسىنا كوز جاسى كوپ تامعان. ساسكە ءتۇس، رامازان ايىنىڭ ورتاسى. كەيىپكەرىمىز مىرقى قىرات باۋىرىندا ۇيمەك تاسقا ۇقساپ تاپجىلماستان وتىرعان. ازەر-مازەر قىبىرلاپ استىنا باتقان تاستى الىپ قارادى. سول باياعى كۇرەڭ تاس... كۇن دە سول ءبىر ورنىنان شاشىراپ كوتەرىلدى، ءبىرازدان سوڭ كوكجيەككە ءسىڭىپ ولەدى. ءبارى-بارى باياعىشا.
«ۋاي، پارۋەردىگار دۇنيە، — دەپ كەيىپكەرىمىز توبارسىعان ەرنىن جالادى، — پەندە توزادى، سەنىڭ ەش توزبايتىنىڭ قالاي؟ بۇرىن عيباداتقا كەلگەن جۇرت كوكتەمگى قىزىل سۋعا ۇقساۋشى ەدى، بىردە تولىپ، بىردە قايتىپ اعاتىن، بۇل كۇندە عوي حالىق، بەينە، تەلەگەي تەڭىز. اق سۇرىپ سۇلبالار تولقىنى. ۇشقاسىپ-تىركەسىپ مەككە الاڭىن، قاعبا ماڭىن باسىنا كوتەرىپ تەڭسەلىپ بارا جاتقانى. دۇم-دۇنيە تايفۋن دۇلەيىنە ۇقساپ تىكەسىنەن تىك تۇرعانداي. كىسى نازارى كۇلىمدەگەن، جاس شىلاعان، وتكىرلەنگەن، وڭمەنىڭنەن، وتكەن، ىشىپ-جەگەن... ەش قۇتىلىپ بولمايسىڭ!»
قاعبا تورىندە، ءۇش بۇرىشتى ەتىپ سالعان پاكەنە ۇيدە قاسيەت بار. تاس باسقىشپەن تومەن ءتۇسىپ، ءمولدىر شىنىنىڭ ارعى جاعىندا القارا ءپۇلىش ۇستىندە جاتقان قارا تاسقا قول سوزعان كەزدە:
كوز جاسى تاماعىڭا تىعىلىپ،
وزگە ءبىر دۇنيەگە بارىپ-كەلىپ،
دۇم-دۇنيە استى ۇستىنە توڭكەرىلىپ،
جاراتقان يەنىڭ نازارىنا ءبىر تابان تاقاعانىڭدى سەزەسىڭ. الدى-ارتىڭنان قاۋمالاعان... قىسپاققا العان... مولدىرەگەن... كۇلىمدەگەن... تەرەڭىنە تارتقان مىڭ سان كوزدەن قۇتىلۋ قايدا! يا بۇيىرىڭنەن، يا تۋرا جەلكەڭنەن، يا ويلاماعان جەردەن تەسىرەيىپ قاراپ تۇرعانى. ۋاي، پارۋاردىگار دۇنيە، بالكىم جاراتقان يەنى جەر بەتىنەن مۇلدەم الىستاتىپ جىبەرگەن ادامداردىڭ تويىمسىز كوزدەرى شىعار. پايعامباردى الپىس ءۇش جاسىندا اۋىرتپاي، سىرقاتپاي و دۇنيەگە الىپ كەتكەن پەندەلەردىڭ قاتتى تيگەن نازارى-داعى».
ءتىفا-تىفا! ءتىل-اۋزىم تاسقا! قاپەلىمدە نە ويلاپ كەتتىم وسى؟ جالعاندا جۇمىر باستى، ەكى اياقتى پەندەنى كۇناكار ەتەتىن ويى مەن قيالى بىلەم. كۇنالى ىسكە اۋەلى وي باستايدى. جاساسام قايتەدى؟.. نەم كەتەدى؟.. ەشكىم ءبىلىپ بولجامايدى!.. دەۋمەن كىسىنىڭ اۋەلى نيەتى بۇزىلادى، ويى ارامدانادى. ويى بۇزىلعان كىسى دۇنيەدە اينىعىش، اينىپ ءجۇرىپ شالىس باسادى، كۇپىرلىك قىلادى، كۇناعا باتادى. قاراپ وتىرىپ قيالداپ كەتىپ اللا تاعالا مەن مومىندار اراسىن الالاعان، اجىراتقان ماڭدايداعى قوس جانار دەي جازداعانىمدى قاراشى!
وسى مەزەت كەيىپكەرىمىز مىرقى جانارىنان قىزىل تاسقا كوز جاسى تىرس-تىرس تامدى. بويىن بوساتپايىن، ەلجىرەمەيىن، ەرىمەيىن دەپ-اق ەدى، نە قۇدىرەتىنىڭ بارىن كىم بىلگەن، تاپقا قويعان سارى مايداي ەرىپ بارا جاتقانىن جاڭا سەزدى. بۇرىن قانداي ەدى، ءقازىر قانداي! بۇرىن مىرقى مىرزا ەدى. مىرزا دەسە دەگەندەي، ەكى بەتىنىڭ قانى تامىپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ، قاسقىر ىشىگىن يىعىنان سىلكىپ سالىپ: «قايداسىڭدار!» - دەگەندە عوي. ءبىر مالايى سالقىن سۋ قۇيعان شاۋگىمىن، شىلاپشىنىن اكەلىپ جۋىندىرۋعا قام جاساپ، ءيىلىپ تۇرا قالاتىن؛ ءبىر كەلىنشەك توسەگىن جيناپ، تۇڭلىگىن اشاتىن؛ ءبىر كەلىنشەك شىتىرلاپ ساپىرۋمەن پىسكەن قىمىزدى ۇسىناتىن؛ اياعىنا ءماسىسىن سۇعاتىن، كۇنىگە «تەر ءسىڭدى» دەپ كويلەگىن اۋىستىراتىن؛ از ايت، كوپ ايت، ەلدە جۇرگەندە مىرقى مىرزا ساۋساعىن قيمىلداتپايتىن. «قايداسىڭدار» دەگەن ءبىر ءسوزى اتادان قالعان داۋلەتتى توگىپ-شاشۋعا جەتىپ جاتاتىن. كەرىلگەندە كەۋدەسى كوكتى قامتيتىن. ەندى شە؟ ارافا تاۋىنىڭ كۇنگەي بەتىندە وتىرعان قۇر قاڭقا انشەيىن... تاسقا تىرمىسقان قارا قوڭىز ىسپەتتى، كورىنىسى جۇرەكتى جىلىتادى.
مىنا سۋرەتتى كوز الدىعا كەلتىرىڭىز.
يىقتان كۇن شاشىراپ شىعىپ كەلەدى. جالپاق توبە باسىندا قاراڭ-قۇراڭ كىسى كوپ. ءبىرى تۇنەمەسى قونعان شاتىرىن جىعىپ، توسەگىن جيىپ، ىلدي-تومەن كەتۋگە قام قىلۋدا. ءبىرى ەڭكەڭدەپ شايتانعا لاقتىراتىن تاس تەرىپ اۋرە. ءبىرى قۇلاشىن سوزىپ كوزگە كورىنبەي كەلىپ، كىسىنى تەرىس جولعا بەتىن بۇرىپ جىبەرۋگە شەبەر ءازازىل ازعىرۋشى جولىنا تاس اتىپ شارشاۋلى. قۇلاشتاي-قۇلاشتاي قولتىعى سوگىلگەن. الگىدە عانا تاۋ بەتىندە شوقيىپ وتىرعان مىرقى مىرزادان وزگە قىبىرلاعان جان جوق بولاتىن، ەندى ادىرلارعا جان ءبىتىپ قيمىلداپ كەتكەن سەكىلدى، بىردە وڭ جاقتان، بىردە سول جاقتان كىسى قاراسى شالىنىپ قالادى. جالعىز عانا قارا تاسقا جابىسىپ، قارا تاس بولىپ وتىرعان قۋ سۇيەك قاڭقا كەيىپكەرىمىز -مىرقى مىرزا عانا.
وشاقتان جانباي جاتىپ سۋىرعان كۇيەلەش سەكسەۋىل تومارى. ساقال-شاشى كۇنگە اعارعان. قۇر كەۋدەگە «مىناۋ قوس قول بولسىن» دەپ وتتان سۋىرىپ العان ەكى سەكسەۋىل بۇتاعىن قىستىرا سالعان، «مىناۋ اياق بولسىن» دەپ باقاندى بوكسەگە بايلاپ قويعان سەكىلدى. بويىندا ارتىلاتىن قىرىم ەت جوق. ءجۇز جىل بويى جولاۋشىلاپ، تاسقا تابانىن ءتىلىپ، كۇنگە كۇيىپ، قانى قويۋلاپ، وسى تۇسقا جاڭا الگىدە جەتكەن بە دەرسىڭ. قارا تاستىڭ ۇستىندە ۇكىدەي ءۇرپيىپ، جەل ءۇپ ەتسە ۇشىپ كەتەردەي بوپ، وشارىلىپ وتىرىسى جامان. كەۋدەسىنەن شىبىن جانى ۇشىپ شىعىپ كەتكەن بە دەپ قالاسىڭ. قاسىنان وتكەن كىسى وسىناۋ شوقيىپ وتىرعان، ساقال-شاشى اعارعان، قۋ سۇيەگى قالعان نەمەنى «ءولىپ قالدى ما؟» — دەپ كوزبەن تەكسەرىپ وتەدى. تۇرىپ-تۇرىپ يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى. بۇل شىركىننىڭ كوز جاسى بەتىنەن سورعالاپ، يەگىنە جەتىپ، تاس بەتىنە تىرس-تىرس تامادى.
دۇنيە جالعاندى باسىپ-باسىپ، دىڭكەسى قۇرىپ، ءسىڭىرى تارتىلىپ، قاي-قايداعىنى ەسىنە الىپ، ارافا تاۋىنىڭ بەتكەيىندە بۇرگەدەي بولىپ، جانارى بوتالاپ، جىلا-ا-ا-ا-اپ وتىرعان ءمۇساپىر جاندى ەلەستەتىڭىز!
— مىنا شىركىن كۇن ءوتىپ، ەتى اعىپ، سۇيەگى قالعان قاڭقا ەمەس پە، ابايلاپ قاراڭدارشى!
— كوز جاسى تىيىلار ەمەس، جىلاپ وتىرعان سەكىلدى!
— جەر شەتىنەن بوتاداي بوزداپ ەڭىرەۋ ءۇشىن جەتكەنى مە!
مومىنعا كۇلمە! ول شىركىننىڭ نەندەي قاسىرەت ارقالاپ جەتكەنىن ءبىر اللادان باسقا ەشكىم بىلمەيدى!
وسىنى ايتقان ءمىناجاتشىل، مومىن قاۋىم ماڭايىنان سىرعىپ جوسىپ ءوتىپ جاتىر. جوعالىپ جاتىر. قاسىرەت دەمەكشى! كەيىپكەرىمىز مىرقىنى وسىنشا جىلاتقانداي قانداي ءومىر ازابى؟.. نەندەي جان قينالىسى دەسەڭشى! جەر تۇبىنەن پايعامبار تابانىنىڭ ءىزى تۇسكەن مەككەگە ارىپ-اشىپ جەتكەنشە جيناعان اقشاسىن جۇمساپ، نەشەمە ۇيقىسىز ءتۇندى، اۋىر كۇندى وتكەرىپ، بارشا پەندەلىك مۇراتىن جاراتقان يەنىڭ جولىنا پيدا ەتىپ... كەلىپ-كەلىپ، جەتىپ-جەتىپ... وسىنشالىق ەگىلىپ جىلايتىنداي قانداي كەپتى باستان كەشىردى؟ كۇناسى تاۋ تاسىنان كوپ پە الدە؟ كورگەن سۇمدىعى ەش ۇيىقتاتپاي تەنتىرەتىپ دەدەكتەتىپ، جەلكەلەپ جەتكىزدى مە؟ اللا تاعالانىڭ نۇرىنا پەندەسىنىڭ اقىلى جەتسە — عاشىقتىعى، اقىلى جەتپەسە — عاشىقتىعى انشەيىن ءسوز. مىنا وتىرىسى جاڭا الگىدە وتتان سۋىرىپ العان سەكسەۋىل تومارى سەكىلدى. جاراتقان يەگە عاشىق جان شىعار، ءسىرا. بوياماسىز، ەپ-سەپسىز، پەندەشىلىك ىقىلاسىنا زەر سالىپ كورەلىكشى.
مىرقى مىرزا - قازاقتىڭ اسپانىنان تۇيدەكتەلىپ بۇلت كەتپەيتىن، اق سەلەۋى، بۇيرا جۋسانى تەڭىزدەي تولقىعان سارىارقا دالاسىندا، جاۋىنقۇرتتاي جايلاپ جىلجىعان ەسىل جاعاسىندا، جابايى جيدەسى، بۇلدىرگەنى، ءسامبى تالى مالىنعان ءيىن قولتىقتا اپپاق شاعالاداي جەتى ءۇيىن قاتار تىگىپ قويىپ، بولىسكەي كەرۋەتتىڭ باسىنا اياعىن ءىلىپ ءشانيىپ جاتقان مىناۋ دەگەن بايدىڭ مىرزاسى بولاتىن.
بىرەۋلەر «تەكتى تۇقىم» دەيدى، كەلەسىلەر «بايپاتشا» دەيدى، بىرەۋلەر «مىرزا» دەيدى، ايتەۋىر جارىق دۇنيەگە كەلگەلى بەتىنە جان كەلمەگەن جەل تيمەگەن جاقسىنىڭ ءوزى بولدى. ەرتە ۇيلەندى. اكەسى ءبىر ەلدىڭ مىناۋ دەگەن وزىندەي مىقتىسىن الدىنا شاقىرىپ كەلتىرىپ تۋ بيە سويىپ، جىلقىنىڭ شەكەسىن تارتىپ، اۋزىنان اق مايىن اعىزىپ وتىرىپ، ءسوز ءيىنى كەلگەندە «قۇدا بولايىق!» — دەگەندە — اناۋ قۋانعانىن جاسىرا الماي، باسىن جۇلقىنا، ماقۇلعا كونە بەرگەن بولاتىن. از ايت، كوپ ايت، ءبىر ەلدىڭ مولدىرەگەن عاجايىپ دەگەن سۇلۋىن قولىنا قوندىرعاندا ءوزى قۇرالپى تالاي مىرزا، اۋىلناي، شابارمان، الىپكەل، شاۋىپكەلدەر قىزعانىشتان ىشتەرى ورتەنىپ ەدى. العاش قالاپ العان قالىڭدىعى ۋىلجىپ پىسكەن جۇزىمدەي ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، شيە ەرىنى ۇلبىرەپ قۇشاعىنا جۇتىلعاندا الدە قۇشتارلىق كۇيىنەن، الدە ماحاببات ماۋقىنان تالىپ قالىپتى. ۇلپاداي ۇلبىرەگەن كەلىنشەك مىقىنىنا باسىن سۇيەپ جاتىپ ەسىن جيىپتى. جاس سۇلۋدىڭ بۇلا دەنەسى مۇنشا ىستىق بولادى دەپ ويلاماپتى. ىستىق قۇشاققا جۇتىلىپ، ىستىق بۇلاققا سايمانىن سۋارىپ اقىل ەستەن ايرىلىپ ايدى ەتكىزىپتى، كۇز سۇمەلەگىنە ۇرىنىپ توڭار ما ەدى، اكەسى: «قىستاۋعا كوشسىن، التىن ءىندى باققان بايعىزعا ۇقساماي»، — دەپتى. قىستاۋعا قونعاسىن دا ۇناسىمدى كەلىنشەگىنىڭ قاسىنان شىعىپ، جاقسى ات ءمىنىپ، جارقىراپ ءجۇرىپ جيىن-تويدىڭ تورىندە الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرعاسىن با بىرتە-بىرتە مىنەزى وزگەرە باستادى. ارتىقشا، وزگەشە كورىنەم دەپ ساۋىرىنان سۋ توگىلمەس سايگۇلىكتى تاڭداپ ءمىندى. اقان سەرىنىڭ قۇماي تازىسىن قالاپ سۇراپ، ءسوزىن ءيىپ كەلتىرىپ: «سەرى دۇنيەمە تۇرماسا دا، تامىر بولايىق دەگەن سوزىمە، پەيىلىمە تۇرادى»، — دەپ ونى-داعى العىزدى. ارقانىڭ اتاقتى ءبيى قارپىقتىڭ سالعان جەرىنە تۇسەتىن قىران بۇركىتى — تاستۇيعىنىن بەس توعىزىن تىگىپ ءجۇرىپ، اراعا شەشەندەرىن جان تاپتىرماي سالىپ جۇرگىزىپ، اقىرى يەلەنىپ تىندى. قاس سۇلۋ كەلىنشەگى بار، تاقىمىندا جۇلدىزشا اققان سايگۇلىك، جەتەگىندە قۇماي تازىسى، بىلەگىندە تاستۇيعىنى، ەندى مىرقىەكەڭ ەس جياتىن شىعار، ءتاۋباسىنا كەلەر، شۇكىرشىلىك ەتەر دەپ ويلاعان بىلايعى جۇرت. قايدا-اعى!!-ى!!
سۇلۋ قىزى بار اۋىلعا ات تىزگىنىن ءجيى تارتاتىن ادەت جامادى. قوياندى جارمەڭكەسىنە بارعان سوڭ وزگە جۇرتقا ۇقساپ مالىن پۇلداپ، بازارشىلاپ، قاجەتىن تۇگەندەپ العان سوڭ قايتىپ كەتۋدىڭ ورنىنا بەتى جىلتىر ءانشى كەلىنشەكتىڭ قولىنان بەستى قىمىز ءىشىپ، بەلىن شەشىپ، ايلاپ جاتىپ قالاتىندى شىعاردى. اينا الدىندا كوپ تۇراتىن بولدى. ۇلكەن كىسىنىڭ الدىنان تاسىراڭداپ وتە شىعاتىن مىنەز شىعاردى. ون ەكى قانات اق وتاۋىنىڭ الدىنان كىسى جۇرگىزۋدى قويدى. بەيسەۋبەت جولاۋشىنىڭ توبەسى قىلت ەتە تۇسسە — دەرەۋ شابارمانىن شاپتىرىپ: «اتىن تارتىپ الىپ، ءوزىن ساباپ، جاياۋ جىبەر»، — دەدى. قارسىلاسى كوبەيىپ بارا جاتقان سوڭ قايداعى سايدان قاشقان، داردان قاشقان قانىپەزەر كازاك-ورىستان الارمان وترياد قۇرىپ، مىلتىق ساتىپ اپەرىپ: «اناۋ پالەنشەنى ايداپ اكەلىڭدەر!.. ءتاۋباسىنا كەلتىرىڭدەر!» — دەپ كوكىرەگى كوكتى تىرەپ تۇراتىن مىنەز جامادى.
تەگىنە مال بىتكەن اكەسى قىلتاماقتان اۋىرىپ توسەك تارتىپ جاتىپ قاپتى. جارمەڭكەنىڭ قىزىق دۋمانىن تۇگەسكەن سوڭ بارىپ كوڭىلىن سۇراي تۇسكەن. «اكە، ءتاۋىپ العىزايىن با الارمانىمدى جىبەرىپ؟» — دەدى. اكەسى الدىنا قويعان ۇيەمە تاباق جال-جايانى، ساپىرىپ ۇسىنعان بال قىمىزدى تاماعىنان ەش قىلعىنىپ وتكىزە الماي، جانارىنا مولدىرەپ تىعىلعان جاستى ءبىر سىعىپ الىپ تىلگە كەلدى. سىبىرلاپ سويلەدى.
«جيىن-تويدا جامان كيىممەن ۇستىمە كىردىڭ»، — دەپ شوجە اقىندى بوقتاپسىڭ، ات-شاپان ايىبىن بەرىپ، اياعىنا جىعىلىپ الگى اقىندى ازەر جۇمسارتتىم، بالام»، — دەدى... بۇل — بۇل ما. سوناۋ ارقا جۇرتىنا ايگىلەنىپ، قۋ مەديەن دالاعا جارمەڭكە وتكىزىپ جاتقان ورىس كوپەسى بوتوۆقا سالىق تولەمەپسىڭ، الدىن اشا گور بالامنىڭ دەپ الگى مەسقارىنعا قىرىق جىلقىمدى ايداتىپ ازەر باستىم، ۇلىم... الشىنبايعا اراق ءىش دەپسىڭ، بولىس بولعان اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ ۇستىنەن جازىلعان وتىز شاقتى ارىز شاعىمعا بارماعىڭدى باسىپ، ۇستەمەلەپ قولىڭدى قويىپسىڭ. قارادان شىعىپ حان بولمايدى، تورەنىڭ تازا قانى كۇرە تامىرىمدا دەپ كوكىلتاش مەدىرەسەسىن ۇزدىك تامامداعان ناۋان حازىرەتكە ءتىل تيگىزىپ، تاتار مولداسىن ايداپ سالىپ، جۇرت كوزىنشە كۇلكى ەتىپسىڭ. ەكى ءۇيىر جىلقىم ناۋان حازىرەتىنىڭ حۇزىرىنا باس يۋگە جۇمسالدى. تۇركىستان داتقاسىنان قالاپ العان تايتۇياق جامبى الشىنبايدىڭ اشۋىن باسۋعا، اراعا جۇرگەن مەشكەي بيلەرگە جۇمسالدى... ءول دەيمىسىڭ ەندى..؟
سىبىرلاپ سويلەپ وتىرعان اكەسى السىرەپ جاستىققا قۇلادى، و دۇنيەگە جونەپ كەتكەن ەكەن دەپ اناسى داۋىس ساپ اڭىرادى-اي. جوقتاۋ ايتىپ.
بۇل دۇنيە نە بوپ بارادى دەپ ويلاعان مىرقى مىرزا؛ «مىنا الجىعان شالدىڭ تايتۇياق جامبىسى نەسى، قىرىق جىلقى الىمى نەسى؟.. ادۋىن الشىنبايعا اراق ءىش دەسەم — ماس قىلىپ كەۋدەسىن باسايىن دەگەنىم، سالدەسى اق جىبەك ناۋان حازىرەتتىڭ «زامان ازىپ، بەيباستىقتى تياتىن كىسى قالمادى، يسلام توقىرادى» دەگەن ءسوزى ۇنامادى، وي، سونى قويشى، شالقايىپ سۇلۋ بويجەتكەننىڭ جالاڭاش سانىن سىيپاپ وتىرعان مىرقى ەكەڭە نازارىن تىكتەپ: «سەندەگى — تاۋسىلادى، اللانىكى — ماڭگىلىك» دەگەنى مىلتىقپەن اتقانداي ءتيدى.
دۇلەي كوتەرىپ كەتىپ، اي، تاتار مولداسىن العىزىڭدار، مىنا ماشايىق حازىرەتتى ۇيدەن ۇشىقتاپ قۋىپ شىقسىن دەگەنىم راس ەدى. دۇنيەگە كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەيدى. قۇراندى جاتقا وقيتىن مىنا حازىرەتىڭنەن سىرانى سىلقىتىپ، نامازىن قىسقارتا وقىپ ايتقانىڭنان شىقپايتىن تاتار مولداسى ارتىق كورىنگەن. بۇل ادام ازايىن دەسە — وڭاي ەكەن، سول يىعىڭداعى سايتاننىڭ: «ءىش، جە، ايدارىڭنان جەل ەسسىن، قۇشاعىڭدى قۇرعاتپا، قۇش، ءسۇي، ەشكىمنىڭ كوز جاسىنا قاراما، بوقتا، سابا»، — دەگەن سىبىرىنا قۇلاق اسىپ، جانارى اسپانداپ، اكە ۇيىنەن كەتۋگە اينالدى. ماناعى قۇلاپ جاتقان قاقباس شال كىرپىگىن قيمىلداتىپ، ساۋساعىن شوشايتتى، ەرنىن جىبىرلاتتى.
ەسىك جاققا بارىپ قالعان مىرقى ەكەڭ اكەسىنىڭ كاپىر اياعانداي ۇرپيگەن ۇسقىنىن كورىپ قالت كىدىردى. كوزىنە كوزىن تىكتەگەن ەدى، جون ارقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي وڭمەنىنەن وتكەن وقتى نازاردى كورمەگەن ەدى: مۇڭ... شەر... ايتىلماعان ءسوز... سۇرىلمەگەن ءومىر... وكىنىش... وپاسىز ءومىر ۋى... تىرشىلىك ءدامى... ءبارى-بارى تەڭىز دۇلەيىندەي ارالاسىپ، الاي-تۇلەي بوپ قۇتىرا شاتىناپ شانشىلعان. ەرىكسىز تىزەرلەپ وتىرا كەتكەن. قۇلاعىنا ولگەلى جاتقان ادامنىڭ ەمىس-ەمىس سىبىرى جەتتى.
— ادام بالاسىنان وزگەشە، ارتىقشا كورسەم دەپ كەۋدەڭە جەل ءبىتتى، اقىلىڭدى سول جەل كوتەرىپ كەتتى، — دەدى بارىپ-كەلىپ جاتقان قايران اكە.
— نۇرىڭ بۇزىلدى، — دەدى دە كەمسەڭ قاعىپ، جاستىققا بەتىن باسىپ، يىعى سەلكىلدەپ اكەسى كورەر كوزگە جاتىپ قالدى.
بۇل كوكەڭ ەڭسەسىن تاسپەن باستىرعانداي وتىرىپ-وتىرىپ اياعىنا ازەر ءمىڭدى، ەڭسەسىن تىكتەدى. وتاۋىنا كەلىپ الدىنان جۇگىرىپ شىققان كەلىنشەگىنە سىرت كيىمىن، قۇندىز بوركىن، كۇمىس كىسەنىن شەشىپ بەرىپ، بولىسكەي كەرەۋەتكە گۇرس قۇلادى. جۇمساق ۇلپا ساۋساعىمەن بالتىرىن سيپاپ، قانىن قىزدىرىپ، دالمە-دال جوعارعى سانىنا، ودان دا جوعارى ورلەپ كەلە جاتقان مەكەر ايەلىنىڭ كەۋدەسىنەن يتەردى. «اينانى اكەلشى»، — دەدى كەيىستى ۇنمەن.
كەلىنشەگى لىپ تۇرەگەلىپ بارىپ كەشە عانا قوياندى جارمەڭكەسىنەن تاتار باقالشىسىنان قۇنان وگىزگە بالاپ، قالاپ، ساتىپ العان شاراينانى اكەلدى. جۇرەلەي وتىرىپ كۇيەۋىنىڭ الدىنا توستى.
مىرقى ەكەڭ كەۋدەسىن كوتەرىپ شارايناعا قارادى؛ دوڭگەلەك ءجۇزدى، ماڭدايى جارقىراعان، جانارى شوقتاي جانعان، قويۋ قاستى، قىر مۇرىن، يەگى انتەك شىعىڭقى، بەت ءجۇزى البىراعان، قانى تامعان اسا كورىكتى بوزبالا قارسىلاسا قالدى. مۇنداي سۇلۋ كورىكپەن قالاي شولجاڭداسا دا جاراسادى ەمەس پە. ءارى اقىن، ءارى ءانشى اقان سەرىگە «تامىرىڭ بولايىن» دەپ اراعا ادام سالعاندا عوي، الگى سەرى ايتىپتى دەگەن ءسوز بار: «ادام بالاسىنىڭ قۇپ كورىكتىسى ەكەن، جيىن-تويدا كورگەم، تامىر بولسام بولايىن، ەگىز تامشىداي سەرىگىم دەپ قاسىما ەرتىپ جۇرسەم جاراسىپ تۇرماي ما، ءبىر يت قايدا قالماعان»، — دەپ قۇماي تازىسىن جەتەلەتىپ جىبەرىپتى. اقان سەرىنىڭ سىڭارىنداي، ەگىز تامشىسىنداي، ەلەس-سۇلباسى سەكىلدى مىنا كورىكپەن ءالى دە دۇم-دۇنيەنى شايقاپ وتپەس پە. ەندى قالاي دەمەكشى!
ماناعى ولەيىن دەپ جاتقان الجىعان شالدىڭ «نۇرىڭ بۇزىلدى» دەگەنى نەسى-اي! بەت-جۇزىم سولعان تۇينەكتەي ەمەس، سول قالپىندا سەكىلدى عوي دەپ مىرقى-ەكەڭ داۋىستاپ جىبەردى، تومەنگى جاقتا ءبىر تىزەرلەپ مولدىرەپ وتىرعان كەلىنشەگىنە جىلى شىراي ءبىلدىرىپ: «كەلسەڭ كەلشى! جوعارىراق سيپالاشى!» — دەدى قان قىزۋى باسىنا شاۋىپ. ىمىرت ءۇيىرىلىپ، سام جامىراعانشا جىبەك شىمىلدىق ىشىندەگى بولىسكەي كەرەۋەت سارناي ساقىرلاپ ۇزدىگە شيقىلداپ، بۇلكىلدەگەننەن بۇلكىلدەپ ەش تىنشىمادى. اي تۋعان كەزدە ۇلكەن ۇيدەگى تەكتى تۇقىم، اتاقتى باي قىلتاماقتان ۇزىلۋگە بەت الدى.
ۇزىلەر الدىندا اقتىق كۇشىن جيناپ، ۇزدىگە تىنىستاپ: «الگى قايدا؟» — دەپ سىبىرلادى. «الگى» دەپ تۇرعانى — الاقانىنا سالىپ، بەتىنە جەل تيگىزبەي، كەمشىلىك كورسەتپەي وسىرگەن جالعىز ۇلى — مىرقى بولاتىن. مىرقى بۇرىن كوز الدىندا كولبەڭدەگەن توبەشىك ەدى، ءقازىر ءومىر بويىنا جيناعان داۋلەتىن تابانىنا توسەپ بيىككە كوتەرەر باسقىش ەتىپ، جۇرت كوزىنە تاۋ ەتىپ كورسەتەر دەپ سەندى. كاريانىڭ كوز جۇمار الدىنداعى ۇلى ارمانى — سول تاۋ الاسارا كورمەسە دەپ تىلەدى. «الگى قايدا؟» — دەدى اقتىق دەمىن جيناپ. جانىنا تىزەرلەپ دەم سالىپ وتىرعان سوپى مولدا مىرقى مىرزانىڭ كورشى اۋىلدا سەرىلىك قۇرىپ، قىز اڭدىپ جۇرگەنىن بۇگىپ قالدى.
2
بەۋ، دوڭگەلەگەن دۇنيە-اي!
مىرقى مىرزانى وسىنشالىق جان ازابىنا سالىپ، جەر تۇبىنەن ارىپ-اشىپ جەتكەنشە جىلاپ ءجۇرىپ بار تاپقانىن جاراتىپ ءبىر اللانىڭ جولىنا بارشا پەندەلىك مۇراتىن ساداقا قىپ... كەلىپ-كەتىپ، جەتىپ-جەتىپ... ارافا تاۋىنىڭ باۋىرىندا، تاس ۇستىندە ەگىلىپ وتىرىپ جىلايتىنداي قانداي كوپتى، نەندەي ازاپتى باستان كەشىردى دەيسىز عوي. وتتان سۋىرىپ العان، شالا جانعان سەكسەۋىل تومارى سەكىلدى. جانارىنان تىرسىلداپ تامعان كوز جاسى بولماسا — تاس ۇستىندە ومالىپ وتىرعىزىپ قويعان، سابان تىققان تۇلىپ سەكىلدى، قول-اياعى اعاشقا ۇقساپ سەرەيىپ قالعان. مۇنشالىق ەت-سىڭىردەن ايرىلعان ارىق كىسىنى كورمەگەن وزگە ءمىناجات ەتۋشىلەر اينالىپ كەپ، اجىرايىپ تۇرىپ قارايدى.
«تاسقا تىرس-تىرس تامعان كوز جاسى بولماسا، شوقىعا شەميتىپ وتىرعىزىپ كەتكەن وماقا دەرسىڭ، ءولىپ قالعان كىسى مە الدە؟!»
«پەندەسىنىڭ سىرىن ءبىر اللادان باسقا ەشكىم بىلمەيدى، شىراق».
دەسىپ، ۇڭىلە كوز ءسۇزىپ وزگە تىلدە سويلەگەن، وزگە ەلدەن كەلگەن قاجىلار باس شايقاسىپ، تاڭ قالىسىپ ەتىپ جاتىر... ءوتىپ جاتىر... ولەر قاقپاس ءولدى عوي، ەندىگى تىرلىك نە بولار ەكەن دەپ سارىارقادا سەرىلىك قۇرعان مىرقى ەكەڭ باياعى اسىپ-توكپە مىنەزىن پالەندەي وزگەرتە قويمادى. تاكاپپارسىپ، جەر ءتاڭىرسىپ، اسپانداپ جۇرگەندە قوياندى جارمەڭكەسىنەن بوتوۆ كوپەستى ۇشىراتتى. «اي، بارانچۋك مىرزا، اكەي مارقۇم بولىپتى دەپ ەستىدىم، يمانىن جولداس قىلسىن»، — دەپ كوڭىل ايتتى. «ءاي، بوتوۆ كوپەس، جۇڭگو جىبەگىنەن اق جاعالى فراك، كنيازدەر كيەتىن جالقى كاستەم-شالبار تىككىزىپ بەر، ءتۇسى شىمقاي قارا بولسىن، استارىنا اتلاس سالسىن، جىبەك جىپپەن ادىپتەسىن»، — دەپ ادەيىلەپ ءسوزىنىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ تاپسىرىس بەرىپ جاتتى. بوتوۆ كوپەس جاس مىرزانىڭ ايتقاندارىن قويىن داپتەرىنە جازىپ الدى، «مىنا كوستيۋم-شالبارىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقى تۇرادى»، — دەدى. ەكەۋى شالكەم-شالىس سويلەسىپ بارىپ ءپاتۋالاستى. كەشكىلىك مىرقى مىرزا قارقارالىعا ات باسىن بۇردى. ارادا ءبىراز جەر. ءبىر ۇيدەن قىمىز ءىشىپ، ءبىر ءۇيدىڭ قىزىنا قىرىنداپ، كەلەسى اۋىلدان باعلان ەتىنەن پىسىرىلگەن جاۋجۇرەك جەپ ەكى تاۋ اراسىندا، كەرۋەن جولىنىڭ بويىندا جاتقان قارقارالىعا جەتەم دەگەنشە اپتا ءوتتى. نوكەرلەرىن ىلەستىرىپ، سايدىڭ تاسىنداي شابارمان، الارماندارىن «مىرزا كەلە جاتىر!» دەگىزىپ كۇنشىلىك جەردەن حابار بەرگىزىپ، تاۋ سۋىنداي ەكپىنى تاس دومالاتىپ كونە قالاعا جەتىپ، ات باسىن ىركىدى.
قۇنانباي قاجى قالانىڭ ەڭ بيىك تۇسىنا ءجۇز جاساعان قاراعايدان ىرىكتەپ، قيىپ، مەشىت سالعىزىپ جاتىر دەگەن ءسوزدى ەسىتىپ كەشكى استان سوڭ، قىمىزعا دەيىن ءارى توق باسايىق، ءارى جەلدەپ قايتايىق دەسىپ... كەۋ-كەۋلەسىپ اياڭداپ، مەشىتكە كەلگەن. ادەمى قۇرىلىس اياقتالۋعا جاقىن. قۇداي ۇيىنە قۇرباندىق شالىپ، قۇران وقىتۋعا الىستان ات جىبەرىپ ناۋان حازىرەتتى العىزىپتى. حازىرەتتىڭ اتىن ەستىگەندە مىرقى مىرزانىڭ يت جىنى قوزدى. «الدىمنان تاعى شىقتى-اۋ مىرىڭ مولدا» دەپ ەتىگىنىڭ باسىنا شىرت تۇكىرىپ مىرس كۇلدى.
— وسى مەشىتكە كىرمەي-اق قويساق قايتەدى؟ — دەدى.
— ويباي، مىرزاەكە، بايپاتشا، حانزادا، قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق، كەلىپ تۇرىپ كىرمەي كەتسەك كۇپىرلىك بولادى، كۇناعا باتامىز، كۇلكىگە قالامىز، بۇل كۇنگى حالىق اياعىمەن ەمەس، اۋزىمەن ءجۇرىپ ادەتتەنگەن!
«ماقۇل ەندەشە» دەپ مىرقى-ەكەڭ اياعىن اتتاتا باسىپ مەشىتتىڭ ۇلكەن ەسىگىنە تاقادى. ازداپ جۇرەگى لوبلىپ، قوبالجيتىنداي ما. الگىدە مەلدەكتەي تويعان سەمىزدىڭ سۇبەسى قايىرا تەپتى مە. قۇرىلىسشى تاتار ىشتەن ىتىرىلا شىعىپ، قوس قولىن قۇلشىنا ۇسىنىپ: «كەلىڭىزدەر، كىرىڭىزدەر!.. قاجىە-كەڭ ەرتەڭ جەتەمىن دەپ حابار ايتىپتى، جۇرە قالىڭىزدار!..» — دەپ ەلپەكتەپ ىشكە وتكىزدى. شايىر ءيىسى اڭقىعان بولمەلەر ءارى كەڭ، ءارى جارىق، اياق استى جالاڭاش، كىلەم توسەلمەگەن. تاقتايى سىقىر-سىقىر قۇلاقتى قاجايدى. ناماز وقيتىن ءمىناجات بولمەگە كولدەي داستارقان جايىپ، ۇستىنە سارى مايعا پىسىرگەن باۋىرساق، قوي ىرىمشىگىن ءۇيىپتى. داستارقان جيەگىندە، ۇلى توردە توياتتاعان بۇركىتكە ۇقساپ، جانارىن جارتىلاي جۇمىپ، الدىنا كىتاپ اشىپ، ناۋان حازىرەت ءتاسپىسىن تەرەدى.
كىرىپ كەلگەن كىسىنى كورسە دە كورمەگەن بولادى. مىرقى-ەكەڭ مىرس كۇلگەن، اكەسىنىڭ ولەردەگى ءسوزى ەسىنە تۇسكەن. جەرتاڭىرىسىپ جۇرەتىن مىرزانىڭ الدىنا كىم كولدەنەڭ تۇرسىن، ءتايىرى! «اكەمنىڭ مالىن مولا بۇركىتىنشە قىلعىتىپ، ارۋاقتىڭ ارتىن قۇران قاتىمىن شىعارماي، شارشى ماتا ىزدەگەن سوفىلاردان قۇتىلمادىق»، — دەپ تىلمەن تىرنادى، تاۋ قۇلاعانداي داستارقان جيەگىنە ءدۇرس جارىلدى.
«شىراعىم، وق جاراسى جازىلادى، ءتىل جاراسى جازىلمايدى، تەكتى اكەڭە قۇران شىعارامىن دەپ ۋادە بەرگەن ەمەسپىن، دۇنيەدە سەبەپسىز ەشتەمە تۋمايدى، اكەڭە قۇران قاتىمى شىقپاسا ونىڭ داعى سەبەبى بولعانى، اياققا تىكەن دە بۇيرىقپەن كىرەدى، ۇشقارى سويلەگەن كوپ وكىنەدى،» — دەدى كومەكەيىنەن سويلەپ.
«ويبو-و-وي، كىتاپتىڭ ءسوزىن ايتىپ ميىمدى كەپتىرمە، حازىرەت! يسلام توقىرادى، تەرىمىزدى ورىس الدى، تورەلەر ساتىلدى» دەپ ەل ىشىنەن تەرىس ۋاعىز تاراتىپسىڭ، ەرتەڭ عانا ۇستىڭنەن دونوس ءتۇسىرىپ يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرەم. قۇنانباي قاجىدان ارتىق ەمەسسىڭ، ءبىر جارىم جىلعا جەتەر-جەتپەستە ول سوقىرىڭدى بولىستىقتان وماقاستىرعام.
مىنا سوزدەن حازىرەت كوزىن اشىپ الدى.
«نۇرىڭ بۇزىلىپ، ويىڭ لاستانعان ءازازىل نەمە! — دەپ شاڭق ەتكەنى، ناماز وقىپ وتىرعاندا الدىمنان نەگە وتەسىڭ، يمانعا ۇيىپ مۇلگىگەندە سايتاننىڭ ءسوزىن ايتاسىڭ، مىنا مەشىتتى حارام قىلمايىن دەسەڭ شىق قانەكەي! — دەپ شانشىلعاندا بار عوي، سىزگە وتىرىك مىرقى-ەكەڭنىڭ يمانداي شىنى — تۇلا بويىنا كۇش-قۋات كەتىپ، جۇرەك باسىنا ۇرەي ۇيمەلەپ، دۋالانعان كىسىگە ۇقساپ ومالعان ۇستىنە ومالىپ قالعانى. ءتىلى كۇرمەلىپ، جون ارقاسىن سۋىق تەر جۋىپ كەتتى. تىنىسى تارىلىپ، قولىن ەربەڭدەتتى. اتارمانى ءبىر قولتىعىنان، شابارمانى كەلەسى قولتىعىنان لىپ كوتەرىپ، دەدەكتەتىپ سىرتقا سۇيرەي جونەلدى. جۇرەگى قۇرعىر سىر بەرگەنى نەسى دەپ ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ ۇلگەرگەنى.
قىزعان تاسقا ءمۇساپىردىڭ كوز جاسى تىرس-تىرس تامادى. دۇنيە جالعاندى باسىپ-باسىپ، تەنتىرەپ جەتىپ، ءسىڭىرى تارتىلىپ قاي-قايداعىنى ەسىنە الىپ، ارافا تاۋىنىڭ بەتكەيىندە كوز جاسى بوتالاپ وتىرعان مۇسكىن ءمۇساپىردى كورگەنىڭىز بار ما.
«مىرقى مىرزانى جاتىن جەرگە اكەلگەن سوڭ ساسىپ قالعان سەرىكتەرى اقىلداستى. قايتەمىز، قولى جەڭىل ءتاۋىپ الدىرامىز با، الدە ەلگە الىپ كەتەمىز بە دەستى. تۇنگە قاراي مىرزانىڭ ىڭقىلداۋى كۇشەيدى. ساۋمالدان بىرەر جۇتىپ، باسىن شايقادى، تاۋ عىپ ۇيگەن قۇس جاستىققا ارقاسىن سۇيەدى. «ۋھ، جان-اي! — دەدى، ءزىل تارتىپ بويىمدى كوتەرتپەي، تاسپەن باستىرعانداي نە پالە بۇل!»
تاڭ سىز بەرە وسى ەلگە ايگىلى ءتاۋىپتى الىپ جەتتى. جۇرت «سارى اۋليە» دەپ اتاپ كەتكەن سىمعا تارتقانداي ءسۇمپىس، كوك كوز، سارى جىگىت تۇنىمەن اتپەن جورتامىن دەپ تاقىمى ويىلىپ كيرەلەڭدەپ ىشكە اتتادى. اماندىق-ساۋلىق جوق شۇبالعان سالدەسىن، شاپانىن سىپىرىپ ساپ قاراي باستادى. ماناۋراپ جاتقان مىرزا كوزىن اشىپ الدى. «بۇل كىم-اي؟» -دەدى تىكسىنىپ.
— مىرزا، شوشىماڭىز، سارى اۋليە دەگەن ءپىرادارىڭ بولامىن. اللانىڭ اماناتىن ارقالاپ جەردەگى پەندەلەردىڭ ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇناسىن بويىنان تازارتىپ جۇرگەن اۋليەمىن.
مىرزا جانارىن كەڭ اشىپ الدى.
— شىنىمەن بە-ەي! ىزدەگەنىم سەن ەكەنسىڭ ەندەشە. مىنا سۇق ساۋساعىمداعى التىن بالداقتى ساعان قيدىم. ەڭسەمدى ءزىل تارتىپ كوتەرتپەي بارا جاتقان نە پالە ول؟
— كوز بار سەكىلدى.
— «كوزى» نەسى-اي، اۋليەم! تالاعىم تارس كەتسە دە ءتۇسىندىرىپ ايتساڭشى.
—
يا، قۇران اشقان حازىرەتتىڭ نازارىنا ىلىككەنسىز. يا، ەتەگىن جەل اشپاعان ءازىز سۇلۋدىڭ كوز جاسىنا قالعانسىز، — دەپ سارى اۋليە مۇنىڭ التىن جۇزىگىن ساۋساعىنا سالىپ اپ، كۇنگە توسىپ سىعالاي قارايدى، — مەندەگى دۋانىڭ كۇشى قايتپاسا — بوي-باسىڭدى، جۇرەگىڭدى جۋىپ تازارتادى.
— ىنىشەگىم، شاماڭ جەتپەسە ونىڭدى ايت. بىلتىردان بەرى جەتى-سەگىز قىزدىڭ ابىرويىن اشتىم، قايسىسىنىڭ قانشا جىلاعانىن ءيتىم ءبىلىپ پە. ال، انا قاراداي يت جىنىمدى كەلتىرگەن حازىرەتپەن قاقتىعىسىپ قالعانىم راس. وسىدان اياعىما مىنەيىن، كۋالارىمدى قاپتاتىپ، ءبىر قاپ ارىز جازىپ جوعارىعا جونەلتەم. يت جەككەنگە ايداتام ءسويتىپ، — ءبىراز سويلەيمىن دەپ دەمىگىپ شارشاپ قالدى، — ىنىشەگىم، ۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ اۋرەلەنبە، جازا الماساڭ — جاسىرماي ايت!
سارى اۋليە ساۋ سيىردىڭ جاپاسى بولماي شىقتى، «شاماڭ جەتپەسە»، «جازا الماساڭ» دەگەن ءسوز شىمبايىنا قاتتى باتتى، قالشىلداپ-دىرىلدەپ جىنى قوزىپ شىعا كەلدى. ناعىز اقكوز، بەتپاق، ءبىرمويىن مىنەزدىڭ يەسى مە.
— ءا، سەنى مە! كورىپ الايىن! مىنە... مىنە... بۋىن-بۋىنىڭدى ۇستاعان جىن-شايتاندى كورىپ تۇرمىن! جىگىتتەر، مىرزانى شەشىندىرىڭدەر! بۇلاقتان مۇزداي سۋ اكەلىڭدەر! كورىپ تۇرمىن جىمسيعان جىمىسقىنى!.. جايلاپ العانىن ءقاراشى-اي!.. بەتپاق، بالەكەت، كەت اۋلاق! - دەپ اجەپتارقى داۋسىمەن ءۇيدى كوشىرىپ، ءجون سوزگە، ءاي-شايعا ەش قاراتپاي، قوس قولىن سىلكە سۋماڭداتىپ... جاۋكەمدەپ... جۇلمالاپ... قامىرشا يلەگەندە بار عوي... اق توسەك ۇستىندە تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بوپ توڭكەرىلىپ جاتقان بايپاتشانىڭ جان داۋىسى شىقتى.
سارى اۋليەنىڭ قوزىپ كەتكەن جىنىنان ۇركىپ الارمان، شابارماندار سىتىلىپ شىعىپ كەتكەن. ءۇي توڭىرەكتەپ ءجۇرىپ جان داۋىسى شىققان تورەنىڭ ءحالىن بىلەمىز بە، قايتەمىز دەسىپ، ءۇي سىرتىندا ءۇيىلىپ تۇردى. «ءا، سەنى مە!» — دەپ سارى اۋليە ونسىز دا قىزىپ جاتقان مىرزانىڭ ۇستىنە تاستاي سۋدى قۇيدى، قامىر يلەيتىن وقتاۋدى الىپ جون ارقاسىنان دومالاتتى دەرسىڭ، تەر سىڭگەن دىراۋ قامشىمەن قالىڭ بوكسەدەن ۇرماقشى كەلىپ. مىرزا الگى قاشىپ كەتكەندەردى سىباي بوقتاپ، ءبىر جوبادا جاندالباسا ءتاۋىپتىڭ قولىنان سىتىلىپ شىعىپ، مۇرنىنان قان ساۋلاپ، اۋليەمەن تەكە تىرەسىپ ۇستاسا كەتتى.
— وي، اكەڭنىڭ، ولتىرەمىسىڭ يتشە تەپكىلەپ!
— سەنى ەمەس جىن-سايتاندى سابايمىن!
— سەن تۇگىلى سەنەن زوردى بوقتاعام. ءدارى بەرىپ، ۇشكىرىپ ەم-دوم جاسايدى عوي دەپ دامەتىپ جاتسام مۇزداي سۋعا ساپ، قامشىمەن ءورىپ ساباعانىڭ قالاي! جەتى اتاڭنان اۋىسقان كەگىڭ بار ما الدە! وي، اكەڭنىڭ! قايتار الگى التىن بالداق جۇزىگىمدى!..
دەگەنشە، دەمىن جيعانشا بولعان جوق، جىندىنىڭ پىسىن جىندى باسادى بىلەم، سارى اۋليە كادىمگىدەي جۋاسىپ قالدى، موماقان، بەيكۇنا، مۇشكىل حالگە ءتۇسىپ «مىرزا ەكەلەپ»، «اكەتايلاپ»، «كوكەتايلاپ» اشۋىن باستى، ارسى-گۇرسى ۇستاسىپ ءجۇرىپ توسەگىنە جاتقىزدى. ءتاتتى سوزبەن كوڭىلىن بوساتتى. جىلى-جىلى سويلەپ، جىلى كورپەگە وراپ، ورامالمەن بوي-باسىن تىنتە ءسۇرتىپ سەرەيتىپ سالدى. ءلام دەپ ءتىل قاتۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي، جىلىستاي شىعىپ، كولدەنەڭ تارتقان جۇيرىك اتقا ءمىنىپ، تىزگىندى بوساتتى. سوناداي جەرگە جەتتى تىزگىن تارتىپ: «ءاي، جىگىتتەر، مىرزانىڭ بويىنان جىن-سايتاندى تۇگەل قۋدىم، بۇدان بىلاي موماقان مىنەزگە يە. ناۋان حازىرەتكە ات-شاپان ايىبىن بەرىپ، اياعىنا جىعىلسىن. ءتىلىمدى السىن»، — دەدى دە ات باسىن بۇرىپ شوقىتا جونەلدى. بىلايعىلار اڭ-تاڭ. شاشىراپ شىعىپ كەلە جاتقان تاڭ شاپاعىنا جۇتىلدى. سارى اۋليە قىر اسىپ بارىپ سۇق ساۋساعىن كۇنگە شوشايتتى. كوز عىپ گاۋھار قوندىرعان، التىننان سوققان مىرزانىڭ جۇزىگى قۇبىلا جارقىرادى. «ۋاي، پارۋاردىگار دۇنيە، جەر بەتىندە كۇناھار كىسىلەردى كوبەيتە گور»، — دەدى دە، ىشتەي تولقىپ جۇيرىگىن توبەلەپ تاۋ باۋرايىنان قارا جۇلدىزشا سورعىدى.
ەمشى كورىپ كەتكەن مىرقى مىرزا اپتا جاتىپ، سورپالانىپ، بەتى بەرى قارادى. بويىنا شىم-شىمداپ كۇش ەنگەسىن-اق، سايتان مىنەزىنە سالىپ، اتارمان، شابارمانىن شاقىرىپ اپ، قاعاز بەن قالامعا جۇگىندىرىپ، ناۋان حازىرەتتىڭ ۇستىنەن ارىز جازعىزدى. «ورىس وتارشىلارىنا قارسى، مۇسىلماندىقتىڭ تۋىن كوتەرىپ تۇبىندە كاپىرلەرگە عازاۋات مايدانىن اشپاقشى، سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان قازاق پەن ورىستىڭ اراسىنا ارازدىق وتىن جاقپاقشى»، — دەپ توم-توم قاعاز وتكىزىپ، مورلەتىپ، كۋالاتىپ، ونىسىن ومبىداعى گۋبەرناتورعا جونەلتتى. جول اقى، قول اقىسىن جانىنان تولەپ ىرزالادى. اڭدىسقان جاۋ الماي قويماس، اقىرى جىل اياعىندا ناۋان حازىرەتتى جاندارالدىڭ قىزىل جاعالى، قايىس بەلدىكتى اتارماندارى كەلىپ تۇتقىنداپ الىپ كەتتى. سول كەتكەننەن مول كەتتى. سوڭىنان بارعان اعايىنى حازىرەتتى يتجەككەنگە جەر اۋدارىپ جىبەرىپتى دەپ قۇرانىن، ءتاسپىسىن الىپ ەلگە بوتاداي بوزداپ ورالدى.
3
مىرقى مىرزانىڭ قانى ىستىق پا، الدە ۇرعاشى كورسە جولدان تايعىزار سايتانعا ىلەسە مە، كىم بىلگەن، ايتەۋىر جىگىت اعاسى جاسىنا جەتكەسىن دە ءوزىن-وزى ەش توقتاتا المادى. بەتى جىلتىر، بوكسەسى بۋىلتىق قىز، كەلىنشەك كورسە — وتقا تۇسەر كوبەلەكتەي قالباقتايدى، ەپەكتەيدى، ولىپ-وشەدى، اقىرىندا سول وت قۇشاققا جۇتىلىپ تىنادى. كەي-كەيدە جاس سۇلۋدىڭ دوڭگەلەنىپ پىسكەن الماسىن قۇشىرلاتىپ يىسكەپ-يىسكەپ، ماۋقىن باسىپ، ەنتىگىن تۇزەپ جاتىپ ويعا كەلەدى عوي: «وسى مەنى كوتەرىپ دەگبىرىمدى تاۋىسىپ الىپ بارا جاتقان نەندەي كۇش، الدە كۇشالا ءسىڭىرىپ ساپىرىپ پىسىرگەن بەستى قىمىزدىڭ قۋاتى، الدە جاس قوزىنىڭ كەمىگىنە ءبىر بۇرق ەتكىزگەن بال سورپانىڭ كۇشى مە؟ كۇيىمە كەلىپ، بۋراشا بۇرقىلداعانىم تىيىلار ەمەس. كوپ اسقانعا — ءبىر توسقان، ور جاعالاپ ءجۇرىپ وڭباي وماقاسپاسام قانەكەي!» دەپ ءقاۋىپ ويلادى. جۇرەگىمنىڭ ءجيى-جيى القىنا اۋزىما تىعىلۋى تەگىن ەمەس، كەۋدەسىندە سىرىل بار ما قالاي. باياعى جونىنا وقتاۋ سالىپ يلەگەن سارى اۋليەنى شاقىرتىپ، تامىرىن ۇستاتار ەدى، و نەمە دە بۇل كوكەڭ سەكىلدى ناعىز جىندى بوپ شىقتى، ءبىر كوتەرىلسە — باسىلىپ بولمايدى-اي!
قۇشاعىنا وراتىلىپ جاتقان جاس سۇلۋ كىرپىگى قيمىلداپ وياندى بىلەم، ىڭىرسي ءتىل قاتادى. «سۇيەگىم قاۋساپ قالىپتى، تۇنىمەن قامىرشا يلەدىڭ، جانىم، بۇگىن ءسوز ايتىپ جۇرگەن جىگىتىممەن ۇشىراسىپ، نەكەگە تۇرۋعا ارىز بەرىپ قويامىز دەگەن ۋادەمىز بار»، — دەيدى سىبىرلاي ءتىل قاتىپ.
قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ىستىق ەرىن تيگەسىن بە، جۇرەگى قۇرعىر اتقاقتاي باستادى. جاس سۇلۋ مىنا سالماعى زىلدەي، قالتاسى قوماقتى جولبارىس جۇرەكتى جىگىتتىڭ قىزعانىش سەزىمىن وياتقالى «نەكەگە ارىز بەرىپ قويامىز» دەگەندى ادەيى-اق قۇلاققاعىس ەتكەن. جىگىتتىڭ قۇشتارلىعىن لاۋلاتا تۇسكىسى كەلگەن. ايتپەسە وسى كۇنگى قالتالىلار سىناپ سەكىلدى، بۇگىن بەرگەن ۋادەسىن ەرتەڭ ۇمىتىپ، ۋىسىنا ەش تۇتىلمايدى. زارىقتىرىپ ولتىرەدى-اي!.. «ايەل ۇستىنە الام دەسەڭ — كونەر ەدىم، ءبىز بايعۇسقا ەكىنشى، ءۇشىنشى توقال بولۋ دا جازبادى عوي...» قىز ءۇنى جىبەكتەي جۇمساق. ۇلپا ساۋساعىمەن ءار جەر، ءار جەرىنەن سيپاعان كەزدە تەرىسىنەن ماگنيت ءورىسى ءجۇرىپ وتكەندەي دەنەسى شىمىر-شىمىر ەتكەنى. قانى تۋلاپ شىعا كەلگەنى. بودەنەدەي بەدەندى سۇلۋدى ءبىر كوتەرىپ، جاستىققا سىلق سالىپ ۇستىنە تاۋ بوپ ۇيىلگەن كەزدە قىز بايعۇس تۇنشىعىپ ولە جازدادى.
— كەۋدەم قىسىلدى، ولتىرەسىڭ بە؟ — دەدى قىز سىڭسىپ جىلاپ.
— تۇنىمەن قۇشاققا ەش تويماي ولتىرە جازداعان ءوزىڭ! ءار جەر، ءار جەرىمدى جالاپ، شوعىمدى ۇرلەپ مازداتىپ...
— كۇنتيمەسىمنىڭ پەردەسىن ءتۇڭعىش ىسىرعان ءوزىڭسىڭ! ءوزىڭدى ولە-ولگەنشە اڭساپ وتەمىن، ءپىرىم، — دەدى جاس سۇلۋ ساۋلاپ اققان جاسىن ەش تيا الماي.
— بىلمەيمىن دۇنيەنىڭ نە بولىپ بارا جاتقانىن، ىندىنىم كەۋىپ ءشولىم ەش باسىلمايدى. سۇلۋ قىز كورسەم — دۇنيەنى ۇمىتام. سۇيەگىم ساۋدىراپ جاعالاۋ جيەكتە شاشىلىپ قالام با دەپ شوشىپ ويانامىن!
مىرقى مىرزانىڭ ۋايىمىنىڭ بەتى بوتەن.
ەل-ەلدى ورتشە مايلاپ قىزىل توڭكەرىس ءجۇرىپ ءوتتى. اۋەلى تاپانشاسى سىرتىلداپ، شاپكەسىنىڭ كۇنقاعارى جارقىلداپ قىزىلدار كەلدى. جەكەتۇر، ورتاق دەگەندى سولار ۇيرەتتى. جەكەتۇرى — ماڭداي تەرىن سىعىپ، بەلىن بۇگىپ شارۋاسىن تۇزەتكەن ورتاشالاردى تاركىلەپ، اۋىل سىرتىنا كوشىرىپ، ايكاپىر اتاندىرىپ كوزگە شۇقۋ ەكەن. ورتاعى - مال دا، دۇنيە-مۇلىك تە، ءتىپتى قوينىڭداعى قاتىنىڭ دا ورتاق، ۇجىمدىكى دەگەن ءسوز بە. كىشى تاركىلەۋدەن سوڭ ۇلى تاركىلەۋ ءدۇبىرى جەتتى. اكەدەن قالعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە كەدەيلەردىڭ قولىندا كەتتى. ءۇزىلدىرىپ قىزداي العان كەلىنشەگى ليكبەزدە وقىپ ساۋات اشىپ، ءبىر قىزىل شاپكەلىنىڭ سوڭىنا ىلەسىپ جوعالدى. ۇلكەن شاڭىراقتى كۇزەتكەن ءعارىپ شەشە جىلاي-جىلاي زاعيپ بوپ ول داعى دۇنيەدەن ءوتتى. ەسىل سۋى كىلدىرەدى، جاۋىنقۇرتشا جەر باۋىرلاپ جىلجىپ قالدى. قايتپەك كەرەك! بۇعان ساپسا — باياعى دونوس جازىپ يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەرگەن ناۋان حازىرەتتىڭ اياعىنا جىعىلىپ، «كەشىرىم ەتە گور»، — دەپ جالبارىنار ەدى. سۇراۋ سالىپ ەش دەرەگىن تاپپادى، شوجە اقىننىڭ ارتىنان قۇران وقىتايىن دەپ تۋ بيەسىن جەتەلەپ جەتكەن ەدى، جۇرتىن سيپالاپ قالدى، جاميعاتى جۇڭگو اۋىپ كەتىپتى. الشىنباي ءبيدىڭ مولاسىنان التىن ىزدەپ اقتار كۇرەكتەپ قازىپ، ءراسۋاسىن شىعارىپتى. جۇرتتا قالعان بۇرالقى يتكە ۇقساپ، جۇرەك تۇسىن ۋقالاپ ەبىل-دەبىلى شىعىپ، جۇتاعان، تونالعان، شاڭى شىققان، ءتۇتىنى سۇيىلعان، وشاعى وشكەن جەتىم اۋلىنا قايتىپ ورالعان؛ مورجاسى ءتۇتىن تارتپايتىن، تەرەزەسىنە ۇرگەن قارىن كەپتەپ قويعان جەرتولەسىندە جاتىپ-جاتىپ، جامباسى تەسىلىپ، ىشەگى شۇرقىراپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەگەن سوڭ؛ قوي، ءا!.. قاراپ جاتىپ ارام قاتارمىن دەپ!.. باياعى تەكتى اكەنىڭ كومىپ كەتكەن تايتۇياعىن ارشىپ الىپ ۇلكەن قالاعا كەلگەن؛ الگى تايتۇياقتى لومباردقا وتكىزىپ، ءبىر بۋما اقشا العان؛ ءجۇرىپ-جۇرىپ، مەيرامحانادان تۇستەنىپ، كەشكىلىك كازينودا قىزويناقتى كورىپ، اپتا باسىندا ءبىر بۇرىشتا ۇكىشە ءۇرپيىپ وتىرعان وسى سۇلۋ قىزدى ۇشىراتىپ ەدى. تەز-اق ءتىل تابىستى.
ۇكىشە ۇرپيگەن سۇلۋ جالعىز بولمەلى پاتەرىنە اكەلدى؛ سۋعا، جارىققا، جىلۋعا، ۇيكومعا پالەن اقشا قارىزبىن دەدى؛ مىرقى مىرزا قىزدىڭ بارشا قارىزىن قولما-قول تولەدى. «توڭازىتقىشتا جالعىز جۇمىرتقادان وزگە تالعاجۋ جوق، ايلىق الماعالى جارتى جىل بولدى، مەكەمەمىز بانكروت»، — دەدى قىز.
بۇل كوكەڭ لومباردتان العان اقشانىڭ ءبارىن قىزدىڭ قولىنا ءۇيىپ ۇستاتا سالدى. «قۇتىل، تالعاجۋ قىل، مىنا اقشامەن تىرشىلىك ارباڭدى تۇزەپ ال!» — دەدى. سوندا قىز جانارىنان مولدىرەگەن جاستى كوردى. «ءسىز قايتەسىز؟» — دەدى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي سۇلۋ، — تەگىن ادام ەمەس ەكەنىڭىزدى العاش ۇشىراسقاندا-اق بىلگەم، ايتسە دە تىم جۇدەۋ كورىنەسىز، كيىمىڭىز توزىڭقى، كوز جانارىڭىزدىڭ وتى وشكەن، ءسوزىڭىز دە بۇل زامانىنىڭ سوزىنە ۇقسامايدى».
«مەن كوپ ۇزاماي ولەتىن شىعارمىن، — دەپ كوكىرەگىن جارا كۇرسىنگەن مىرقى مىرزا، — مىنا زامان وزىمدىكى ەمەس ايتەۋىر».
« نەگە جامان ءسوز سويلەيسىز؟ «
«ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىم كەپ ەدى. وكىنەتىنىم: سول كۇنالاردان ارىلا الماي بارامىن. قايتەرىمدى بىلمەيمىن. ۋھ، جان-اي!» - دەپ كۇرسىنگەن كەزدە قۇشاعىندا ءولىپ-وشىپ جاتقان سۇلۋ قىز سەلك ەتىپ تۇرشىكتى. ۇستىنە سۋىق سۋ شاشىپ جىبەرگەندەي تىتىركەندى. «يششا-اي!» - دەدى كۇبىر ەتىپ. «ءبىر عاجابى ءتان ءلاززاتىڭ، قۇشىنىپ ءسۇيۋىڭ بۇل زاماننىڭ امالىنا كەلمەيدى. باياعى اباي زامانىنىڭ ادامى سەكىلدىسىز»، دەدى قىز دەنەسى ءورت بوپ جانىپ، قايتا قۇمارتىپ. «ۋھ، جان-اي!» — دەدى مىرقى مىرزا بەزەك قاعىپ. «قىز جولىنا جانىن قۇربان قىلعان كىسىشە سويلەيسىز، ءبىر مەزگىلدە كوز قارۋىڭىز الدەنەشە قۇبىلادى، وسىنداي وت ءلاززاتقا كۇيىپ ولسەم ارمانىم جوق». «الگىدە كەلەشەك كۇيەۋ بالامەن ۇشىراساتىن مەزگىل بۇگىن» دەپ ءباسىڭدى ارتتىرىپ بۇرتيىپ كيىنە باستاعانسىڭ ، — دەيدى مىرقى مىرزا. سۇلۋ قىز سىڭق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. «الداپ ايتقام، مەندە جىگىت تە، جاناشىر تۋىس تا جوق، ءبارىن ءتىرى ءجۇرىپ جالماعان جالماۋىزبىن، پەرىنىڭ قىزىمىن»، — دەدى ءبىرتۇرلى الابۇرتىپ، الاسۇرىپ جاتقان بيكەش. مىنانىڭ وتىرىگى مە، شىنى ما دەپ ىشتەي تاڭقالدى مىرزا.
كوز قارۋىڭىز الدەنەشە قۇبىلادى دەپ بۇل كوكەڭە ەش ۇرعاشى ايتپاپ ەدى.
جۇرەگى قۇرعىر القىمىنا تىعىلىپ الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان سوڭ مىرقى مىرزا ۇلكەن توسەكتەن سۇيرەتىلە تۇرىپ، باسىن كوتەرە بەرگەن ەدى. ەكى شەكەسى تۇسە سولقىلداپ، قوس قولىمەن ۇستاپ بۇگىلىپ، تىزەرلەپ وتىرىپ قالدى. ءبىرازداسىن بارىپ تالتىرەك قاعىپ اياعىنا ءمىندى. اقىرىن ءجۇرىپ تەرەزەنىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ اشىپ جىبەردى. الىپ قالا ناۋقاس كىسىدەي اۋىر تىنىستايدى. ارادىك جىلت ەتكەن ماشينە جارىعى، جارقىلداعان كوشە شامى كوزىنە جىلى ۇشىرايدى.
شىنىن ايتسا، مىنا تۇرعان مىرقى مىرزا ەكى عاسىردىڭ ادامى ەدى. اكەسى، اكەسىنەن اۋىسقان مىنەزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، كەيدە ىلديعا قۇلدىراپ، كەيدە قىرعا تىرمىسقان ءومىر ارباسى 19 عاسىر پەشەنەسىنە جازعان وقيعا ەدى. اقان سەرىنىڭ قۇماي تازىسىن قالاپ الۋى، شوجە اقىنمەن تىلدەسۋى، الشىنبايمەن ارازداسۋى، قۇنانباي قاجى، ناۋان حازىرەتتىڭ ۇستىنەن شەرباشنايعا ۇستەمەلەپ دونوس جازۋى، قارقارالى مەشىتىندەگى ءدىن يەسىمەن تاجىكەلەسۋى، ءبارى-بارى 19 عاسىر وقيعاسى. ال، وقىرماننىڭ ەسىندە بولار مىرقى مىرزانىڭ ۇيلەنۋى، اكەسىنىڭ قىلتاماقتان ءولۋى، 24 جىلعى كىشى كامپەسكە، 29 جىلعى ۇلى تاركىلەۋ، ورتاققا سەمىرىپ، ەل ۇستىنە نەگە سونشا شولجاڭدادىم دەپ ىشتەي ءمۇجىلدى. «جارمەڭكە، توي-جيىن دەسە تۇلەن ءتۇرتىپتى. بەتى جىلتىر، كوزى وتكىر، ۇيىسۋ، كەيىپكەرىمىزدىڭ ارىعان اتتاي جۇدەپ-جاداۋى، قاتىنىنان ايرىلىپ، قاراشانىڭ جۇرتىندا جالعىز قالۋى — 20 عاسىردىڭ وقيعاسى. سوندا قالاي؟ مىرقى مىرزا قارتايمايتىن، سامايىنا قىلاۋ تۇسپەيتىن، جىگىتشىلىگى جىل ساناپ ۇدەگەن، ءجۇز جاساعان ادام با، الدە ەكى عاسىر بويىنا قاقشاڭداعان سايتان با دەپ تاڭقالاسىز ارينە. كەيىپكەرىمىز ەكى عاسىردىڭ كۇناسى مەن كىناراتىن بويىنا جيناعان، اللا تاعالاسىن كەش تانىعان، ەكى عاسىر مىنەزىن بويىنا قوسا سىڭىرگەن مەتافورمالىق بەينە. وزگەرمەلى وبراز، لاتىن امەريكاسىندا ءولىپ قالعان كىسىنىڭ پالەن جىلدان كەيىن قايتا ءتىرىلىپ ءومىر سۇرەتىن كەرەمەتىن «زومبي» دەپ اتايدى. گيمالاي اسقارىندا، تايلاند ەلىندە ادام جانى ءبىر كىسىدەن كەلەسى كىسىگە اۋىسىپ، بۇگىنگى موناح ەرتەڭ بالىقشى، ەرتەڭگى بالىقشى ءبىر زاماندا مونارح بولىپ باسى قاقشاڭداپ وتىرادى دەگەن «سەنىم» بار. وسى ءقازىر «سەنىمگە»، «زومبيگە» مويىن بۇرماي-اق، مىرقى مىرزانىڭ جان الەمى ەكى عاسىرعا وزگەرىپ، اۋىسىپ، قۇبىلىپ تۇرادى دەمەي-اق: ەكى كەيىپكەر، ياعني ۇلكەن مىرقى، كىشى مىرقى دەپ شىعارمانى اششى ىشەكشە شۇبالتىپ سوزۋعا بولار ەدى، ايتسە دە — بارشا قيمىل، بارشا ويدى جالعىز كەيىپكەردىڭ باسىنا ءۇيىرىپ، تۇجىرىمداپ ادەبي شەندەستىرۋگە ادەيى جۇگىندىك.
سونىمەن ۇلكەن قالادا، اياداي پاتەردىڭ تەرەزەسىن شالقايتىپ اشىپ جىبەرگەن 20 عاسىر سوڭىنداعى تىرشىلىك يەسى — مىرقى مىرزا ءوزىنىڭ 19 عاسىردان اۋىسقان مىنەزىنىڭ ويقى-شويقىسىن ويلاپ باسى قاتتى.
تەكتى كىسىنىڭ تۇقىمىمىن دەپ، بايلىعىما مىقىنى سەرپىمدى سۇلۋلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپتى، اقشا مەن مالدى اياماي شاشىپتى. «مىرزا» دەگەن سوزگە بورسىقشا تىرسيىپ سەمىرىپتى. ۋاي، ءپالى-اي! نامازعا ۇيىپ وتىرعان ۇلكەننىڭ الدىن كەسىپپىن، داستارقاننان اتتاپ كەتىپپىن، «قۇداي جولى»، «يمان گ ۇلى» دەگەن ۋاعىزعا — ساۋساعىمنىڭ اراسىنان بارماعىمدى كورسەتىپ، «بىلشىلداپسىڭ» دەپپىن. دونوس، دومالاق ارىز، پروششەنيە، وتىرىك كۋاعا جۇرۋگە جەلدەي ەسىپپىن. توقتاۋ ايتقان ادامعا اساۋ اتشا ەرىمدى باۋىرىما الىپ موڭكىپپىن. ايناداعى ماڭدايى جارقىراعان، نۇر سيپاتى كوزدى تويعىزعان مىرزا جىگىت جەر باسىپ جۇرسە — زامان تۇزەلەدى، زاڭ وزگەرەدى، جۇماق ورنايدى دەپپىن. تىرشىلىكتىڭ بەتىنەن قالقىپ، ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىقتى سۇيمەپپىن. ايرىقشا، ارتىقشا كورىنسەم ءادىمۇلىققا، ارمانىما جەتكەنىم دەپ ۇمىتتەنىپپىن».
ايناداعى — نۇرى بۇزىلعان مىرقى مىرزا.
ومىردەگى — باسىن تاۋ-تاسقا ۇرىپ، تىرشىلىكتىڭ كوبىگىن قالقىپ، كۇناعا بەلشەدەن باتىپ پاشپىرتى بىتكەن مىرقى ءمۇساپىر.
ءقازىر عوي باسى تاسقا تيگەن بەكىرە بالىققا ۇقساپ، تەڭسەلە ءتۇسىپ، كۇرسىنگەندە كوكىرەگى كوككە جەتتى. «ۋاي، دۇنيە-اي!» ۇيپالانعان توسەكتە تالىعىپ ۇيىقتاپ جاتقان اڭگەلەك ءتوستى سۇلۋ وقىس وياندى. كوزىن اشىپ الدى. اۋەلدە كۇن كۇركىرەدى مە دەپ ويلاعان. اشىق تەرەزە الدىندا تەڭسەلە باسىپ، قوس شەكەسىن قىسا ۇستاپ كۇڭىرەنگەن الىپ جىگىتتى اڭعاردى. ۇشا تۇرەگەلدى. جالاڭاش كەۋدەسىن مىرقىنىڭ بەتىنە تاقاپ، ۇلپا بىلەگىمەن جىلانشا وراتىلدى. كۇيىپ تۇرعان ۇيدەي جىگىت تىزەرلەي وشارىلدى، تىزەرلەگەن مەزەتتە اپپاق بادەندى بيكەشتىڭ ءاپپاق سانى، قايشىلاسقان تۇسى بەت-جۇزىنە تۇسپا-تۇس تاقادى. جىلى جۇپار اڭقىدى-اي.
كونە تۇرىك ءبايىتشىسى قۇسام كاتيب ءوزىنىڭ «جۇمجۇما سۇلتان» داستانىندا جۇماقتى كوزىمەن كورىپ كەلگەندەي توگىلدىرگەنى ەسىندە. جاعالاي جەمىس اعاشى، ماۋەسى ۋىلجىپ ءۇزىلىپ ءتۇسىپ جاتادى. تاس بۇلاق بۇرقىراپ اعادى. حوش ءيىسى تاناۋ قىتىقتاعان گۇلزار ب ا ق، ارالاعان سايىن ىنتىزارىڭ اۋىپ ەسىڭ كەتەدى. بادەندى سۇلۋ سۋسىن ۇسىنادى، كەلەسى تۇستا ءۇر قىزى بۇرالا بيلەپ قانىڭدى قىزدىرادى، كەلەسى قالتارىستا كامپيت ەرىندى ءۇر قىزى قۇشاعىن اشادى، ىشپەي-جەمەي ماس بولىپ، ىشپەي-جەمەي سۇلۋلىققا ەلتىپ، ەلجىرەپ، ەلپەكتەپ، گۇلدەن-گۇلگە ۇشىپ-قونعان سەن دە ءبىر كوبەلەك. جەر ۇستىندە كەشىرگەن مۇقىم ازاپتى كوبەلەك قاناتىنداي جەڭىل، ادەمى، الەمىش لاززاتپەن وتكىزىپ عۇمىر كەشەسىڭ دەيتىن ءبايىتشىل اقىن. ءداپ سول اقىن جىرلاعان جۇماقتىڭ گۇلزار باقتىڭ ىشىنە قايىرا ەنگەندەي حال كەشكەنىن سەزەدى.
«شىبىن جانىم-اۋ، ءبىر قىلىعىڭنان ءبىر قىلىعىڭ اسادى، قىتىقسىز ارالاسىپ، الاڭسىز باۋراپ الارداي توسەك ەنەرىن قايدان ۇيرەنىپ كەلگەنسىڭ؟» — دەپ سۇرادى مىرقى ەكەڭ ءلاززات بۇلاعىنا سۇڭگىپ بارا جاتىپ. ءوز ۇنىنە ءوزى تاڭ قالادى، «جاپون ەلىنە ىستەپ جۇرگەن كاسىپكەرلىك فيرما التى ايعا تاجىريبە ۇيرەنۋگە، مەنەدجەرلىك وقۋعا جىبەرگەن، — دەپ ءتوسى تىكشيگەن سۇلۋ بيكەش سىڭق كۇلدى، — فيرمانىڭ مەنەدجەرلىك شارۋاسى شەگىنىپ تۇرا تۇرسىن، جاپون ايەلدەرىنىڭ گەيشالىق ونەرىن ۇيرەنەيىن دەپ بار اقشامدى گەيشا مەكتەبىنە تولەدىم، قىتىقسىز قۇشتارلىقتى گەيشالارمەن مەڭگەردىم». وي، ءپالى-اي، تىزەنى تەسكەن الاشا ەدەن كەلەسىدە بىلقىلداعان مامىق مىقىنعا الماسىپ، ايالاپ، اھىلاپ، ۋھىلەپ تەربەتكەندە بار عوي — جانى ىشقىنا شىرقىراپ مامىق مىقىننان قاتتى الاشاعا، قاتتى الاشادان مامىق مىقىنعا ىرعىپ، شورشىپ اۋىسقانىن ءوزى دە بىلمەيدى.
جانارىنان جاس سورعالاپ، سورپا بوپ تەرلەپ، جۇماقتىڭ سوڭعى قاقپاسىن اقىرىن اشا بەرگەندە بادەندى بيكەش «اھ» دەپ اۋناپ ءتۇستى. «ولتىرەتىن شىعارسىڭ، ءپىرىم!» — دەدى ەنتىگە ەزىلىپ، — ولە كەتسەم دۇرىستاپ كومەرسىڭ!»
4
بۇل قازاقتى قويساڭشى!
1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى كۇنى تاۋەلسىز ەل بولدىق، ەندى ءوزىمىزدىڭ اتا زاڭىمىز، ەلتاڭبامىز، ءانۇرانىمىز قايتا جازىلادى، شىعىستاعى شۇرشىتكە، تۇستىكتەگى قوقان، حيۋا لاشكەرلەرىنە، تەرىستىكتەگى ورمانداي ورىسقا جالتاقتاپ، بىلايعى كۇنىمىز نە بولار دەپ ۋايىم جەمەيمىز دەسىپ توبەسى كوككە تيەردەي بوپ ءجۇر. عاسىرلار بويعى مىنا سارىارقانى، انا اتىراۋدى، قولدىڭ سالاسىنداي جەتى وزەنى جۇلقىنىپ اققان جەتىسۋدى، باياعىدا نۇح كەمەسى قالعان قازىعۇرتتى جات جەرلىك جاۋدان قورعاپ، ءار سايدا باسى دومالاپ قالعان، قانى سۋ بوپ اققان اتالارىمىزدىڭ ارمانى ورىندالدى. ءوز تىزگىنىمىز ءوز قولىمىزدا، ەشكىمنىڭ اۋزىنا قاراپ «ءلاپباي تاقسىر!» دەمەيمىز، اش جۇرسەك — اش جۇرەيىك، قينالساق - قينالايىق، مىڭ جىلدا ءبىر كەلەتىن بوستاڭدىقتى بويتۇمار عىپ ۇستايىق دەسىپ ءپاتۋالاستى. بۇرىنعى ورتاق، جۇماق زامانعا جۇمىلا جەتەمىز دەگەندى ۇمىتىپ، «ءوزىم»، «وزىمدىكى» دەگەن ۇعىم بەل الدى. اركىم قاراقان باسىنىڭ قامىمەن رىنوك زامانىنا جەتەمىز دەپ قۇلشىندى.
كەيىپكەرىمىز مىرقى مىرزا باي، قۇلاق زامانىنىڭ پىسىعى ەكەن، مىنا توبەدەن تۇسكەندەي كاپيتاليستىك قوعامنىڭ قازانىنا قايناپ سورپاسى قوسىلا قويمادى، ماماندىعى، وقۋى تاعى جوق، ات ۇستىندە ءالاۋلاي قۇرعان سىپايى سەرى مىنەزى تۇككە اسپاي قالدى. ەسىل مەن نۇرانىڭ قوسىلار تۇسىنداعى شالعىنى بۇراتىلعان ءيىن قولتىقتاعى اتا قونىسى، اۋىلى تورعايداي توزىپ، ىسكە جارار ەركەگى كاسىپ ىزدەپ، ايەلدەرى شويىن جول بويىنا شىعىپ كاكىر-شۇكىر ساتىپ كۇنكورىستىڭ قامىندا تەنتىرەپ ءجۇر. كەشكىلىك نوقا سوعىستان قايتقانداي ەبىل-دەبىلى شىققان، دەدەك قاققان اۋىلداسىن كىدىرتىپ ءجون سۇراساڭ — «مىرزا»، «سال»، «تاقسىر-ەكە» دەپ جىگى-جاپار بولۋدىڭ ورنىنا موينىن تەرىس سالىپ، وي، ءپالى-اي!.. «بازار نارقى كوتەرىلىپ كەتىپتى»، «ءبىر كىلا كارتاپيا باقانداي وتىز تەڭگە بولىپتى»، «قاسقىربايدىڭ سوعىمعا بايلاپ وتىرعان بەستى بيەسىن ءتۇن ىشىندە ۇرىلار جەتەلەپ كەتىپتى»، «بۇل كۇنگىنىڭ ءمىليساسى ۇرى اڭدۋدى قويعان، قىز اڭديدى...» دەپ وزىنشە موڭىرەيدى-اي. مىنا شىركىننىڭ، اۋىلداسىنىڭ اڭىسىن اڭداعان مىرقىنىڭ يت جىنى كەلەدى، باتەڭكەسىنىڭ باسىنا تۇكىرەدى. «قاي كوشەدە، كىمدەردە توي-تومالاق بولادى ەكەن؟» - دەپ تۇكپىرلەيدى. اۋىلداسى اۋزىن اشىپ اڭىرايىپ قالادى. «قايداعى توي-تومالاق؟.. قايداعى جيىن؟.. بالا-شاعاسىن اسىراي الماي، كاسىپ قۋىپ، ساۋدا جاساپ، مالىن بارتەرگە بەرىپ جۇرگەن جۇرتتا ەس بولا ما دەسەي!؟.» كورشىسىنىڭ مىنا ءسوزى كەۋدەسىنەن قاتتى نۇقىعانداي اسەر ەتتى، «ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ» دەگەندەي ەستىلدى. بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
باياعىدا «باي-ەكە» دەپ تارتۋ-تارالعىسىمەن كەلگەن باشقۇرت باقالشىسىنا اعاشتان قيىپ سالعىزعان ون ەكى بولمەلىك ءۇيدى باسىنا ءىس تۇسكەن سوڭ ساتىپ جىبەرگەن. سارى قىشتان ورىلگەن التى بولمەلى اسحانا ۇيگە كوشكەن. قىسقا قاراي جىلىتۋ قيىن بولىپ، ەكى بولمەسىن بالىقشى ورىسقا جالعا بەرگەن. ءوزى قۋىقتاي تۇكپىر بولمەگە كوشكەن. ەرتەڭدى-كەش كەلگەندە كىرىن جۋىپ، اس پىسىرەتىن شۇيكەباستى ىزدەپ كوپ سەندەلدى. العاشقى ارشىن ءتوس، ءۇزىلىپ پىسكەن جۇزىمدەي مولدىرەگەن كەلىنشەگى كەشەگى الاساپىران، تاركىلەۋ جىلدارى قىزىل جاعالىعا ىلەسىپ قاشىپ كەتكەن. سودان كەيىنگى سالتاناتىنا قىزىعىپ كەلگەن ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءۇربالا ەسىمدى قىزى جىل وتاستى ما، جوق پا، بۇل جولاۋشىلاپ، ناعاشىلاپ كەتكەندە وتباسىنداعى بارشا مۇلىكتى ماشينەگە تيەپ، ولداعى جوعالىپتى. جالعىز تىقىر الاشا قالدىرىپتى. ۇرعاشىدان تۇڭىلەدى. قاراعاندى قالاسىنا بارعاندا كازينودا ۇشىراسىپ تانىسقان، جىلدام-اق اۋىز جالاسىپ ۇعىسقان توسىندەگى الماسى قاتتى قاس ارۋ بيكەش اۋىلدى ايتساڭ — جىلان باسقانداي شوشيدى. «اقشا تاپساڭ — ءوزىڭ-اق ەرىنبەي كەلىپ تۇر، قايىرشى قاپتاعان اۋلىڭا بارىپ نەعىلام»، — دەيدى. مەيلى دە. باسى مەڭ-زەڭ، قيسىق اياقتانا باسىپ كەشە باسىنداعى ۇيىنە جەتكەن.
سونادايدان كوز تارتقان قاڭىلتىر تۇنىكەلى، اشپالى تەرەزەلى، ەڭسەلى، باسقىشپەن كوتەرىلىپ شىعاتىن ون ەكى بولمەلى ۇيگە ۇزىلە قارادى. جۇرەگى ەزىلگەندەي سىزدادى. اۋدەم جەردەگى قىش ۇيگە بۇرىلعان. كىرە بەرىس ەسىك جاقتاۋىنا كەرجاق ورىس اۋ ءىلىپ قويىپتى. ەڭكەيىپ ىشكە وتكەن. «بالىق ساسىعان اۋدى ەسىككە ىلگەندەرىڭ نەعىلعانىڭ! ءاي، ورىس تامىر، تۇندە دارەتكە اۋلاعا شىعۋدىڭ ورنىنا جاتقان، جەرلەرىڭە، شەلەككە شورىلداتا سالاسىڭ — ۇندەمەيمىن، قاتىنىڭمەن ۇرسىسىپ تۇنىمەن ۇيقى بەرمەيسىڭ — قوي دەمەيمىن... بالىق ساسىعان اۋىڭدى اۋلاققا ىلسەڭ نەعىلادى،» — دەپ كەيي ەنگەن. كەرجاق ورىس ءبىر شولمەكتى الدىنا قويىپ بالىق جەپ وتىر. «كەل، كەل، حوزياين، تارتىپ جىبەر مىنا اراقتان»، — دەپ وزىنشە داۋرىقتى. «اراعىڭدى اتاۋىڭدى ءىش، ەندىگارى اۋدى ەسىككە ءىلۋشى بولما، ايداپ شىعامىن!» — دەپ ىزعارلانا سويلەپ، تورگى بولمەگە ەنىپ، ەسىكتى تارس جاپتى.
كەلە جەر توسەككە تىراپاي اسا قۇلادى.
الدە قاراعاندىعا بارىپ، ەكى تاۋلىك بويىنا اڭگەلەك ءتوستى، وت قۇشاقتى سۇلۋ بيكەشتىڭ قاسىندا كوز ىلمەگەسىن بە، الدە ءوز ءۇيى — ولەڭ توسەگىن ساعىنعانى ما، باسى قوعا سالعان جاستىققا تيىسىمەن قور ەتە ءتۇسىپتى. قانشا ۇيىقتاعانى بەلگىسىز. ۇسقىنسىزداۋ ءتۇس كورىپتى. اكەسى — قىلتاماقتان قايتىس بولعان تەكتى اكەسى ۇستىندە تۇيە ءجۇن شەكپەنى، اۋىل سىرتىندا، توبەشىك باسىندا اينەك ىشىندە ءۇرپيىپ وتىر. «مىنا اينەك مولا بولىپ جارىتا ما، اكە،» — دەيدى بۇل كوكەڭ. «قيىلىسىنان، بۇرىشىنان ىزعار ءوتىپ جاۋراپ شىعام»، — دەدى اكەسى. «كۇپايكەمدى اكەپ بەرسەم قايتەدى، اكە». «قۇداي دۇرىستاپ مولا بەرمەگەن سوڭ سەنىڭ يىعى تەسىلگەن كۇپايكەڭ كيىم بوپ جارىتا ما»، — دەيدى اكەسى قاباعىن قارس جاۋىپ، تەرىس بۇرىلىپ. تىرىسىندە كىسىگە رەنجىسە تەرىس بۇرىلىپ سويلەيتىن ادەتى ەدى. ءوستىپ جاتىپ مىرقى ويانىپ كەتتى.
كوزىن اشىپ-جۇمىپ ەسىنەدى، اۋناپ ءتۇستى. مۇنىسى نەسى. مارقۇم اكەسى جايشىلىقتا تۇسىنە كىرمەۋشى ەدى عوي. «قارا كۇزدىڭ سۇمەلەگىندە جان تاپسىرىپ ەدىم، الىس-جاقىنعا ات شاپتىرىپ حابار جونەلتىپ، ازا تۇتىپ، اس بەرمەدىڭ، كۇرەكتەپ قازىپ توبە باسىنا قويا سالدىڭ» دەپ رەنجۋلى مە. ناۋان حازىرەتتى شاقىرىپ قۇران قاتىم شىعارتۋدىڭ ورنىنا حاكىم كىسىمەن ارازداستىڭ، تىلگە كەلدىڭ، اقىرسىندا ۇستىنەن «ورىسقا قارسى» دەپ ارىز-شاعىم قاپتاتىپ يتجەككەنگە ايداتىپ جىبەردىڭ دەپ ناليدى ما. ايتەۋىر اكەسىنىڭ قاباعىن قارس جاۋىپ، تەرىس بۇرىلىپ سويلەۋى تەگىن ەمەس. «جاۋراپ شىعامىن» دەگەنى — باسىما كەلىستىرىپ ءۇي تام، ساعانا بەلگى سالمادىڭ، سارىارقا ەلىنە ءقادىرلى ەسىمىمدى قارا جەرگە تاپتادىڭ دەگەنى بولار-اۋ، ءسىرا».
مىنا جان الەمىن كەرنەپ بارا جاتقان ۋداي اششى كۇيىك ويدان جۇرەگى ءتىلىنىپ وكىرىپ كەپ جىلاعىسى كەلدى مىرقى مىرزانىڭ.
اتىپ تۇرىپ، سىرتقا سىتىلدى. اۋىزعى بولمەدە پاتەرشى ورىستىڭ دارەتكە قويعان شەلەگىن داڭعىر ەتكىزدى، ىرعىتا تەپتى كەپ. ەسىك جاقتاۋىنا شەكەسىن سوقتى. سارت اشىپ دالاعا شىقتى. ءتۇن شىمىلدىعى سوگىلمەپتى. سوناداي جەرگە بارىپ ەنتىگىن باسىپ، جۇلدىزى شۇپىرلەگەن اڭىلجىعان تۇڭعيىق كوككە قارادى.
«ۋاي، پارۋاردىگار جاراتقان يە»، — دەگەندە تارعىل ۇنىنەن ءوزى شوشىپ قالدى. «الەمدىك ءتارتىبىڭدى، عارىشتى كوتەرگەن پەرىشتەلەردى نەعىلايىن، قۇيتاقانداي قارا جەردە كىلەڭ سوراقىلىق! كوكتە باسىندا تۇمان بولعان، جەردە كولكىگەن سۋ بولعان دەپ كوكىپ وتىرۋشى ەدى ناۋان حازىرەت. سول تۇمانىندا اداسىپ كەتتىك پە، كولكىگەن سۋىڭا قارىق ەتپەكشىسىڭ بە؟ كۇن مەن ايدىڭ اينالىپ ءجۇزۋى باعىتىنان تايعالى تۇر ما؟ كوك پەن جەردى، ءارى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى نارسەلەردى ءبىر شىندىقپەن جاراتقان دەپ كىتاپ اشۋشى ەدى ناۋان حازىرەت. سول شىندىق قايدا ءقازىر؟! ماعان بۇيىرعان شىندىق جەرتولە جامان ءۇي، جەر الاشا، ءيىنى تەسىلگەن كۇپايكى، اقشاعا ساتىلعان سۇلۋ قىزدىڭ ابىرويى، اشتى-توقتى، بولار-بولماس مىنا مۇشكىل تىرشىلىك بولعانى ما؟! نەگە ءۇنسىزسىڭ؟ نەگە تىلسىمسىڭ؟!» — دەپ كۇڭىرەنىپ تۇرىپ العانى.
اۋىل شەتىنەن اتەش شاقىردى. اجەپتارقى ءۇنى باسىلىپ، مەڭ-زەڭ قالپى، قالتىراپ بارىپ قيسىق اعاشقا سۇيەندى. تامىرىنا ەۋ بارماعان، ەشكى قاجاعان، ەسەك سۇيكەنگەن جەتىم تال جول قاراعان قاراقشىعا ۇقسايدى. جاپىراعى مەزگىلىنەن ەرتە سارعايا باستاپتى. ءتۇن تۇنەگى سوگىلىپتى، اسپان تەرىندەگى سانسىز جۇلدىز بارماق باسقان شىراعدانشا ءبىرسىن-بىرسىن ءسونىپ جاتىر. ادەيىلەپ اللا تاعالا ءوشىرىپ جۇرگەن سەكىلدى مە.
كەشە تۇستەن بەرى ءنار سىزباعانى ەسىنە ءتۇستى. تالتىرەك قاعىپ، قاراداي قۇلاپ قالا جازدايتىنى اش جۇرگەننەن ەكەن. بۇل بولمايدى دەپ ويلاعان. كورىنگەن جەردە سەندەلىپ ءجۇرىپ، كەزىككەن اسحانادان جۇرەك جالعاپ، ەل ارالاعان ماشايىقشا قيسىق اياقتانا باسىپ تەنتىرەي بەرسە — ارام قاتۋى بەك مۇمكىن. جۇمىس ىستەپ، كاسىپ قىلايىن دەسە — نەدەن باستارىن بىلمەيدى. قورىقشى، قاراۋىل بولايىن دەسە — باياعى ەل ۇستىنە شولجاڭداعان باي، مىرزا، سەرى-ەكەڭنىڭ جەتكەن جەرى وسى ما دەپ كۇلەتىنى كامىل، نامىسى قۇرعىر قول-اياعىن تۇسايدى. مىنا پاتەرشى ورىسقا قوسىلىپ بالىق اۋلايىن دەسە قالاي تۇزداپ، قالاي باپتاپ، اس-اۋقات قىلۋدىڭ ويابىن تاپپايدى. بۇرىن عوي قۇنان قويدىڭ قۇيقاسىنا قول سوزباي، جاباعى، تايدىڭ بال سۇبەسىنە، شەكەسىنە، تەلجەسىنە تابەت اشۋشى ەدى؛ بۇل كۇندە قاتقان قارا ناننىڭ ءوزى كوزىنەن بۇلبۇل ۇشىپ بارادى-اي. امال جوق، پاكەنە باسپاناعا بۇرىلعان.
ىشىنەن ادام ايتقىسىز اجەپتارقى اششى داۋىس، جانجال شىقتى. كەرجاق ورىس قاتىنىمەن توبەلەسسە — سويتەتىن. قازان-اياق داڭعىرلاپ، ستاكان سىنىپ، كەرەۋەت اۋدارىلدى بىلەم، بۇزاۋشا وكىرگەن ءۇن قۇلاق كەستى. ءبىرىن-بىرى باۋىزداپ جاتىر ما، قوي، بولماس، اجىراتايىن، اراشاعا تۇسەيىن دەپ ەمپەڭدەپ ۇيگە ەنگەن. قاراكولەڭكە جەرگە كوزى ۇيرەنبەي توسىلىپ قالدى. كەرجاق ورىس كەرەۋەت ىرگەسىندە، ەدەندە، ويبايلاپ دومالاپ جاتىر. كوزى ۇيرەنە توسەك ۇستىندە ءۇرپيىپ وتىرعان زايىبىن شالدى. شالعانى بار بولسىن-اي!.. شاشى قوبىراپ، جالاڭاش كەۋدەسىندە قاۋىنعا كەلەتىن قوس انارى ەرەكشە سالبىراپ، بارىن اشىپ تەڭسەلەدى. بۇل ەستىمەگەن ورىسشاسى: «كاززاپ نەمە، كۇنىگە ءبىر شولمەك، اراق ىشكەلى اتەش بوپ تىندى!.. كۇتەمىن!.. دامەتەمىن!.. ارقاباسىمدى تەرلەتەر دەيمىن!.. سۋالعان بۇلاقتاي قۇرىپ بارادى»، — دەگەنگە كەلەدى. بۇل كوكەڭ ەكى بۇتىنىڭ اراسىن ۇستاپ، ويبايىن سالىپ، دومالانعان ورىستى كوتەرمەككە، جۇباتپاققا قام قىلادى. «بۇل قاتىن ءبىر كۇنى ولتىرەدى، جۇمىرتقامدى جارىپ جىبەردى بىلەم!.. قۇداي تاعالا، قانى ىستىق مەكەر قاتىنىنان قۇتقارا كور، قۇدىرەتىڭ بولسا!» قۇلاق جارعان اششى ءۇنى ءبىرازعا باسىلىپ بولمادى، ءۇي ءىشى جارىق تارتتى. تىرجالاڭاش، قاۋىن ءتوستى، اجارلى مارجا ايىلىن جياتىن ەمەس. مىنا مىرقى وسى ءقازىر قولىنان قارماسا عوي تالاقشا جابىسىپ تورگى بولمەگە جىلىستاپ جوعالماقشى، قاناعاتىن تاپپاقشى.
سول ەكى ارادا دۇرلىگىس كوبەيدى، سىرتقى ەسىكتەن قىزىل جاعالىنىڭ سۇلباسى كەلەڭ ەتتى. دولى مارجا جەدەل كويلەگىن كيۋدىڭ ورنىنا ءتوسىن سالاقتاتىپ تورگى بولمەگە ءوتتى. قىزىل جاعالى قويىن داپتەرىن اشىپ حاتتاماعا كىرىستى، ۇستەل ۇستىنە ءشوميدى.
— مارجاعا ەكى ەركەك تالاسىپ، توبەلەستىڭدەر مە؟ — دەيدى قاعازىن سۋسىلداتىپ جازا ءتۇسىپ.
— سىرتتا جۇرگەم، ايقاي-شۋعا ەلەڭدەپ ۇيگە ەنسەم بولار ءىس بولىپ قالىپتى، — دەيدى مىرقى بار شىنىن اكتارىپ، — بۇل مارجانىڭ ماڭىنان ءجۇرۋدى قويعام، قيت ەتسەڭ قىزعانشاق كۇيەۋى پىشاق الا جۇگىرەدى، جارىپ تاستاپ جۇرە مە دەپ. بۇتىنىڭ اراسىنا كەلىستىرىپ تەپكەن الگى جالاڭاش مارجا سەكىلدى.
— ءامپاي بولماساڭدار الگى قاتىن ءسىز جاتاتىن بولمەگە نەگە تىرجالاڭاش ەنىپ كەتتى؟ جاسىرماي ايتىڭىز، مىرقى مىرزا، ونسىز دا وسى اۋىلعا تىنىشتىق بەرمەيتىن كورىنەسىز!
— شىراعىم، قالاي-قالاي سويلەيسىڭ ءوزىڭ؟ تىنىشتىق بەرمەيدى دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
— فەوداليزمنىڭ تىلىمەن سويلەيدى ەكەنسىز. قاتىن باسقارعان ەل قاراڭ قالادى دەپ اۋىل اكىمى كەلىنشەكتى كەكەتىپسىز. مالاي بولاتىن كەلىنشەك ىزدەيمىن دەپسىز. بايتال شاۋىپ بايگە الماس، قاتىن باستاعان كوش جول تابا الماس دەپسىز. جۇمىس ىستەمەيسىز، كاسىپ قىلمايسىز، قالاي كۇن كورىپ جۇرگەنىڭىز بەلگىسىز. سەنبىلىككە شىقپايسىز. قوعامعا جات كىسى دەپ پۇرتەكىلدەپ، حاتتاما جازىپ، ءىسىڭىزدى سوتقا وتكىزەم.
— شىراعىم، قاتىنى تەۋىپ شىڭعىرىپ جاتقان كاپىرىڭ مىناۋ، وسىنىڭ قامىن ويلاۋدىڭ ورنىنا ءۇيىمدى بەرىپ، ۇكىدەي عىپ ۇستاپ وتىرعان مۇسىلمانعا تيىسكەنىڭ ءجون بە؟!
— مىنە، مىنە، كيت ەتسە «اناۋ كاپىر، مىناۋ مۇسىلمان دەپ ۇلتتار دوستىعىنا سىنا قاعاتىن كورىنەسىز».
— شىراعىم-اۋ، دومبىرام نە دەيدى، مەن نە دەيمىن. اداسساڭ دا قۇبىلاڭا قاراپ، اداسساڭشى!
و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى. قاپەلىمدە بار پالە ۇيتقى بولعان، تىنىش ەلدى دۇرلىكتىرگەن كەرجاق ورىس پەن مارجاسى جايىنا قالىپ... قىزىل جاعالى قازاق شەن-شەكپەندىنىڭ نامىسىن جىرتىپ، بايپاتشاسى ناقاقتان كۇيىپ بارا جاتقانىن جىر عىپ... ال، كەپ ايتىسسىن!.. ال، كەپ كەرگىلەسسىن!.. اشۋ ءۇستى بىر-بىرىنە «وي، اكەڭنىڭ» دەپ جۇدىرىق الا جۇگىرىستى. جۇدىرىق تيمەي قۇداي ساقتادى قايتا!.. بايپاتشانىڭ ساۋساعى سەرجانتتىڭ تۇيمەسىنە تيگەندە بار عوي، مۇحيت تۇبىنەن تايفۋن كوتەرىلگەندەي ءىس ناسىرعا شابار ەدى، شاعىن اۋىلداعى شاتاق اۋدانعا، ودان اسىپ، وبلىسقا قۇيىن بوپ جەتەر ەدى... «بۇرىنعى بايدىڭ قۇيىرشىعى، تۇقىمى قۋىرشاقتاي اۋىلدا ۇلت ارازدىعىن قوزدىرىپ، باسى بوس ايەلدەردى اۋرەلەپ، تۇنەمەسى اسپانعا قاراپ قيالداپ... ساۋدىڭ اسىن ءىشىپ... جىندىنىڭ ءسوزىن ايتىپ... تاعىسىن تاعىلاردى تىركەپ جازىپ...» اۋىل ءمىليساسى مىرقىنىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاپ تىندى.
مىرقى مىرزانىڭ ادىمى، تىنىسى تارىلا ءتۇستى.
قۋ مەديەن دالادا ساياق جورتقان اش كوكجالدى ەلەستەتىپ كورىڭىز. ءارى ۇيىرىنەن اجىراپ قالعان، اشىققان ارلان جورتا-جورتا تۋعان جەرىنىڭ ءتۇتىنىن ىزدەيدى. ەڭ بولماسا العاش كوككە اۋناپ، جەمتىككە ءتىسىن باسقان جاتاعىن كورسەم دەيدى. قانشىق قاسقىردان، كۇشىكتەرىنەن اداسقان جوق-اۋ، اپتا بۇرىن سوڭىنان قۇماي تازىسىن ەرتكەن اتتىلى اڭشىلار ءتۇستى... قۋعىنشى مەن قاشۋشى اراسىنداعى قاشىقتىق بىردە اجىراپ، بىردە قىسقارىپ ۇلى شابىس ءتۇس اۋعانشا سوزىلعان. اسىرەسە قۋماي تازى ولەمىن اتا ۇمتىلىپ قىر سوڭىنان قالار بولمادى. ءبۇيىرىن سوعىپ، ادىمى قايىستاي سوزىلعان اشۋلى ارلان كەزەكتى كىلتىڭنەن وتە بەرە كىلت قايرىلىپ، ۇيىردەن وقشاۋلانىپ، ۇمار-جۇمار جۇلدىزداي اعىپ كەلە جاتقان قۇماي تازىنىڭ الدىن توستى. جۋسانمەن جۋسان بوپ جەرگە جابىستى. تارتىلعان جەبەدەي تۇسىنان زىرعىپ وتە بەرگەندە ساق ەتىپ القىمنان الدى. تازى مەن ارلان ەسىك پەن توردەي جەرگە اۋناپ ءتۇستى، قاسقىر ەسىن ەرتەرەك جيدى، كۇش الىپ ىرعىپ تازىنىڭ القىمىن باسىپ ۇلگەردى. القىمى ەزىلگەن قۇماي ەسەڭگىرەپ، ايدالاعا ماڭا قاشتى... قۇتىلدىق پا قاتەردەن دەگەندە تەرەڭ اسپاننان دۇرىلدەپ قوڭىز ۇشاق توبەدەن ءتوندى. قوڭىز ۇشاقتاعىلار ءدۇربىلى مىلتىقپەن سۇركىل سالا وق اتىپ، اۋەلى بولتىرىكتەرىن، سوسىن قانشىعىن قاراۋىلعا الدى. ارلان ءبورى قيىر شوشاق باسىندا قان قۇسىپ شوشايىپ جالعىز قالدى. ءبۇيتىپ سۇرگەن ومىرگە تالاق ايتىپ اسپاندا ماڭىپ بارا جاتقان قوڭىز ۇشاققا ىرىلداي شاپشىدى، تۇمسىعىن كوككە شانشىپ ازىناپ ۇلىدى.
قوڭىز ۇشاقتاعىلار شانشىپ ۇلىعان ارلان ءبورىنى قاساقانا اتپادى، قارقىلداي كۇلىسىپ كوككە ءسىڭىپ جوعالدى.
ازىرگە ءوز ازابى وزىنە جەتىپ جاپان دالادا جورتا ءتۇسسىن، كەرنەي شالعانداي ازىناعان داۋسى الاپتى كوشىرسىن، قورقاقتىڭ زارەسىن ۇشىرسىن دەدى. ۇلى دالاعا ۇلىعان قاسقىردى زار يلەتىپ قالدىرىپ كەتتى.
ۇيىرىنەن، بولتىرىگىنەن، قانشىعىنان، جاتاعىنان ايرىلىپ، ايدالادا قان قۇسىپ قايعى-شەردەن كوزى ۇڭىرەيگەن، ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن، دۇنيەدەن تۇڭىلگەن ۇلى دالانىڭ ارلانىن كورىڭىز دە — مىنا زامانعا، نارىق زاڭىنا مىنەزى ۇيلەسپەي، ۇيىرىنەن اداسىپ، ءوزى قۇرالپى جانداردان كىندىگى ءۇزىلىپ، ىشىنە ءتۇتىن تولعان كىسىدەي جۇدەپ، جاداپ، زار كەشكەن بۇگىنگى مىرقىنى، كەشەگى مىرقى مىرزانى كورىڭىز. اينى قاتاسىز.
جاپانداعى جالعىز قالعان ارلان قاسقىر مىنا مىرقىنىڭ حايۋانعا اينالعان سۇلبا سۋرەتى، دۆوينيگى، تۇلىپ ەلەسىن ەلەستەتەر ەدى.
5
ومىردە ءبارى ولشەۋلى.
جاراتقان يەگە دەگەن عادەلەت، ماحاببات سەزىم ولشەۋسىز. ولشەۋلىمەن، ولشەۋسىزدى قامتۋ مۇمكىن ەمەس. كوپ سەبەپتى ءوزىمىز قولدان جاسايمىز، سەبەپتەن سالدار تۋىنداي قالسا — «نەگە بۇلاي» دەپ اللا تاعالانى جازعىرامىز. مىسالعا جۇگىنەلىك. ءبىر وتباسىنىڭ كوركى جاس كەلىنشەك ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس ۇل تابادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاس جاپىراقتاي جەلكىلدەپ جەتىلىپ ەسەدى. بەس ۇلدىڭ الدى ەرجەتىپ، جوعارعى وقۋدى ءبىتىرىپتى، باسىنا وتاۋ ءۇي تىگىپتى، قىزمەتكە تۇرا باستايدى. ەندى ماناعى بەس ۇل تاپقان كەلىنشەكتىڭ كەۋدەسىنە وزىمشىلدىك، پاڭدىق بىتەدى. كىلەڭ قىز تاپقان ايەلدەرگە، يا پەرزەنتسىز قاتار-قۇربىسىنا مۇرىن شۇيىرە قارايدى، جەتىلىپ كەلە جاتقان ۇلداردىڭ بەتىنەن قاقپاي، «سەن جە، سەن ءىش، سەن كور!..،» دەپ پارىقسىز، تياناقسىز ەتىپ باۋليدى، ولاردىڭ داعى كەۋدەسىنە استامشىلىق ۋىن سىڭىرە تۇسەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر ۇل توبەلەسىپ كىسىنىڭ باسىن جارادى، ءبىر ۇل كازينو-ويىنحانادان شىقپاي ءجۇرىپ رەكەتتىڭ وعىنا بايلانادى. ءبىر ۇل «كوزىمە ءشوپ سالدىڭ» دەپ كەلىنشەگىن ۇيىنەن ايداپ شىعادى. كەۋدەسىنە استامشىلدىق بىتكەن كەلىنشەك «اھ» ۇرىپ، جانارى اتىسىپ، شايپاۋ مىنەز شىعارىپ، قوساعىنا قىسىم كورسەتىپ: «وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ تاربيەڭنەن!.. قىزمەت قۋىپ، ءىسساپارعا شىعىپ، قوناق ءۇيدىڭ بيكەشتەرىمەن اۋىز جالاسىپ، ءجۇرىپ ءسوزىڭدى سيىرقۇيىمشاقتاتىپ سۇيىلتىپ تىندىڭ»، — دەپ جەرلەپ جانىن جەيدى. اقىرىندا «مۇنداي مازاسىز ءومىردىڭ اتاسىنا مىڭ نالەت-اي!» — دەپ ميى اشىپ جۇرگەن كۇيەۋى جەڭىل ماشينەسىن زىرلاتىپ كەلە جاتىپ اپاتقا ۇشىرايدى، اياعىن سىندىرىپ، مۇگەدەك بوپ قالادى. باياعى بەس ۇل ءجۇر - ءوز باستارىمەن وزدەرى الىسىپ... ءبىرى تۇرمەدە، ءبىرى بازاردا، ءبىرى پوەزدا... تىرشىلىك ارباسىن قيراتىپ الىپ، قايىرا تۇزەتىپ جولعا سالىپ كەتە الماي. ەندى مۇگەدەك كۇيەۋىنىڭ استىن جۋىپ كوز جاسىن كولدەتىپ وتىرعان باياعى استام كەلىنشەك قوس قولىن اسپانعا سىلكە لاقتىرىپ اشىنا قارعايدى عوي: «ۋاي، جاراتقان يە، نە جازدىم ساعان!.. وسىنشالىق بيىك كەۋدەمدى جۇرت اياعىنا تاپتاتارداي!.. وسىنشالىق ۇلى ماحابباتىمدى تىشقانشىلاتىپ جىبەرەردەي!..» دەپ جاراتقان يەنى جازىقتى قىلادى-اي. باياعى استام سويلەگەنى، بەس ۇلدى تاكاپپار بەتپاق مىنەزدى عىپ، بەتىنە جەل تيگىزبەي وسىرگەنى، ومىرگە يكەمسىز، مەنمەن ەتىپ بەت-بەتىمەن جىبەرگەنى ۇمىتىلعان، ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇللى كۇنالارى ەسىنەن شىققان. ەندى كەلىپ اللا تاعالانى جازعىرىپ، ءبارىن سول ىستەگەن، تاس توبەدەن قوس قولداپ ۇرعان سول!.. بولعىزباعان سول، دەپ شىعا كەلەمىز.
ۋا، جاراتقان يە، نە جازدىم ساعان، انا بەتىمەن كەتكەن بەس ۇلدى ءتاۋباسىنا كەلتىرمەيسىڭ بە!.. مەشەل كۇيەۋدى تەزىرەك ولتىرمەيسىڭ بە!.. نەعىپ كورەتىندى — كورمەي، قىلاتىندى -قىلماي ءجۇرسىڭ-اي دەيمىز.
كوپ وقيعانىڭ سەبەبىن ءوزىمىز قولدان جاسايمىز، سەبەپتەن سالدار تۋىنداي قالسا — «نەگە بۇلاي «دەپ اللا تاعالانى جازعىرامىز. باياعىدا شىڭعىستاۋدىڭ كەرەگە جايعانداي قابىرعانى ادىرلارىن جايلاپ بەرەكە دارىعان، ب ا ق قونعان بايى، ءسوزى ءدارى قۇنانبايدى قايتسەك اعا سۇلتاندىقتان تۇسىرەمىز دەپ باسەكەلەس، باقتالاس ادامدار سوڭىنا ءتۇسىپ ارىز سۇيكەكتەتكەن. ارعىن، نايماننىڭ اراسىنا ەلشى شاپتىرعان. دۇنيەنىڭ بار پالەسىن اعا سۇلتاننىڭ باسىنا ءۇيىپ، ورىس ۇلىعىنا سۇيكىمسىز ەتىپ كورسەتۋگە جانىن سالعان. سوندا قارقارالى تاۋىنىڭ باسىندا كوز جاسىنداي مولدىرەگەن شايتانكولگە اياعىن مالىپ، بەستى قىمىزعا قانىپ قىزارا بورتكەن مىرقى مىرزا الگى شولاق بەلسەندىلەرگە «ءقويىڭدار-اي، بىلىققا بەلشەدەن باتپاي!» — دەۋدىڭ ورنىنا تۇكتى سۇلگىگە ءسۇرتىنىپ تۇرىپ: «قۇنانبايدىڭ باسى كەتەتىن باس قىلمىسى — الىس جاماعايىنى قوداردى «كەلىنىمەن كوڭىلدەس بولدى» دەپ تاس اتىپ ولتىرگەنى» دەپ توندىرە سويلەگەنى ەسىندە. كىسى ولتىرگەن كىسى اعا سۇلتان بولسىن دەگەن زاڭ جوق، دەپ جەر تەپكىلەپ وتىرىپ ارىز-شاعىم جازدىرعان. سوندا جانى تازا پەرىشتەلەر اراعا ءتۇسىپ:
— اۋ، تۋعان كەلىنىمەن كوڭىلدەس بولۋ ادامگەرشىلىك سىزىعىنا، شاريعات شارتىنا مۇلدە قيسىق ءىس، قۇنەكەمنىڭ قىلىعى دۇرىس! — دەگەن.
— شاريعاتتى ادام ويلاپ تاپقان، قوداردىڭ جالعىز ۇلىن جالماپ جاپ-جاس كەلىنىن جەسىر قالدىرعان قۇداي ءىسى قيسىق. ەندەشە اشىنىپ، «اھ» ۇرعان ادام اللا ىسىنە تەكسەرىس جاساعان. ءعارىپ كەلىننىڭ كوڭىلىن اۋلاعان، — دەپ ادامدى ازدىرعىش ءازازىل پەرى مىنا تۇستان موڭكيدى.
بۇل كوكەڭ ايتادى: اعا سۇلتان قۇنانباي ءبىر ەمەس، مەككەگە بەس بارسا دا جۋىلمايتىن كۇنا جاساعان، «شاريعات شارتى، ادامگەرشىلىك سىزىعى» دەپ ءجۇرىپ مالمەن مال بولىپ ميى اشىعان قوداردى، جەسىر قالعان جاس كەلىنىن ەلىمگە قيعان، تۇيە وركەشىنە اسىپ ولتىرگەن.
پەرىشتەلەر شۋلايدى: قۇنەكەمنىڭ ءىسى وڭ، پيعىلى تازا، جاراتقان يەنىڭ جۇرەگى تازا پەندەسى!
مىرقى مىرزا: قۇنانبايدىڭ قولى قان، ويباي! پەرىشتەلەر: پەندە اداسادى، سول اداسقان، ناپسىگە ەرگەن، كۇناعا باتقان، ويى بۇزىلعان كۇنالارعا جازا كەسكەن يمانى بەرىك قۇنانباي اللانىڭ ادال ق ۇلى.
مىرقى مىرزا: شۋلاماڭدار، ميىمدى اشىتپاڭدار. وسكەنباي ۇلى قۇنانباي ۇلى دالانىڭ تىنىشىن كەتىرگەن، ورىس پەن قازاققا جىك سالعان، پيعىلى تەرىس كىساپىر ادام. كىساپىر بولماسا ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىمدى جۋامىن دەپ مەككەگە سابىلىپ بار مالىن شاشىپ اۋرەگە تۇسەر مە ەدى. ءبىر كوزى نەگە اعارىپ كەتكەن. باسبارماعى نەگە شور بوپ بىتكەن! وسىنىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ، حاتتاما ەتىپ، كەنەسارى بۇلىگىنە جاناشىر بولعانىن، باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنىڭ تۇزەمدىكتەردىڭ جەرى تۋرالى پريكازىن وتقا جاققانىن، تۇركىستانداعى قوجالار اۋلەتىنە «كەلە قالىڭدار!» — دەپ حات جازىپ ات شاپتىرعانىن تۇگەل تىزەمىن...
ءازازىل پەرىلەر الاقايلاپ قۋانادى: «تۇقىمىن تۇزداي قۇرت ءسويتىپ. الا قاعاز ءبارىن كوتەرەدى. مىنا ميى اشىعان، مالمەن مال بولعان دالالىقتارعا يماندىلىق، رەتتىلىك، ءراسىم، ءتارتىپ تۇككە قاجەتسىز!»
مىرقى مىرزا توبە باسىنداعى اش كۇزەنگە ۇقساپ ءبىر كۇن ءنار تاتپاي وتىرىپ، قاسىنا قالامسابى شيقىلداعان حاتشىسىن، ءتىسىن ومىرىندە دۇرىستاپ ءبىر شايماعان اۋزى ساسىق ورىس پريكازىن، كوكساقال ءتىلماشىن الىپ قىرىق جەتى بەت دونوس حاتتاما جازدى. ەكىنشى كۇنگە قاراعان ءتۇنى كوز الدى قاراۋىتتى، قۇلاق تۇسى شىڭىلدادى. كوكساقال ءتىلماشقا ءبىر تاي بەرىپ، اۋىلدىڭ ول جاعى مەن بۇل جاعىنا اتپەن شاپقىزىپ ورىس-قازاققا قولىن قويعىزدى؛ حاتشىعا بورداقىعا بايلاعان سەمىزىن بەرىپ تۇنىمەن ءۇڭىلدىرىپ ورىسشاعا اۋدارتتى؛ ورىس پريكازىنا دوڭگەلەگى رەزەڭكە، ساراتوۆ ۇستاسى جاساعان سىرعىما پاۋەسكەسىن كولىگىمەن سىيلاپ: «ال، تامىر، وسى بەتىڭمەن تۋرا گۋبەرناتورعا تارت، ومبىنىڭ بازارىنا، مارجاسىنا بۇرىلما، تۇپ-تۋرا قولىنا ۇستات!» — دەپ ارقاسىنان قاعىپ، ءبىر دوربا قاعازدى وقشانتايىنا بايلاپ اتتاندىرىپ سالعان.
تەرىن ساۋساعىمەن سىپىرىپ، «سەرگيىنشى» دەگەن ويمەن تىرجالاڭاش شەشىنىپ، اۋدەم جەردەگى مولدىرەگەن شايتان-كولگە سۇڭگىدى. سالقىن سۋ بويىن توڭازىتتى. ولاي-بۇلاي قۇلاشتاي جۇزگەن كەزدە كول بەتى شەڭبەر سىزدى. توبەدەن قالقىعان تولىقاي كولگە شولپ ەتىپ قۇلاپ كەتە جازدادى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى دەيدى عوي، تاۋدىڭ تاستاي سۋىنا ءتۇسىپ قانشا سۇڭگىسە داعى تۇلا بويى ازداپ توڭازىتادى، ءسىڭىرى تارتىلدى، ايتسە دە ساناسى شايداي اشىلمادى. الدەكىم، يا، الگى شۋىلداق پەرىشتە، يا قۇلاعىنا سىبىرلاعىش ءازازىل پەرى كوز الدىن كولەگەيلى پەردە تۇتىپ قويعانداي، باسى مەڭ-زەڭ قالپى. الدەكىم اياعىنان ۇستاپ تەرەڭگە تارتاتىنداي ما. قوي، ءا، ءوستىپ مالتىپ ءجۇرىپ شايتانكولگە باتىپ اللاۋ-اكبار بولارمىن دەپ، شوشىنا شاتقاياقتاپ، قۇلاشتاپ ءجۇزىپ، جۇرەگى وتشا تۋلاپ اۋدەم جەردەگى جاعاعا ازەر ىلىكتى. جاقپار تاستان قارمادى.
كەۋدەسىن كوتەرە جىعىلامىن دەپ اياعى تايىپ، تىزەسىن تاسقا وڭباي جارالادى. كوز الدى تۇمانداندى. ازەر دەپ دىرىلدەپ جاقپار تاستى قارماپ، تاس قىپ ۇستاپ جاعاعا ءىلىندى. شابارمان، الارمان، اتشابار جىگىتتەرى جاعادا جايباراقات ءۇيىلىپ قاراپ تۇر-ەي. سۋعا باتىپ ءولدىم دەسە — قول ۇشىن بەرەتىن ەمەس. اشۋ-ىزاسى تۇتانىپ لاپ ەتكەنى.
— وي، اكەڭنىڭ! مەنى سۋعا باتىپ ءولسىن دەپ تۇرسىڭدار عوي ءۇيىلىپ!
— قايدان بىلەيىك، مىرقى مىرزا، تىزەڭىزدى پىشاق تاستىڭ ءتىلىپ تۇسكەنىن!
— وي، اكەڭنىڭ! وڭشەڭ سۇمەلەكتەر، يتتەر، بالىققا جەم بوپ كەل تۇبىندە جاتسىن دەگەنسىڭدەر عوي!
— قايدان بىلەيىك، مىرقى مىرزا، ءسىڭىرىڭىز تارتىلىپ جۇزە الماي قالاتىنىڭىزدى.
— وي، جەتى اتاڭنىڭ! ارلان ءبورى جىعىلسا — تالاپ جەر ەك دەپ وڭشەڭ شي بورىلەر جيىلىپسىڭدار!
— قايدان بىلەيىك، اياعىڭىزدى قوي تاسقا ۇرىپ العانىڭىزدى...
— وي، اكەڭنىڭ! شاپانىمدى يىعىما جاپ، بەلبەۋىمدى بۋ قاتتىلاپ، پىشاعىمدى قىنىنا سال... اتتى اكەل تەزدەتىپ! — دەپ ءۇيىلىپ تۇرعان الگىلەردى قۇيىن سوققانداي دەدەكتەتتى.
كويلەگىن دار ەتكىزىپ تاس وسقان، قان ساۋلاعان تىزەسىن تاڭدى. اق سۇرىپ دامبالىنىڭ بالاعىن جىرتتى، باشپايىن ورادى. كولدەنەڭ اكەلىپ الدىنا تارتقان جۇيرىگىنە ءمىنىپ جاتىپ، تىزگىنىن تارتىپ، تەبىنگەلى تۇرعاندا باسىنا قۇبىجىق وي كەلدى. ماڭىنداعى اتشابارى، الىپكەلى، شاۋىپكەلى، ءتىلماشى اينالا جۇگىرىپ الىپ سوعىپ تالاپ جەگەلى تۇرعان شي بورىلەرگە ۇقساپ كەتكەنى. كوزىنە كىلەڭ سۇمىرايلار ەلەستەدى.
«وسىلاردى ماڭىما جيناپ، ەل بولادى دەپ ەڭىرەپ جۇرگەن مىنا مەندە مي جوق بولار، ءسىرا. كىمنىڭ مالى بولسا — سونىڭ مالايى، كىمنىڭ جەمى تابىلسا — سونىڭ تاۋىعى بۇلار. مالدان، داۋلەتتەن ايرىلعان كۇنى تالاپ جەيدى، ايدالاعا، جول ۇستىنە قاڭقامدى ساۋدىراتىپ قالدىرىپ كەتەدى. سۇيەگىم اعارىپ جاتقانىم سودان».
«وسىلاردى ادام دەپ ماڭايىما ۇستاپ جۇرگەنىمە ءجون بولسىن-اي! وسەكشى... وتىرىكشى... ويناسقور... ناشاقور... ناسىبايشى... قىمىزقور... زيناقور... ءمىنافىق... شاراسىز... ساناسىز... جاراسىز... شۋىلداق شي بورىلەردى قاسىمنان قالدىرماي، اركىمگە ايتاقتاپ سالىپ قويعانىم، دونوس جازدىرعانىم، وسەك، وتىرىكتى جەلدەي گۋلەتىپ جايعانىم، تىنىش وتىرعان ەلدىڭ تۇڭلىگىن جەلپىلدەتىپ، تورىنە شىعىپ تەكەمەتىن تىلگەنىم، وتاعاسىن بوقتاعانىم، ايەلىنە تۇنەمەسى قول سالعانىم، قىزىن كۇناعا بەلشەدەن باتىرعانىم، جەتىمدى جىلاتىپ كوز جاسىنا قالعانىم، ءسىرا، تەككە ۇمىتىلار دەيمىسىڭ!» ەلدىڭ جۇرەگىنەن جۋىپ كوڭىلىڭنەن كەتە قويسا يگى. ات ۇستىنەن وسىلاي ءۇڭىلىپ شارايناداي شىرايى اشىلىپ جاتقان كولگە ەڭكەيگەن ەدى، شوشىپ كەتتى، شاراينادان جابايى قۇبىجىق كورگەندەي تىكسىندى. ۇسقىنسىزداۋ، بەت-جۇزى سوپاقشا، بۇرىن دوڭگەلەك ءجۇزدى ەدى؛ ساقالى تىكەنەكشە وسكەن، بۇرىن ماي جاققانداي جىلتىراپ تۇراتىن؛ كوز جانارى سولعىن، بۇرىن جانارى شوكتاي جانىپ تۇراتىن؛ بەيسەۋبەت بەرەكەسىز بىرەۋدى كوردى. كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. قىرات ۇستىنە قىلت شىعىپ، قىلقيىپ وتىرعان ارلان قاسقىردى كوردى. دوڭگەلەگەن شارتاباق-اي ءسۇت ساۋلەسىن تومەنگە لاق قۇيادى. شايتانكول تۇڭعيىققا اينالادى. مىرقى مىرزا ماڭىنداعى شاۋىپكەل، الىپكەل، جالشى، ەلشى، ءتىلماش، سايقىمازاق سىپايىلارىن جاعالاي ءبىر شولىپ ءوتتى، جاعىمسىز، ۇنامسىز زاتتى كورگەندەي جۇزىنەن جيىركەنىش سەزىمى لاپ تۇتاندى. مۇنى كوزبەن باعىپ تۇرعان بىلايعىلار قاپىسىز سەزدى. مىرقى مىرزا تىزگىنىن ىلدي-تومەن بۇرا تارتىپ، تىپىرشىپ تۇرعان جۇيرىگىن تەبىنىپ تىزگىنىن بوساتتى. ەر ءۇستىن ەتبەتتەي جاتىپ لوقسىعان ادامعا ۇقساپ كەۋدەسىنەن الەمتارقى جاعىمسىز ءۇن شىعاردى.
ا— -ا-ا-ا-ا!
سايگۇلىك سايدى قۇلداپ جۇلدىزشا اقتى.
قىرات باسىنداعى ارلان قاسقىر تۇمسىعىن كوككە شانشىدى.
— ۋ-ۋ-ۋ-ۋا-ۋا!
كەشە عانا ۇستىنەن توم-توم ارىز-شاعىم قۇراستىرىپ، كوپ كىسىلەردەن «شاۋىپ كەتتى»، «زورلىق جاسادى»، «جەسىرىمىزدى جىبەرمەي قويادى» دەگىزىپ كۋالىك الىپ، قولىن قويعىزىپ، مورلەپ — باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورىنا جونەلتكەن اعا سۇلتان قۇنانباي، ءاي، وسى جولى مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ وماقاساتىن شىعار دەپ كوڭىل دەمدەدى، جوتالانىپ قالدى. جوتادان جۇلدىزشا اعىپ ءتۇسىپ كەلە جاتىپ «قالقام-اي» انىنە سالدى. الدىنان بۇراتىلا باسىپ، توسىنەن جۇپارى اڭقىپ، ءۇزىلىپ تۇرىپ تىزگىنىن ۇستايتىن كورشى اۋىلدىڭ جەسىرىن ەلەستەتتى.»قالقام-اي، سەن قاندايسىڭ، مەن قاندايمىن، احو-و-وي-ي» دەگەندە كوكىرەگى اشىلعانداي، قالامپىر شايىن ىشكەندەي سەزىندى. ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىردىم دەپ ويلادى. تاۋدى قۇلاتپاسام دا توبەشىكتىڭ باسىنا شىعىپ ات ويناتقاندايمىن.
6
ابدەن كەدەيلەنىپ، جۇيرىك اتىنان، قۇماي تازىسىنان، قويىنداعى مىقىنى جۇمساق قاتىنىنان ايرىلعان، وڭىرەيگەن التى بولمەلىك ۇلكەن قىش ۇيدە قاراقان باسى سوپايىپ قالعان وسى زاماننىڭ مىرقىسى تۇكپىرگى بولمەدە جاتىپ-جاتىپ جامباسى تەسىلگەن سوڭ ارەكەت قىلۋعا بەل بايلادى. ءبۇيتىپ اشتان-اش بۇرالىپ جاتىپ ارام قاتارمىن دەپ ويلادى. مىناۋ نە ەندى؟ وسى دا ءومىر بولىپ پا؟ ۇلكەن ءۇيدىڭ ەكى بولمەسىن جالداپ تۇرىپ جاتقان كەرجاق ورىس زاڭعا قايشى جەردەن، پرەزيدەنت اڭشىلىق جاسايتىن قورىقتان بالىق اۋلايمىن دەپ ءجۇرىپ، باسى ءىستى بولىپ شاتىلىپ، ءۇش جىلعا سوتتالىپ كەتتى. كەۋدەسى اياققاپتاي قاتىن مارجاسى سىقسىڭداپ جىلاپ، قازان-اياقتى سالدىراتىپ، «ەندى قايتەمىز؟» دەگەندەي، ەرتەڭگىلىك كەشكىلىك ءۇي يەسى بۇعان جالتاقتاپ ەدى. يكەمدەي مە دەپ كادىمگىدەي ۇمىتتەندى. كەشكى اس ۇستىندە ساموگونىن شىعارىپ، شىمقاي قىزىل كويلەگىن كيىپ، «پەيتە، حوزياين!..»، «حوزياين سام — سار، سام — بوگ»، «حوزياين چتو ۆەليت — تو سۆەرشيتسيا!..» دەپ بار ءتاۋىرىن الدىنا ىسىرىپ جاركەلەنشىپ-اق ەدى. جانارىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ، قوس قاۋىن بايلاعانداي كەۋدەسىن اشىڭقىراپ جايعاسىپ كوردى.
كوڭىلدەنىپ، ساموگوننايا ازداپ جۇتىپ الىپ تاقالىپ كەپ تىزە بۇگەدى. كوز قيىعىن سالادى. 22 عاسىردىڭ مىرقىسى جانارى بوزارىپ، موليگەننەن ءموليىپ وتىرا بەرەدى. تاماعىن ىشەدى، ساموگونىن ىشەدى. سولبىرايىپ، اۋزىنان ءسوزى، يىعىنان ءبوزى ءتۇسىپ، قۇلاعى قالقيىپ، باقشاداعى قارعا ۇركىتەر قاراۋىل تۇلىپقا ۇقساپ ۇرپيەدى. كوزى بوزارىپ سۋىق ىرجيىپ كۇلەدى. «دوكتورعا قارالماسام بولاتىن ەمەس، ەركەك بولۋدان قالىپ بارام، بەلىم كوتەرتپەيدى، قارا سانىم قورعاسىن قۇيعانداي»، — دەيدى.
ورىس قاتىن كوزىنشە تىرجالاڭاش شەشىنىپ، ءتور ىرگەدەگى توسەگىنە بارىپ جاتىپ الدى. تەمىر كەرەۋەتى ارادىك بەلى ءۇزىلىپ تۇسەردەي جامان شيقىلدايدى. بۇل كوكەڭ ۇستەل جيەگىنەن ءۇرپيىپ تۇرىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، ءبىر ريۋمكە اششى سۋدان باسى زەڭگىپ، ءوزىنىڭ مەكەن-جايى — تۇكپىرگى بولمەگە جىلىستادى.
بار بولعان وقيعا وسى. ەرتەسىنە قاتىن مارجا بازار جاقتان شاپكەسىنىڭ كۇنقاعارى سىنعان، جانارى تۇماندانعان ءوزى قۇرالپى ءبىر ورىس جىگىتىن ىلەستىرىپ كەلىپ، كورپە-توسەگىن، مۇلكىن، قازان-اياعىن ءبۋىپ-تۇيىپ، جۇڭگو قاپشىعىنا سالىپ، ارباعا تيەپ كوشىپ كەتتى. مىرقىعا «ال، قوش!» ايتپادى. مىرقى بولسا «سوڭعى ءۇش ايدىڭ پاتەراقىسىن تولەگەن جوقسىڭ، تولەپ كەت»، — دەۋگە اۋزى بارمادى، ەسىك الدىندا قاراۋىل تۇلىپقا ۇقساپ سوپايعاننان سوپايىپ قالا بەردى.
سول كۇنى دۇركىرەپ قالىڭ جاڭبىر جاۋدى. شىلدەدە جاۋعان سۇق ساۋساقتاي توپەمە جاۋىن قاڭتاردا قالىڭ قار بولىپ تۇسەدى دەپ جاتادى جىل قايىرۋشىلار.
اۋىل شەتىندە اڭىرەيگەن، تەمىر شاتىرلى، قوس تەرەزەلى التى بولمەلى قىزىل قىش ءۇي. اكەسى مارقۇم ولەرىنەن ءبىر جىل بۇرىن ورىس قۇرىلىسشىلارىن جالداپ، قىشىنا قوس ءۇيىر جىلقى، وزگە ىشكى، تىسقى جابدىعىنا بەس ءۇيىر جىلقى ايداتىپ، ارلەپ، وندەۋىنە باياعى ورىس تامىرى بوتوۆ كوپەستىڭ شەبەرىن العىزىپ، ات ۇستىندە جىگىت سالعىزىپ ەدى. اعايىن، تۋماسى پىش-پىش ءسوز ەتۋدەن ارتىلمادى. ارتىنشا كىشى تاركىلەۋ، سوڭىنان ۇلى تاركىلەۋ دۇربەلەڭى ءجۇرىپ ەتتى. گولوششەكيننىڭ ءمۇيىز، تەرى سالىعى كەلىپ جەتتى. اكەسىنىڭ ەسىل، نۇرا بويىنا ىعىسقان، جاۋىرتاۋعا سىيماعان كىلەڭ بوزقاسقا جىلقىسىنان، بەس جۇزگە جۋىق تۇيەسىنەن، بەس وتار قويىنان تىگەرگە تۇياق قالمادى. تاماعىنان اس وتپەي، قۋراعان شوپتەي سەمىپ بارا جاتقان بيشارا اكە: «سوگە كورمە، كورىندە وكىرگىر دەپ، اتاڭ مارقۇم كوز جۇماردا الدىما ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە سالىپ ەدى، ساعان قىش ۇيدەن وزگە دانەمە قالدىرا الماي بارامىن... ول ءۇيدى دە تارتىپ الاتىن ەدى، بالىقشى ورىسقا «تامىرىم ەدى» دەپ جازعىزىپ، ازەر الىپ قالدىم. تاركىلەۋدىڭ بەلسەندىسى نە جىنى بارىن بىلمەيمىن، ورىس مۇجىعىن اينالىپ وتەدى، ۇڭعىسى ۇڭىرەيگەن مىلتىعىنان قورقادى... ال، بيشارا قازاقتا وقالاق تيگەن سيىرشا سۇكەكتەتىپ قۋادى-اي...»
اكەسى مارقۇم كەمسەڭ قاعىپ جاتىپ دۇنيەدەن ءوتتى. 21 عاسىردىڭ مىرقىسى وڭىرەيگەن ۇيدە ەستىپ بۇكسيىپ جاتا بەرسەم، جۇرتتا قالعان اش كۇشىكشە بۇرالىپ بۇيىعىپ اشتان ولەرمىن دەپ، ۋايىم شەكتى. ءتۇس الەتىندە الدەكىم ەسىگىن قاعىپ وتكەندەي بولدى. تۇرىپ، شارقايىن سۇعىنىپ سۇيەگى سىقىرلاپ، بەلىن باسىپ كەپ ەسىكتى اشقان. جان بالاسى كورىنبەدى. بۇرالقى يت سوناداي جەردە سۇيەك كەمىرىپ جاتىر. تۇرىپ-تۇرىپ ۇيىنە ەندى، بۇيىردەگى بالىقشى كەرجاق مارجاسىمەن تۇرعان ەسىكپە-ەسىك بولمەگە باس سۇقتى. جىرتىلعان قاعاز، كىر شۇبەرەك ەدەندى الىپ كەتىپتى. «اي، ەزىمنىڭ دە قۇداي سۇيەر قىلىعىم جوق، ءتوسى اياققاپتاي، قوس قاۋىن بايلاعانداي ەتجەڭدى مارجانى قۇشاعىما الىپ، كوڭىلىن تاپقانىمدا عوي، ول نەمە اس-اۋقاتتى ءۇيىپ تابار ەدى، ءۇستى-باسىنا قارار ەدى، ءبىر ماڭگىباس ەركەكتى اسىراۋعا جارار ەدى. كوپ اسقانعا ءبىر توسقان. ۇرعاشىنى الدىنان تەككە وتكىزبەيمىن دەۋمەن ارتىلىپ ءجۇرىپ ساساي تەكەگە اينالىپ ومالىپ وتىرعانى مىناۋ».
جاتىن بولمەسىنە ەنىپ بۇرالىپ كەپ جاستىققا باس قويعانى سول ەدى، تەرەزەسىن الدەكىم تىقىلداتىپ شەرتكەندەي سەزىلدى.
باسىن كوتەرىپ الدى. شارقايىن سۇعىنىپ، بەلىن باسىپ كەپ ەسىكتى اشامىن دەگەنشە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ىلگەكتى اعىتىپ قالعاندا، تاناۋىن ءاتىر ءيىسى قىتىقتادى. قىزىلشىرايلى، تىعىنشىقتاي تولىق دەنەلى، التىن القا تاققان، ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ تۇرعان ەدەمى كەلىنشەك سالەمدەستى. بويى شاعىن، كىندىگىنەن-اق كەلەدى.
بۇل سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
— پارلامەنت سايلاۋى جاقىنداپ قالدى. ۇگىتشىمىن. داۋىس بەرۋشى كىسىلەردى تىركەۋگە الىپ ءجۇرمىن، — دەدى كەلىنشەك سىڭق ەتىپ كۇلىپ.
— ۇيگە كىرىڭىز.
— جالعىز ءوزىڭىز تۇراسىز با؟ تەرەزەنى قاراڭعىلاپ تاستاپسىز. وسىنشا ۇلكەن ۇيدە، اۋا تار، كۇن ساۋلەسى تۇسپەپتى، قالاي قورىقپاي تۇرىپ جاتىرسىز؟
قاپەلىمدە ساسىپ قالعان مىرقى ەكەڭ نە دەرىن بىلمەي جۇدىرىعىنا كۇرك-كۇرك جوتەلدى.
التىن القالى كەلىنشەك ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ تەرەزە جاقتاۋىنا داپتەرىن سۇلاتىپ سالىپ (تورگى بولمەدە ۇستەل، جيھاز جوق، شىڭعىسحان نوكەرلەرى توناعانداي، جالعىز الاشا جاتىر)، ءۇي يەسىنىڭ ءاتى-جونىن، تۋعان جىلىن، تۇراعىن جازىپ الدى. تۋعان جىلىن ەستىگەندە قاعازدان ءجۇزىن كوتەرىپ سوستيىڭقىراپ تۇرىپ قالدى. ءۇي يەسى وزىمەن ازىلدەپ تۇر دەپ ويلادى كەلىنشەك.
— ءبىر جارىم عاسىرداي جاساعانسىز با سوندا؟ ءويتىپ وكىمەت شارۋاسىنا ءازىل قىستىرۋعا بولمايدى. شىنىڭىزدى ايتىڭىز!
مەن بىلسەم ەلۋدىڭ ۇستىنە ەندى شىققانسىز. اۋىرىپ ءجۇرسىز بە، وتە سۇلەسوق جۇدەۋسىز، جانارىڭىزدا وت جوق، قولىڭىز قالتىرايدى.
قوي، ءا، جاسىڭىزدان ءبىر عاسىردى سولايىمەن الىپ تاستاپ، ەلۋدى قالدىرامىن. ەسىمىڭىز ەل ەستىمەگەن ەسىم.
دەدى دە التىن القالى كەلىنشەك سىڭق ەتىپ كۇلىپ، قاعازىن جيىپ، كەتۋگە اينالدى. ەسىك الدىنا جەتىپ، بويى كەۋدەسىنەن-اق كەلىپ، الدەنە دامەتكەن كىسىشە مولدىرەپ، تەلمەڭدەپ تۇرىپ الدى. ۋىز ەرنىن ءسولىن شىعارا تىستەلەدى. ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ شىعىپ جونەلدى.
ەرتەسىنە قاعازىن قۇشاقتاپ ۇگىتشى كەلىنشەك تاعى كەلدى. ۇستىنە كەشەگىدەن دە تار كويلەك كيىپ الىپتى. ءتوسى، بوكسەسى ايرىقشا بۋىلتىقتانىپ كوزدى ماگنيتشە تارتىپ، ارباپ الىپ بارادى. مىرقىنىڭ باسى بەينە بۇراندالى اعاش ويىنشىق — بۋراتينو، التىن القالى كەلىنشەك قالاي جۇرسە — سولاي بۇرىلادى. تورگى بولمەگە باتىل ەنگەن. سوستيىپ قاراپ تۇردى-تۇردى دا كوز توقتاتارلىق تۇك تاپپاعان سوڭ الاشا جيەگىنە ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. قوس تىزەسى بالانىڭ باسىنداي، توڭكەرىلگەن بالتىرى توبەدەي ءۇيىلىپ، اراسى قاراۋىتا ءتۇسىپ جاناردى سۋىرا تارتادى. بەتىنە ۇيات قىزىلى لاپ ەتىپ، كوزىن تايدىرىپ اكەتتى.
التىن القالى اسىعاتىن ەمەس. قولتىعىنداعى پاپكىسىن اشىپ قاعاز، قالامىن شىعارادى. ءۇي يەسىنە يەگىمەن مەگزەپ «وتىرىڭىز!» — دەپ ءامىر قىلادى. مىرقى كەلىنشەكتىڭ نۇسقاعان جەرىنە تىزە بۇككەنى سول.
— اعاتاي، — دەدى ءۇنى ءىرىپ، — ءسىز تۋرالى كورشىلەرىڭىزدەن سۇراپ ءبىلىپ الدىم. زامانىنان يا كەش تۋعان، يا مەزگىلىنەن ەرتە كەلىپ قالعان اپەندە ادام ەكەنسىز، اسىرەسە مىنا نارىق زامانى تۋعالى جولىڭىز بولماي، تىرشىلىك ارباڭىز ابدەن قيراپ ءبىتىپتى.
كەلىنشەك وسىنى ايتىپ بۇل كوكەڭە سىناي-مىنەي ءسۇزىلىپ كەپ قارادى. مولدىرەگەن قاراقات قوس جانار ىشكى الەمىن تۇگەل ارالاپ شىققانداي سەزىلدى. انارى كويلەگىنىڭ كەۋدەسىن جىرتىپ جىبەرەردەي تىرسىلدادى. ەكى سامايىنان سالبىراپ تۇسكەن شاشىن كەرى سەرپىپ، اق بىلەگىن سوزىپ توبەسىنە ءۇيىپ، تۇيرەۋىشپەن تۇيرەدى.
— بيزنەس پلان جاساپ اكەلدىم. ءسىز بوپ، ءبىز بوپ جەكە كاسىپكەر بولامىز. ءسىز سەكىلدى ۇندەمەيتىن ءۇرىپ ىشەتىن كىسىدەن تاماشا كاسىپكەر شىعادى.
— ءسىزدى تۇسىنىڭكىرەمەي وتىرمىن، — دەدى بۇل كوكەڭ جۇدىرىعىنا جوتەلىپ. كۇركىلدەگەن كەزدە ءۇي ءىشى تۇگەل جاڭعىرىقتى.
— ءقازىر تۇسىندىرەمىن. زاڭعا قايشى دانەمە جوق. جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى جابىق اكسيونەرلىك قوعام قۇرامىز. ول ءۇشىن بىردەمەدەن بىردەمە قۇراپ شىعارامىز دەگەن دوكۋمەنت جاسايمىز، ونى بيزنەس پلان دەپ اتايدى. بيزنەس پلاندى ىلگەرى جۇرگىزىپ اكەتۋ ءۇشىن بەلگىلى مولشەردە قارجى قاجەت. ونى بانكتەن نەسيە تۇرىندە الامىز. نەسيە الۋ ءۇشىن بانككە كەپىلدىككە قوياتىن جىلجىمايتىن مۇلىك بولۋعا ءتيىس. ول مۇلىك مىناۋ قىشتان سالىنعان، اڭىرەيگەن التى بولمەلى ءۇي. ءبارى ءبىر ءىشى جىلان جالاعانداي، دوپ ويناعانداي، قاراقان باسىڭىز قايدا بولسا دا سيادى، مىسالى، مىنا قارىنداسىڭىزدىڭ ءبىر بولمەسىن يەلەنىپ تۇرا بەرسەڭىز ابەستىگى جوق.
القالى كەلىنشەك «يەلەنىپ تۇرا بەرسەڭىز بولادى» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا بەتىنىڭ ءسۇت شۇقىرى ويىلىپ تومەن ءسۇزىلدى، سونشاما سۇيكىمدى، موماقان بولىپ كورىنىپ كەتكەنى. كوز الدى تۇماندانىپ، كەلىنشەك الدىنا ەڭسەرىلە قۇلاپ، ءسۇيىپ الۋعا وقتالدى. ساقالىن الماعانى، ءتىسىن جۋماعانى ەسىنە ءتۇسىپ، امالسىز توسىلدى.
— كۇيەۋ بالا بار ما؟
— باسىم بوس. ماشينە اپاتىنان قايتىس بولعان، اعاتاي.
— نەندەي قىزمەت ىستەيسىڭ؟
— اۋداندا، مادەنيەت بولىمىندە جەتەكشى مامانمىن. ايتسە دە شارۋاسى شاش ەتەك، جۇگىرىسى كوپ، ايلىعى ماردىمسىز. كامپيت، شوكولاد شىعاراتىن سەح اشىپ، ءونىمدى ساۋدا جەلىلەرىنە قوراپتاپ ارتىپ، اقشانى كۇرەپ تاباتىن كۇن تۋعان سەكىلدى. اعاتاي، جاقىنىراق وتىرىڭىز، الاقانعا سالعانداي عىپ ءتۇسىندىرىپ بەرەيىن.
تۇلا بويىنان ءاتىر ءيىسى بۇرقىراعان تىعىنشىقتاي كەلىنشەككە تاقاپ وتىرعانى سول، بەينە، مەڭدۋانا ءدانىن قايناتىپ ىشكەندەي كوز الدى تۇماندانىپ، شەكە تامىرى لىپ-لىپ سوعىپ، سۇمەك بوپ تەرلەگەنى. كەلىنشەك قارىنداشىن بىردە تىستەلەپ، كەلەسىدە قاعاز بەتىمەن جورعالاتىپ ءبىراز ءجايتتى تۇسىندىرەدى، «اقشا»، «ساۋدا» دەگەننەن وزگەسىن جارىتىپ ۇعا بەرمەيدى؛ ەسىل-دەرتى تەزىرەك اۋىزعى بولمەگە شىعىپ، وتپەيتىن ۇستارامەن ساقالىن قىرىپ، ۇستىنە بار ءتاۋىرىن ءىلىپ مىنا ءتوسى تىرسىلداعان التىن القالى كەلىنشەككە سۇيكىمدى كورىنۋ. «سۇيكىمدىسى» نەسى، ەڭ قۇرىعاندا ءجىبى ءتۇزۋ ەركەك ءرولىن ويناپ شىعۋ. قۇداي ايداپ اۋزىنا تۇسىرگەلى تۇرعان نەسىبەدەن وسى جولى ايرىلسا — بۇل كوكەڭنىڭ ادام بولۋدان قالعانى. كۇدەر ۇزبەي ءقايتسىن. اكەدەن اۋىسقان ازعانا داۋلەت قۇمعا قۇيعان سۋ سەكىلدى، باياعى تورە تۇقىمى، تەكتىنىڭ بۇتاعى بۇل كۇندە جىڭىشكەرىپ ۇزىلۋگە اينالعان. ءۇزىپ اۋىزعا سالار نانى جوق، اۋىل اكىمى سالەمىن الماي، اسپانداعان كۇيى تۇسىنان وتە شىعادى؛ باياعى كەۋدە باسىلعان، ەتىگىن تاستاعان جەرگە باتىلى بارىپ كەلە المايتىن مالشىلار، جالشىلار ءبىر-بىر دۇكەن اشىپ، يا كاسىپكەر اتانىپ، يا قالتالى الپاۋىت اتالىپ، يا دەپۋتاتقا تۇسۋگە دايارلانىپ، ءپىلدىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان كىسىدەي تاناۋىنان ەسەكقۇرت تۇسەدى. اسىرەسە ىشتەن ىرىگەن جامان ەكەن. ولمەگەندە نەم قالدى ەندى، اڭىرەيگەن قىش ۇيدە، جامان الاشا ۇستىندە، باسىنا جاسايتىن جاستىعىن پاتەرشى بالىقشى ورىس كول جاعاسىنا الىپ كەتىپ جوعالتىپ تىنعان، يا سول الاشا ۇستىندە اش كۇزەنشە بۇگىلىپ، بۇكتەتىلىپ جاتقاندا قۇداي ايداپ وسىناۋ تۋلاپ تۇرعان كەلىنشەك ساپ ەتكەنى. ساقالىن قىرىپ، ءتىسىن جۋىپ، دۇرىستاپ كەلىپ تىلدەسۋگە مۇرشاسى جوق. جىن يەكتەگەن كىسىشە ىرسىڭداپ كۇلە بەرەدى. الدەن ۋاقىتتا القالى كەلىنشەك شاشىلعان قاعازىن، قالامىن جيىپ، ەڭكەيگەن كەزدە توڭكەرىلگەن قوس كەسەدەي انارى انىق كوزگە ۇرىپ، جانارىن توڭكەرىپ سۇزىلە قارادى كەپ. «اعاتاي، ءتۇسىندىڭىز بە؟» — دەدى تىم-تىم تاقالا ءتۇسىپ. بۇل كوكەڭ باسىن ەكشەدى. «ەرتەڭنەن باستاپ ءمور جاساتامىز، بانكتەن ەسەپشوت اشامىز، ءسىز ديرەكتور ەسەبىندە قول قوياسىز، ءوزىم ەسەپ-قيسابىن جۇرگىزەمىن». بۇل كوكەڭ تاعى باسىن ەكشەدى، ماقۇلعا كوندى. «كاسىپكەر ديرەكتوردىڭ كيىمى تازا، ءۇستى ءبۇتىن بولۋى كەرەك... ءقازىر تۇرىپ مونشاعا بارىڭىز، مۇرت، شاشىڭىزدى باسقىزىڭىز... ابدەن تازارىپ الىپ، كەشقۇرىم مىنا ادرەسكە كەلىڭىز!..» — دەپ پاراق قاعازعا ادرەسىن جازىپ بەردى. «قالعان تىرلىكتى مەنىڭ جالعىز بولمەلى اياداي ۇيىمدە، شاي ءىشىپ وتىرىپ اقىلداسامىز»، — دەپ ورنىنان كوتەرىلدى. ونسىز دا، قىسقا كويلەگى قالتالانىپ اياعىن سىرىقتاي بالتىرىن بالعاداي عىپ كورسەتەدى. سىڭق ەتىپ كۇلىپ ۇيدەن لىپ شىعىپ جونەلەدى. كەلۋى قانداي جىلدام بولسا — كەتۋى دە سونداي شۇعىل.
مىنا مىرقى ىشتەگى تولقىنىن باسا الماي «و، توبا» — دەدى. مۇنداي كۇندى كورەتىن سۋىشكىلىگىم، ءدام-تۇزىم تاۋسىلماپتى. اي، ولگەن جەرىم وسى شىعار دەپ كۇيزەلىپ جاتقاندا، اسپاننان شۇعا جاۋعانداي، جاراتقان يە تاعى كەپ قول ۇشىن بەردى، جارىلقادى. ءتاۋبا قىلماعاندا قايتەمىن ەندى! التىن القالى كەلىنشەكتىڭ كوپ ايتقانىن تۇسىنبەيدى، نە دەسە — سوعان كونىپ باسىن يزەي تۇسەدى. نەعىپتى، الدىن وراماس، بەتىنەن ۇيات قىزىلى جويىلماعان، بەت مونشاعى ۇزىلەردەي ۋىلجىپ پىسكەن قاراقاتتاي قاراعىم ەكەن؛ قۇداي پەندەسىن ءولتىرسىن بە، بۇعان دا، وزىمە دە مالتابار كاسىپ كەرەك دەپ توقتايدى بۇل كوكەڭ.
مونشاعا ءتۇسىپ، جۋىنىپ، قىرىنىپ، جۇنتتاي بولىپ بار ءتاۋىرىن كيىنىپ كەلگەن تۇنگى كەلىنشەك قاسىندا وتكىزگەن ءدۇبىرلى وقيعانى ايتپاسا دا بولاتىن ەدى.
21 عاسىر مىرقىسى ەرتەڭنەن باستاپ جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى جابىق اكسيونەرلىك قوعامنىڭ ديرەكتورى بوپ، التىن القالى كەلىنشەك ءارى ەسەپشى، ءارى ەكونوميست بوپ، قولدارىن قويىپ ءپاتۋاعا كەلىپ، قۇرىلماعان سەحتىڭ شىعارىلماعان شوكولادىن ۇستاپ كورگەندەي كەيىپكە ەنىپ... جاڭا جشس-نىڭ تۇساۋكەسەرىنە جارتى شولمەكتى اراقتى ءبولىپ ءىشىپ... اياعىن سوزسا — باسى قابىرعاعا تيەتىن اياداي ۇيدە كوڭىل ورەكپىدى، جۇرەك اتقاقتادى.
تىعىنشىقتاي جاس نەمە شەشىنىپ، ءيىسۋ سەۋىپ، دەنەسى وت بوپ كۇيىپ كەلەشەك اشىلار جشس-نىڭ ديرەكتورىنىڭ قوينىنا ەنگەن ەدى. ەسەپشىنىڭ قولىنان قىستى، و جەر، بۇ جەرىنەن سيپالادى، ودان ارعىعا بارماي ديرەكتور مىرزا سۇلق ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. قابىرعاداعى ساعات تۇنگى ءبىردى... الدەن ۋاقىتتا ءۇشتى ۇردى... القالى كەلىنشەك اۋناقشىپ، دوڭبەكشىپ تىلگە كەلدى.
— اعاتاي، اۋىرىپ ءجۇرسىز بە؟
— بىلمەيمىن، سىز الاشىنىڭ سۋىعى ءوتتى مە، بەلىم ەش كوتەرتپەيدى.
— دارىگەرلەر نە دەيدى، اعاتاي.
— ولار نە دەۋشى ەدى. جاڭاقورعاننىڭ بالشىعىنا بار، ەمدەل دەيدى.
وسىمەن ءسوز تامام.
ەرتەسىنە ەسەپشى، ەكونوميست كەلىنشەك توسەگىنەن كوڭىلسىز تۇردى. ديرەكتور مىرزا كۇلگە اۋناعان تۇيەشە شاتقاياقتاپ، بەلىن باسىپ ەپەتەيسىز ازەر كيىندى. تىركەسىپ، ۇشقاسىپ بانككە جەتتى. بانك قىزمەتكەرى ۇسىنعان اق، كوك قاعازعا قولدارىن قويدى. «زالوگىنە نە قوياسىڭدار؟» — دەپ سۇرادى بانك ديرەكتورى. جشس-نىڭ ديرەكتورى ءۇشىن بۋحگالتەر كەلىنشەك جاۋاپ بەردى. «مىنا وتاعاسىنىڭ نيكولاي زامانىندا قىشتان سالىنعان التى بولمەلى كەڭسارايىن سالامىز»، — دەدى. «بۇل وتاعاسى كەلىسەدى مە؟» — دەپ سۇرادى بانك يەسى. «كەلىسەدى، قاڭىراعان كەڭسارايدىڭ ورنىنا قىزىلالا اقشا ۋىستاپ شوكولاد سەحىن اشقالى وتىرمىز». بانك ديرەكتورى سول ارادا جىلجىمايتىن مۇلىك بيۋروسىنىڭ باستىعىنا تەلەفون شالىپ الگى ءۇيدىڭ ءمانىسىن سۇرادى، اگەنتتەرىن جىبەرىپ قىش ءۇيدى باعالاپ كەلۋىن ءوتىندى... از ايت، كوپ ايت، اپتانىڭ اياعىندا التى بولمەلى كەڭسارايدىڭ باعاسى انىقتالىپ، قۇجاتتار ازىرلەنىپ، ءتيىستى ساراپشىدان ەتكەن سوڭ بارىپ مول-مول اقشا قولعا تيەتىن بولدى.
سوڭعى مارتە باس سۇققاندا بانك ديرەكتورى بۇلاردىڭ پوشىمىنا نازار جىعىپ ۇزاق ءسۇزىلدى.
— سەح اشاتىن مەكەن-جايدى، ميني زاۋىتتى ساتىپ الاتىنداي كەلىسىم-شارتىڭىز بار بولار.
— جاساپ جاتىرمىز، — دەدى ەسەپشى كەلىنشەك.
جشس-نىڭ ديرەكتورى ايدان تۇسكەن ادام سەكىلدى.
— ءار اي سايىن اقشانى قالاي، قايدا جۇمساعانىڭىز تۋرالى ەسەپ بەرىپ تۇراسىز.
ەسەپ بەرەمىز، — دەدى ەسەپشى كەلىنشەك سىڭق ەتىپ كۇلىپ. جاڭا بايقادى، بانك ديرەكتورىنىڭ كوزى ەسەپشى ايەلدىڭ كويلەگىن جىرتا جازداعان قوس كەسەسىندە، ەكى كەسەنىڭ اراسىنداعى ساۋساق ازەر سياتىن ويىعىندا. وتاعاسىنىڭ نازارىن بايقاپ ول شىركىن قىسىلىڭقىراپ قالدى. دەرەۋ جۋىپ-شايدى.
— پرەزيدەنتىمىزدىڭ كىشى كاسىپكەرلىككە جول اش دەگەن ۇسىنىسىن كۇپ قولدايمىن. قول قويىپ بەرەمىن. اقشانى الىڭىزدار. ەسەپپەن جاراتىڭىزدار. بانكروت بولىپ قالۋ بۇل زاماندا وپ-وڭاي.
وسىنى ايتىپ، بانك ديرەكتورى قيماي-قيماي قوشتاسىپ شىعارىپ سالدى.
مۇنشالىق مول اقشانى كورگەندە التىن القالى كەلىنشەكتىڭ قولى قالتىرادى. شەتىنەن ساناپ، ءبۋىپ-تۇيىپ، اق قاپشىققا سالىپ الدى. كەشتەتىپ ۇيگە جەتكىزدى. كەلىنشەك اق قاپشىقتان ءبىر ەلى اجىرايتىن ەمەس. مىنەزى وزگەرگەندەي مە، بۇرىنعىداي سىڭق ەتىپ كۇلمەيدى، «شايىڭدى ءوزىڭ قويىپ ءىش»، — دەيدى؛ ميني زاۋىتتىڭ جابدىعىن قالاي، قايدان الامىز دەگەن ساۋالىنا جاۋاپ بەرمەيدى، بەرسە دە «ەركەكسىڭ عوي، ىزدەپ تاپ» دەگەن سۇراعىنا «ءيتىم ءبىلىپ پە؟.. ەركەكسىڭ عوي، ەركەكتەردەن سۇراپ بىلمەيسىڭ بە!» - دەيدى-اي. توسەگىن بولەك سالدى، اق قاپشىقتى باسىنا جاستاپ ۇيىقتاپ قالدى. ەرتەسىنە، سارىلىك شاي ۇستىندە ءبىرازىراق گاپ شەرتتى: «مول اقشانى كوتەرىپ جۇرسەك العىزىپ تىنامىز، ءبىرازىن جيناق كاسساسىنا سالىپ قويالىق، ءوز اتىما، ءبىرازىن سۇراپ جۇرگەن كىسىلەرگە ءۇش-تورت ەسە وسىمگە بەرەلىك»، — دەدى. وسى ءپاتۋاعا كەلىسىپ، ءبۇيتىپ ونە بويى ۇشقاسىپ، تىركەسىپ جۇرمەي، ج ش س ديرەكتورى زاۋىت اشاتىن مەكەن-جاي ىزدەيتىن بولىپ، ج ش س ەسەپشىسى ەسەپ-قيساپ جازىپ بانككە وتكىزەتىن بولىپ كەلىستى. اقشانى جيناق كاسساسىنا سالىپ ەمىن-ەركىن «ۋھ» دەپ تىنىستادى.
جۇمىس كەستەسى تومەندەگىشە: ديرەكتور ەرتەمەن تۇرىپ زاۋىتقا مەكەن-جاي ىزدەپ اۋدان ورتالىعىن اياعى توزعانشا كەزەدى، ال ەسەپشى ايەل سىلانىپ، تارانىپ، ەسەپ جازىپ ۇيدە قالادى، كەشقۇرىم بانككە جول الادى. بانك شىركىن قاعازىن ولگەنشە تەكسەرە مە، كىم بىلگەن، قاس قارايا، كەيدە ءتۇن جارىم اۋا كوزى كىرتيىپ، شارشاپ ورالادى. قۇرعاق شايمەن اش بۇكتەتىلىپ جاتقان بۇل كوكەڭ توسەكتەن باسىن كوتەرەدى. قاتىنى قۇرعىر كەش كەلسە دە قازان كوتەرىپ، تىسكە باسار اس-اۋقات ازىرلەيدى عوي دەپ دامەتەدى. جوق، تۇيمەسىن تىرس-تىرس اعىتىپ، شەشىنىپ، تەرىس قاراپ توسەگىنە جاتىپ الادى. بۇل كوكەڭنىڭ قاراپ جاتىپ زىعىردانى قاينايدى... بۇگىن دە سول. كوشە شامدارى وشكەندە ەسىك الدىنا زىر ەتىپ جەڭىل ماشينە توقتاي قالدى. ەسىتىپ جاتىر. كابينا ەسىگى اشىلىپ الدەكىم تۇسەدى، ماشينە گۇر ەتىپ قايتا ءجۇرىپ كەتەدى. ءۇي ەسىگىن جايلاپ اشىپ التىن القالى كەلىنشەك ەنەدى، اياق دىبىسىنان سەزىپ جاتىر، ىرگەدەگى توسەگىنىڭ تۇسىنا توقتاپ كەرىلەدى، تۇيمەلەرىن تىرس-تىرس اعىتا باستايدى. بۇل كوكەڭ شىداي المايدى.
— تىرىدەي كوزىمە ءشوپ سالىپ تۇندەلەتىپ جۇرگەنىڭە ءجون بولسىن! ءبارىن بىلەمىن، بانك ديرەكتورىمەن امپەيسىڭ، ەسەپ بەرىپ ەسىڭ شىعىپ جۇرگەن دانەمەڭ جوق، ءبارىن بىلەمىن!..
دەپ زىلدەنىپ كەلە جاتىر ەدى، كەلىنشەك شارت سىنىپ ءتۇستى.
— ءاي، ساساي تەكە جۇرتتا قالعان! زىلدەنبە ءويتىپ. ۇيىمە كىرەسىڭ، تاماعىمدى ىشەسىڭ، نەكەلى بايىم سەكىلدى الشاڭ باسىپ جۇرەسىڭ! ءول دە بار ماعان!
— ءاي-اي، ءتىلىندى تارتا سويلە!
— تارتپايمىن، ىشىمدەگىنى ايتىپ تىنامىن! مىندەت قىلماي، تىنىش قانا ءجۇر ەندەشە.
— بۇگىن سەلو شەتىنەن زاۋىتقا قولايلى ساراي تاپتىم، ايماقتىق مۇلىك كوميتەتىمەن كەلىستىم، قۇدايىنا قاراعان بالا ەكەن، تولەمىن تولەپ، قۇجاتىن تولتىرىپ كەلىڭدەر، باسىبايلى ەتىپ بەرەيىن دەدى. اكىم قارسى ەمەس سەكىلدى. اشاتىن بولساڭدار — كومەكتەسەيىك دەدى.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن القالى كەلىنشەك تاپپا تىيىلدى، تەز-تەز شەشىنىپ توسەگىنە جاتىپ قالدى. يا قۇپتاعان، يا جاراتپاعان سىڭاي تانىتپادى. «تاپقان سارايىڭ قاشىق پا، سىيىمدى ما، قابىرعاسى قىشتان قالانعان با؟» — دەپ سۇرايتىن شىعار دەپ ەدى، ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. زالوگكە، كەپىلگە حانسارايداي قىش ءۇيىن تىگىپ العان قىرۋار اقشانى قايدا جاراتتىڭدار؟.. قاشان قايتىمى بولادى؟.. ءوسىم پايىزىن قاشان تولەيسىڭدەر؟.. دەپ جەلكەدەن قاراۋىل قاراپ بانك اگەنتتەرى تۇرعان كەزدە — تىنىش ۇيىقتايمىز عوي بۇگىن، ءبىر شارۋانىڭ بەتى بەرى قارادى عوي دەپ — قۋانار، ساۋالداسار دەسە... ال، مەنى تاۋىپ ال دەگەن كىسىشە تارس بۇركەنىپ جاتىپ العانى نەسى بۇل، دەپ ج ش س ديرەكتورى ىشتەي ءىريدى عوي. اتىپ تۇرىپ، پەش تۇبىندەگى وقتاۋدى الىپ ج ش س بۋحگالتەرى بەيادەپ كەلىنشەكتى تاياقتاپ العىسى كەلەدى. الاقانى قىشيدى، ءتىسىن قىشىرلاتىپ ىڭىرسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەدى.
ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە جاياۋ-جالپى، قۇم كەشىپ، كەنەزەسى كەۋىپ مەككەگە قاجىلىققا بارا جاتىر ەكەن دەيدى. مۇنشا الىس جولعا جاياۋ شىققانىم قالاي دەپ ىشتەي تورىعىپ جىلاعىسى كەلەدى.
ىڭىرسىپ جاتىپ ويانىپ كەتىپتى. كوزىن اشىپ الدى. التىن القالى كەلىنشەك بار ءتاۋىرىن كيىپ، تارانىپ، بويانىپ ۇستەل جيەگىندە تىزە بۇگىپتى. اياعىن ايقاستىرىپ الىپتى. «ەلدەگى شەشەم قاتتى اۋىرىپ ەل ۇستىندە جاتىر ەكەن، كەشە تەلەفونمەن سويلەسىپ ءبىلدىم، جيناق كاسساسىنان اقشا الىپ شەشەمە بارىپ قايتامىن، ولە كەتسە — وكىنىشى جۋىلمايدى»، - دە-ە-ە-ەپ سىقسىڭداپ وتىر. «اۋ، الگى زاۋىت اشاتىن مەكەن-جايدى الىپ، يەلەنىپ، سوسىن بارىپ جولعا شىقپايسىڭ با؟» — دەپ بۇل كوكەڭ ورە تۇرەگەلەدى. «ساراي ەشقايدا قاشپايدى، ەلدەن كەلگەن سوڭ-اق قۇجاتىن كەلىستىرەرمىز»، — دەيدى التىن القالى. «ورتا جولدا وزگەلەر كيلىگىپ قاقشىپ كەتسە قايتەمىز؟»، — دەيدى بۇل كۇيىپ-پىسىپ. «ەشكىم المايدى»، — دەيدى كەلىنشەك. «ەلگە بارۋعا قانشا اقشا الاسىڭ كاسسادان؟؟! «ءوزىم بىلەم عوي»، — دەيدى التىن القالى كەلىنشەك. بۇل كوكەڭنىڭ الاقانى قىشيدى، پەش تۇبىندەگى وقتاۋعا قارايدى.
7
اي جاڭارىپ تۋعاندا التىن القالى كەلىنشەك پوەزعا ءمىنىپ، قيان تۇكپىردەگى ولگەلى جاتقان شەشەسىنە جول الدى. بۇل كوكەڭ ىسپەلەپ سالعان جول قاپشىعىن، ءنان بىلعارى شاباداندى بەلى قايىسىپ، تىرسەگى مايىسىپ ۆاگونعا ازەر يتەرىپ كىرگىزدى. تەرى تامشىلاپ اقتى. كەلىنشەك پوەزد قوزعالار مەزەتتە موينىنا بىلەگىن اسىپ سۇيەر دەپ ەدى، سۇيمەدى. «ال، حوش!» — دەدى ەرنىن جىبىر ەتكىزىپ.
حات، حابار ءۇزىلدى سونىمەن.
اي تولىپ تۋعان مەزگىلدە ءبىر بولمەلى اياداي ۇيگە دۇمەپ اۋەلى بانك اگەنتتەرى... سوسىن سالىق اگەنتتەرى... وزگە دە اگەنتتەر توپىرلاپ جەتكەنى. جامانشىلىقتى سەزگەن بۇل كوكەڭنىڭ جۇرەگى جانشىلا سوقتى. كوڭىلى قۇرعىر تاسپەن باستىرعانداي. اگەنتتەر جان العىش مۇڭكىر-نوڭكىر پەرىشتەسى سەكىلدى پاپكىسىن اشىپ، قاعازىن جايىپ، «قىرۋار اقشا العالى ءبىر دە ءبىر ەسەپ وتپەگەن!... ميني زاۋىت تۇگىلى ونىڭ قاڭقاسى دا جوق... جيناق كاسساسىندا قالعان قارجى ءجۇز-اق تەڭگە... بانك قارجىسىن تەككە شاشىپ تاۋىسقان...» دەپ قۇلاشتاي قۇجات تولتىرىپ، وزگە اگەنتتەر شۇقشيا قول قويىپ، ج ش س ديرەكتورىنىڭ ءىسىن سوتقا تاپسىردى. اۋدان كولەمىنەن اتتاپ شىقپايمىن دەگەن قولحات، كەپىلدەمە الدى. بۇل پاقىردىڭ سوڭىنا اۋدانداعى ۇندەمەستى اڭدۋشى ەتىپ سالىپ قويعانى باتتى.
التىن القالى كەلىنشەكتىڭ ءىزى سۇيىلدى، شىنداپ كەلسە بۇل كوكەڭ ايەلدىڭ ناقتىلاي ادرەسىن جادىندا ساقتاماپتى. ساقتار ەدى، پوەزعا شىعارىپ سالاتىن كۇنى قولىنان قالامپىر قوسقان شاي ىشكەن، سول قالامپىرى قۇرعىر وزگە شوپكە اۋىسىپ كەتتى مە، الدە باسقاداي ايلا جاسادى ما، باسى زەڭگىل، شىعارىپ سالاردا قاراداي كەڭكىلدەپ كۇلە تۇسكەنى ەسىندە.
جانارى جاساۋراپ ۇرعاشىنى جاڭا كورگەندەي قولىنان، ءشوپ جەلكەسىنەن شوپىلدەتىپ سۇيە بەرىپتى. جادىنان ءبارى جۋىلىپ ۇلگەرىپتى. و، توبا دەگەن!
ءوسپىرىم سۋديا العاشقى كۇنى مەرزىمدى ۋاقىتتا الدىنا شاقىرىپ كەلتىرىپ الدى. تىلدەسپەس بۇرىن بۇل كوكەڭە ۇزاق ءسۇزىلىپ قارادى.
— ايەلىڭىزدىڭ قايدا كەتكەنىن شىنىمەن بىلمەيسىز بە؟ — دەدى.
— شىراعىم، شىنىمدى ايتايىن، قۇداي كۋا، بىرىنشىدەن: التىن القالى كەلىنشەكپەن نەكەگە تۇرعان ەمەسپىن، ەكىنشىدەن: اتا-تەگىن قايدام، «گۋليا» دەگەن ەسىمى بانككە بارسا — گۇلدىرايحان، قوناقتا — گۇلىم، جيىن-تويدا — گۇلماريا، اكىمدىككە باس سۇقسا — گاليا بولىپ مىڭ قۇبىلىپ وزگەرىپ كەتەتىن، ءوزىم انشەيىن ورىسشا تىلگە جەڭىل بولسىن دەپ «گاليا» دەي سالاتىنمىن. شەشەسىنىڭ تۇرعان مەكەنى كەنتاۋ، الدە تاۋكەنت، يا قاراتاۋ، يا جاڭاتاس شىعار، ەسىم باردا ول قاي تاۋ، نەندەي تاس دەپ سۇراماپپىن.
ءوسپىرىم سوت وڭمەنىنەن وتەردەي وتكىر كوز جانارىمەن مۇنىڭ جانارىن ۇستاپ ۇزاق ءسۇزىلدى.
— ورىسشاڭىز قالاي؟
— ۇيىمدە تۇرعان پاتەرشى ورىستان ازداپ ۇيرەنگەنىم بار.
سۋديا ۇمىتقانى جاڭا ەسىنە تۇسكەندەي الدىنداعى قاعازعا الدەنەنى سۋسىلداتىپ جازدى، ۇزاق سۇيكەكتەتتى. الدەن ۋاقىتتا ەڭسەسىن تىكتەدى.
— جاسىڭىز نەشەدە؟ — دەپ سۇرادى، — سوزىڭىزگە، ىسىڭىزگە، مىنەزىڭىزگە قاراسا وتە كوپ جاساعان ادام سەكىلدىسىز، ال، ءتۇرىڭىز الپىستى القىمداعان.
— شىراعىم، ءوزىم دە سولاي ويلايمىن. باز بىردە جاتىپ الىپ قيالداپ كەتسەم 19 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادام سەكىلدىمىن، باياعى جازۋشى اۋەزوۆ جازعان قۇنانباي قاجى، الشىنباي بي، شوجە اقىن، بوتوۆ كوپەستى كورىپ-بىلىپ، سولارمەن كادىمگىدەي ايتىسىپ-تارتىسىپ، تىرەسىپ وتكەن بايباتشا بولامىن. ال، وسىناۋ جۇرىسىمە، تۇرمىسىما وي جۇگىرتسەم 21 عاسىردىڭ كىلەڭ بەتى جىلتىر، بوكسەسى شىمىر سالداقىلارىن توڭىرەكتەپ ساساي تەكە سەكىلدى ءال دىرمەنىن الدىرعان ءمۇساپىر مۇسكىن سورلىمىن. وسى جاعدايدى ءوزىم دە تۇكپىرلەپ تۇسىنە بەرمەيمىن؛ بىلگىش تاۋىپكە، تامىرشى كورىپكەلگە كورىنسەم-اق دەيمىن...
دەپ بۇل كوكەڭ ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ ۇلگەردى. ءوسپىرىم سۋديا قارىنداشىمەن ۇستەلدى تىقىلداتتى، جانارى شوق بوپ مازداپ، پارت بولىپ قىزارىپ شىعا كەلىپتى.
— جەتەدى، مىنا سوزىڭىزبەن ءوزىمدى انىق اداستىرىپ جولدان شىعارىپ، شاتاققا قالدىرعانى تۇرسىز. اكەڭىزدەن، اتاڭىزدان اۋىسىپ كەلە جاتقان التى بولمەلى ۇڭىرەيگەن قىش ءۇيدى، الگى بار اقشانى يەلەنىپ قاشىپ جوعالعان ايەلدىڭ ءبىر بولمەلى حرۋششيەۆكاسىن باعالاپ، بانككە وتكىزۋ تۋرالى قاۋلى شىعارامىن، اۋكسيونعا سالسىن. باسىڭىزدى بوساتامىن. الگى گاليانىڭ سوڭىنان شام الىپ ءتۇسىپ، ءسىز دە قاراڭىزدى باتىراسىز بۇل جەردەن.
— شىراعىم-اۋ، كوشەدە قاڭعىپ قالام عوي، — دەپ ءۇنى ءىرىپ، تىزەسى دىرىلدەپ، ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ ورە تۇرەگەلگەن. — قاڭعىباس يتكە تەڭگەرگەنىڭ بە؟
سۋديا اعاش بالعاسىن ۇستەل ۇستىنە سارت ۇردى.
— ءسىزدى اياعانىم، جاقسىلىق جاساعانىم قايتا! ايتپەسە بانكتەن زاڭسىز نەسيە الىپ، زاڭعا قايشى ىستەر ىستەگەن دەپ ۇكىم شىعارسام عوي، ءۇيىڭىز اباقتى بولادى!
وسىنى ايتىپ ءوسپىرىم سۋديا قاعازىن جەدەل جيناپ زالدان شىعىپ كەتتى. بۇل اعاش ورىندىقتا مىقشيعان كۇيى قالا بەردى. ەرتەسىنە بۇل كوكەڭدى سوتقا قايىرا شاقىردى. سويلەگەن كەزدە ارقاسى ۇستاعان باقسىداي باسى قاقشاڭداپ كەتەتىن سۋديانىڭ الدىنا سەسكەنىپ كىردى. «سوت» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قاراداي سۋىق. سول سۋىق ءسوزدى ەستىگەن كىسى نەگە سەسكەنىپ، سەكەم الىپ، الدى-ارتىنا جالتاقتاي قاراپ قالادى دەسە — سول ءسوزدىڭ ماڭايىندا ىستەيتىن ادامداردىڭ جان العىش مۇڭكىر-نوڭكىر پەرىشتەدەي پىسى باسادى بىلەم. سول ەكى ارادا سوت ورىنداۋشىسى، كەڭەسشى، كومەكشى، تەرگەۋشى، قورعاۋشى، ايىپتاۋشى، بانك ديرەكتورى، وزگە دە لاۋازىمدى كىسىلەر جينالا قالدى. ءتورت كوزى تۇگەل ءۇيىلىپ جەتتى-اۋ دەگەن مەزەتتە سۋديا ۇستەلىنەن تۇرەگەلىپ جازىپ العان ۇكىمىن وقىدى.
«مىرقى باسىڭداعى التى بولمەلى ايپاراداي قىش ءۇيدى، كەيىنگى وتاسقان ايەلىنەن قالعان جالعىز بولمەلى حرۋششيەۆكانى باسىبايلى بانك يەلىگىنە وتكىزەدى، بانك الگى ۇيلەردى اۋكسيونعا سالىپ، تۇسكەن قارجىنى قارىزدى جابۋعا جۇمسايدى».
بۇل كوكەڭ ەربيىپ ورنىنان كوتەرىلگەن.
— مەنى دە سالسىن اۋكسيونعا.
— وي، مىنانى قارا!.. قۇنىڭ كوك تيىن. قۇنىڭا جالعىز اياق كوجە كەلمەيتىن بولعان سوڭ قاتىنىڭ دا قاشىپ كەتكەن. قارتتار ۇيىنە جازىل، قاتىنىڭدى ىزدە، ءايدا، بەستەگىڭدى كوتەر!
ۇكىم وقىلعان مەزەتتە مىرقىنىڭ ساناسىنا ساپ ەتكەن وي: بۇرالقى يتشە بۇرالىپ كوشەدە قاڭعىپ قالدى دەگەن وسى-اۋ!
ءۇي ىرگەسىندە ماندايىن شۋاققا توسەپ مۇلگىپ وتىرعان. بۇرىن باسى ويدان بوسامايتىن. تىرشىلىك تاۋقىمەتى تۋرالى بىردە قىرعا تىرمىسقان، كوبىنە ىلديعا قۇلدىراعان قيقالاقتاعان ءومىر ارباسىنىڭ ەپەتەيسىز ءجۇرىسى، ءدامدى تاماق، جىلى كيىم، ءىشى جارىق باسپانا جايىن ويلاۋشى ەدى، بۇل جولى باسى — باس ەمەس، كيىز قالپاق سەكىلدى، ەشقانداي وي جوق. مەڭ-زەڭ قالپى. جارعا سۇيەگەن تۇلىپ، سۇلبا، سۋرەت انشەيىن. قانشا مۇلگىگەنى بەيمالىم.
تۇسىنا جەڭىل ماشينە زىر ەتىپ توقتاي قالعان. ىشىنەن ءساندى كيىنگەن، ورتا بويلى، كەلبەتتى، كورىكتى قاعىلەز جىگىت ءتۇستى. تاقاپ كەلىپ سالەم مەزىرەتىن جاساپ، ءمان-جايىن سۇرادى. بۇل كوكەڭ تىرس ەتىپ ۇندەمەدى.
كوركەم جىگىت ىلەسىپ جۇرگەن جۇرگىزۋشىگە بۇرىلدى. — بۇل بايعۇس ءموليىپ وتىرا بەرسە اشتان ءولىپ قالادى. بۇرىندارى ءبىر جەردە كورگەن سەكىلدىمىن. الدەنەشە سويلەسكەن، تىلدەسكەن كىسىمە ۇقسايدى. قاراپ تۇرماي قولتىقتاپ ورنىنان تۇرعىز، جاقىندا تولىق جوندەۋدەن ءوتىپ، قايتا اشىلعان يمان ءجۇسىپ مەشىتىنە جەتكىز. يمامعا مەنىڭ اتىمنان سالەم ايت، قاراۋىل ەتىپ السىن.
— ءۇستى-باسى ۇسقىنسىز، ماشينەنىڭ ءىشىن بىلعاپ جۇرمەسە.
— جيىركەنبە، سال، دەرەۋ مەشىتكە جەتكىز! ءوزىم اياڭداپ، كوشەنى ارالاپ كەڭسەگە جاياۋ بارامىن.
— يمام سوڭىنان يت قوسىپ قۋىپ جۇرمەسە.
— تاماعى، كيىمى، جاتىن ورنى — سول مەشىتتەن بولسىن.
بۇل ءسوزدى ايتقان وسىناۋ ۇلكەن اۋدان، ىرگەلى قونىستىڭ اكىمى ديقان ەدى. ەكى سويلەمەيتىن مىنەزى. دۋالى اۋزىنان شىققان ءسوزدى باسقاشا جورۋعا، بۇرمالاۋعا، ورىنداماۋعا ەشكىمنىڭ ەرىك قۇقى جوق، قارسى ءسوز ايتۋ بولمايتىن. وسى ەلگە سىڭىرگەن كوپ جىلعى ەڭبەگى مەن اقىلى ءار ءسوزىن ءدارى ەتىپ ۇلگەرگەن.
جۇرگىزۋشى — ەڭگەزەردەي اۋلەتتى جىگىت ءۇي ىرگەسىندە جالپيىپ وتىرعان بۇل كوكەڭدى تىماقشا سىلكىپ كوتەرىپ، دەدەكتەتىپ الا جونەلدى. جاڭعاق قۇرلى كورمەدى. زىرلاعاننان زىرلاپ وتىرىپ كوشە باسىنداعى، شاعىن اۋىلدىڭ كورنەكى، بيىكتەۋ تۇسىنا ورىن تەپكەن مەشىتكە كەپ تۇمسىق تىرەدى. تىماقشا جۇلقىپ ماشينەدەن قايىرا ءتۇسىردى. ارتقى وتىرعىشقا وڭباستاي عىپ كوك ەتىپ كەتتى مە دەپ، موينىن قايىرىپ، ءۇڭىلىپ كەپ قارادى. امان سەكىلدى ايتەۋىر. قولتىعىنان الىپ دەدەكتەتىپ مەشىت باسقىشىمەن كوتەرىلدى، اۋىز ۇيگە اياعىن شەشپەدى، ءمىناجات بولمەسىنەن ءبىر-اق شىقتى. ءتاسپىسىن تەرىپ مۇلگىپ وتىرعان يمام ءداپ الدىنا ءدۇرس ەتىپ قۇلاعان پالەنى كورىپ شوشىپ كەتتى، قاپەلىمدە ءتىلى كۇرمەلدى. «اكەت، پالەكەت!..» دەگەن ءسوزدى ىممەن ءتۇسىندىرىپ قولىن ەربەڭدەتتى. اللا تاعالانىڭ اسپاننان تۇسىرگەن پالەكەتى وسى ما دەپ ويلادى.
— شوشىماڭىز، بانكروتقا ۇشىراعان كاسىپكەر، — دەپ ءتۇسىندىردى جۇرگىزۋشى، — ءۇيىن، مۇلكىن تۇگەل قاتتاپ بانك الىپتى. اشتان ولگەلى جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الدىق.
— بۇل بەتباقتى اللا تاعالانىڭ ۇيىنە نەگە اكەلدىڭ، قارتتار ۇيىنە اپارماي؟
— اكىمنىڭ بۇيرىعى وسىلاي. مەشىتكە قاراۋىل ەتىپ السىن دەدى.
اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ باجىلداعان، شات-شولەكەيى شىققان يمام «اكىم» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە جىم باسىلدى، جەلى كەتكەن باللونعا ۇقسادى. اكىم — مۇنىڭ اكەسىندەي. سالىنعانىنا عاسىر بولعان، ابدەن كونەرىپ، قۇزدانىپ قۇلاعالى تۇرعان قۇداي ۇيىنە كوز سالعان سول اكىم-باستىق: وبلىسقا بارىپ بيۋدجەتتەن اقشا بەرگىزدى، الماتىدان، «زامانتۋ» فيرماسىنان شەبەر ۇستالار شاقىرتتى، ساۋلەتشىگە دومالاپ جاستىق، جايىلىپ توسەك بولدى. اياعىنان تاۋسىلىپ جوندەۋدىڭ باس-اياعىندا ءوزى ءجۇردى. ۇستالاردىڭ «تاۋىپ بەر»، «الىپ بەر»، «قول جالعاپ جىبەر» دەگەن مەسەلىنەن ەش اتتامادى. جىل كولەمىندە مەشىت جۇمىرتقاداي بولىپ جوندەلىپ ءبىتتى. كوز سۇرىنەر ءارى سۇلۋ، ءارى ماڭعاز مەشىت مىنا شاعىن قالاشىقتىڭ بەرەكە دارىعان قۇتحاناسىنا اينالدى، ءمىناجاتقا باس قويار، جاڭادان وتباسىن قۇرار كارى مەن جاس وسىلاي قاراي اعىلدى. ءتىپتى ءبارىن قويىپ، بۇل كوكەڭنىڭ ءوزىن يمام ەتىپ العىزعان اكىم-باستىقتىڭ پارمەنى. ەل گۋ-گۋ وسەكتەدى. «يمام ءبىزدىڭ رۋدان بولسىن»، «تۇگەنشە دەگەن قۇراندى جاتقا وقيتىن ءپىرادار ءبىزدىڭ اۋىلدان شىققان» دەستى... تەرى تارتقانداي ەتتى... سول مەزەتتە اكىم-باستىق مىنەز تانىتىپ: «قويىڭدار-اي! كىمنىڭ مۇسىلمانشىلىق وقۋى اسسا — يمام سول بولادى»، — دەپ جۇرتتىڭ نازارىن وسى وزىنە اۋداردى. كىتاپ اشىپ، قۇران اۋدارىپ وبلىس ورتالىعىندا كەپ وقىعاننىڭ ءبىرى بولىپ دىڭكەلەپ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەپ جۇرگەن مۇنى ايگىلى ءماشھۇر ءجۇسىپ مەشىتكە شاقىردى. الماتىعا، جارىقتىق مۋفتي ءابساتتار قاجىعا ۇسىنىس حات جازىپ، كەلىسىمىن الدى. سالدەسى قوقىرايىپ، ەسىمى دابىرايىپ سارىارقا كىندىگىندەگى ايگىلى مەشىتكە اۋا كوشىپ كەلدى سودان. ءبىر اي بۇرىن مەشىت ءمازىنى ۇستىنەن دومالاق ارىز دومالاتتى-اي. ايتپاعان عايباتى كەم. «جۇما نامازىن جاينامازدى باسىپ تۇرىپ وقىدى... ميحرابتى قۇبىلامەن شاتاستىردى... ساداقانىڭ وگىزىن جەپ قويدى... وي-وي.ي-ي... پادارىڭە نالەت-اي! ورتشە قاۋلاعان عايباتتى اكىم-باستىق باستى: «قويىڭدار-اي! پەندەشىلىك، قازاقىلىق وسەكتى وربىتە بەرمەي!» — دەپ الگىلەردى ساپپا تىيدى. ەندى كەلىپ اكىم-باستىقتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن جەرگە تاستاۋعا ەش قۇدىرەتى جەتپەيدى: جاقسىلىق جاساعان كىسىنى جۇرەگىڭنىڭ تورىندە ۇستا، ءبىر قايىرعا — مىڭ ءمىناجات، اكىمنىڭ وكشەسى قيسىق دەگەن كىسى وڭبايدى، دەگەن ۋاعىزدار ءوز اۋزىنان شىققان.
— بۇل بەتپاقتى اۋەلى مونشاعا اپارىڭدار، ەسكى-قۇسقىسىن ورتەڭدەر، ءماسىمدى، كامزولىمدى كيگىزىڭدەر، باسى قۇرالىپ ءۇي العانشا بۇل ءمۇساپىر مەشىتتە ءجۇرىپ-تۇرادى، اس-اۋقاتى ساداقادان، جالاقىسى پىتىردەن، — دەدى.
مىرقىنىڭ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. بۇدان بىلاي باياعى بايپاتشا اتالىپ، ات ۇستىندە شىرەنىپ، كورىنگەنگە كوزتۇرتكى بولىپ جۇرگەندە ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىن جۋاتىن كەزەڭ كەلدى دەپ ويلادى. يا، توبا، كورسەتكەنىڭە شۇكىر، ولسەم دە ءزىلباتپان كۇنادان تازارىپ ولەيىن دەدى.
اش يتتەي بۇرالىپ، باسىنداعى باسپانادان، قوينىڭداعى قاتىننان ايرىلىپ، كوشە كەزىپ، قاڭعىپ قالعان كەزىندە جاقسى ادامدار مويىن بۇرعانى — جاراتقان يەنىڭ قاراسقانى. وسى زاماننىڭ ءبيى، سۇلتانى، بايپاتشاسى — اتقا مىنگەن اكىم شىعار. اكىمنىڭ ايتقانى قاتە دەگەننىڭ اۋزى قيسايار. مىنا ومىردە كوشىمدى تۇزەيمىن، ءسوزىمدى وتكىزەمىن، ەڭبەگىمدى جاندىرامىن دەگەن كىسى اۋەلى اكىمنىڭ ءتىلىن تابۋى كەرەك. اش بولساڭ دا، توق بولساڭ دا اكىمنەن. وسىنى ويلاپ مىنا مىرقى اكىم دەسە — ىشكەن اسىن جەرگە قويادى، وتىرعان جەرىنەن تۇرىپ كەتەدى، سالەم بەرىپ قوس قولىن الا جۇگىرەدى. كۇنىگە كورسەتكەنىڭە مىڭ شۇكىر دەپ ءتاۋبالايدى.
ديقان وكىم ايدىڭ جاڭاسىندا مەشىجە بۇرىلعان. ماشينەدەن ءتۇسىپ، جاياۋلاپ قاقپاعا تاقادى. سۋلى شۇبەرەكپەن باسقىشتى ءسۇرتىپ، تازارتىپ، ەكى بۇكتەلىپ ەسىك الدىڭداعى گۇلزار باقتىڭ ءارامشوبىن جۇلىپ ەڭبەكتەگەن كىسىنى تانىماي قالا جازدادى. وسى مەشىتكە اتتاندىرىپ جىبەرگەن كەزدە عوي ساقالى وسكەن، كوزى بوزارعان، بومج كەيپىندەگى ءمۇساپىر ەدى؛ ەندى 180 گرادۋسقا وزگەرگەن، كيىمى ىقشام، قيمىلى جىلدام، جالت قاراعان جانارىنىڭ وتى مول. ءومىر ءدامىن سەزىنە تۇسكەن، الدىنا قويعان مەجەسى ۇلكەن. ماڭداي تەرىن ساۋساعىمەن سىپىرادى. تاقاپ كەلىپ يىعىنا قولىن سالعان كىسىنى العاشىندا شىرامىتتى، ءبىرازداسىن جىعا تانىدى. ەل باعىپ ۇيرەنگەن، جۇزىنەن مەيىرىم، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك نۇرى سەزىلگەن اكىم-باستىقتى تانىپ اياق استىنان تالىپ قالا جازدادى. قولىنداعى كۇرەگىن تاستاي سالا، قوس الاقانىن الجاپقىشىنا ۇيكەپ-ۇيكەپ، ىرجيىپ كۇلىپ سالەم مەزىرەتىن جاسادى. كۇستى الاقانىن سىلكە ۇسىندى، قۇنجىڭداپ، ىقىلاستانا قىسادى كەپ.
— مال-جانىڭىز امان با، اكىم مىرزا! اللا رازى بولعىر، اكىم مىرزا، قولىم قالت ەتىپ بوساي قالسا اكەڭىزگە باعىشتاپ قۇران وقيمىن، تىلەۋىڭىزدى تىلەيمىن، بەس ۋاقتىلى نامازىمدى ۇزبەيمىن، اكىم مىرزا!..
— «اكىم مىرزا» دەپ اسپەتتەمەي-اق قويىڭىز، اعاسى. مىنا جۇمىسقا ريزاسىڭ با؟
— بەك ريزامىن، اكىم مىرزا! جاقسىلىعىڭىزدى ەكى جالعاندا ۇمىتپايمىن!
— جالاقىڭىزدى ۋاقتىلى بەرىپ تۇرا ما؟
— بەرىپ تۇرادى، اكىم مىرزا. سىزگە بارعالى جۇرگەن شارۋام بار ەدى، ايىپ بولماسا — وسى جەردە ايتا سالسام قايتەدى، اكىم مىرزا؟
— ايتىڭىز.
وسى مەزەت مىرقىنىڭ ماڭداي ءاجىمى جيىلىپ، كوز جانارى ۇڭعىسىنا تەرەڭدەي شوگىپ، كورىنبەيتىن نۇكتەگە قادالىپ تۇرىپ-تۇرىپ، الىستى بولجاعان كورىپكەل ساۋەگەي كەيپىنە ءتۇسىپ تىلگە كەلدى.
— جارىق دۇنيەگە كەلگەن سوڭ جالپاعىنان باسايىق، جان راحاتىن جاسايىق، ات ۇستىندەگى جۇرتتى ۇرپيتكەن الپاۋىتقا ۇقسايىق دەپ ارتىق ايتىپ كوپ كىسىنىڭ كوڭىلىنە ءتيىپپىز، يگى جاقسىلاردىڭ ۇستىنە باتتاستىرىپ كۇيە جاعىپپىز، ءبىلىپ، بىلمەي كۇناعا بەلشەدەن باتىپپىز.
تىرشىلىكتىڭ ەگىز اياڭ ارباسىن ويعا-قىرعا سۇيرەلەپ، ابدەن سىلەلەپ شارشاپپىز.توبە باسىنا شىعىپ جان-جاعىمىزعا قاراماپپىز.
دەپ مىنا مىرقى دەمىن الىپ، ويىن ءۇزدى. «تىرشىلىك» دەگەن ءسوزدى ەرەكشە ناقىشپەن، زور ىلتيپاتپەن ايتتى. تاپ وسىلايشا ءدىرىل ارالاس اسەرلى ايتىلعان قوماقتى، سالماقتى ءسوزدى العاش ەستۋى. يمانداي شىنى، ايرىقشا سەزىم تولقىنى قاقپاقىلشا كوتەردى. جۇرەك باسى شىم ەتە ءتۇستى.
— جالاقىمنىڭ ءجۇز تەڭگەسىن تاماعىما جۇمسايمىن. كيىمىمدى جاماپ كيەم. قالعان اقشامدى ءامياننىڭ تۇبىنە ساپ جيناپ ءجۇرمىن.
— نەعىلاسىز جيناپ؟
— پايعامباردىڭ باسقان ىزىنەن تاۋەتىپ، ءبىلىپ، بىلمەي ىستەگەن كۇنالارىمدى جۋىپ قايتسام دەگەن ۇلى ارمانىم كوڭىلىمنەن ەش كەتپەيدى. تۇرسام ويىمدا، ۇيىقتاسام تۇسىمدە جۇرەدى.
مىنا ءسوز اكىمگە دە اسەر ەتتى. ۇلكەن باسىن قيسايتا ءتۇسىپ، ءبىر شەكەلەپ ويلانىپ قالدى. بۇل پاقىرىڭ ىشتەي قىستىعىپ، قىلتىلداپ تۇر. اكىم: «نەعىلاسىز ونى»، — دەپ ايتىپ قالا ما دەپ جۇزىنە جالتاقتاي جاۋتاڭدايدى. جانارىنىڭ وتى بۇققان شامشا سونە ءتۇستى، ەرنىن ءالسىز جىبىرلاتادى. ءبىرازداسىن بارىپ اكىم وي قاماۋىنان شىعىپ تىلگە كەلدى.
— ماقۇل، اقشاڭىزدى جيناي بەرىڭىز، باس مۇفتيمەن ءوزىم سويلەسەيىن.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن مىرقى سۇمدىق تاسىپ قۋاندى. لىقسىپ كەلگەن ريزالىق سەزىمىنە، ىتقىپ شىققان كوز جاسىنا يە بولا الماي قالدى. تىزەسى دىرىلدەدى. ال-دارمەنى قۇرىپ، جانارى جاساۋراپ مەشىت تابالدىرىعىنا سىلق ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. قۇبا ءدۇز، بۇيرا جوتالارعا بۇرىلىپ كوز تىكتى. يىعى سەلكىلدەدى. ءبىر ۋىس بولىپ ءشوميىپ وتىرعان مىنا مۇسكىنى شوقى باسىنداعى وباعا كەلەدى. ءبىرازداسىن بارىپ تەرەڭ تىنىستاپ، ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، ەس جيعانداي بولىپ بەتىن بەرى بۇرعان. اكىم مىرزاعا جۇرەكجاردى العىسىن ايتۋعا وقتالعان. كەش قالىپتى.
اكىم سول ەكى ارادا سىرت اينالىپ، قاقپاعا قاراي جىلجىپ جەتىپ قاپتى. انى-مىنە دەگەنشە ۇزاپ كەتتى. شاش ەتەك سۋىت شارۋاسى الدەبىر كوزگە كورىنبەيتىن جىپپەن بايلاپ، ماتاپ، سۇيرەپ بارا جاتقان سەكىلدەنەدى. وي، دۇنيە-اي دەگەن!
بۇل كوكەڭنىڭ مىنا مەزەتتە تاسىپ قۋانعانىن ايت! جۇرەك ءلۇپىلى ءتاتتى سەزىمىنە مەيمىلدەي تولقىپ، شارادا شۇپىلدەگەن ءمولدىر سۋداي لىقسىپ، ءسال لەپتەن تەگىلەردەي بولىپ، ومالعاننان ومالىپ تابالدىرىق ۇستىندە وتىرا بەرىپتى. كەشكى ۇكىشە ءۇرپيىپتى. شاراپ شۇپىلدەگەن قۇمىراعا ۇقساپتى. كۇنمەن بىرگە كوكجيەككە ەرىپ باتىپتى.
8
مىرقى سوڭعى كەزدە مۇقىم وزگەردى. يا ءوڭى، يا ءتۇسى ەكەنى بەلگىسىز، جاپ-جاسىل شالعىندى جازىقتى كەشىپ جۇرگەندەي بولادى كەيدە. قۇلاعىنا جەل تەربەگەن سەلەۋ ىزىڭى قوبىز شالعانداي سەزىلەدى. وتكەن-كەتكەن مومىندار مۇنى اياپ: «ءمۇساپىر-اي، ساداقا بەرەيىكشى!» — دەيتىندەي؛ تۇسىندە سالدەسى اپپاق، باس ءمۇفتي كادىمگىدەي ءتونىپ كەلىپ: «قاشان مەككەگە جول اشاسىڭ؟ كۇنادان ارىلۋعا ءازىرمىسىڭ، الدە كەشەۋىلدەپ جۇرە تۇرامىسىڭ؟» — دەپ جاۋاپ الاتىنداي. توسەگىندە سۋ بوپ اعىپ تەرلەپ كوزىن اشىپ الادى. «ءازىرمىن! دايىنمىن قاجىلىق ساپارعا!» — دەپ داۋىستاپ جىبەرەدى. ءتىلىن كاليماعا كەلتىرەدى، مەشىت مۇفتيىنەن ۇيرەنگەن قۇلقۋاللاسىن اۋىزعا الادى. جەرتوسەكتەن باسىن كوتەرىپ، ءيتىنىپ تۇرىپ، اياق جاعىنا قويعان پىلتەلى شامعا قول سوزادى، شام جاققىسى كەلەدى. ءوستىپ ءوبى-توبى، كەل-قايت، كەل-قايت حالدە جاتىپ باستىرىلىپ ءولىپ كەتپەسەم جارار ەدى دەيدى. بۋىنىن باسىپ، بويىن تىكتەي الماي، تۇكتى كىلەم جيەگىندە وماقاشا ءۇيىلىپ وتىرا بەرەدى.
ەكى عاسىرعا جۋىق جاساعان ادامدى كىم كورگەن. ەكى عاسىر ءومىر سۇرگەن كىسىدە جارىتىمدى، كىسى قىزىعارلىق ەس بولا ما، بولماي ما، ول دا بەلگىسىز.
مەشەل ادامشا جەرتوسەكتە مىقشيىپ وتىرعانىما ءجون بولسىن. ەسىنە ەندى ءتۇستى. الگىدە قالىڭ ۇيقىدان وقىس وياتىپ جىبەرگەن كىسى اياعىنىڭ دىبىسى ەكەن. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ القىمىنا تىعىلدى. ايلىعىنىڭ ءبىر تيىنىن شىعارماي جيناپ، تىعىپ جۇرگەن. مەشىت ءمۇفتيىنىڭ ناماز وقىپ، قۇبىلاعا باس قويار بۇرىشىنا، تۇكتى كىلەمنىڭ استىنا شۇبەرەككە وراپ جاسىرۋشى ەدى. الگىدە الدەكىم اياق تىقىرىن سەزدىرمەي ول ناماز بولمەسىنە وتكەن سەكىلدى. كىلەم ۇستىمەن ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەي جونەلدى. سوندا قالاي؟ سىرتىنان اندىپ، بۇل كوكەڭنىڭ قالاي جيناپ، نەنى جاسىرىپ جۇرگەنىن ارام ويلى الدەكىم كورىپ ۇلگەرگەنى مە؟..
تورگى اياداي بولمەگە ۇمتىلىپ جىعىلىپ، جىعىلىپ ۇمتىلىپ جەتكەنى جاڭا، بورەنەلى قابىرعاعا باسىن سوعىپ زەڭگىدى. سول قولىمەن جەر تىرەپ، كەۋدەسىن كوتەرمەگەن كۇيى وڭ قولىن كوستەڭدەتىپ كىلەم بۇرىشىن تىنىتكىلەدى. جان تەرگە ءتۇستى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ساۋساعى الدەنەگە ىلىكتى. جالما-جان سۋىرىپ الدى.
شام جاقپادى. شۇبەرەك وراۋىن جازىپ، قوماقتى تۇيىنشەكتى سىرتىنان باسىپ-باسىپ كەردى. ورنىڭدا سەكىلدى. شۇبىر تەرگە ءتۇسىپ، جىل بويىنا جيناعان اقشاسىن قولدى قىلدىم-اۋ دەپ قورىققان جۇرەگى جاڭا عانا ورنىنا ءتۇستى.
تولىپ تۋعان اي اينەكتەن سىعالادى.
تۇكپىرگى اياداي بولمەنىڭ قاراكولەڭكە بۇرىشىندا ەكى بۇكتەلىپ تىزەرلەپ، بۇكشيگەن كۇيى بالبال تاسقا ۇقساپ قوربيعان قۇبىجىقتاي كىسى وتىردى. ىشتەي كۇڭىرەنە كۇبىرلەيدى «ۋا، قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يە!» — دەيدى. «نەڭدى الىپ، قايسىعان ءماز بوپ ىرعالىپ-جىرعالعانىم ءبىر وزىڭە ايان. ءبىلىپ، بىلمەي جاساعان كۇنالارىم بەلدەن بولار. و زاماندا جاس كۇنىمدە جۇرەكتە ەش تياناق، كوڭىلدە كۇدىك بولمادى، كوبىنە اسىپ-تاسقان كەۋدەمەن جۇردىك. نە بولسا سوعان كەۋدە كوتەردىك. بايدىڭ بالاسىمىن، جەر ءتاڭىرىسىمىن دەدىك. بەتىمە ەشكىم جەل بوپ تيمەيدى، تىزگىندى جان بالاسى ۇستامايدى دەدىك. بەتى جىلتىر ۇرعاشى كورسەك — وتقا تۇسەر كوبەلەكتەي ولگەنشە وپەكتەدىك؛ پالەنشەدە جاقسى ات بار دەسە — قولعا تۇسىرگەنشە تىنىم كورمەدىك؛ ءتۇن بالاسى بەستى قىمىزدىڭ كۇشى ازداي-اق ۇستىنە كۇشالا قوسىپ ىشتىك؛ جاقسىنىڭ سوڭىنا ابالاتىپ يت قوستىق، ارىز جازدىق، دونوس جيدىق، قاراداي ول شىركىندى ايكاپىر اتاندىرىپ، ەل شەتىنە شىعاردىق:
«قۇنانباي اعا سۇلتان بولۋعا لايىقتى ادام ەمەس، قولى قان، زورلىقشىل، كەنەسارى كوتەرىلىسىنە ىشتەي نيەتتەس... پەلەنگە تىزەسىن باتىرعان، تۇگەنگە تۇزاق قۇرعان...»
«الشىنباي بي توبە باسىنا مالداس قۇرىپ وتىرىپ ناعىز كاززاپ: اۋزى تۇكتى ورىس مۇجىقتارىن وزەن جاعاسىنا، بۇلاق كەزىنە جولاتپاڭدار، ارامدايدى... ريازانسيەۆ كوپەسكە ۋ بەرەلىك... بوتوۆ كوپەستىڭ قويماسىن ورتەلىك... دەپ ءزالىم ويىن ىسكە اسىرۋعا جانىن سالعانى».
«پالەنشەنىڭ جىلقىسىن ايداپ العان ءجون، تۇگەنشەنىڭ جەسىرىن جۇڭگو ساۋداگەرىنە قىزداي عىپ كيىندىرىپ ۇزاتىپ ساتقان ماقۇل... ەردەن تورەنىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ قويالىق... ناۋان حازىرەتتىڭ كىتابىن وتقا جاعالىق... شوجە اقىندى قارقارالىنىڭ اباقتى قاپاسىنا قاماپ، ۇستىنە بۇرگە جىبەرىپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەلىك دەگەننىڭ باسى-قاسىندا بۇل كوكەڭ ءجۇردى».
وسىلاردىڭ ءبارى ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى ءتىلىنىپ وكىرىپ تۇرىپ جىلاعىسى كەلدى.
تۋ سىرتىنان اياق تىقىرى ەستىلدى.
سەلك ەتە ءتۇستى. قولىنداعى وراۋدى جالما-جان كوينىنا تىعىپ، ماڭايىنا اڭىستاي قارادى. تاڭ كەلبەتى اعارىپتى. شىعىس جاق دوكەدەي ىدىراپ سوگىلدى. جان بالاسى كورىنبەيدى. ايتسە دە الدەكىم مۇنىڭ تۋ سىرتىنان باس باعىپ، ءار قيمىلىن اندىپ تۇرعانداي سەكىلدى. جون ارقاسىنان سۋىق تەر قۇيىلىپ كەتتى. ەندى قايتپەك؟
قايتسە دە قويىنىنداعى شاعىن وراۋدى جاسىرىپ ۇلگەرگەنى ءجون. بۇرىنعى جەرىنە — تورگى بۇرىشقا، كىلەم استىنا تىعۋعا ارام ويلى الدەكىم «تاۋىپ اپ قويا ما» دەپ جۇرەكسىندى. جالما-جان جىلىستاي جىلجىپ ەسىك جاققا ىعىستى. سوڭىنا بۇرىلىپ قارادى، ەشكىم كورىنبەيتىن سەكىلدى. قولتىعىنداعى وراۋدى لىپ سۋىرىپ، كىرە بەرىس تابالدىرىق تۇبىنە، كىلەم استىنا، قالتارىسقا جىتىرىپ ۇلگەردى. بەلىن جازىپ، بوتەن كوز كورىپ قالمادى ما دەگەن كىسىشە موينىن سوزىپ ماڭىنا بارلاي قارادى، ءسال دىبىسقا سەكەم الىپ قۇلاق سالادى. ماڭدايى تاسقا تيگەن ادامعا ۇقساپ ەسەڭگىرەگەندەي بوپ سۇلق ءتۇسىپ وتىرعانى وتىرعان.
اۋىل شەتىنەن اتەش شاقىردى. جىراقتاعى قارا ادىردىڭ قابىرعاسىنا، شوشاق باسىنا قىزىل بوياۋ جۇقتى. ەندىگى مەزەتتە تاۋ بەتكەيىنەن بەرمەن قاراي لاق ەتكىزىپ ءسۇت قۇيىپ جىبەرگەندەي سەزىلدى. تاڭ كەلبەتى وسىنشالىق اسەرلى، سۇلۋ، كەرمە يىق كەلىنشەكتەي كەرەمەت بولادى دەپ ەشقاشان ويلاماپتى.
بۇرىندارى عوي.
ەسىنە السا جۇرەگى ماي ىشكەندەي قۇرعىر كىلكىپ قويا بەرەدى. بايدىڭ بالاسى، بايباتشا بولىپ جۇرگەندە ءاردايىم كۇن تۇسكە تىرمىسا وياناتىن، كەيىنشە... تاركىلەۋگە ۇشىراپ، ەرى موينىنا كەتىپ يتىراقتاپ جۇرگەندە كوكجيەككە، اسپانعا قاراۋعا مۇرشاسى بولماپتى. ەڭسەسىن جەرگە سالىپ ەمپەڭدەپ جۇرۋگە داعدىلاندى. موينىنا تاس ارتقانداي ەڭكىش تارتتى. سودان تاڭنىڭ شىرايىن اشىپ اتقانىن كورمەپتى. سوعىس جىلدارى ويى ونعا ءبولىنىپ، تەزەگى سۇيىلىپ، جاعدايى ودان سايىن تومەندەدى. كەيىنشە قايتا قۇرۋدا اتقا جەڭىل تەلپەكباي اتالىپ، ابىرويى ويعا ۇرىپ قۇلدىراعان ارباعا ۇقسادى. ەندى مىنا تىقسىرىپ جەتكەن نارىق زامانىنا ىلەسەمىن بە، جۇرت قاتارلى كاسىپكەر اتالامىن با دەگەندە — كۇندەلىكتى كۇيبەڭ جۇگىرىستەن باس كوتەرمەپتى. بويىن تىكتەپ، ويىن ورنىقتىرىپ، زامانعا قاراپ جاڭا بەتىن اشقان كەلىنشەكتەي اتىپ كەلە جاتقان قىزىلشىرايلى تاڭدى كورىپ تاڭقالادى. دۇنيەنىڭ وسىنشا سۇلۋ بولارىن ءبىرىنشى سەزىنۋى. جانارىن مولدىرەپ جاس تۇتتى. ەندى بولماعاندا كىسىلىك قالپىنان مۇلدە ايرىلىپ، اداسىپ، ازىپ-توزىپ نۇرى بۇزىلىپ ءبىتىپتى ابدەن.
نۇرى بۇزىلماعان تاڭدى تۇڭعىش كورۋى.
شىنىن ايتسا، وسى مەزەتتەن باستاپ مىرقىنىڭ تاعدىرى كۇرت وزگەردى. قانداي شارۋاعا بەت بۇرسا بولدى، جولى بولىپ، ءىسى وڭعارىلىپ جۇرە بەرەدى. شارۋا ىڭعايى وڭتايلانا كەتەدى. ەسىك الدىنداعى تاپتاۋرىن بولىپ قالعان تاستاقتى جەردى اۋەلى لوم ىسمىرمەن بۇزىپ، كۇرەكپەن قوپسىتىپ گۇل وتىرعىزىپ ەدى، بۇرىندارى قىلتيىپ شىعىپ، ەكى قۇلاق، ءۇش قۇلاق بولعاندا سەمىپ قۋراپ قالاتىن... باعباننىڭ جەردى قازا-قازا الاقانى ويىلىپ، قانى شىققان. بۇل جولى ەڭبەگى ەش كەتپەي بۇل كوكەڭنىڭ تىككەن لالا، روزا گۇلدەرى ايدىڭ اياعىندا بۇرالا جەتىلىپ، قاۋلاپ ءوستى. تىككەن تالى تەز تامىرلاپ ۇلگەرەدى. بۇرىن جۇما نامازىنا كەلگەن شالدار بيىك تابالدىرىقتان اتتاپ وتە الماي، سۇرىنە جىعىلىپ جاتاتىن. بۇل كوكەڭ قاراپ وتىرماي قاشاۋى مەن ۇسكىسىن الىپ ەپتەپ جونىپ جۇقارتقان، ۇلكەن كىسىلەر: «وركەنىڭ ءوسسىن-اي!» — دەسىپ قاۋقىلداسىپ قۋانىستى. باياعى ءماشھۇر ءجۇسىپ زامانىندا قۇرالعان بيىك تەرەزە الپىس جىل بويىنا جۋىلماي، كاسەكىسىنە ورمەكشى تور سالىپ كولەڭكەلەنىپ تۇراتىن. بۇل كوكەڭ جاقتاۋىن اشىپ، ەكى بىلەگىن سىبانىپ سۋ شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ ەدى، سىرتتاعى ساۋلە ىشكە لاق ەتىپ قۇيىلدى.
بۇل كوكەڭدە ەرتەدەن قارا كەشكە ەش تىنىم بولمايدى. دارەت سۋدى قۇمانعا قۇيىپ، جىلىتا سالادى... اياق-قولى سىرەسىپ يكەمگە كەلمەي جاتقانداردىڭ كەبىسىن وڭتايلاپ قويادى، تاياعىن لىپ تاۋىپ قولىنا ۇستاتادى... زاعيپ كىسىنى جەتەلەگەننەن جەتەلەپ ۇيىنە جەتكىزىپ سالادى... ءمۇفتي تۇماۋراتىپ قالسا — جۇگىرىپ دارىگەر شاقىرادى... اعاش ءتۇبىن اكتەيدى... مۇنى ءمۇفتي جارىقتىق داۋىستاپ شاقىرىپ الىپ: «مومىن بەيشارا، ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ جەڭگەڭنىڭ قولىن ەكى ەتە سالساڭشى، وتىنى جارىلماعان، مونشاسى جاعىلماعان ءبيبىنىڭ»، — دەپ توسىن شارۋانىڭ شەتىن شىعارادى. بۇل كوكەڭنىڭ «شارشادىم، دىڭكەلەدىم» دەۋگە ەش ءاددىسى جوق، كەپكاسىن ميلىقتاتا كيىپ، بۇكشەڭدەي باسىپ جۇمساعان جاعىنا جونەپ بارا جاتادى. كەشكە دەيىن سول جاقتا القىن-جۇلقىن قيمىلداپ، ەكى سانىنا قورعاسىن قۇيعانداي سەزىلىپ، ازەر ايانداپ مەشىتكە قايىرا كەلگەن. «ەسىك جاقتاۋىنىڭ كوكتەمگى جاۋىننان سىرى تۇسە باستاپتى-اۋ»، — دەپ قولىنا كوك بوياۋ قۇيعان قالبىرىن، ششەتكاسىن الىپ باسقىش تىرەۋىشىن ەندى سىرلاي باستاعان. توسىن ءقاۋىپتى ىشكى ءبىر تۇيسىگىمەن سەزىنەتىن ءتۇز تاعىسىنا ۇقساپ، تۇرشىگە ءتۇسىپ، سىرت اينالعان. قارا كيىمدى سۇستىلاۋ بەيتانىس كىسى توبەسىنە تونە قالىپتى.
«بەس پارىزدى قالاي وتەپ ءجۇرسىڭ، مومىنىم»، — دەپ ناقا تەرگەۋشىدەي گۇر ەتە ءتۇستى.
بۇل كەكەڭ اۋەلگىدە ساسىپ قالدى. قولىنان بوياۋ قۇيعان قالبىرىن ءتۇسىرىپ الدى. كوگىلدىر سۇيىق باسقىشپەن جىلجىپ اكتى.
— ساداقا بەرۋدەن قاشقان ەمەسپىن، جارىقتىق. جىلىنا ءبىر مارتە اۋىز بەكىتىپ، ورازا ۇستايمىن.
— قالعان ءۇش پارىزدى قالاي وتەمەكسىڭ، ءمۇساپىرىم؟»
— وعان ەش جاعدايىم بولماي ءجۇر، جارىقتىعىم.
— باباڭنان، اتاڭنان ەكى عاسىر بويىنا اۋىسىپ كەلە جاتقان بويىنداعى ءزىل باتپان كۇنانى قالاي جۋماقسىڭ، بەتپاعىم؟»
— جارىقتىق-اۋ، وعان ەش جاعداي جوق، ەرتەدەن قارا كەشكە ءمۇفتي جۇمساپ جان تاپتىرمايدى، مەشىتتىڭ تازالىعىنا، گۇلزار باعانا قاراۋىم بىلاي تۇرسىن، ۇيىنە شاقىرىپ الىپ سىرە-سىرە كىرىن جۋعىزادى، كورپە-توسەگىن كۇنگە كەپتىرەم، سۋىن تاسيمىن، وتىن جاعامىن. ەڭ قيىنى بەس اي قىس ەكى ءۇيدىڭ تاۋ بوپ ۇيىلگەن قارىن كۇرەۋ، ەكى الاقانىم كۇپ بوپ ءىسىپ كەتتى. قاراشى.
— مىنا گوي-گويمەن تۇقىم-تۇياعىڭنىڭ، اتا-باباڭنىڭ كۇناسىن ەشقاشان جۋىپ كەتىرە المايسىڭ. مەككەگە، قاجىلىققا بارماققا ءولىپ-وشىپ اقشا جيناپ ءجۇرسىڭ، قالعان ەكى پارىزدى ۇمىتىپ كەتپە، ءمۇساپىرىم».
— وي-بو-و-وي، جارىقتىعىم، اسپاننان تۇسكەن پەرىشتەمىسىڭ، الدە جەردەن ءونىپ شىققان ءازازىلمىسىڭ، اقشا جيناپ جۇرگەنىمدى ءبىلىپ قويىپسىڭ. قولىم قالت ەتىپ بوساي قالسا كورشىگە جالدانىپ، ءۇيىن سالىپ بەرەمىن بە. ەكى جىلعى جيناعان اقشام قاجىلىق ساپارعا جەتەتىن ەمەس. ءمۇفتي باسقان ءىزىمدى اڭدىپ، جۇمىسقا جەگىپ، كولدەنەڭ تابىس تابۋعا ەش بوساتپايدى عوي، بوساتپايدى. ءوزى ساپارعا شىعىپ كەتسە ايەلىنە اڭدىتىپ قويادى، كىرىن جۋعىزادى، سۋىن تاسىتادى...
— ءبىر ءسوزدى قايتالاپ ايتا بەرەتىن كوكە مىلجىڭ بولىپسىڭ. باسىڭنىڭ بىرەر شاريگى ءتۇسىپ قالعان سەكىلدى. جۇرەگىڭدى كىرلەتپە، نالا، وكپە، رەنىش، باسەكە، ءبولىس دەگەننىڭ ءبارىن ۇمىت! بەينەتتەن بويىڭدى تارتپا! ال، ەندەشە بەسىن نامازىنا ۇيىدىم»، — دەدى دە الگى سۇستى كىسى سىرت كيىمىن، كەبىسىن شەشىپ، مۇنىڭ قولىنا ۇستاتتى، مەشىت ىشىنە ەڭكەيىپ ەنىپ كەتتى.
بۇل كوكەڭ ەسىك الدىندا اعاش باسقىش جيەگىندە جەڭىل كەنەپ پلاششتى، رەزەڭكە قاسىقتاي كەبىستى ۇستاعان كۇيى سوستيىپ تۇرا بەردى. بەسىن اۋدى. قاشانعى تۇرادى. الگى بەيتانىس سۇستى كىسى بەسىن نامازىن وقىپ بولعان شىعار دەپ پلاششتى شەگەگە ءىلىپ، كەبىستى ىرگەگە تىكشيتىپ قويىپ، مىسىقتابانداي باسىپ ىشكە، اقىرىنداپ ناماز بولمەسىنە ەنگەن. جان بالاسى كورىنبەيدى، ءجىتى اياڭداپ سول جاقتاعى ءمۇفتي بولمەسىنە، وڭ جاقتاعى جاتىن بولمەگە باس سۇقتى، كىسى اياعى ۇشتى-كۇيلى. «الگىنى جەر جۇتىپ ۇلگەردى مە، الدە تەرەزەدەن شىعىپ كەتتى مە» دەپ، اينەكتى اشىپ قارايدى. اۋىز ءۇيدى ارالايدى. زىم-زيا جوعالعان «و، توبا!.. الگىدە كوزىمە كورىنىپ، كولدەنەڭ ساۋالمەن تەرگەۋگە العان سۇستى كىسى كىم بولعانى سوندا؟.. ءوز باسىنا كەلىستىرىپ ماي جاعا الماي جۇرگەن قاڭعىباس نەمە بۇعان ءتيىسىپ «باسىڭنىڭ بىرەر شاريگى» دەپ كەكەپ، مۇقاعانى-اق جانعا باتىپ، يت جانىن قوزدىرادى-اي. شايتان بولسا — پلاششى مەن كەبىسىن مۇنىڭ قولىنا قالدىرار ما، ادام بولسا — ال، قوش دەمەي، ءىزى سۇيىلىپ جوعالعانى قالاي؟ بۇل دۇنيە نە بولىپ ءبارادى-اي!»
ايانداپ شىعا بەرىستەگى ەسىك اۋزىنا تاقادى، كيىم ىلگىشتە پلاششى، ىرگەدە كەبىسى — قويعان جەرىندە قالىپتى. جاۋىرىنا سۇيىق تەر قۇيىلدى. ەندەشە الگى سۇمىراي سۇستىنىڭ ەل كەزىپ جۇرگەن كادۋىلگى ءمۇساپىر، مۇسكىن پەندە بولعانى. اياق استىنان، عايىپتان ءبىر قاتەر ءتونىپ ويدا جوقتا جوعالعانى.
توسىلىڭقىراپ تۇرىپ-تۇرىپ، ەسىكتى اشىپ سىرتقا سىتىلدى. كۇن بۇگىن ەرەكشە شۋاقتى، تاباعا ساپ ماي ەرىتكەندەي. شىلدە اۋىپ، لاك ميزام تۇسسە-داعى قىزۋى باسىلماعان تامىلجىعان الىپ نۇر تاۋ ارقاسىنا ءسىڭىپ باتقانشا جەر الەمدى قىزدىرادى دا تۇرادى. اۋلاداعى باكتىڭ ءتۇبى توبارسىپ كەۋىپ قالىپتى. كۇرەكتى الىپ، قابىرعاسى سوگىلىپ — ءبىراز قىبىرلادى. ەڭبەكتەپ ءجۇرىپ تال اراسىنىڭ ءارامشوبىن تالداپ جۇلدى. اۋلانى شەڭگەل سىپىرعىمەن مۇنتازداي ەتىپ سىپىردى. الگىدە، اياق استىنان ساپ ەتە قالعان سۇستى كىسىدەن ساسىپ قاپ، توگىپ العان كوك بوياۋدى س ۇلى شۇبەرەكپەن سۇرتكىشتەپ ءبىراز تىرتىڭدادى. جان تەرگە ءتۇستى. اسىعاتىن ءجونى بار، مەشىت شارۋاسىن قاس قارايماي تۇرىپ تامامداپ، كوشە پۇشپاعىنداعى جاڭادان ءۇي سالىپ جاتقان كاسىپكەرگە جولىعىپ قايتۋدى ويلاعان. قوسىمشا جۇمىس قولى قاجەت بولسا-جالدانىپ كورمەكشى. اس ءۇيىن سىلاپ، باسقىشىن شەگەلەپ، ازداپ قوسىمشا اقشا تابۋدى كوزدەگەن بۇل پاقىرىڭ.
شىنى كەرەك، كولدەنەڭ اقشا تابۋ كۇن وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى. تەلەديداردان سويلەگەن استاناداعى مينيستر: «تابىس كوزى ۇلعايىپ، ىشكى جالپى ءونىم وسە تۇسۋدە»، — دەپ كۇنارا ماقتانادى. بۇل كوكەڭ ۇلعايعان تابىس كوزىن ەش كورە الماي كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەپ، جۇدەي تۇسەدى. ەسىنە جاڭا ورالدى. ايدىڭ جاڭاسىندا الاتىن جالاقىسى بولاتىن. مەشىت يمامى ءىسساپارعا، وبلىس ورتالىعىنا شىعىپ كەتسە — ورنىندا قالعان زايىبى ايلىق جالاقىنى ەسەپشى ەسەبىندە بۇل كوكەڭە بەرە سالاتىن. جالاقىدان دامەتىپ، مەشىت جەلكەسىندەگى يمامنىڭ ۇيىنە بۇرىلدى، باتىلسىزداۋ باسىپ كەلىپ باس سۇقتى، ەسىكتى تاقىلداتتى.
— ايلىعىمدى العالى كەلدىم، — دەدى تۇكپىر بولمەدەن شىعا كەلگەن شىرەپ پىسكەن قاۋىنداي دومالانعان كەلىنشەككە.
— قايداعى ايلىق، قاينىم-اۋ، — دەپ دومالاق كەلىنشەك سىڭق ەتىپ كۇلدى.
— ەندى مەشىت پەن وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ ءجۇرمىز عوي، بىردەمە تيەتىن شىعار.
— جۇرت قۋساڭ قۇمالاق تۇسپەيتىن ساراڭعا اينالىپ بارادى، ءپىتىر، زەكەت، ساداقانى ۇمىتتى. اقشا سۇراپ تەلمىرەگەنشە مونشا جاعاتىن سۋ اكەل، وتىن جار، قىزدىر پەشتى گۇرىلدەتىپ. مونشاعا ءتۇسىپ جەڭىلدەپ الايىق ايدىڭ جاڭاسىندا. انا تايىنشا بيىل قىسىر قالاتىن ءتۇرى بار، كەلەسى كوشەدەگى وڭعاربايدىڭ ۇيىنە جەتەلەپ جەتكىز، قىزىل بۇقاسى ءسۇرىپ كورسىن، اياماسىن... قاناسىن قاڭداسىن... اپار... كەشىكپەي ورال! - دەپ دۇنيەنىڭ شارۋاسىن تۇگەندەپ شاقشاداي باسىن شاراداي ەتتى.
«مونشاعا وتىن ازىرلە» دەگەنى ەسىك الدىندا دوڭكيىپ جاتقان بالانىڭ بەلىندەي قوس بورەنە ەكەن. الگىنى ارالاپ، بالتالاپ، جارىعىنا سىنا سالىپ قاقىراتامىن دەگەنشە قاس قارايىپ، ءتۇننىڭ ءبىر مەزگىلى بولىپ قالدى. دەدەكتەپ ءجۇرىپ مونشا بوشكەسىنە سۋ تاسىدى، وتىن ورتەپ جاقتى. ءبيبىنىڭ ماناعى تاپسىرماسى ەسىنە ءتۇسىپ، مال قاراسىنىڭ الدىڭدا ءموليىپ تۇرعان تايىنشاعا بۇعالىق سالىپ، جەتەككە الماقشى ەدى. ول نەمە شىلبىرعا ۇيرەنبەگەن اساۋ بوپ شىقتى، موڭكىپ، تۋلاپ يت ءراسۋاسىن شىعاردى. سيىرشى وڭعاربايدىڭ قوراسىنا تىرتىسىپ ءجۇرىپ جەتەمىن دەگەنشە ءتۇنجارىمى اۋدى بىلەم، اي بوزارىپ، اسپان تورىندەگى جۇلدىز سيرەدى. كۇنى بويى قارا سۋمەن جۇرەك جالعاپ، اس ىشپەي جۇرگەنى ويىنا ەندى ورالدى. باسە دەسەي!
كوكىرەگى سىر-سىر، اسقازانى قۇر-قۇر. قالاي عانا قۇلاپ قالماي تىرسەگىنە ىلەسىپ جۇرگەنى ءبىر اللاعا ايان. اۋدەم جەردەگى سيىرشى قوراسىنا مايماق اياقتانا باسىپ ازەر ىلىكتى.
تىرىسىپ جەتەككە جۇرمەي كەلە جاتقان تايىنشا تابىننىڭ ءيىسىن سەزىپ، وكسىپ-وكسىپ موڭىرەدى-اي. قارسى الدىنان ءمۇيىزى قاراعايداي قىزىل بۇقا ويقاستاپ شىعا كەلگەندە شوشىپ كەتتى. تاپتاپ كەتە جازدادى. جالت بۇرىلىپ ازەر ۇلگەردى. كوزىنە توبە قوزعالىپ كەلە جاتقانداي، تەگى. الگى اڭگى نەمە جەر تارپىپ، توپىراقتى بۇرقىلداتىپ، تاناۋىن شۋلاتىپ تايىنشاعا اسىلعاندا جاس سيىردىڭ بەلى ءسامبى تالىنداي سولقىلدادى.
اسپانداعى اي ەكەش ايدىڭ ءوزى قۇلاپ كەتە جازدادى.
مىرقى-ەكەڭ مەشىتكە تاڭ بوزارا ازەر ىلىكتى. شارشاعانى سونشا، تابالدىرىق تۇبىنە سۇرىنە جىعىلىپ، باسى تيگەن ءى ىرگە قور ەتە ءتۇستى.
كۇن كوتەرىلىپ، ەل ويانعان مەزگىل. الدەكىم ەسىمىن اتاپ شاقىراتىنداي ما، بەيسەۋبەت بىرەۋ ءدال باسىندا پىشاق قايراپ وتىرعانداي ما، مازاسى كەتىپ كەزىن اشىپ الدى. سۋ بوپ اعىپ تەرلەپتى. يمامنىڭ ءبيبىسىن تانىماي قالا جازدادى، بار ءتاۋىرىن ۇستىنە ءىلىپ، وپا-دالابىن جاعىپ، ءدال توبەسىنەن تونە قارايدى. قاباعىندا سىز جاتىر، جانارى وقتاۋلى مىلتىق سەكىلدى، وڭمەنىنەن وتەدى، شۇرىپپەسىن باسىپ قالسا عوي پاشپىرتى بىتەدى.تىربانىپ تۇرەگەلۋگە قام جاساعان. مەڭ-زەڭ باسىپ ازەر كوتەردى.
— تۇنىمەن كۇتتىم عوي، قاشاردى ءوزىڭ قاشىرىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ، تىراپاي اسىپ قۇلاپسىڭ!
— سىلەم قاتىپ شارشاپپىن.
— ءادىرام قال-اۋ، شارشاماي جۇرەتىن كەزىڭ بار ما سەنىڭ.
ارقامدى ىسىپ جىبەرە مە دەپ كۇتەمىن، ساماۋرىنعا شوق سالا ما دەپ دامەتەمىن... ۇشتى-كۇيلى جوعالدىڭ. تۇر ەندى! مىنا تىراپاي اسىپ شاشىلعانىڭدى كورىپ مەشىتكە كەلگەن جۇرت ماس بوپ جاتىر دەپ ءسوز قىلا باستاپتى سىرتىڭنان!
— سىلەم قاتىپ قالىپتى.
— سىلەڭ قاتسا مەشىتتىڭ ىشىنە كىرىپ جات. تابالدىرىق تۇبىندە ۇرى مەن بۇرالقى يت ۇيىقتايدى. و، نەسى ەكەن-اي، قۋ باس مالايدىڭ باسىنعانى!..
— ايلىق تابىسىمدى السام دەپ ەم.
— ادىرەم قال-اي قۋ باس مالاي، ەسىل-دەرتىڭ جالاقى! كەشكە كەلىپ مونشانى جاق ىسسىلاپ، بەرەتىنىمدى سوندا بەرەمىن.
وسىمەن ءسوز تامام. يمامنىڭ زايىبى بۇرق-سارق قايناپ، ارپ-ارپ ۇرسىپ جونىنە جوعالدى. بۇل كوكەڭ مەڭ-زەڭ، زىرقىلداپ الىپ بارا جاتقان باسىن قوس قولداي ۇستاپ، قۇمىرا تولى شاراپتى توگىپ المايىنشى دەگەن كىسىشە، تالتىرەكتەي تۇرىپ، ىشكە، ۇيرەنشىكتى بۇرىشىنا ءوتتى. دارەت سۋ جىلىتاتىن پەشتىڭ ۇستىندە وراۋلى داستارقان جاتاتىن. وراۋىن جازىپ، ىشىنەن قاتقان نان الدى. شەتىنەن ءۇزىپ ەش سىندىرا المادى، ازۋ تىسىنە باسىپ قىتىرلاتىپ شاينادى. بىتىرا تىستەگەندەي بولدى. ونسىز دا ازۋ ءتىسى تەسىلىپ، تەسىگىنە اس كىرىپ، ءىسىنىپ، مازالاپ جۇرگەن. جۇلىپ تاستايتىن دارىگەرگە كورىنبەسە زار قاقساپ ەش شايناتار ەمەس. جانارىنان جاس ىتقىدى. شەكەسى شاعىپ اۋىردى. الاقانىمەن وڭ جاق بەتىن باسقان كۇيى ىڭىرسىپ شوكەلەپ وتىرىپ قالدى.
كەزىنە مۇڭكىر-ناڭكىرى تونگەن كور ازاپ دوزاق ەسىگى ەلەستەدى.
كورەتىن كورەشىگى بۇل عانا ەمەس ەكەن. كۇن باتا، تاۋ جاقتاعى اينەكتەن تولىپ تۋعان اي سىعالاعان مەزگىلدە، مەشىتتە كىسى اياعى باسىلعان كەزدە... باياعى جيناپ، تىعىپ جۇرگەن اقشانى كورەيىنشى، وراۋىن جازىپ سانايىنشى... مەجەلى سوماعا جەتسە-ال، اللا تاعالانىڭ سۇيىكتى پەرزەنتى، اكىم مىرزا، جيعانىم مىناۋ!.. ۋادە قۇدايدىڭ اتى — جول بولسىن ايتىپ اعاڭدى قاجىلىق ساپارعا جونەلتىپ سال!.. — دەمەكشى ەدى. باتىلى بارىپ تىلدەسىپ كورمەكشى ەدى. تولىپ تۋعان ايعا نازار سالىپ ءبىرازىراق وتىردى-وتىردى، سوسىن ءتورت تاعانداپ ەڭبەكتەپ تابالدىرىق تۇبىنە، كىلەمنىڭ ىشكە قاراي قايىرىلعان استارىنا جەتتى. ەڭكەيىپ قول جۇگىرتتى. قوماقتى ەشتەمە ىلىكپەدى. «الدەقالاي جىلجىپ كەتتى مە»؟ دەپ ەتبەتىنەن ءتۇسىپ ساۋساعىن كەستەندەتتى. جۇرەگى قۇرعىر اتقاقتاپ القىمىنا تىعىلدى.
شىنىمەن قولدى ەتكەنى مە!
اتىپ تۇرىپ تۇكتى كىلەمدى جۇلقا تارتىپ، تاقتاي ەدەننەن قاقىراتىپ سوگىپ شىقتى. لەزدىڭ اراسىندا ىشكى تابالدىرىق ءتۇبىنىڭ دال-دۇلىن شىعاردى. جىرتىپ، لاقتىرىپ جاتىر. وراۋلى شۇبەرەك ۇشتى-كۇيلى. وڭ بۇيىردەگى شاعىن بولمەنىڭ ءمىناجات بۇرىشىنا تىقتىم با دەپ، ول تۇستىڭ كىلەمىن ەرىنبەي قوپاردى. قالى كىلەم تاۋ بوپ ءۇيىلدى. نامازعا باس قوياتىن بولمەنىڭ استىن ۇستىنە اۋداردى. جون ارقاسىنان مۇزداي تەر سۇمەك بوپ اكتى. قۇلاق شەكەسى زىڭىلداپ، كوز الدى تۇماندانىپ. تۇكتى كورمەي قالدى. ءبىر مەزگىلدە بۋىن-بۋىنى بوساپ شالقاسىنان قۇلادى. جارىق تەرەزەدەن اپپاق اي سىعالادى، جۇلدىز جارىعى تۇسكەندە -جۇلدىز-قۇرتقا ۇقساعانى. ءبىر مەزگىلدە ەسىن جيىپ، شالقالاپ جاتقان كۇيى ءۇنسىز تۇنشىعىپ وكسىپ-وكسىپ جىلاعانى.
ءۇش جىلدان استام ۋاقىت جيناپ جۇرگەن اقشاسىن جوعالتقانى.
«تىلەۋىڭ كەسىلگىر، قايسىڭ عانا قولدى ەتكەن! ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىن كورمەگىر! ءوزىڭنىڭ جارىق دۇنيەدەن ءۇمىتىڭ ءۇزىلىپ، الىستان، جاقىننان كۇدەر ءۇزىپ، جەر سيپالاپ قالساڭ عوي!.. ارتىڭنان ەرگەن ۇرپاعىڭ جەرگە قاراپ، ۇلىڭ - قىر اسپاي جاسىپ ماڭگىرىپ، ميى اشىپ، قىزىڭ - ەتەگىنە يە بولا الماي كوشە كەزىپ كەتسىن-اي! ابىرويىڭ ايرانداي توگىلىپ، تارىداي شاشىلسىن-اي! كۇن سايىن ىلگەرى باسقان قادامىڭ كەرى كەتىپ، نەنىڭ وڭ، نەنىڭ تەرىس ەكەنىن بىلمەي، يمانتارازىڭدى جوعالتىپ، كۇندىز اداسىپ، تۇندە ءتۇڭىلىپ جاسىڭا جەتپەي جەر جاستانساڭ عوي!.. شەكارادا توسىپ الار مۇڭكىر-ناڭكىر پەرىشتەڭ مەن بولار ەم!..»
مىرقى ەكەڭ مەشىت تۇكپىرىندە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ-جاتىپ، الدەنەدەن قامىعىپ، الدەنەگە ءتۇڭىلىپ، بارىپ-كەلىپ قاتتى ناۋقاستانىپ قالىپتى دەگەن ءسوز كۇللى اۋدانعا تارادى... كۇندەردىڭ كۇنى سۋىق ءسوز اكىمگە جەتتى.
اكىم الدىندا عانا الماتىداعى ەلدىڭ باس ءمۇفتيى ءابساتتار قاجىعا ارنايى تەلەفون سوعىپ، ۇزاق تىلدەسىپ، پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنە جول الاتىن ۇلكەن قاجىلىق ساپاردا «اۋدانىمىزدان ءبىر ادامدى قوس، قۇلدىعىڭ بولايىن!» — دەپ تاس تابانداپ ءوتىنىپ كەلىسىمىن العان. ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا، قاجىلىق ساپارعا جول الاتىندار، اللا بۇيىرسا، الماتىدا، باس مەشىتتە باس قۇرايتىن بولىپتى. ءابساتتار قاجى قايىرا تەلەفون شالىپ: «الگى كىسىڭىز اپتانىڭ ىشىندە تەز جەتسىن»، — دەپ حابار قىلعان. باس، ءمۇفتيدىڭ اۋزىنان شىققان وسىناۋ قۋانىشتى حاباردى جەتكىزگەلى اكىم ادەيىلەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ مەشىتىنە بۇرىلعان.
ءماشھۇر ءجۇسىپ مەشىتىنىڭ تۇسىنا كەلىپ، جۇيرىگىن كىدىرتىپ، جەرگە تۇسكەن. «مەشىت قاراۋىلىن شاقىرىڭدارشى! — دەگەن، — اسىعىس ايتاتىن شارۋام بار». اكىم كەلدى دەگەندى ەسىتىپ، ەتەگىنە ءسۇرىنىپ مەشىت يمامىنىڭ ءوزى اتىلىپ شىقتى. قولتىعىندا كىتابى، ساۋساعىندا ءتاسپىسى. «اسسالاۋماعا-لەي-كو-و-و-وم، اكىم مىرزا!» — دەپ قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ، باسىن جەرگە جەتكەنشە ءيىپ، قۇلدىق ۇردى. «تورلەتىڭىز، مەشىتكە ەنىڭىز!.. قۇداي ۇيىنەن اتتاپ كەتپەڭىز!» «كەيىنشە كىرەرمىن، وبلىسقا جول الىپ بارامىن، قاراۋىلدى شاقىرىڭىز»... «ول، بيشارا توسەك تارتىپ جاتىر، ال-دارمەنى ۇزىلگەن... اپتا بولدى، اس-سۋدان قالعان، تاقسىر!»..
مىنا ءسوزدى ەستىگەن اۋدان اكىمى شىداپ تۇرا المادى، قاقپادان ەتىپ، باسقىشقا اياق سالدى. كىرە بەرىس كىلەم ۇستىنە اياق كيىمىن قالدىردى. يمام الدىنا ءتۇسىپ جورعالاپ سىزىپ جونەلدى. بۇل كوكەڭ سوڭىنان قالماي ىلەسەدى. دارەت سۋ جىلىتاتىن اياداي بولمەنىڭ بۇرىشىندا، جەرتوسەكتە مىرقىنىڭ بۇرالقى يتشە بۇك ءتۇسىپ جاتىسى جامان. اكىم تىكسىنىپ قالدى، توبەسىنەن تونە ءتۇسىپ، دىبىس قىلدى، «اعاسى، باسىڭىزدى كوتەرىڭىز!» — دەدى.
مىرقى كوزىن اشىپ الدى. توبەسىنەن تونە ءۇڭىلىپ تۇرعان اكىمدى بىردەن تانىدى، ەرنىن جىبىر ەتكىزدى.
— الماتىدان حابار كەلدى، قاجىلىق ساپارعا اتتاناتىن بولدىڭىز، تۇرىڭىز!.. جينالىڭىز، اعاسى!..
— ءمىنافيقتار بار اقشامدى ۇرلاپ كەتتى، — دەدى مىرقى، — ماعان قاجىلىق بۇيىرمايتىن بولدى. ورنىما يمامدى جازىڭىز، سول بارسىن...
مىنا ءسوزدى ەستىگەن اكىم سۇلق ءتۇسىپ، ويلانىپ تۇرىپ قالدى. بەت-جۇزى كۇرەڭىتىپ قارايىپ كەتتى. ءبىر نارسەگە يا قاتتى اشۋلانسا، يا تۇڭىلسە وستەتىن مىنەزى. تۇتتىعىپ، تۇسالىپ تۇردى-تۇردى دا، يمامعا وقتى كوزىن قادادى. يمام كەۋدەسىنە مىلتىق تىرەگەندەي جامان شوشىنىپ، شەگىنە شاتقاياقتادى. قوس قولىن سۋعا باتىپ بارا جاتقان كىسىشە ەربەڭدەتتى. اۋدان باسشىسى شۇعىل شەشىمگە كەلگەن سەكىلدى. اينالىپ كەپ قاراۋىلعا قايتا ءتوندى.
— تۇرىڭىز، باسىڭىزدى كوتەرىڭىز، اعاسى. اكىمدىك اتىنان ەلگە سالماق سالسام دا ەكى كۇن ىشىندە مەككەگە بارۋ، قايتۋ قاجىلىق قاراجاتىڭىزدى تاۋىپ بەرەمىن. جيناپ، قولىڭىزعا سالامىن. جينالا بەرىڭىز!
— سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە، شىراعىم-اۋ.
— سەنىڭىز! — دەدى اكىم.
9
جەر بەتىندە جاقسى ادامدار تاۋسىلعان كۇنى، ادامدار بىر-بىرىنە جاقسىلىق جاساۋدان، بىر-بىرىنە قول ۇشىن بەرۋدەن، جۇرەك جىلۋىن بولىسۋدەن ابدەن جالىعىپ تۋاجات بولا باستاعان كەزدە پايعامبار عالەيكىسسالامنىڭ رۋحى ولەدى دەيدى. قاسيەتتى كىتاپتا وسىلاي جازىلعان. پايعامبار رۋحىنىڭ ولەتىن كۇنى جاقىندادى ما، قايدام، ءماشھۇر ءجۇسىپ مەشىتىنە كەلۋشىلەر، ساداقا بەرۋشىلەر سانى كۇن سايىن ازايىپ بارادى دەپ مەشىت يمامى سارى ۋايىمعا سالىنىپ، ماندايىن توقپاقتاپ ءبىراز ۋاعىز ايتىپ-ايتىپ، كوك ەزۋ بولىپ شارشاعان سوڭ قىلجيىپ، اۋليە-امبيلەردى تۇگەل قارعاپ، دۇنيەنى جۇتاتىپ ساپ، «ۋھ، جان-اي!» - دەپ كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ، بۇگىن دە بيبىسىنەن بولەك جاتتى.
ساۋديا كورولدىگى ورىن تەپكەن، بارشا مۇسىلمان قاۋىمى ءمىناجات ەتكەن مەككە قالاسىنىڭ يىعىنداعى ارافا تاۋىنىڭ قىر ارقاسىندا وتقا كۇيگەن تومارداي سيديعان قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ اعىل-تەگىل جىلاپ وتىرعان مىرقىنى ەشكىم قايرىلىپ كەلىپ جۇباتپادى. كولەڭكەشە كولبەپ جانىنان ىعىسىپ وتە بەردى... ءوتىپ جاتتى... ءبىر كەزدە كۇن قاقتاعان مىرقىنىڭ كوز جاسى سارقىلدى. بۇعان ءبىر شەكەلەي قاراپ وتكەن كىسىلەردىڭ مەيىرىمى، راحىمى مىنا تۇگى قىرقىلعان تاقىر تاۋ بەتكەيىندەي تۇگەسىلىپ ءبىتىپتى.
رامازان ايىندا، كەشەگى وتكەن پايعامبار زامانىندا پەندەلەرىنىڭ مۇڭى، زارى شارشاتقان مۋحاممەد عالەيكىسسالام جاراتقان يەدەن ءبىر ءپاس پۇرسات سۇراپ، جەتى قات كوكتىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ، الەمدىك گارمونيانى جۇيەلەپ شالدىعىپ جۇرگەن اللا تاعالاعا تىلدەسىپ قايتۋعا ءدات قىلىپتى دەيدى. پايعامباردىڭ اۋزىنان ەستىدىك دەپ ماشايىق اۋليەلەر كون كىتاپقا جازىپ كەتىپتى. ۇلى دۇنيەدە دۇركىرەپ ۇشقان اللا تاعالانىڭ بەت قاراتپاس نۇرىمەن پايعامبار عالەيكىسسالام، جوبالاپ ايتقاندا، تومەندەگىشە تىلدەسىپتى.
اللانىڭ نۇرىنا اربالىپ قالعان پايعامبار العاشىندا ازەر دەپ تىلگە كەلىپتى.
«ۋاي، جاراتقان يە، جەر بەتىندە كوز جاسى كولكىپ اعىپ قول بولۋعا اينالدى. پەندەلەردىڭ بىر-بىرىنە مەيىرىمى، شاپاعاتى، شىندىعى ازايدى. مۇڭ، زاردان قۇلاق تۇنادى، جاببار يەم، كۇناكار پەندەلەردىڭ كوز جاسىن قالاي تيامىز؟!»
سوندا جاراتقان يە نۇرىمدى شاشا بەرسەم پايعامبارىم ورتەنىپ ولەر دەپ ءبىراز ساۋلەسىن ازونمەن، ءبىرازىن توزاڭمەن كولەگەيلەپتى، اسپان الەمىنىڭ ۇنىمەن بىلاي دەپتى.
«ادامدى وزىمە ۇقساتىپ جارىق دۇنيەگە كەلتىرگەندە جىلاسىن دەپ جاراتقام جوق، ۇمبەتىم!»
«كوز جاسى كول بوپ اعىپ ەش تىيىلار ەمەس قوي، جاببار يەم!
«قايعىلى، شەرلى ادامنىڭ نۇرى بۇزىلادى، ادامزاتتىڭ نۇرى بۇزىلماۋىن نەگە ويلامايسىڭ؟»
«اسپانداعان اۋلەكىلەرىنىڭ ءباسىن تومەندەتەمىن، قۇدايىن ۇمىتقانداردى ءتاۋباسىنا كەلتىرەمىن دەپ، تەگى، شارشادىم، ولشەنىپ بەرگەن كۇش-قۋاتىم كەمىپ بارادى، نەعىلامىز، جاببار يەم!»
«ەندەشە پەندەلەردىڭ ساناسىن، كوكىرەك كوزىن اشاتىن اياتتارىمدى ايان بەرىپ تۇسىرەم، ول كىتاپ سەنىڭ ماشايىقتاردى ىلەستىرەتىن، ءمىنافيقتاردى ءتاۋباسىنا تۇسىرەتىن تات باسپاس الماس قىلىشىڭ بولادى. قۇران دەگەننىڭ سوزىنە يلان، پايعامبارىم!»
«جاببار يەم، نۇر ديدارىڭا باسىمدى يەمىن، كوز جۇما كەتسەم كورىمدە تىنىش جاتاتىن بولدىم».
«جاراتقان يە ەشقاشان باردى ءبولىپ بەرمەيدى، جوقتى تۇگەندەمەيدى، اداسقاننىڭ بەتىن تۇزەمەيدى، ولشەۋسىزدى ولشەمەيدى، ولشەۋلىنى ارتىق-كەم دەمەيدى، ايتسە دە ءبارىن ءوزىم ىستەيمىن، پەندەلەر بىرىنەن-بىرى كورەدى، ۇمبەتىم».
«نۇر ديدارىڭنان بولىسە ءجۇر، جاببار يەم، پەندەلەردىڭ كەزىن اش، كوكىرەگىن ويات، قاراڭعىعا قالدىرا كورمە! پەندەلەردىڭ نۇر ديدارىن بۇزىپ الماۋىن ويلاستىرايىن». وسىنى ايتىپ مۋحاممەد عالەيكىسسالام جەتى قات كوكتىڭ تورىنەن قاۋىرسىنعا ۇقساپ تومەندەي-تومەندەي مەككەگە جەتىپتى، قاعباعا اياعىن تىرەپتى دەيدى. ءبىزدىڭ بايانداپ وتىرعانىمىز باياعى اۋليە ماشايىقتار جازىپ قالدىرعان كوك كىتاپتىڭ ءسوزى.
وسىمەن شاعىن حيكاياتىمىزدىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويىپ تامامداۋعا دا بولار ەدى. ءبىر ءسوز قالىپ بارادى. مۋحاممەد پايعامبار كۇنى جەتىپ، باقي ساپارعا اتتانار الدىڭدا قاسىندا قۇرداي جورعالاپ قىزمەت جاساپ جۇرگەن ماشايىعىنا: «كەۋدەمدى كوتەرىڭدەرشى، ارافا تاۋىنا شىعايىنشى»، — دەپ ءوتىنىش جاساپتى. اۋليەلەر، ماشايىقتار، سوفىلار ەتەگىنە ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ پايعامبار عالەيكىسسالامدى سۇيەمەلدەپ ءتۇن ىشىندە مەككە تاۋىنىڭ يىعىنا شىعارىپتى. اسپان تولى شۇپىرلەگەن مىڭ-ميلليون جۇلدىز، ءبازبىرى اعىپ ءتۇسىپ جاتىر، ءبازبىرى ءجىپ ساۋلەسىن سوزا ءتۇسىپ ۇزدىكسىز شىراق بولىپ جانادى. پايعامبار عالەيكىسسالام اقتىق كۇشىن جيناپ، كەۋدەسىن وقىس كوتەرىپ، وكپەسىنىڭ سىرىلىن شامالى باسىپ وڭ قولىن اڭىلجىعان اسپان الەمىنە سىلكە شانشىپ نۇسقاعان كورىنەدى. اقتىق دەمىن الا بەرە ءۇنى كۇڭىرەنە شىعىپتى جارىقتىقتىڭ. اللا-ا-و-و-ي-ي!!»
2004 جىلعى ماۋسىم.
You Might Also Like
-
بالىقشى توباعابىل نە پالەگە ۇشىراعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، اياق باسقان سايىن ءوزىن جىلان ارباعان تورعايداي دارمەنسىز سەزىندى. قوس وزەننىڭ ۇمار-جۇمار قوسىلىپ، اقىرىن لىقسىپ جەر استىنا جۇتىلىپ جاتقان قاند...
