بەسقوناق
پوۆەست
اۋىل شەتىندەگى باكەنە، توبەسى تايپاق، سۇر قاقىرانىڭ جاتاعان شىم اۋلاسىنىڭ ءار قيلى فانەر تاقتايدان قۇرالعان ەسىگىنەن ءبىر سارى قانشىق شىقتى. الگى مارعاۋ بۇرىلىپ: «سوڭىما ىلەسكەن ەشكىم جوق پا» — دەگەندەي ارتىنا سۇلەسوقتانا كوز تاستاپ، شوقيا وتىرا قالىپ وزەن بەتتەن ەسكەن دىمقىل سامالدان ءيىس العانداي ءسۇيىر تۇمسىعىن سوزىپ-سوزىپ قويدى. كۇن بۇگىن بولەكشە الا بۇلت ەدى. كوكتەمنىڭ العاشقى ەكى-ۇش اپتالىق ىستىعىنان كەيىنگى كۇرت وزگەرە تۇسەتىن سالقىندىعىنىڭ باستاماسى ءتارىزدى اۋادا ءبىر ەرەن ىزعار بار. ەلدىڭ «بەسقوناق» دەپ كەتكەن جاۋىن-شاشىندى الاساپىرانى بيىل دا ادەتىنشە مىناۋ اۋىلدى ۇمىتپاي، اياعىن الشاڭ باسىپ، ەتەك-جەڭىن جيماي كەلەدى.
تابيعاتتىڭ مىنەزىن، ارسىڭ-گۇرسىڭ قىلىعىن ادامنان گورى حايۋاندار جان-دۇنيەسىمەن بۇرىن سەزىپ، تىنىشسىزدانا باستايتىنى قۇپيا ەمەس؛ سارى قانشىق ماناعى ءبىر جايباراقات جايىنان شيراپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قالىڭ ورمانعا باسىن قيسايتا قاراپ قالىپتى. سونسىن ول كەيىنگى كەزدە ەڭسەلەنىپ، بوي تۇزەي تۇسكەن، توبەلەرى دە ارقالانا شيفەرمەن جابىلعان، اپپاق اق شاعالا اۋىل شوعىرىنا مويىن بۇرىپ، ۇزىن قىزىل ءتىلى جىلتىڭداپ جالانىپ قويدى. دوڭەستەۋ وزەن جارقاباعىنا ورىن تەپكەن، جىل وتكەن سايىن شوگىپ باراتقان ەسكى قاقىراسىنىڭ وزگە مەكەن-جايدان الاسالىعىنا پالەندەي ءمان بەرمەي قايتا ءالى تالاي سايا، پانا بولارىن ەندى سەزگەندەي سارى قانشىق ارتقى اياعىمەن سالپاڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن تىر-تىر قاسۋعا كىرىستى: تىپتەن بەيقام، باسى كەكجەڭدەپ؛ ءتىلى سالاقتاي راقاتتانا، ارا-كىدىك ىڭىرسي قىڭسىلايدى.
انە، ول الدەنەگە ەلەڭدەي قاسىنعانىن قويا قويدى. شاڭق ەتە ءۇرىپ، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قالىڭ ورمانعا قالتيا قاراپ تۇر. اسپانداعى تۇتاسقان سۇرعىلت بۇلت ازداي، اعاش ۇستىنەن قارا ايۋداي بوپ تاعى ءبىر شوعىر شالىندى: ەندى مىنە، تومەندەپ سۋ بەتىندەگى سالىداي قالىقتاپ كەلەدى: ءيتتىڭ تاناۋى جىلتىراي، كوككە سوزىلا ءتۇسىپ، تىپىرشىپ بارادى. ەڭ اۋەلى دىمقىل؛ مول سىز ءيسى سەزىلگەنى سول ەدى: ىزىنشە ۇيتقي ساپ-سالقىن جەل سوعىپ ءوتتى. قىستاي اعاش اراسىندا، قار استىندا جاتىپ، جەر قارايا كۇن شالىپ كادىمگىدەي توبارسىپ ۇلگەرگەن كۇزگى سارى جاپىراق ۇرىككەن تورعايداي ءدۇر كوتەرىلىپ وزەننەن استى دا، قانشىقتىڭ اياق استىنان سىبدىرلاي سىرعاناپ جونەلگەندە ول ەرىكسىز سەسكەنىپ ىرشىپ ءتۇستى؛ جالتاقتاي ارتىنداعى سۇرعىلت قاقىراعا قاراپ، وزىنە قورعان ىزدەگەندەي ءشاۋ ەتە قالدى. ءۇيدىڭ قىر بەتىندەگى ءتورت بۇرىشتى، شاعىن سيىر قورانىڭ ۇستىندەگى قاقىرايعان تۇرىكپەننىڭ بوركىندەي ءبىر مايا پىشەننىڭ توبەسى كىرپى تۇگىندەي تىكىرەيىپ جەلبىرەپ كەتكەنىن كورىپ، ءارى اۋلانىڭ كىسى كىرەتىن الاباجاق ەسىگىنىڭ توت باسقان، ەسكى توپساسى سىقىر-سىقىر ەتىپ اشىلىپ، جابىلعانىنان قورقىپ بۇرسەڭدەپ قاشپاي، جەلگە قارسى جىلتىر قارا تۇمسىعىن سوزا توستى. جاڭا ءبىر ازىردە ءيتىنىڭ شاۋىلدەي ءتۇسىپ، ساپ باسىلعانىنان سەكەم الدى ما، وسى كەز سۇر قاقىرادان كەڭ ەتەك كوك-الا كويلەكتىڭ سىرتىنان كۇپايكە كيگەن، اق كيمەشەك جاۋلىقتى قارا كەمپىر شىقتى: ءبارى بەتتەپ، الاسا ەسىكتىڭ ۇستىنەن موينىن سوزىپ:
— قۇت-تاياق... قۇت-تاياق، كا!.. — دەدى.
اققۇباشا كەلگەن، يمەك مۇرىن قاريانىڭ ۇيدەن توبە كورسەتىسىمەن سارى قانشىقتى نەگە «كا... كالاعانىن» ءتۇسىنۋ قيىن ەدى؛ مۇمكىن بىرەۋدى كۇتىپ وتىرعان بولار: تەگى ونىسىن يت تە ۇقپاعانداي ما، قالاي، ادەتىنشە قىزىل جىڭعىل ساباۋداي جۇپ-جۇمىر قۇيرىعىن شيپاڭداتىپ، ەركەلەي جەتىپ بارا قويمادى.
وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قالىڭ ورماننىڭ ءالى ءبۇر جارماعان، ءسابيدىڭ جالاڭاش بىلەگىندەي بۇتاقتارى تەربەلىپ، جىڭىشكە ۇشار باستارى بىر-بىرىمەن سوقتىعىسا سۋسىلداي سىبدىرلاعان دىبىسىنان تۇتاس ءبىر اۋەن ءۇنىن شالعانداي سارى قانشىق سەلتيىپ، تىقىر ءجۇنى جەلبىرەپ تۇر. اعاش سىبدىرىنان وزگە دە ءبىر اۋپىلدەك ۇنىندەي دىبىس كەلەدى. ول نە، نەنىڭ نىشانى؟ جۇمباق جايدى بىلسەم دەگەن اۋەستىك حايۋان ەكەش حايۋاننىڭ دا ويىن بيلەپ العان ەدى. سارى قانشىق ءسال تىپىرشي ءتۇسىپ، ارتىنا ءبىر كوز تاستادى دا، ۇيدەن قۇرىق تاستام تىك جارقاباققا قاراي بۇلكەكتەي جونەلدى؛ قۋشىق كەۋدەسىنەن يتەرگەن ىزعىرىق جەلگە قارايتىن ەمەس.
— قۇتتىاياق دەيمىن! قۇتتىاياق، كا-كا!..
سوڭىنان تالماۋسىراي جەتكەن قاريا ۇنىنەن تاڭدانۋمەن بىرگە ءتىلازارلىعىنا وكپە سەزىلىپ تە قالعان؛ سارى قانشىق ايتسە دە قايىرىلماي بارادى، ويىنساق ءسابيدىڭ انا الدىنداعى ەركەتوتايلىعىنداي شولجاڭدىققا بويىن جەڭگىزىپ ۇلگەرگەن ءتارىزى بار.
داريا بەتى ازاندا شىمىرلاپ جاتقان، ءقازىر ادام تانىعىسىز وزگەرگەن — اق كوبىكتەنە جيىرىلىپ، القىنا كەپ تىپ-تىك جارقاباقتى بۇيراباس كوك بۇقاداي وكىرە گۇر ەتىپ سۇزەدى دە، كەيىن لىقسيدى. «ءپالى، سەن ەكەنسىڭ قوي؟! ۋف-ۋف، — دەگەنگە بىرەۋ توبەلەسىپ ءجۇر مە دەسەم، سەنىڭ ءۇنىڭ بە؟..» سارى قانشىقتىڭ كوزى وزەن ورتاسىندا جال-جال اق كوبىك تولقىنمەن الىسىپ، ءبىر كورىنىپ، ءبىر جوعالىپ، ءسۇيىر، قايقى تۇمسىعىمەن داريانى ءتىلىپ كەلە جاتقان قارا قايىققا ءتۇستى، تۋ سىرتىن جاعاعا بەرىپ، سۇرعىلت پلاشتى، جاۋىرىندى، باسىندا قوڭىر قالپاعى بار بىرەۋ سارعىش ەسكەگىن قۇلاشتاي ەسىپ، مىناۋ داۋىلدى ەلەر ەمەس. قارا سۇر ءجۇزدى، قۇس تۇمسىق، اياعىنان اسكەري كەرزى ەتىگى ءبىر تۇسپەيتىن وتكەلشى قۋان ەكەنىن سارى قانشىق اينا-قاتەسىز تانىدى؛ تانىدى دا، جۇرەك تۇكپىرىنەن ىزا، وعان دەگەن كەكتىڭ قىجىلى ءتىسىن قايراتىپ، سالپاڭ قۇلاعىن ەرىكسىز جىمىرتىپ جىبەردى. ال، كەپ ءۇرسىن-اي... جەر تىرناپ تۇرىپ ارسىلداپ بەردى.
بۇدان ەكى جىل بۇرىن كوزىن جىرتىپ اشقاندا ءوزىنىڭ مۇپ-مۇزداي سەڭ ۇستىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقانىن كوردى: ەنەسىنىڭ قاي تۇستا قارا-كۇرەڭ وزەن تۇڭعيىعىنا جىم-جىلاس باتىپ كەتكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر انىق ەسىندەگىسى - جالعىزدىعى، قورعانسىزدىعى؛ باۋىرىنا تىعا تۇسكەن شىرىش تابانىن مۇز قارىپ، جۇرەگى سازىپ، ءسۇت ىشكىسى كەلەتىندىگى كامىل. جەر باۋىرلاي مۇز شەتىنە دەيىن جىلجيدى دا، قىڭسىلاي كەيىن شەگىنەدى؛ الگىندە ءالسىز جانارى تۇڭعيىققا تۇسكەن، باسى اينالىپ، جەر دۇنيە توڭكەرىلىپ جۇرە بەردى. قايدا بەت العانى دا، الدا نەندەي كۇي كەشەرى دە بەيمالىم. تىرشىلىك دەگەن قالت-قالت ەتكەن سەڭنەن ايىرىلماسام دەيدى: تابيعاتتىڭ ءبىر تىلسىم كۇشى تۇڭعيىققا اياق باستىرماي شىدام، سابىر تىلەتتىرەتىن ءتارىزدى. «ۇسىمەيسىڭ، ولمەيسىڭ — تەك سابىر ساقتا، ارتىن كۇت»، — دەيدى ءبىر ءۇن. كىشكەنتاي جۇرەگى بۇلكىلدەپ، جارىق دۇنيەمەن وڭاي قوشتاستىرماي قىڭسىلاتىپ، اۋىق-اۋىق كومەي-كوزىن اشتىرىم ءۇنىن وزەن بويىن قۋالاتا جىبەرەدى.
الدەنە ۋاقىتتا سەڭدى ءبىر تولقىن ۇرىپ ءوتتى دە، بۇل تۇڭعيىققا وپ-وڭاي تۇمسىعىمەن سۇڭگي جونەلگەندە الۋەتتى كۇش جەپ-جەڭىل كوتەرىپ اكەتىپ، جارىق دۇنيەنى جارق ەتكىزدى. مۇزداي سۋدى قاۋىپ ۇلگەرگەن ول شاشالىپ، تىنىسى تارىلىپ باراتقان، ەكى ۇرتىن بىردەڭە قاتتى قىسىپ اۋزىن ەرىكسىز باقاداي اشتىردى دا، كۇلىمسى ساسىعان جىپ-جىلى دەم، شىرىش تاڭدايىن كەپتىرە ءۇرىپ جىبەردى: كوز كىرەۋكەسى اشىلىپ، ىلە تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى. ادام الاقانىنان تابانى جىلىپ قالعانى سول ەدى، ءىشى تۇكتى دورباعا ءتۇستى دە كەتتى. ول جاڭاعى ادامنىڭ تەرى قولعابى ەكەنىن، ارينە، كەيىن ءبىلدى. سونسىن قالىڭ ورمان ىشىندەگى كەڭ، قىزىل شەتەن اۋلالى، ەڭسەلى ۇيگە كەپ كىردى؛ اعاش توستاعانعا قۇيعان جىلى ءسۇتتى اشقاراقتانا توگىپ-شاشىپ ءىشتى. ءبۇيىرى شىعا تويىپ، ءوزىن قورشاعاندارعا كوز جۇگىرتكەندە ۇزىن بويىمەن ءۇيدىڭ توبەسىن تىرەردەي بوپ، جەبەلى قالىڭ مۇرتىنىڭ استىنان قىپ-قىزىل ەرنى، اقسيعان ءتىسى كورىنىپ ەر ادام، سونسىن ءبىر كەلتە تاناۋ اقسارى، كوكشىل ورامال تارتقان ايەل جانە قارا شاشتى، شەشەسىندەي اشاڭ، كەڭ ماڭداي بويجەتكەن ۇستىنەن ءتونىپ تۇردى.
كوك ورامالدى تولىقشا ايەلدىڭ قوي كوزىنەن وزگەدەن بولەك ءبىر مەيىرىم ەسەدى؛ حايۋان ونىڭ ءالسىن-الى باسىن، ءۇستىن سيپاعان جۇپ-جۇمساق الاقانىنان دا تەرىسىمەن جىلىلىق سەزىپ، ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ جاتىر. ەركەكتىڭ ءۇنى — سالقىن، قىزدىڭ ءۇنى — ءتاتتى — سىلدىر-سىلدىر ەتەدى: كۇشىگىم... كۇشىگىم مەنىڭ»، — دەيدى.
— ايجان، مىناۋ مالعۇن ۇرعاشى عوي. قايتەمىز ونى قولعا ۇستاپ، كۇنى ەرتەڭ كۇشىكتەپ بەرەكەمىزدى كەتىرەر. ارعى بەتتەگى فاتيحا شەشەيگە اپارىپ بەرەيىن. ول كىسىگە ەس بولسىن. باتىربەك قاسقىر ءيتىنىڭ ءبىر كۇشىگىن سىيلارمىن دەگەن، — دەدى مۇرتتى ەركەك كۇلىمدەي ءتۇسىپ.
— ۇرعاشى دەسە سەنىڭ جىنىڭ قوزاتىنى نەسى-اي... - تولىقشا ايەل تىزەرلەپ وتىرعان: كويلەگىنىڭ كەڭ ەتەگىن جەلپىنە قاعىپ كوتەرىلدى دە، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى، قازاندىق باسىنا بارىپ، شىنى-اياقتى جۇلقىنا سىلدىرلاتىپ، الدەنە ءبىر تەمىر شەلەكتى داڭعىرلاتا قۇلاتىپ الدى.
جاڭا عانا جايدارى، كۇلىمدەي ءوزىن قىزىقتاعان بەيتانىس ءۇش جاننىڭ ءسالدىڭ اراسىندا نەگە نىلدەي بۇزىلا، جۇزدەرىنىڭ سۋىق تارتا قالعانىن سارى كۇشىك تۇسىنگەن جوق. ۇزىن قوس بۇرىمدى، ورتابويلى، قىزىل-الا كويلەك كيگەن قىز دا قيپاقتاي شەگىنىپ، ۇيالى قوي كوزىن ۇركەكتەي اكەسىنە جۇگىرتە تاستاپ:
— تۇيەلەردى اپام ساۋعان، مەن ورىسكە ايداپ تاستايىن، — دەدى دە، ول دا كەتتى.
اياعىن الشاڭداي باسىپ، بولمەنىڭ اعاش ەدەنىن سىقىرلاتا اۋىر ادىمداپ قۋان اتالعان ەركەك ەسىككە دەيىن باردى دا، كەرى قايتتى. ءجۇزى سۇرلانا، قيىق كوزى مۇلدە جۇمىلا قالىپتى...
كەنەت... ول سارى كۇشىكتىڭ جەلكەسىنەن بۇرە ۇستاپ، جوعارى كوتەردى دە: «و، دولى قانشىق!» — دەپ، دىبىس بەرمەگەنىنە ريزا بولعانى ما، ىزالانعانى ما بىلق ەتكىزىپ جەرگە تاستاي سالدى. اۋىز ۇيدەن شىعا كەلگەن ايجان:
— ولتىرەمىسىڭ؟! — دەدى جالما-جان جەردەن كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا باسىپ. كۇشىك ايەلدىڭ جىپ-جىلى، جۇمساق كەۋدەسىنەن قورعان ىزدەگەندەي ءالسىز قىڭسىلاي، تۇمسىعىن جۇمىر، توق قوس اناردىڭ اراسىنا تىعا ءتۇستى.
— ءتورت قىز تاپساڭ دا ساعان تويىم بولماس. ءيتتىڭ دە قانشىعى قىمبات پا ەدى...
— قۋان-اۋ، قۇدايدان مەن سونى تىلەدى دەيمىسىڭ. قايتەيىن مەن... ءول دەمەسەڭ، نە ىستەيىن؟!
سارى كۇشىك جىلتىر قارا، بارماق باسىنداي تۇمسىعىنا جىلى ءبىر تامشىنىڭ تامىپ كەتكەنىن سەزىپ، الگىنى جالاپ العان، تاڭدايىنا سۇتتەن بولەك كەرمەك، اششى ءدام كەلدى. ايەلدىڭ شاراسىزدىقتان توگىلگەن كوز جاسى ەكەنىن حايۋان قايدان ءبىلسىن؛ تەك وسى دامنەن كەيىن ەركەكتىڭ كىلت بۇرىلىپ، ەسىكتى سارت ۇرىپ شىعىپ بارا جاتقانىن كوزى شالدى.
ءيا، ول جىلى سارى كۇشىكتىڭ ومىرىندە پالەندەي وزگەرىس بولعان جوق. كەڭ اۋلانىڭ تورىندەگى ۇلكەن ەكى قورانىڭ قاسىنان وعان يتقورا سالىندى، استىنا قۇرعاق ءشوپ توسەلدى: اعاش يتاياققا سورپا، مايلى سۇيەك-ساياق، قان-جىن قۇيىلدى. ەرتەڭدى-كەش قۋان سوڭىنا ىلەستىرىپ ءجۇرىپ، ءۇش تۇيە، ەكى سيىرىن، ون شاقتى قويىن ورمان ىشىندەگى كول جاعاسىنا باعىتتاپ جىبەرىپ، كەشكىسىن ايداپ قايتادى. قۇتتىاياق قويدىڭ ءبىر شەتىن قايىرمالاي ءۇرىپ، شاشاۋ شىعارماي كوڭىلىن تاۋىپ، جاعۋعا تىرىستى، وندايدا قۋان كۇلىمدەي ەڭكەيىپ: «كۇشىگىم... قۇتتىاياعىم»، — دەپ باسىنان سيپايتىن عوي. ءبىر جىلدان سوڭ كوپ ادام ماشينالارمەن كەلىپ، ءسانيانى اكەتتى. ءۇش تۇيەدەن — ەكەۋى، ءبىر تايلاق، التى قوي قالدى؛ سيىر كەمىمەدى. قارا سۋىق كۇزدە بايلاۋى شەشىلمەي، ۇزاقتى كۇن يتاياعىنا استى قۇيۋدى دا ءجيى ۇمىتاتىن بولدى. تارالىپ، كادىمگىدەي ەتى قاشىپ ۇزىنسيراقتانىپ ۇلگەرگەن سارى قانشىق مەزگىلىمەن اس ىشپەگەن سايىن الدەنەگە ىزالانىپ، بىردە قۋانعا ايبات شەگە ارس ەتە قالعان:
— ءا، سەن دە مەنى قابايىن دەدىڭ بە؟! سەن قانشىققا يەسىنە ۇرگەننىڭ نە ەكەنىن تانىتايىن، — دەپ قامشىسىمەن سىريتا ۇرىپ، يتقوراسىنا قۋىپ تىقتى. سونسىن ول قامشىسىن جەرگە تاستاپ، اششى شىلىم شەگىپ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الدى.
سارى قانشىق قىڭسىلاي ءبىراز جاتتى دا، سالدەن سوڭ تىم-تىرىس بولدى؛ ول كەز مىزعىپ كەتكەن، قايداعى ءبىر شاڭ-شۇڭنان ويانىپ كەتتى:
— مىناۋ مولاڭدى باعىپ قاشانعى وتىرام! مەنىڭ دۇكەندە ىستەگەنىمنەن زيان كوردىڭ بە؟ نە كيەم، نە ىشەم دەمەيسىڭ... ريەۆيزور كەلىپ تەكسەرىپ جاتسا، سەن كۇتىپ قالدى دەپ موينىما جازىلعان دۇنيە-مۇلىكتى يەسىز تاستاپ جۇگىرەيىن بە؟! دالاداعى بىرەۋدەن قاراداي قىزعانىپ، ولتىرەمىسىڭ؟ ءتورت بالانىڭ اناسى مەن كىمگە كەرەكپىن؟
— ە، ءباتشاعار، كەت ارمەن... ءو، نەسى-ەي مۇقىم، قاتىنسىز قالام دەپ قورىقتى دەيمىسىڭ؟
— ەندەشە نەگە تۇلداناسىڭ، اكىرەڭدەيسىڭ؟
— ءاي، كاززەپ، سولارمەن جىرتىڭداسىپ نەگە اراق ىشەسىڭ، ءا! ەلدىڭ قاڭقۋ ءسوزى اناۋ، كەرەڭ بولعانبىسىڭ مۇقىم؟!..
ءتۇن ورتاسى اۋا شاڭ-شۇڭ ايقاي ۇيگە ەنىپ، اۋلا ءىشى ساپ باسىلدى؛ سونان تەك تاڭ قاراڭعىسىندا اق كويلەگى اعاراڭداي ايەل قىستاۋدان شىعىپ: «قۇتتىاياق... قۇتتىاياق»، — دەپ اقىرىن كۇبىرلەپ دىبىس بەردى. سارى قانشىق تۇششى ەتىنە تيگەن اششى تاياقتان زارەزاپ، ءارى قورقىپ ىعىستاي ما، شاعىن تاس يتقوراسىنان بايقاستاپ باسىن كورسەتىپ، ەركەلەي قىڭسىلاپ جىبەردى. يتاياعىنا بۋىن بۇرقىراتا ايەلدىڭ بىردەڭە قۇيىپ جاتقانىن كورگەندە شىدامى جەتپەدى: ءدامدى سورپا ءيىسى، جۇمساق كەسەك-كەسەك قۇيرىق ماي مىناۋ قارا سۋىقتا سىلەكەيىن شۇبىرتىپ بارادى. اتىپ شىعىپ استاۋعا باس قويدى.
— كۇشىگىم-اي، ابدەن جۇرەگىڭ ءۇزىلىپ-اق قالىپتى-اۋ، — دەگەن ايەلدىڭ مەيىرىمدى ءۇنى دە قۇلاعىنا ىلىنبەدى. ابدەن ءبۇيىرى شىعىپ تويعانسىن باسىن ءبىر اق كوتەردى. ساباۋ قۇيرىعىن شيپاڭداتىپ يەسىنە ەركەلەي سەكىرىپ، ءشاۋ-شاۋ ءۇرىپ قويدى.
تۇيەلەرى مەن سيىرىن ساۋىپ، جارمالى ۇلكەن اعاش قاقپانى اشىپ، جاسامىس ايەل مۇنىڭ موينىنداعى قايىس ءجىبىن شەشتى دە:
— ءجۇر، كۇشىگىم، مالدى ورىسكە ايداپ سالايىق! — دەدى.
سارى قانشىققا دۇنيەدە مۇنان ارتىق، تەڭدەس كەلەر قانداي باقىت بار؛ قۋانا سىلكىنىپ ىلەسە بەردى. سونان كول جاعاسىندا قۇراقتى ءسۇزىپ، قۇس ۇركىتىپ، جازىقتان بالپاق، سارىشۇناق قۋىپ كەشكە دەيىن سايراندى سالدى دەيسىڭ: يەci — ايجاننىڭ قاشان، قاي تۇستا ۇيگە قايتقانىن دا سەزگەن جوق. ەكىندىگە تالاس قىستاۋعا ورالعان، اۋلا ورتاسىنداعى كەلتەك بورەنەنىڭ ۇستىندە اقسۇر پلاشش كيگەن، باس كيىمسىز، شاشى ويپى-تويپى، كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ كەتكەن قۋاننىڭ وتىرعانىن كوردى. ەركەلەي قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، بەيقام جەتىپ بارعان:
— ءا، قاڭعىباس قانشىق، كەلدىڭ بە؟ — دەپ، قاسىندا جاتقان كۇرەكتىڭ جالپاق باسىمەن بوكسەسىنەن ءبىر قويدى. بەلى ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولعان، جانۇشىرا قاڭقىلداپ اتىپ تۇرام دەگەندە كۇرەك ەكىنشى مارتە ءتيىپ، ارتقى ءبىر اياعىن بaca الماي قيرالاڭداي تالىپ كەتتى.
ول ارينە ءۇشىنشى سوققىنىڭ قارا تۇمسىققا تيگەنىن بىلمەدى. قۋان كۇرەكتى تاستاي سالىپ، اششى قىڭسىلاعان سارى قانشىقتىڭ تۇمسىعىنان دوبالداي ەتىگىمەن وڭدىرماي، قايقايىپ تۇرىپ ءبىر تەپكەن. ساسكەلىكتە ايەلىنە دە قولى ءتيىپ، ول: «كورمەگەنىم سەن بولسىن. ايەلىڭ ءولىپ جالعىز قالعانىڭدا، ون بەس جاس كىشىلىگىمدى كولدەنەڭ تارتپاي، قىزداي ءتيىپ بالا ءسۇيدىرىپ ەدىم. وقۋ دا وقىماي، جاس ءومىرىمدى وكسىتتىم. بالالارىم جون-جونىنە كەتتى. ەندى قىرىقتىڭ ۇستىنە شىققاندا جۇمىس ىستەپ كورگەم، تاعى جاقپادىم. بۇيتكەن داۋلەتىڭ ادىرە قالسىن. جەمەگەنىم تاياق ەدى، ونى دا تاتىردىڭ. ولمەسەڭ ورەم قاپ، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماسپىن. كەتتىم... مىناۋ ۇيىڭنەن سىڭار ساباق ءجىپ تە المايمىن»، — دەپ، ايجاننىڭ شابىنا شاڭقىلداپ، تەپسىنە جەر تەپكىلەي، ەسىكتى تارس ۇرىپ، ارعى بەتكە ءبىر جولا جونەلگەنىن، قۋاننىڭ بار دۇنيەدەن ءتۇڭىلىپ كەشكە دەيىن اراق ىشكەنىنەن سارى قانشىق بەيحابار.
ساناسى اراقپەن ۋلانعان ادامنىڭ قيال-دۇنيەسى دە بولەك: جاي، كوپتىڭ ءبىرى ىستەيتىن نارسەنى ول ەلەي بەرمەيدى، بولماشىعا سەكەمدەنىپ كۇدىكشىل، شىبىق شىرت سىنسا: «ويباي، جاۋ ءتيدى!» — دەپ ورە تۇرىپ، توڭىرەگىن دابىرا داڭعازاعا اينالدىرىپ جىبەرۋگە بەيىم؛ وسپادارسىزدىق تا، پاسىقتىق تا ءبىر سونىڭ ەنشىسى، مۇسىركەۋ، كەشىرىمشىل كەڭدىك وعان جات. قۋاننىڭ ورنىندا باسقا ادام مىناۋ بىلق-سىلق ەتكەن ءيتتىڭ ءولى دەنەسىن اۋلانىڭ سىرتىنا شىعارىپ، كومە سالار ەدى؛ نە ءبىر ەسكى قۇدىققا، نە جىرا-جىقپىل ىشىنە لاقتىرىپ تاستارى دا حاق. ونى ماعان داريا تارتۋ ەتتى. ب ا ق پا دەسەم — باقىتسىزدىعىمنىڭ كۋاگەرى ەكەن. ءوزىڭ بەرگەندى ءوزىڭ ال» دەپ ول ەرىنبەي-جالىقپاي كوتەرىپ، قايىقپەن وزەن ورتاسىنا اپارىپ، سۋعا اتىپ جىبەردى دە، كەيىن ورالدى. تۇڭعيىققا شىم باتىپ كەتكەنىن دە كۇتپەدى.
سارى قانشىق سۋعا گۇمپ ەتىسىمەن ەسى كىرىپ، تىرباڭداي ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، تاستاي قاراڭعى تۇندە جاعاعا دا جەتكەن؛ سونان شىم-شىم اشىعان ارتقى اياعىنىڭ جاراسىن جالاپ، سۇلەسوقتانا بۇرالىپ، ۇزاق جاتتى. تاڭ ساز بەرە وزەنگە ءيىناعاشىن يىعىنا ءىلىپ سۋعا كەلگەن اقجاۋلىقتى، قۇس مۇرىن قاريا مىناۋ نە پالە دەگەندەي ۇزاق تاڭدانا قاراپ:
— قۋاننىڭ قۇتتىاياعىمىسىڭ؟ — دەدى كۇبىرلەپ.
ارتقى اياعىن باسا الماي، شويىرىلىپ جاتقانىن كورىپ باسىنان سيپاپ ءبىراز ىركىلدى دە، بويىن جيىپ توڭىرەككە كوز تاستادى. سونسىن ويلانا جەرگە قاراپ تۇردى دا، ەڭكەيىپ ەكى شەلەكتى كوتەرىپ وزەن جاعاسىنا كەلدى. داعدىلى ادەتىنشە شەلەكتەرىنىڭ ءىشىن شايىپ بوپ، سۋعا تولتىرىپ شىقتى دا، ءيىناعاشىنىڭ ەكى باسىنا ءىلىپ قاراماي كەتە باردى. كوپ كەشىكپەي قايتىپ كەلىپ، جاراسىن اق داكەمەن تارتىپ بايلاپ قاسىندا ۇزاق وتىردى. — اسەم جىگىت ەدى... بۇعان نە كورىندى-ەي؟!.
قاريانىڭ نەگە نالىپ، تاڭدانا باسىن شايقاعانىن ارينە سارى قانشىق تۇسىنبەدى، ۇنىندە «يتتىگىڭە باقتىڭ-اۋ، ول سورلىنىڭ جان-دۇنيەسىن ۇقپاعانىڭ دا» دەگەندەي جازعىرۋ بارىن بىلمەگەن ەدى؛ كەيىن سەزدى. قازىرگى قاريانىڭ داۋىستاپ شاقىرعانىنا قيىستانۋى سول؛ جەل قاريانىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدىڭ رەسۋاسىن كەتىرىپ، ونىڭ ءۇنى جارىقشاقتانا سىنىپ، قارلىعا باستاعانىن اشۋ-دۇشپان ەلەتپەدى. «ەركەلەپ قاس-قاباعىنا قاراعاننان وزگە نە ىستەدىم؟ — دەيدى سارى قانشىقتىڭ مۇڭدى جانارى. — قوراداعى مالىنا، ءۇي-جايىنا ەس بولدىم. بەيتانىس بىرەۋ اۋلاسىنىڭ تابالدىرىعىن سۇراۋسىز-ساۋالسىز اتتاسا جانىمدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ارسىلداي ءۇرىپ قارسى ۇمتىلدىم. وتكەن قىستا كورشى كولحوز ەتكە وتكىزەتىن مالدى قىستاق سىرتىنان ايداپ باراتقاندا تۇيەنىڭ ءبىرىن قوسا، بايقاماعانسىپ اكەتكەلى جاتقاندا ۇيگە شابالاقتاي ءۇرىپ جەتپەدىم بە؟ سوندا نەگە بورلىگىپ جۇرگەنىمدى تۇسىنبەي «وي، قاسيەتسىز نەمە»، — دەپ تەۋىپ جىبەرگەن. ساماۋرىنعا اعاش جاڭقالاپ سالىپ، جۇرەلەي وتىرعان ايجان «جىنداندىڭ با؟ مىناۋ تەگىن ءۇرىپ تۇرعان جوق. سەنىڭ «داۋلەتىم... ماڭداي تەرىم» دەپ مال دەسە ىشكەن اسىڭدى جەرگە قوياتىنىڭدى سەزەدى. مالىڭا بىردەڭە بولماسىن، الگىندە سونىڭ سوڭىنان كەتكەن. قاراسايشى... انە، قالاي-قالاي تىپىرشيدى»، — دەگەن ەدى.
قۇتتىاياق كەڭ اۋلانىڭ ىشىندە شاۋىپ ءجۇر. ءالسىن-الى شوقيىپ وتىرادى دا، شابالاڭداي قاقپاعا قاراپ ۇرەدى؛ دارمەنسىزدىگىن اڭداتىپ قىڭسىلايدى. الاق-جۇلاق قۋانعا ءبىر، ايجانعا ءبىر كوز تاستاپ، تىنىمسىز شاڭق-شۇڭق ەتەدى.
— مال جيسام اناۋ بالالارىم مەن ساعان بوتەن بە؟
— بالالاردى اۋزىڭا الىپ قايتەسىڭ، ولار تۇرعاي، ونىڭ جولىندا مەنى دە ۇمىتقانسىڭ. مۇنان كەدەي كۇنىمىزگە كورىسكەندەي ەمەسپىز بە؟! ات ءمىنىپ، كورشى اۋىلعا ۇزەڭگى قاعىسا قوناققا سانىمىزبەن باراتىنبىز. ولار كەلىپ كوك تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى-اۋ»، — دەپ ءازىل-قالجىڭ ايتىپ، مەرەيىمىزدى كوتەرىپ تاستاۋشى ەدى. قايدا سول ءبىر داۋرەن؟ «مال... مال...» — دەيسىڭ دە جۇرەسىڭ... ءشوپ شاق كەلمەيدى دەپ جىلقىنى قۇرتىپ، تۇيە جيدىڭ. وۋ، راحاتى از، بەينەتى كوپ مىنا مالىڭ كىمگە كەرەك؟
— ساندالما... قۇتتىاياق، جاعىڭدى قارىستىر! جات!.. شاۋىلدەپ دىڭكەنى قۇرتتىڭ عوي، — دەپ قۋان جەردەن تاس ىزدەي توڭىرەگىن قارمانىپ قالدى. يت يەسىنىڭ ارام نيەتىن، نە ىستەمەگىن ءتۇسىنىپ، اۋلانىڭ كىسى كىرەتىن اشىق ەسىگىنەن زىپ بەرىپ قاشىپ شىقتى؛ ۇزاي ءتۇسىپ، سالدەن سوڭ قايتا قاڭقىلداي ۇرە باستادى.
قۋان امالسىزدىڭ كۇنى كەرزى ەتىكتى اياعىن كەردەڭدەي تاستاپ قاقپاعا بەت تۇزەدى. ايەلىمەن ءسوز جارىستىرىپ ۋاقىت وزدىرعاننان بوتەن، ەشتەڭە ۇتپاسىن تۇسىنگەن ءتارىزدى؛ سارى قانشىقتىڭ سوڭىنان سۇر پلاششىنىڭ ەتەگى جەلبىرەي ەمپەلەڭدەپ بارادى. قوس وركەشى بالاداي ىنگەنىنىڭ كولحوزدىڭ وزگە تۇيەلەرىنە ىلەسىپ وتكەل باسىنا جەتىپ قالعانىن كورگەندە قۋاننىڭ كوزى اتىزداي بولدى. ينە كوزىنەن وتەردەي جىلماعاي، ءسوزۋار، وڭ جاق بەتىنىڭ سامايدان يەگىنە دەيىن تىرتىعى بار، جاۋىرىندى، ءتورتپاق بايسۇلتاندى وسى جەردە كەزدەستىرەرمىن-اۋ دەپ ويلاماعان؛ مۇنان ءۇش-تورت جىل بۇرىن «پودلوگ جاساپ»، ءوزى ايتقانداي شاتىسىپ ەكى جىلعا سوتتالىپ كەتكەن. شاقىرايعان كۇننىڭ استىندا، جاعادا ارعى بەتكە قاراپ تۇر. باسىندا قوڭىر قالپاق، ۇستىندە كۇپەيكە، كەرزى ەتىك كيگەن مىقىر اياعىن تالتايا تاستاپ، تىپتەن كەردەڭ، كەربەز-اق. قۋاننىڭ ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، تۇتىگە جەتكەنىن بايقاسا دا كورمەگەنسي:
— بۇ وتكەلشى قۇرىماعىر قايدا ءجۇر! — دەپ قامشىسىمەن ەتىگىن سابالاي بۇرىلدى. شوت ماڭداي، كەڭسىرىكتىگى باتىڭقى، بادىراق كوز بايسۇلتاننىڭ جايالىقتاي اۋزىنىڭ ەكى ەزۋلىگى قۋاندى كورگەندە جايىلا، قۇلاعىنا قاراي جوسي جونەلدى. جۇزىندە تاڭىرقاۋ دا، قۋىستانۋ دا جوق ەمەس؛ اككى نەمە سونىڭ ءبىرىن دە سەزدىرمەي قۋانعاندىق نىشان بىلدىرەم دەپ الەك: — بارەكەلدى، ءوزىڭبىسىڭ؟! قۋەكە، ءبىزدى اپتاپقا ۇرىندىرماي تەز وتكىزە گور، جانىم...
— ءاي، سلۋشاي، سەنىڭ بۇنىڭ نە باسسىزدىق، ءا؟ تاپا-تالتۇستە مالىمدى ۇرلاپ باراتىپ، «جانىمىڭ» قاي مازاعىڭ-ەي؟ كەڭىردەگىڭدى جۇلىپ قولىڭا ۇستاتسام، «تەز وتكەنىڭ» سول بولار، — دەپ قۋان دۇرسە قويا بەردى. ناركەس وتكەلشى وڭكيىپ جاۋىرىندى ءتورتپاق جىگىتكە تونە كەپ ىركىلدى. قالىڭ جەبەلى مۇرتى جىبىرلاپ، دۇرديگەن ەتتى ەرنى ءتۇرىلىپ، قالش-قالش ەتەدى. — تاعى دا تۇرمەنى ساعىندىڭ با؟..
سوعىستىڭ الدىندا بايسۇلتانمەن كۇرەسكە ءتۇسىپ، ۇلكەن ءبىر مەرەكەدە جىققان؛ سونان با، مىناۋ سوتقار، نويان توپايلاۋ جىگىتتىڭ وزىنەن قاتتى ىعىستاپ، ىلعي دا جادىگويلەنە قىت-قىتتاي كۇلىپ سىرعاقسيتىنىن سەزەتىن عوي. باتىل قيمىلعا بىردەن كوشۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى دا، ەكىنشىسى — انay بوزىنگەننىڭ بوتەن مالدىڭ ىشىندە جۇرگەنى ەدى. بايسۇلتان «سەنىكى ەمەس»، — دەپ تەكە-تىرەسكە ساپ، شىر-پىر بولا قويمادى؛ سارى قانشىق تىرسەكتەن الارداي شابالاقتاپ وزىنە ۇمتىلعاندا، قامشىسىمەن قارمانىپ:
— ءوي، مىناۋ ءيتىڭ قايتەدى؟! اكەتشى ءارى! — دەدى الاق-جۇلاق ەتىپ. — مەيرام... ەي، مەيرام، بەرى كەلشى!..
قۋان مالدىڭ سوناۋ ەكىنشى باسىندا ءبىر جيرەن قاسقانى جەتەلەپ جۇرگەن سالت اتتى جىگىتتى جاڭا بايقادى. ايتسە دە بەتىنەن قايتپاي: «مەيرامىڭمەن قوسا سۋعا اتسىن دەمەسەڭ جوعال. ايتپەسە بىت-شىتىڭدى شىعارام»، — دەپ گۇر ەتكەنىنەن سەسكەنىپ بايسۇلتان نە ىستەرىن بىلمەدى، جالبالاقتاي:
— قۋەكە، وللايى شىنىم، بايقاماپپىن! كەشىر، — دەي بەردى.
ءيا، سول جولى قۋان يتىنە ابدەن رازى بولعان. ەرەگىسىپ بايسۇلتاندى قان ساسكەگە دەيىن ارعى بەتكە وتكىزبەي، تۇيەسىن ءمىنىپ قايتتى دا، اسىقپاي ايجاننىڭ قۇرىپ قويىپ كۇتىپ وتىرعان شايىن ءىشتى. ءوز قولىنان سارى قانشىققا اس قۇيدى. ەندى بىردە ۇمىتىپ كەتىپ، بايلانباعان قايىعىنان ايىرىلىپ قالا دا جازداعانى بار. جاعادان اجەپتەۋىر اعىسپەن ۇزاي تۇسكەن قايىقتىڭ ءجىبىن تىستەپ قۇتتىاياق جان دارمەن سۇيرەي ءجۇزىپ جەتكىزگەنى، قارا كۇزدىڭ شوكەدەن شىققانداي سۋىق سۋىنان قورىقپاي قويىپ كەتكەنى دە قۋاننىڭ جادىندا ەمەس پە ەدى؟! سوندا بۇل قۋان سەرىگىم، قولقاناتىم» — دەپ باسىنان سيپاپ، جەردەن كوتەرىپ العان. ءبارىن دە اپ-ساتتە ۇمىتقانى قالاي؟ Heگe؟
فاتيحا شەشەيدىڭ ۇيىنە جەتىپ، جاراسى جازىلسا دا سارى قانشىق سول ءبىر وكپەسىن، كوڭىل قىجىلىن ءار كەزدەسكەندە سەزدىرىپ باعاتىن ادەتىنشە ورشەلەنە ارسىلداي ءۇرىپ تۇر. قۇلاعىن جىمىرىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن جەردىڭ شاڭىن بۇرقىراتا تىرنالاپ، ءتىسىن اقسيتا شابىنادى. مانادان «قۇتتىاياق... قۇتتىاياق، كەيىن قايت! كەت ءارى!» — دەپ، ايقايلاي داۋسى قارلىققان قاريانىڭ شىدامى ابدەن تاۋسىلىپ، ازىناعان مىناۋ بەسقوناقتىڭ جەلىنەن كەڭ ەتەگى جەلبىرەي تۋ سىرتىنان كەپ قالعانىن اڭداپ قۇيرىعىن بۇلعاقتاتا، امالسىزدىڭ كۇنى ىعىستادى. قۋان وزەننىڭ تىك جارقاباعىنان ەمپەلەڭدەي ورلەپ كەلەدى.
— قۇتتىاياق، كانە كەيىن قايت! جوعال، و نەسى-اي، مۇقىم ەلىرىپ كەتكەنى!..
سارى قانشىق بۇرسەڭدەي، قۇيرىعىن شيپاڭداتىپ بىر-ەكى شاڭق-شاڭق ەتتى دە، شويناڭداي قاريانى اينالىپ ءوتىپ، ارتىنا جالتاق-جالتاق كوز تاستاپ ۇيگە قاراي بەت تۇزەدى. باكەنە، سۇر قاقىرا مەن وزەننىڭ تىك جارقاباعىنىڭ ەكى ارالىعى شاعىن، توقىمداي الاڭقاي ەدى: ءار جەرى ويدىم-ويدىم تاز باستانعان اق تاقىر، اينالاسى تىربىق سەلدىر سەلەۋ، اجىرىق. وتكەن جىلدىڭ قۋراپ، ۇگىتىلىپ بىتكەن كوگىسى ءالى ءبۇر جارىپ، قىلتيا كورىنە الماي جاتقان شاعى-تۇعىن: تىربيا، كىرپى تۇكتەنە قالعان ءشوپتىڭ ءتۇبىرى تۇتاسا قاراۋىتىپ شالىنعانى بولماسا، اناۋ تاقىردان ايىرماسى شامالى: ۇستىندە مىناۋ الاقۇيىن ۇيىرە سوعىپ سارى جاپىراق، شوپ-شوڭگە، سۋ ءتيىپ، كۇن قاعىپ كۇرەڭىتكەن گازەت قيىندىسى، الدەقايدان لاعىپ جەتكەن «بەلومور پاپيروسىنىڭ قورابى سىتىرلاي كوتەرىلە قالىقتاپ، ەندى بىردە كوك تايعاق مۇزداققا تۇسكەندەي جەر باۋىرلاي سىرعاناپ، اق قۇماي تازىداي ارسالاڭداپ ءجۇر. اۋىق-اۋىق ازىناي ىشقىنىپ، الاسا شىم اۋلاعا بارىپ-بارىپ، لىقسي كەيىن سەرپىلىپ ۇلىپ كەتەدى؛ تياناق، تىنىش تابار ءتۇرى جوق. وزەننىڭ تىك جارقاباعىنا تايالسا، داريانىڭ سالقىن سامالى كەرى تەۋىپ جىبەرەدى؛ الا-قانشىق قۇيىننىڭ بەي-بەرەكەتسىز، شامشىل تىزالاق-تىرلىگىنە جالتاقتاي قۇتتىاياقتىڭ ەسىك كوزىنە ىلىنگەنى سول ەدى، الاقانداي سارى جاپىراق قىلاڭداي قالقىپ كەپ، جىلتىر تۇمسىعىن سۇيكەي، جاسقاندىرا قاعىپ ءوتتى. سارى قانشىقتىڭ بۇل تىپتەن كۇتپەگەنى عوي؛ ىزالانا قايىرىلىپ قاڭق ەتە قاۋىپ قالعان، ءمۇلت كەتىپ تىسى-تىسىنە ساق ەتتى.
سونسىن ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىن كەلتىرىپ، شوقيىپ وتىرا قالىپ مويىن ءجۇنى جەلبىرەي تۇمسىعىن كوككە سوزىپ ءيىس الدى. ول بىلگەندە تابيعاتتىڭ يت مىنەزى سىنىپ، سالدەن سوڭ تىلسىم ءبىر تىنىشتىق تاۋىپ، سايابىرلار شاعى جەتكەن. الدەقايدان قاڭعىپ، الاقۇيىن اراسىندا جالپىلداپ جۇرگەن قاعاز قيىندىسى سىرعىپ اياعىنا ورالا تۇسكەن، ىرشىپ كەتتى. ءوزىنىڭ سەرگەك، سەرپىندىلىگىنە ءدان رازى ءتارىزدى اۋلانىڭ شاعىن ەسىگىنەن بەرى شىعىپ، قۇيرىعىن شيپاڭداتىپ تۇر. الگىندەي بولماي داۋىل ءىشىن تارتىپ ىشقىنا بەردى دە، ساپ باسىلدى. اۋا قاپىرىقتانا قاپ، ىلە دىمقىل جەر يىستەنە سامال جەلپىدى، ونىسى دا كوپكە سوزىلماي، ىزىنشە جۇگەرىنىڭ دانىندەي ءىرى-ىرى جاڭبىر تامشىسى تىرس-تىرس تامىپ، قۋاڭ الاڭقايدىڭ شاڭىنا ينەدەي شانشىلا پىسپەلەپ سىتىرلاپ جونەلدى.
ەكى يىنىنەن دەم الا، ءجۇزى قۋقىلدانىپ تىك جارقاباققا جاڭا عانا اياق ارتقان قۋان فاتيحا قارياعا قاراي، سۇرعىلت سۋلىعىنىڭ جەلبىرەگەن ەتەگىن قول سىرتىمەن قارماي تۇزەتىپ، قوقىرايعان باسىنداعى قوڭىر قالپاعىنىڭ ۇستىنەن كاپيۋشونىن جۇرە كيىپ كەلەدى. سارى قانشىققا وتكەلشىنىڭ كيىمىنە دەيىن الباستىداي سۇرىقسىز كورىنىپ، ىزا شاقىرادى؛ ءبىر ءسات اناۋ قۋاننىڭ جەلبىرەگەن ەتەگىنەن شالت الا ءتۇسىپ، دار ەتكىزە ايىرىپ تاستاسام دەگەندەي دە ءبىر قيانپۇرىستىق ارەكەت بويىن بيلەگەنى انىق. ول قۇيرىعىن بۇلعاقتاتۋدى قويىپ، قۇلاعىن جۇمىپ، ءتىسىن اقسيتتى. يت سىرىن سەزگەندەي بەسقوناقتىڭ كىرىسى — اق جاۋىن ۇدەي سوعىپ، سارى قانشىقتىڭ ويىن بىت-شىت ءبولىپ جىبەردى؛ ءارى بۇل از دەگەندەي فاتيحا قاريانىڭ مەيىرىمدى، وزىنەن كىشىگە ارنالار ناز ءۇنى دە قايمىقتىرىپ تاستادى.
— قۋانجان، حال-احۋالىڭ جاقسى ما؟
— شۇكىر، اپا... ءوزىڭىز ەسەنبىسىز؟ — دەدى قۋان قوس قولىن بىردەي ۇسىنا كورىسىپ.
قوجاسىنىڭ جىلى شىراي ءبىلدىرىپ، ىزەت تانىتقان ادامىنا ايبات شەگىپ، ىرىلداۋدىڭ ابەستىگىن سارى قانشىق بىلەتىن؛ جاۋىن استىندا قالىپ، بوسقا جاۋرامايىن دەدى مە، بۇگەجەكتەي بۇرىلىپ يت قوراسىنا قاراي شويناڭداپ جونەلدى.
— اللا دەپ جۇرەمىز عوي ايتەۋىر. Miنe، بەسقوناق تا كەلدى. ولمەگەنگە ءبارى قىزىق، ءبارى مەيرام. قۇدايعا شۇكىر، زامان جاقسى، تىنىش. رايكوم بالا وتىن ءتۇسىرىپ بەردى. كانە، نە تۇرىس، ۇيگە كىر. جاۋراپ قالارسىڭ. ءيا، ءوزىڭ قالايسىڭ؟ جاۋىندى كۇنى اياعىڭنىڭ جاراقاتى سىرقىرايدى دەۋشى ەدى ايجان. ءتاۋىر مە؟
— ە، اپا-اي، جاراقاتتى قويشى. ونىڭ ءبىر ءجونى بولار-اۋ...
قۋاننىڭ كوزى سارى قانشىققا ءتۇسىپ كەتتى. ول شويناڭداپ بارا جاتىپ، ارتىنا قايىرىلىپ قاراپ وتكەن ەدى. جانارىنان ىزا، كەشىرىمسىز كەكتىڭ ىزعارىن شالارمىن-اۋ دەپ كۇتكەن، ءتىلسىز ماقۇلىقتىڭ جيرەنىشىن اڭداعاندا تىكسىنىپ، ابدىراي جالتاقتاپ قالدى: «و، مالعۇن، قايتەدى-ەي، و؟! ۋا، اكەڭدى ءولتىردىم بە سەنىڭ»، — دەدى ەركىنەن تىس كۇبىرلەپ. ءبىر ءسات ەسسىز حايۋاننىڭ ادام ءتىلىن ۇقپاسىن دا ۇمىتقانى كامىل؛ ايتسە دە اناۋ كوزدىڭ ءوزى سويلەپ، ايتقانعا بەرگىسىز وكپە ارتىپ شامىنا تيگەنى انىق. قۋان وسىنى ءتۇسىندى: «و، مالعۇن!» — دەدى تىستەنىپ. سارى قانشىق بۇدان بۇرىن دا يەسىنە تالاي رەت ءومىرى كەشپەستىگىن بىلدىرە كەزدەسكەن جەردە شابالاقتاعان دا، ول پالەندەي تاڭدانباعان. حايۋاننىڭ مىناۋ قىلىعى تابان استى سالىن سۋعا كەتىرىپ، كوڭىلىنە قاپالىق ۇيالاتتى ەمەس پە؟
دۇنيەدە قورعانسىزدىق پەن شاراسىزدىق جامان. قايتا قۋان بىلگەندە قارسىلىق، ىزا-كەك جاقسى؛ قاجىتپايدى، قايراپ، پىسىتادى. ۋاقتىلى مالىنىڭ الدىنا ايجان ءشوپ سالماي، سيىرعا قىستىڭ كوزى بوزقىراۋدا جىلىتىپ سۋ بەرمەسە قۋاننىڭ شات-شالەكەيى شىعىپ، وي ءبىر سىبايتىن؛ سوندايدا ايەلى ءتىس جارىپ اۋىز اشپايتىن، ۇندەمەي ءجۇرىپ ءبارىن تىندىراتىن. «مىلقاۋ نەمە!» — دەيتىن اقىرىپ، وعان دا قارسى جاۋاپ جوق. سارى قانشىق بىردە ارس ەتە قالعان؛ يتتىك مىنەزىن تانىتقان. «سەندە قۇتتىاياق قۇرلى مىنەز بولسايشى... ەلدىڭ وزىندەي ايەلدەرى ەركەگىنە «ءا...» — دەسە، «ءما...» دەپ جاتادى. مۇنشالىق نامىسسىز، قاسيەتسىز ەكەنىڭدى بىلسەمشى»، — دەيتىن. الدەنەگە ەندى ءتۇيسىنىپ، تۇسىنگەندەي كوڭىلى جۇدەي ءتۇستى.
— قۋانجان، ءومىردىڭ ءسانى دە، قىزىعى دا — ءبىر كۇيدە، شۋاقتى بولا بەرمەيتىنىندە ەمەس پە؟ تارىعار نە بار؟ شۇكىر دەگىن، جانىم.
— ە، ءتايىرى، كىم بىلگەن. ايتەۋىر سارى قانشىق پەن ايجانعا جاقپاي-اق قويدىق قوي.
قۇتتىاياق اۋلا تورىندەگى يتقوراسىنا سابالاق قۇيرىعىنىڭ ۇشى قىلتىڭداپ ەنىپ بارادى. بەسقوناقتىڭ كىرىسىن سەزدىرە تۇسكىسى كەلگەندەي اسپان قاباعى تۇنەرە قاراۋىتىپ، قورا، ءۇي-جايدىڭ ءۇستىن ءجۇن سابالعان قاريالاردىڭ ساباۋ ۇنىندەي ءىرى جاڭبىر تامشىسى ساتىرلاتا ۇرىپ جاتىر؛ سارى قانشىق يتارقا تار قوراسىنىڭ ىشىندە قورباڭداي تىنىشسىزدانا بۇرىلىپ، جىلتىر، بارماق باسىنداي تۇمسىعىن ەسىككە بەرە، الدىڭعى قوس اياعىنىڭ ۇستىنە سالدى. اق تاقىر اۋلا ىشىنە ينەدەي قادالىپ، ءىرى تامشى تورسىلداي جارىلىپ، ۇشقىندانا تارى تۇيىرىندەي شاشىلدى. اپ-ساتتە جەر رەڭى وزگەرە كۇرەڭىتىپ، تەرشي بەردى. دىمقىل جاۋىن لەبى لەكىتە سوعىپ-سوعىپ وتەدى.
— ءجۇر... تەز ۇيگە كىرەلىك، قۋانجان... جاۋراپ قالارمىز. مىناۋ بەلەڭ الىپ بارادى عوي، — دەدى قاريا كويلەگىنىڭ مول ەتەگى كولەڭدەي بۇلكەكتەپ.
— ءيا، بەسقوناقتىڭ كىرىسى بوتەن. ۇزاققا سىلتەر بىلەم...
قۋان قارىشتاي ادىمداپ فاتيحا قاريانى قۋىپ جەتتى، اقسۇر پلاششىنىڭ ەتەگىمەن ۇلكەن كىسىنىڭ باسىن كولەگەيلەپ كەلەدى، داۋرىققان داۋسىنان وكىنىش، دارمەنسىزدىكتىڭ كۋاگەرىندەي ءبىر سىنىقتىق سەزىلەدى، سارى قانشىق ونى دا وزىنشە ۇققان: «ءا، سولاي ما؟ وزىڭە جان بالاسىن تەڭگەرمەي، وتكەلگە كەلگەندەردىڭ الدىندا كەردەڭدەۋشى ەدىڭ، سەن دە قورىقتىڭ با؟» — دەي مە، قالاي، تۇمسىعىن ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان ۇزىن بويلى موسقال جانعا قاراي كوتەرە ءتۇسىپ، ىر-ىر ەتتى.
* * *
قۋان ۇيگە كىرىپ شىعۋمەن ءجۇر. كوكتەمنىڭ شىبىن-شىركەيسىز، مامىراجاي ءتۇنى. اسپان اشىق؛ قارا كۇرەڭ ماقپال بەتىندە شاشىلىپ قالعان تۇز ۇنتاعىنداي جۇلدىز بىتكەن جامىراپ جاتىر. تاڭ قۇلانيەكتەنە وتكەل باسىنا كەلىپ، قۋان سونان كۇن ۇياسىنا قوناقتاي قايتقان تۇعىن. جان بالاسىنا ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي، بەرگەن تيىن-تەبەندەرىنە بيلەت كەسىپ، پارومنىڭ بەلدەمە جۋان تەمىر سىمىن ءوشى قالعانداي تىستەنە تارتۋمەن بولعان ەدى؛ وتكەلشىنىڭ اق تەر، كوك تەرى شىعىپ، ولەرمەندەنە تىنىم-تىنىشتىق تاپپاعانى ءجۇز تانىستاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ كوڭىلىندە مۇسىركەۋشىلىك ءبىر سەزىم تۋعىزعانىن دا ول اڭداماعانى كامىل... «ەلۋدىڭ التاۋىنا كەلگەندە ايەلى تاستاپ كەتسە وڭاي دەيمىسىڭ؟! وبلىستان تەكسەرۋگە جىبەرگەن ريەۆيزور جىگىتپەن قاتىنى اۋەيلەنىپتى عوي. ءبالى، سەن ونى ەستىمەپ پە ەڭ؟ ءتىپتى اۋداندىق «لەنيي جولى» گازەتىندە دە، وسى اۋىلداعى مايداندا بىرگە بولعان جىگىتتەر جازدى ەمەس پە؟» «ە، انىق-قانىعىن كىم ءبىلسىن. ايەلى وزىنەن ون-ون بەس جاس كىشى... كەيىن، العاشقى قاتىنى ولگەنسىن ۇيلەنىپتى دەيدى». «تۇقىمىڭ قۇرماعىر، اجارلى ارينە... ءسال تولىسقان اقسارى، قاسى-كوزى قاپ-قارا...» — دەسىپ بارا جاتقاندارىن دا سەزبەگەن، ايتەۋىر كۇندەگىسىنشە ۇيگە سۇيرەتىلە، سۇلەسوقتانا جەتتى دە، كەڭ ءتورت بولمەنىڭ ورتاڭعىسىنداعى تەمىر كەرەۋەتكە قۇلاي كەتتى.
تالايدان سابىن ءتيىپ، جۋىلىپ-شايىلماعان اقسۇر كەنەپ اسكەري پلاششىن ساۋدىر-ساۋدىر ەتكىزىپ كىرە-بەرىستەگى شەگەگە ىلە سالاتىن: بۇ جولى ەكى قارى سالدىراي اۋىر تارتىپ، ازەر شەشتى دە، توردەگى كيىز ۇستىنە سۇيرەتە تاستادى. كۇندەگى داعدىسىنا باقسا ءسال-پال كوز شىرىمىن الۋعا ءتيىس-تىن، ۇيقىسى وز-وزىنەن قاشىپ، جالعىزىلىكتىلىكتەن جانى جۇدەپ بارادى. ءتىپتى ارى-بەرىدەن كەيىن سوعىستان العان جاراقاتى وڭ بۇيىرىندەگى جوق ەكى قابىرعانىڭ وپىرايعان تىرتىق ورنى سازىپ اۋىرعانداي دا بولدى. سونى سەزۋى مۇڭ ەكەن تارتۋدى ازات ەتۋ شابۋىلى كەزىندە سول اياعىنىڭ سان ەتىن جۇلىپ كەتىپ ءبىر اي گوسپيتالدە جاتقانى ويىنا ورالدى؛ ەندى و دا ۇيىپ، شىم-شىم ەتىپ سىزدايتىن ءتارىزدى.
ۇرى مىسىقتاي ويدىڭ بىلدىرتپەي كەپ ەنىپ، جەتەكتەي جونەلەتىن قاشانعى ادەتى؛ ىلعي دا ءبىر وسىنداي دارمەنسىز، ساناسىن بيلەي الماس شاعىندا تاپ باسادى... ەكى قابىرعانى الىپ، جاراقات تىزەنى شورت كەسىپ تاستاماي جاماپ-جاسقاعاننان كەيىن گوسپيتالدان دەكابردىڭ ىشىندە شىقتى. «سوعىسقا قايتا جىبەرەتىن بولار»، — دەپ كۇتكەن، باس دارىگەر قابىلداپ وتىرىپ: «ەلدە كىمىڭ بار؟» — دەدى. توسىن سۇراقتىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەسە دە: «ءۇش-تورت اتالاس تۋىس، كورشى-كولەم امان-ساۋ كورىنەدى. اكەم سوعىستىڭ الدىندا دۇنيەدەن ءوتتى. شەشەم قاتتى اۋىراتىن سياقتى. بىلمەيىم... ءوزىم كىندىكتەن جالعىزبىن»، — دەپ شۇبىرتا، انكەتا وقىعانداي قۇلىقسىزداۋ سويلەپ كەتكەن، باس دارىگep: «ە، جەتىممىن دە... ءيا، مەن سياقتى... ءبىر ۇلىم لەنينگراد مايدانىندا قازا تاپتى. كەنجەم... ۆلاديمير كەشە... ءوز قولىمدا...» — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، كوزىنە جاس الدى.
ەڭگەزەردەي الىپ دەنەلى، قوڭقاق مۇرىن، كىرپى تۇكتەندىرە قيىلعان اق شاشتى ادام سول ساتىندە قۋانعا ءمۇساپىر كورىنگەن ەدى: ۇيالى كوك كوزى، ىركىلدەك ەتتىلەۋ بەتى، قالىڭ، سارعىش تۇكتى قاسى — ءبارى-بارى موسقالدىعىن تانىتقانداي ءدىر-دىر ەتىپ ءجۇزىن تومەن سالىپ وتىر. توپان سۋى قاپتاپ كەلەدى دەسە دە ابدىراپ، نە ۇرەيلەنە قويماس-اۋ دەيتىندەي سالماقتى، ءجۇرىس-تۇرىسى ورنىقتى موسقال جاننىڭ سابيدەي قازىرگى قورعانسىز كەيپى ونىڭ جاۋىرىنىن شىمىرلاتىپ جىبەردى. مەدسەسترالاردان ەستىگەنىنە باقسا — باس دارىگەر وتىزدىڭ سەگىزىندە؛ سوعان دا ءبىر جاعى سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، ءارى «بۇ دا از جاس ەمەس-اۋ»، — دەپ ويلاعان. مىنە ەندى ول ءقازىر سونان تۋرا جيىرما جاسقا جۋىق ۇلكەن... «كارىمىن بە؟ جوق... ە، ءتايىرى-اي تاعى نە ويلاپ كەتتىم...»
ول ءۇيدىڭ توبەسىنەن كوزىن تايدىرىپ، سۇتكوگىلدىرلەنە قالعان بولمەنىڭ تەرەزەسىنە تاستادى. «جيەكتەگى كۇننىڭ قىزىلى ءالى سەمبەگەن-اۋ»، — دەدى وز-وزىنەن كۇبىرلەپ. تاپ سونىڭ وسى جەردە قانشالىقتى قاجەتتىگى وزىنە دە بەيمالىم؛ ايتەۋىر سوعىس لاڭىن ەسىنە الماۋعا تىرىساتىنى انىق. باس دارىگەر الگىندەي جاسىقتىق بىلدىرگەنىنەن كادىمگىدەي قىسىلىپ، قۋان ويلاماعان مىنەز تانىتىپ ەڭسەسىن جيىپ، سەرپىلە ورنىنان شيراق تۇرىپ كەتتى. سىرت اينالا، اياعىڭداعى اۋىر اسكەري ەتىگىمەن ەدەندى جانىشتاي سىقىرلاتا باسىپ تەرەزە الدىنا باردى دا، جانقالتاسىنان ورامالىن ابدىراي شىعارىپ كوزىن، بەتىن ءسۇرتتى. سالدەن سوڭ شىلىم تۇتاتىپ، قۇشىرلانا بۇرقىلداتا سورىپ ءۇنسىز قالدى.
اق حالات كيگەن قاقپاقتاي جاۋىرىنىنا، سۇيەكتى، ءىرى بىتىمىنە قاراپ بۇل كىسى وڭايلىقپەن تاعدىر سوققىسىنا مويىپ، ءومىرى يلىكپەستەي كورىنەتىن؛ ايتسە دە قازىرگى بەت-بەينەسى تامىرىن كۇرت كەۋلەي جەپ تاستاسا دا، جاپ-جاسىل جاپىراعىن مول جايىپ، سىبدىرلاتا جەلبىرەتىپ تۇرعان كارى ەمەندەي ەدى. كابينەتتىڭ قوس، جارما تەرەزەسى شالقاسىنان اشىق. كوكشىل سەلدىر جاپقىشى ورمان ىشىنەن تەنتىرەي جەتكەن بولماشى سامالمەن ويناپ قىلىمسي تولقيدى. شارىلداعان قارا تورعاي ءۇنى مەن الدەقايدان قىت-قىت ەتكەن كەكىلىك، قارعانىڭ قارقىلى شالىنادى؛ ۇمىتپاسا و دا كوكتەمنىڭ مامىراجاي كۇنى. جەر قارايىپ، اعاش بىتكەن ءبۇر جارا باستاعان شاق. ورمان ءىشى الا-شۇبارلانىپ، ويپاڭ جەرلەر سەلدىر بۇلت جيىپ بۋالدىرلانىپ جاتىر. الگىندە عانا قۋان توڭىرەكتى سەيىلدەي شولىپ قايتقان دا، وسى گوسپيتالدىڭ ۇيەڭكى، شىرشا ءيىسى جۇپار اتقان شىعىس بەتىنە ايالداعان. باس دارىگەردىڭ ىزدەپ قالعانىن مەدسەسترا كەپ ايتىپ، سوڭىما ىلەس دەگەندەي يشارا جاساپ جۇرە بەردى.
— ۆولوديام كورشى پولكتە ەكەنىن بىلسەمشى. ەكى جىل ۇدايى ءتورت شاقىرىم جەردە، ىرگەدە بولىپتى... تالاي ادامدى ءولىم اۋزىنان جۇلىپ الىپ، بورشا-بورشا دەنەسىن جاماپ-جاسقاپ قۇتقاردىم ەمەس پە؟ بۇ تاعدىردىڭ قايىرىمى قايدا... نەگە جالعىزىما شاپاعاتى تيمەدى. نەگە؟ — دەپ ۆيكتور پەتروۆيچ كۇڭىرەنە سويلەي جونەلگەندە قۋاننىڭ توبە قۇيقاسى توسىن، كوردەي شىققانداي قۇمىعى كۇمبىر ۇننەن شىمىرلاپ كەتتى. تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن جازۋ ستولىنىڭ شەتىندەگى كۇلسالعىشقا مىجعىلاي ءسوندىرىپ قۋانعا تىكتەنە قاراعان: جانارى قۇپ-قۇرعاق، اقسارى ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۋقىلدانىپ، الاسى مول كوك كوزى ءسال قىزىل تامىرلانىپ قانتالاپتى. — وكپەسىنىڭ جارتىسى كۇلپارا، باۋىرى دا زاقىمدانعان... ول مەنى تانىدى-اۋ... قوي كوزى كۇلىمدەي قالدى. جانارى شەشەسىنە تارتقان ادەمى ەدى.
قاسى دا جەلبىرەگەن قالىڭ، ءسال كەلتە، تاناۋى دا اينىماعان وكسانا اناسى رەڭدەس... قان-قان گيمناستەركاسىن شەشۋگە دارمەنىم جەتپەي تىزەم قالتىراپ بارادى. قۇلىنىما ونىمدى سەزدىرمەيىن دەپ كومەكشى حيرۋرگ پەن مەدسەسترالارعا ءجون-جوسىقسىز ايقايلاي بەرىپپىن دە، گيمناستەركاسىن شەشپەي، قيىپ تاستاپپىن.
«پاپا، پاپاتاي، وڭ قالتامدا كومسومول بيلەتىم بار، بايقا... — دەدى كۇلىمدەي، ول مەنىمەن ىلعي قاتارلاسىنداي ىزىلدەسىپ جۇرەتىن. سونىسى ەسىمە ءتۇسىپ: «اعا لەيتەنانت جولداس، تىنىش جاتىڭىز، ءبىز ءسىزدى جوندەۋگە ءتيىسپىز. الدىڭىزدا پولكوۆنيك تۇر. مۇنىمدى بۇيرىق دەپ ءبىلىڭىز»، — دەپ گيمناستەركانىڭ ەكىگە بولىنگەن قيىندىسىن بالاما كورسەتپەي جەرگە تاستادىم. «پاپا.؟. پاپاتاي، تىپتەن قارتايىپسىڭ-اۋ»، «...ە، بالام، كارىلىك دەگەن نە؟ ول شىرايدىڭ شىمىلدىعى... جەڭىس كۇنى دە تاياۋ قالدى. سەنىمەن قول ۇستاسىپ تۋعان ەلىمىزگە جەتەرمىز. ەكى كوزى ءتورت بولىپ، كۇتە-كۇتە ساعىنىشتان سارعايعان اناڭ بايعۇستى، وكسۋشامدى قۋانتارمىز. سەنى ۇيلەندىرىپ نەمەرە سۇيەرمىز، مىنە سوندا كوڭىل وسەر دە، شىمىلدىق تۇرىلەر. جاسارارمىز ءالى... سكالپەلدى بەر... تەك سەن شىدا، بالام»، «ىم...» بالاقايىم، جانىم... اۋىرىپ بارا ما؟» «پاپا... پاپاتاي، قولىمنان ۇستاشى... بەرمەشى مەنى... جىبەرمەشى، پاپا...» بالام ىشقىنا كەۋدەسىن كوتەرە بەرىپ، اق جاستىققا باسى سىلق ءتۇستى. «ۆولوديا... بالام...»
كوزىمدى اشسام باس جاعىمدا مەدسەسترا وتىر. تاۋلىك بويى تالىپ جاتىپپىن. مىنە، سونان بەرى باسىم اۋىرادى. ءومىردىڭ مەن ءۇشىن قىزىعى دا، شىجىعى دا تاۋسىلعانداي قۇر سۇلدەرىم قالىپ قاۋقيىپ ءجۇرمىن، بالام» — دەگەن ەدى ۆيكتور پەتروۆيچ. ونىڭ سول كەزدەگى ءۇنى ەستىلىپ بەت-بەينەسى قۋانعا وسى ءقازىر اپ-انىق... كورىنىپ، كوز الدىنا كەپ كولبەڭدەپ تۇر. سوندا ول: «ۆيكتور پەتروۆيچ، ءبىز دە ءسىزدىڭ بالاڭىزبىز؟ جالعىز ەمەسسىز، بەرىك بولىڭىز».، — دەپ، كوڭىل بىلدىرە الماعانىنا دا وكىنىشتى. قۋان تەمىر كەرەۋەت ۇستىندە قانشا جاتقانىن، قالاي تۇرىپ وتىرعانىن سەزگەن جوق. اقشام مەن ءتۇن قاراڭعىسىنىڭ اراسىندا كەشكى اۋقاتىن ىشەتىنىن، ىدىس-اياقتى جۋاتىنىن، ءۇي-ىشىن سىپىراتىنىن، مالدى جايعايتىنىن ءبارى-بارىسىن مۇلدە ۇمىتقانى كامىل.
اسىعا ورنىنان كوتەرىلىپ، ەسىككە ۇمتىلدى. «سيىر دا، تۇيە دە ساۋىلماي جەلىندەرى سىزداپ تۇر-اۋ!» — دەپ ويلادى ول اپتىعىپ. تۇلەن ءتۇرتتى مە، قايدام ايتەۋىر جانىعىپ كەتتى. وڭىرەڭدەي ۇمتىلعاندا سىرتقى ەسىكتىڭ جوعارعى جاقتاۋىنا ماڭدايىن وڭدىرماي سوعىپ الدى. ءتان اۋرۋى جان اۋرۋىن قوزعاپ، وز-وزىنەن كۇيىپ-پىسىپ، جاڭا عانا شۇكىرشىلىك ەتكەن ومىرىنە، تاعدىرىنا لاعىنەت جاۋدىرىپ شىج-بىج. ءبىر ءسات دالانىڭ سۋىقتىعىن، كەشكىسىن قىستىڭ سىزى بەل الاتىنىن ساسىق اشۋ ويلاتپاي جىلى ۇيدەن بەزىندىرىپ جىبەرگەن؛ اق كويلەگى جەلبىرەي كەڭ اۋلانىڭ تورىندەگى مال قوراعا قاراي ەمپەلەڭدەپ كەلەدى. قىزىل شىبىقتان توقىلعان شەتەن شارباقتىڭ اق تاقتاي ەسىگىن اشىپ، ىشكە كىرىپ، بايلاۋلى بۇزاۋ، بوتالارىن بوساتىپ، ەنەلەرىنە قوستى؛ جامىراعان ءىرىلى-ۇساقتى مالدىڭ ورتاسىندا ەربەڭدەپ، الدەكىمگە قىرلانا، ەرەگىسە ىستەپ جۇرگەندەي، ءتىپتى مىناۋ ءىرى قارانىڭ ءبارى وزىنىكى ەمەستەي كۇڭكىلدەپ: «ال، بالەم... كەرەك بولسا. و، نەسى-ەي مۇقىم... تىرنەكتەپ جيناعانىم اۋلەتىمە قالار ىرزىق پا دەسەم، قارتايعان شاعىمدا جۇرەگىمدى جاراقاتتار تەمىر تىكەنەك پە ەدى؟ ۋا، نەگە، كىم ءۇشىن سابىلدىم؟» — دەيدى تىستەنىپ. مۇندايدا ادام ءۇردىس قيمىلعا دا بارادى: ءوز ىسىنە ەسەپ بەرىپ جاتپايدى. قۋانعا ءوز ءومىرى عالاماتتاي ماعىناسىز، قادىر-قاسيەتسىز، بەي-بەرەكەتسىز سەزىلىپ ەدى: ءتىپتى قاسكۇنەم بىرەۋ ءتۇن جامىلىپ كەپ، سوققىعا جىعىپ، توناسا دا ءتىرى پەندە ارا تۇسپەستەي دارمەنسىزدىگىن ۇقتى. ۇعۋى مۇڭ ەكەن، ويىنا ايجان ورالدى دا وكپە اياعى ساسىق اشۋعا اينالىپ: «ءاي، مىنانىڭ ءبارى بولسا دا قاراڭ دۇنيە عوي. قاجەتى نە؟ نەگە ءورت قويمايمىن، ءا؟» — دەدى ىتىرىنىپ.
ول ءوزىنىڭ وقىس ىسكە بەت بۇرعانىنان شوشىنا ىركىلدى. بۇ كەزدە جاڭاعى ۇزدىگە موڭىرەپ، بوزداپ، مانادان توڭىرەكتى ازان-قازان ەتكەن مال ءۇنى ساپ باسىلىپ، قۇلاق شىڭىلدارداي ءبىر تىنىشتىق ورناعان ەدى. پىشاقپەن كەسكەندەي كوكتەمنىڭ قويۋ ءتۇنى دە جەتىم كوڭىلگە شيپا. قۋان اشۋ-ىزادان اپتىققان، شيىرشىق اتقان جۇرەگىنىڭ ءلۇپىل قاعىپ، كوڭىلىن تۇسىنىكسىز، بۇرىن-سوندى باسىنان كەشپەگەن قۇسالىق بيلەپ العانىن سەزىندى. اينالادا تيىسەر ەر-قارا جوق. قۋان ءۇن-تۇنسىز مال قورادان شىعىپ، اۋلا ىشىندە سەندەلىپ ءجۇر.
مىنە، ول اۋلا تورىندەگى كەسپەلتەك تومار ۇستىنە كەپ جايعاستى. الگىندە بويى توڭازىعانداي بولعانسىن ۇيگە كىرىپ، ەسكى كۇپىسىن كيىپ كەلگەن ەدى؛ سونىڭ جىلۋىنان كوڭىلى سەرگىپ: «تۋف، راحات-اي! نەعىپ بىردەن ويىما تۇسپەدى»، — دەپ تە وكىندى. قاس-قاباعىنان جان كۇيزەلىسىن تاپ باسىپ بىلەتىن ايجان مۇندايدا: «قۋەكە-اۋ، ءسال دامىلداساڭىزشى» — دەيتىن، نە ۇندەمەي كەپ، يىعىنا جىلى كيىمىن جاباتىن، و دا ەسىنە ءتۇسىپ، جەتىم كوڭىلىنە جەلەۋ بوپ ساعىنىش ۇيالاتىپ، جابىرقاتىپ ءوتتى. توبەسى اشىق، شەتەن قورانىڭ ىشىندەگى تۇيە مەن سيىرلارىنىڭ مىناۋ مامىراجاي تىنىشتىقتا كۇرت-كۇرت كۇيىس قايىرعانى، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدىڭ ۇرگەن ءيتىنىڭ ساياق ءاۋپىلى ءبىر ءتۇرلى ونى الديلەپ، باۋراپ العانداي سەلت ەتپەيدى. ءار قيلى وي كەلەدى: ءبىرى قۋانتىپ، ءبىرى قاباق شىتتىرادى.
ءيا، قۋان مىنەزىندە سابيلىك، تازالىق مول. راس، قىزۋ قاندىلىق، اشۋ ۇستىندە الدى-ارتىن ويلاماي ۇرىنىپ-بەرۋشىلىك — ۇشقارىلىق تا از ەمەس. ايتسە دە قايتىمى جىلدام، ءتىپتى، كەيدە ەلجىرەۋىك. الدەقالاي ءبىر ايانىشتى كينو كورسە، نە وردەن، مەدالدارىن ساۋدىراتا تاعىپ مەكتەپكە، پيونەرلەرمەن كەزدەسۋ كەشىنە بارىپ وتىرعاندا بالدىرعان بال تىلىمەن تىقىلداپ تاقپاق وقىسا، قۋاننىڭ ەرنى وز-وزىنەن دىرىلدەپ جۇرە بەرەتىن. «سىزدەر ءبىزدىڭ باقىتتى ءومىرىمىزدى فاشيستەردەن قورعاپ قالدىڭدار. اعاتاي، اعاتاي، سىزدەرگە مىڭ راقمەت!» — دەسە توڭىرەگىنە جالتاقتاي ءتۇسىپ، كوزىنە جاس الاتىن.
ول شىلىمدى سيرەك شەگەتىن. ءقازىر بايقاماي ۇستى-ۇستىنە ەكى-ۇشەۋىن تارتىپ تاستاعان، جۇرەگى كىلكىگەنىنە قاراماي تاعى ءبىرىن تۇتاتىپ، بۇرقىلداتىپ وتىر.
«اپىر-اي، — دەدى ول وز-وزىنەن كۇبىرلەي كۇڭك ەتىپ. — موسقال تارتقان كەزىڭدە ەركىڭنەن تىس جاستىق شاعىڭدى ويلاپ، ساعىنىش سەزىمىنە بولەنەسىڭ. كورگەن بەينەتىڭ، قاسىرەتىڭ كوپ بولسا دا، نەگە ەكەنىن قايدام، ايتەۋىر سول ءبىر داۋرەن ساعان ىستىق، قىمبات. نەلىكتەن؟ ءومىرىڭ توزاقتا وتسە دە، جىلت ەتكەن ءبىر زەينەتتى دە باقىت ساناتاتىن الگى جاستىقتىڭ قاسيەتى مە؟.. ءيا، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى شاعىن «باقساي» اتالعان اۋىلعا كەلگەنىمە وتىز التى جىلعا تاياپتى. بىر-بىرىنە يىق سۇيەسە، ماڭدايشاسىنان بورەنە اعاشتىڭ ۇشى انداعايلاعان، سۇپ-سۇر، باكەنە، توبەسى تايپاق قاقىرالاردا كىمدەردىڭ تۇراتىنىن، نە ويلاپ، نەنى ارمان تۇتاتىنىنا دەيىن ءبىر ول بىلەتىن. ءقازىر شە؟ نەگە سىرت اينالىپ كەكىرەيىسە قالدى؟
اۋىل دا تەگى ادام ءتارىزدى. ءسال جاقپاساڭ وكپەلەگىش-اق. ايتپەسە، كۇنى كەشە ەمەس پە ەدى: «قۋان... قۋەكە...» — دەپ قىسقى سوعىمدارىنا شاقىرىپ: «سەنىڭ سارا اقىلىڭ كەرەك بوپ تۇر»، — دەسىپ كورگەن جەردە كاۋكەلەكتەسە قالاتىندارى. توي-تومالاق، ۇمە سالىپ، جاس وشاققا ءۇي كوتەرۋ قۋانسىز وتپەيتىن. قىز-كەلىنشەك بىتكەن كوزدەرىن سۇزە تاستاپ، ازىل-قالجىڭمەن ءبىر قاعىتىپ قالسا دا كەپ يلىگە قويمايتىن: ەزۋ تارتىپ، تاس قۇدايىنداي ءتۇس بەرمەي وتە شىعاتىن. پالەندەي كەربەز كەردەڭدىگى دە جوق قوي، ايتكەنمەن پۇشايمان جاندار ىلكىدە رەنجىسە دە بەرتىندە از سويلەپ، كوپ تىڭداۋعا بەيىمدىگىنە باعىپ دامە كوزدەر شۋاقتانىپ جۇرە بەرەتىن.
اۋىلدىڭ ءاقىلعوي قاريالارىنىڭ ءسوز ساپتاسىمەن ايتقاندا قۋانعا قۇداي-تاعالا شۇكىرلىك، قاناعاتشىل ادال پەيىلىن اياماعان. كوكتەمدە وزەن تاسىپ، جايىلىپ، كەيىن ارناسىنا تۇسكەندە اينانىڭ جارىقشاعىنداي جارقىراي ءۇزىلىپ قالعان كولشىكتەردىڭ جاعاسىنان قامىس شاۋىپ باۋلاسا، ونىسىن ءوز قورا-جايىنا يتتەي تىستەسىپ، ولەرمەندەنە تاسىماي، جەسىر كەلىنشەك، سوعىستا بالالارىنان ايىرىلىپ قالعان دارمەنسىز قاريالارعا تيەپ بەرىپ جىبەرەتىن. قىمسىنا «ماڭداي تەرىڭنىڭ اقىسى» دەپ ۇسىنعان كوك تيىن قارا باقىرلارىن دا المايتىن عوي. اۋ تارتسا سورپالىق بالىق ۇسىنىپ، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى اق تەر، كوك تەرى شىعىپ، ەسكى قاقىرالارىنىڭ توبەسىن اشىپ، جاس قامىسپەن جاۋىپ، سىلاپ تا كەتەتىن. جىلى قاباق، ىستىق ءىلتيپاتقا ءزارۋ ەل قۋان ىسىنە ىرزالىقتارىن كوزدەرىنە جاس ءۇيىرىسىپ بىلدىرەتىن، اتىن ەستىسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن.
«ۋا، ول كەزدە مەن عانا سونداي ما ەكەنمىن؟!» — دەدى ول وقىس كۇڭك ەتىپ.
قارا كولەڭكە اۋلا ىشىندە، ەزۋىندەگى شىلىمى مىسىق كوزدەنە جىپىلىق قاعىپ وتىرعان وتكەلشىنىڭ مىناۋ ءۇنىن ەستىگەن جان جوق. ادام مىنەزىنىڭ قاتپارى دا، قۇپياسى دا كوپ-ay؛ شاماسى ءوز باسىنىڭ ەل الدىنداعى قادىر-قاسيەتىن ءبىراز كۇيىتتەگەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ، ءارى مەزى بولعان ءتارىزى بار. بوتەن بىرەۋ ماقتاسا مارقايىپ، ارتىق ايتىلدى-اۋ دەمەي سيا سورعىش قاعازداي دىمقىل ماداقتى بويىنا ءسىڭىرىپ باعار ەدى. ال، ءوزىڭدى-وزىڭ ويىڭمەن الديلەپ، باعاڭدى اسىرعانمەن الار ءلاززاتىڭ دە، توياتىڭ دا از با، قالاي؟ قۋان جاڭاعى ءبىر سىلكىنىسىنەن كەيىن بۇرىن-سوڭدى ويلاماعان، تولعانباعان تىڭ جايعا اۋىستى؛ ءبىر ءتۇرلى بۇعان دەيىن نەعىپ ەسكەرمەي كەلگەنىنە دە تاڭ سياقتى.
«اۋىل قازىرگىدەي ەمەس، ول كەزدە جۇدەۋ، جۇپىنى. ايتسە دە، پەيىلى كەڭ، ۇيىمشىل-تۇعىن. ءار كىسى كوپتىڭ جايىن ويلايتىن دا، كوپ ءار ادامنىڭ قامىن جەيتىن. ءالى ەسىمدە، باراق مايداننان ءبىر اياعىنان ايرىلىپ كەلدى. ەلدە اۋرۋلى شەشەسى، بەس بالاسى، ايەلى وتىرعان: تىپتەن كەدەي تۇراتىن، تىسكە باسار ءبىر ءتۇيىر ءتىرى بيدايى بولساشى... ءىلىنىپ-سالىنىپ، ولمەشىنىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن. باراقتىڭ جاۋىرىنىندا جۇدىرىق باسىنداي اسكەري دوربا، قولتىعىندا قوس بالداق ساسكەلىك پوچتا ماشيناسىنان ءتۇستى. زاماتتا ەل قۇلاقتانىپ ۇلگەرگەنى سول ەدى، ەكىندىگە تالاس جۇدەۋ ءۇيدىڭ شاڭىراعى جەلبىرەپ، كول-كوسىر توي بولدى. «ويپىر-اي، نەنىڭ كوزىن تاۋىپ، اپ-ساتتە داستارقان مازەرەتىن قۇرادى؟ مىناۋ قايماق، قارىن مايى، تابا نان، شۇجىق، ءتىپتى ءبىر سابا قىمىز قايدان جينالدى؟» — دەيمىن ايران-اسىر قاپ. سويتسەم ءار ادام قولىندا بارىن اكەلىپتى.
بىرەۋدى-بىرەۋ شاقىرىپ، قوناقاسى بەرۋ دەگەن بولمايتىن؛ قۋانىشىندا دا، كۇيىنىشىندە دە ەلدىڭ ءوزى تۇگەل تابىلا كەتەتىن. الدەكىم تاس باسىپ، ءۇي سوقسا — اۋىلدىڭ تايلى-تاياعى سول جەردە؛ سارالا تاڭنان كەپ جابىلىپ، قاس قارايا توبەسىن جاۋىپ، سىرتىن سىلاپ، ۇيدى-ۇيىنە، ءۇن-تۇنسىز تاراساتىن. دالەل ايتىپ سىرعاقسۋ، نە «مال سويىپ، قازان كوتەرمەدىڭ»، «اراعىڭ قايدا؟» — دەگەن ءبىر قىسىر ءسوز جوق. جۇمىلا كوتەرگەن جۇكتىڭ جەڭىلدىگى عانا تىلگە تيەك ەدى.
سونان بەرتىندە كوشەلەس ۇيلەر ءبىر-بىرىن شاقىراتىندى تاپتى. اقىرىندا اۋىل تارىلىپ، اعايىنداستى ىزدەسىن، ەندى مىنە ەكى-ۇش جۇمىستاس، تىلەۋلەس ۇيلەر عانا اياق-تاباق قاتىسادى. قازىرگى مىنا مولشىلىق زاماندا كوڭىل تارىلماسا كەرەك ەدى دە»، — دەپ قۋان باسىن شايقاپ قالدى. «ەل جاقسى عوي... ءيا، سول كەزدە تالشىبىقتاي بۇرالعان بيداي ءوڭدى جانياعا ۇيلەنگەندە وسى اۋىل توي-تومالاعىن كوتەرىپ كەتكەن: كەلتە تاناۋ ساۋىنشى قىزبەن ۇزاق وتاسا المادى. جىل جارىمدا ءۇش مارتە اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ ەمدەلسە دە، قۇلان-تازا ايىعىپ ەل قاتارىنا قوسىلمادى: اقىرى جۇرەگىنىڭ قىسىلماسىنان دۇنيە سالدى. تىرىسىندە قادىر-قاسيەتىن بىلمەگەن ايەلىنىڭ باعاسى ولىسىندە ارتتى ما، قۋان ءۇش جىلعا جۋىق بويداق ءجۇردى؛ ورتا مەكتەپتى جاڭا عانا بىتىرگەن ايجان ءبىر تويدا جىلى قاباق تانىتقانسىن جاتسا دا، تۇرسا دا سونى ويلايتىن «اۋرۋ» تاپتى. فەرما مەڭگەرۋشىلىگىن تاستاپ، متس-قا كوشتى، بەرىدە اۋىلعا جاقىن وتكەلشىلىككە اۋىستى. تالاي ءتۇن وزەن بويلاي قىدىرعان دا، ساعىنا كۇتكەن دە كەزدەرى از ەمەس. اقىرى جۇزدەرى جاراستى، قوسىلدى. «مىنە... ءيا-يا، ءبارى وسى كەزدە باستالدى»، — دەدى ول كۇبىرلەي.
قولىنداعى جانىپ بىتۋگە اينالعان شىلىم تۇقىلىن اياق استىنا تاستاپ، كەرزى ەتىگىنىڭ جاپ-جالپاق تابانىمەن مىجعىلاي باستى. توڭىرەگىنە باعدارلاي كوز تاستاپ، كوكىرەگىن كەرە ەكى-ۇش مارتە تەرەڭ تىنىس العان؛ وڭ جاق جاۋىرىن تۇسى سىزداپ اۋىرىپ كەتكەندەي بولدى. سول-اق ەكەن، بۇل ارەكەتىن پىشاق كەستى قويدى: «وسى ءقازىر ءولىپ قالسام عوي جان بالاسى بىلمەيدى. ءيا، — مۇنىڭ اتى يت ءولىم، — دەدى ول ءوزىن-وزى مىسقىلداي تاناۋىنان مىرس ەتىپ. — سەندە بالا دا، جار دا جوق. تەك تۇيە، سيىر، قوي بار، ءيا...»
قۋان سەرپىلە ورنىنان كوتەرىلدى: ۇزاق ويدان شالىعىپ، بip ءتۇرلى الدەنەدەن جۇرەگى قوبالجىپ تۇر. «قاسىرەتتى دە، قيىندىقتى دا ءوزىمىز قولدان جاساپ الىپ اۋرە-سارساڭعا تۇسەتىنىمىز قالاي؟ نەنىڭ زورى كەلدى؟ جىلى ۇيامنىڭ بەرەكەسىن كىم قاشىردى؟ توسىننان كيلىگەر-اۋ دەيتىن جاۋىم جوق. سوندا كىم؟..» ول ءبارى وزىمنەن دەپ ويلاۋدان اۋلاق؛ قوبالجۋ بيلەگەن كوڭىلى ءسال تىنشۋ تاۋىپ، ەكى قولىن ايقاستىرا ارتىنا ۇستاپ اۋلا ءىشىن كەزىپ ءجۇر. ارا-كىدىك سەلتيە ىركىلىپ: «مىناۋ ءۇي — ءومىر بازارىم ەمەس پە ەدى؟ قۇلازىپ قاراڭعى ءبىر كوردەي سۋىق تارتقانى نەسى؟ كۇنى-تۇنى تىرباڭداپ تىرشىلىك ەتكەندە جەتكەن جەرىم وسى ما؟»... جانارى مۇنارلانىپ جاس ءۇيىرىلدى. جالعىزدىعىن، جەتىم كوڭىلدىگىن سەزىپ، ءوزىن-وزى ولەردەي اياپ بارادى.
«اپىر-اي، دۇنيەدە ءوزىڭدى-وزىڭ اياعان سۇمدىق ەكەن دە. قولقاڭا ەرىكسىز ءبىر اششى زاپىران جاس ءۇيىرىلىپ، نە ءارى، نە بەرى كەتپەي ورتەيدى. ولەم دەپ تە قورىقپايسىڭ، ولگەنىمدى جان بىلمەيدى-اۋ دەپ شوشىناسىڭ. ءتايىرى، بىرەۋ كورگەندە نە تۇر». ايتسە دە، مىناۋ بىلمەگەن، كۇتپەگەن ويدىڭ سۋىقتىعىن بۇرىن نەعىپ اڭداماعان. سوناۋ سۇراپىل سوعىس كەزىندە ءبىر جايسىز سەزىمدى باسىنان كەشكەن. و دا وسىنداي جات، عالاماتتاي كورىنگەن. قۋاننىڭ روتاسىنا داۋگاۆا وزەنىنەن سىبدىر-سىبىسسىز ءتۇن جامىلىپ ءوتۋ تاپسىرىلدى. ارعى بەتتەگى جوتاعا شابۋىل جاساپ، باسىپ الۋلارى كەرەك. نەگىزگى كۇش وزەننەن وتكەنشە ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بيىكتى ۇستاپ تۇرۋلارى قاجەت. بۇيرىقتىڭ اتى بۇيرىق! وزەننەن امان ءوتىپ، جوتاعا شابۋىل كەزىندە ەكى ۆزۆودتان ايرىلدى. ءبىر ۆزۆود سولداتىن ءار تۇسقا ۇتىمدى ورنالاستىرىپ، ەكى كۇن جاۋدىڭ شابۋىلىن تويتارىپ جاتتى.
اقىرى ەكى-ۇش ادام عانا قالدى. تاماق الدەقاشان تاۋسىلعان، وزەك تالىپ، كوز قاراۋىتتى. جان بەرۋ وڭاي ما، سوندا دا بولسا شىداپ باققان... قۋان، ارينە، سول كەزدە وزگە قارۋلاس دوستارىنىڭ نە ويلاپ قالعانىن بىلمەيدى. ال، ءوزى اشتان ولەم-اۋ دەپ قاتتى كۇيزەلگەنى انىق. شىركىن، تاماققا ءبىر تويىپ وققا ۇشسام نە ارمان دەي بەرگەن. ولىمگە اشتىق تا، توقتىق تا ءبارىبىر عوي. ايتسە دە ەرىكسىز اش ولمەسەم دەپ ويلاۋىنان ءبىر تانبادى، قينالدى. ءيا، وندا ول جاس ەدى. مۇمكىن سونان-شىعار.
«ەندىگى مىناۋىم نە؟ قارتايعاندا جاسىقتىق جاساپ، جانارىما جاس العانىم قالاي؟ اكەم مەن شەشەمنەن دە ايرىلعاندا بۇزىلماعان كوڭىلىمە نە بولدى؟ ەل بىلسە ەزدىككە سايار-اق قىلىق. قاتىن كەتتى دەپ قايعىرارداي «ماعان نە كورىندى...» قۋان اۋىل الدىندا، ايەلىنەن ايرىلعانىنا وكىنىپ جۇرگەنىن ءالى سەزدىرگەن ەمەس. اقجارقىن راي تانىتىپ، ءىشىن يت تىرناپ جاتسا دا وتكەل باسىندا كەزدەسكەن قۇرداس، قۇربىمەن ازىلدەسىپ قالاتىن. ۇيگە كەلسە مالىن جايعاپ، ىدىس-اياقتى جۋىپ، سوناۋ سولداتتىق ومىردەن كەيىن توسىرقاپ ۇلگەرگەن تىرلىگىنە دەن قويعان؛ الدەقالاي كىرەتىن بىرەر ادام: «ايەلسىز دە قيىن-اۋ. جۇدەپ-جاداپ كەتىپتى دەمەسىن!» دەپ تىراشتاناتىن. كەشە كورشى اۋىلداعى قىزى راۋشان كۇيەۋى ەكەۋى قاتىناپ ءبىر كۇن جاتىپ، كىر-قوڭىن جۋىپ بەردى. وزگە ءتىرى جان اياق باسقان جوق. «قاتىن ءولدى — قامشىنىڭ سابى سىندى» — دەيتىن قازاقپىز عوي. ۇيلەن دەپ ماعان اقىل ايتپا»، — دەدى ارسىڭ-گۇرسىڭدەۋ كۇيەۋ بالاسىنىڭ ازىلىنە شىتىناي شىق ەتىپ، تەگى و دا رەنجىپ كەتسە كەرەك: سونان بەرى ءلام-ميم حابارسىز. ءبىر ماشينا پىشەن ءتۇسىرىپ بەرەتىن ۋاعاداسىن دا ۇمىتقان سياقتى. ءوز نامىسىن ءوزى قايراپ ايجاندى قانشا ويلامايىن دەسە دە، ۇزدىگە ساعىنىپ وتىرعانىن ىلعي دا سەزىنەدى. مىنە ەندى تاعى دا: «...قايعىرارداي ماعان نە كورىندى»، — دەيدى، ايتسە دە ارلانىپ، العاشقى كۇندەردەگىدەي نامىستانبايدى. كوكىرەك ءتۇبى الدەنەدەن بۇرا تارتىپ سىزدايدى.
شىبىن-شىركەيسىز تىپ-تىنىش، قوڭىر سالقىن ءتۇن دە كۇندەگىدەي كوڭىلىن سەرگىتپەي ۇيقىسىن شايداي اشىپ جىبەرگەن سياقتى. «ەڭ ۇلكەن جازا — قويۋ تىنىشتىق پا ەدى» — دەپتى عوي ءبىر ريەۆوليۋسيونەر تۇتقىن تارىعا، ومىردەن تۇڭىلە، قايدان ەستىدىم؟ ا... ءيا، لەنينگرادتاعى پەتروپاۆل قامالىندا ەكسكۋرسيادا بولعاندا وقىعانمىن. تەك تۇتقىن ەسىمى جادىمدا جوق...» ول مايدانعا لەنينگراد تۇبىندە تۇسكەن ەدى. سونسىن ەلەڭدەي اينالا كوز جۇگىرتىپ، قۇلاق تۇرگەن — ۇرگەن يت، موڭىرەگەن، نە بوزداعان مال ءۇنى ەستىلمەدى. «قۇتتىاياق بولسا ءقازىر...» — دەپ ويلادى. ونىسى دا ءبىر وكىنىش — ءۇرىپ، نە ەركەلەي قىڭسىلاپ توڭىرەگىمدە جۇرەر ەدى، دەگەندەي ءمانسىز دالباسا. كۇپايكەسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتقىسى كەلدى مە، قولىمەن قارمانىپ قالعان، سىزدى، دىمقىل ىلعالدى سەزىپ ساۋساق ۇشىن تارتىپ الدى. «شىق تۇسەيىن دەپتى-اۋ. شاماسى تاڭ دا جاقىن. بۇ نە ساندالىس، جاتىپ تىنىعايىن»، — دەدى دە، قۋان مانادان بەرى ۇمىتقانى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي ۇيگە اسىعا بەت الدى.
* * *
اسپان بۇگىن جەل قاعىپ، سۋ ءتيىپ، كۇن ىستاپ ءبۇرىسىپ-تىرىسىپ قالعان كون تەرىدەي سۇپ-سۇر. ساسكەلىكتە باستالعان قارا داۋىل شاعىن اۋىل ءۇستىن اق شاڭداقتاتىپ جىبەرگەن؛ سول ءبىر تىشقان تەرى بوزعىلت كىرەۋكە قويۋلانا تۇسپەسە، سەيىلەر ەمەس. تەك وزەن بويى عانا اشىق. شاعىرماق شۋاقتى ەرتەڭگىسىن، موپ-موماقان مولدىرەپ، ايناداي جارقىراپ جاتقان داريا. قاراۋىتا تولقىپ شىعىس بەتتەگى تىك جارقاباقتى بۇيرا باس، جازىق ماڭدايىمەن، كۇرپ-كۇرپ ىشقىنا سوعىپ تۇر. قوزى قۇيرىقتانا داريانىڭ ورتاسىنان كوتەرىلگەن ول جاعاعا جاقىنداعاندا قوڭىر ايۋداي ايبارلانىپ، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتە، قورباڭداي كەپ ۇرىپ وتەدى. تىك جارقاباققا تۇمسىق تىرەگەن قارا قايىق وندايدا باس بىلمەيتىن اساۋ قۇنانداي موڭكىپ-موڭكىپ كەتەدى. قوس قاپتالىنداعى سارعىش، ۇزىن ەكى ەسكەكتى قايىقتىڭ ورتاسىنا جيناپ قويىپ، تۋ سىرتىن بەرىپ وتىرعان سۇر پلاششتى ءىرى ادام شاشىراعان سۋ تامشىسىنان تىجىرىنا بەتىن سيپاپ، ەندى مىنە جاسىل، جاپىرايعان قالپاعىنىڭ سىرتىنان كاپيۋشونىن كيىپ جاتىر. انە ول ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي موينىن بۇرىپ توڭىرەگىنە كوز تاستادى، قىمتانا پلاششىنىڭ ەتەگىن جيدى. سالدەن سوڭ الگىندە عانا ءوزى قاڭتارا بايلاپ كەتكەن قۇمداۋىت جاعاداعى ارعى بەتتەگى پارومعا بار دەنەسىمەن وشارىلا بۇرىلىپ قارادى. سونسىن اقىرىن ورنىنان كوتەرىلىپ، قايىقتىڭ توڭىرەگىندە جاعانى بويلاي جينالىپ قالعان سابىن كوپىرشىگىندەي اق كوبىككە جانارىن ىرىكتى: «جىنىن شاشىپ قۇتىرىنعان بۋرادايىن قايتەرسىڭ، ءا؟» — دەپ ول ءوز تەڭەۋىنە ءدان رازى بوپ eزۋ تارتتى.
قايىقتىڭ ورتاسىنا ورناتقان كۇرەڭ دىڭگەكتەي سەرەيىپ ورنىنان كوتەرىلدى. جانقالتاسىنان شىلىم الىپ، قولى مەن جەلمەن سۋ تامشىسىنان قالقالاپ تۇتاتىپ جاتىر. انە، سول سىرىڭكە تۇقىلىن وزەنگە تاستاپ، شىلىم ءتۇتىنىن بۇرقىراتا، جەلپىنىپ قايتا وتىردى. بۋىرقانعان وزەن دە، ۇيىتقىعان وكپەك جەل دە ءبىر ساتكە ۇمىتىلعان ءتارىزدى، سەلت ەتپەيدى. ساعات التىدان استى عوي. بۇعان وسىنشا كەشىگىپ نە كورىندى-ەي؟! بۇيتكەن جۇمىسىڭ قۇرىسىن!.. مالدىڭ جەلىنى سىزداپ، ءالى ساۋىلماعانىن بىلمەي مە؟ ءجا، «بايىم كۇتىپ قالدى-اۋ»، — دەپ ويلاماي-اق قويسىن. بيشارا مالدىڭ جازىعى نە؟ ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ءوستىم اينالشىق جەگەندەي ءجۇرىپ الاتىندى تاۋىپتى. كەشە دە ابدەن جاۋراتىپ، ادامدى دىڭكەسىن قۇرتىپ جەتكەن. ەرتەڭدى قارا كەش نەعىلعان بىتپەيتىن ريەۆيزيا، ءا؟..» قۋان وز-وزىنەن بۋلىعا اشۋلانىپ، قومپاڭداي قوزعالاقتاپ قويدى. — «ءبارى دە وزىمنەن... جۇمىسقا كىرەم دەگەنىنە نەمەنەگە كەلىسە سالدىم. «بالالار جون-جونىنە كەتتى. ەكەۋمىزگە مەنىڭ تابىسىم دا جەتەر. شىبجىڭداماي وتىر، — دەسەمشى...» بۇل قۋاننىڭ قازىرگى ويى. ءالى ەسىندە اڭگىمە باعىتى باسقاشا وربىگەن. قارا كۇزدىڭ ءىشى، دالا سىلبىر جاۋىن ەدى. ايجان ەكەۋىنىڭ ازانعى ءدامىن الدارىنا العانى سول: ەسىك شالقاسىنان اشىلىپ، كەنجە قىزى ءسانيا كىرىپ كەلدى. ۇستىندە ەتەگى تىلتيعان شولاق پالتوسى، اياعىندا رەزينا قىزىل ەتىگى بار. باسىندا اق ءتۇبىت ورامال. ءوڭى جۇدەۋ، ۇيالى قارا كوزى شۇڭىرەيىپ كەتكەن. تولىقشا كەلگەن ايجان ورنىنان سەرپىلە، شيراق كوتەرىلىپ:
— بوتاشىم-اۋ، — دەپ قارسى ۇمتىلدى.
قۋان كەنجەسى ءسانيانى بولەكشە كورەتىن، جۇرەگى بۇلك ەتىپ، ىشتەي قۋانسا دا ەركەكتىگى ۇستاپ سابىر ساقتاپ، قوزعالمادى. مۇندايدا ادام ويىنا سان قيلى نارسە ورالىپ، توسىن ءجۇرىستىڭ سەكەمدەندىرىپ تە تاستايتىنى بار ەمەس پە؟! «كۇيەۋ بالام رەنجىتپەسە يگى ەدى»، — دەگەندەي دە وي ساناسىندا جىلت بەرگەن ەدى.
— ءسانياش، جايشا ما؟ بەرى كەلە عوي، جانىم، — دەدى بارىنشا جىلى قاباق تانىتىپ. كۇيەۋ بالا ءۇش شاقىرىم جەردەگى «تاسقايراڭ» سوۆحوزىندا اگرونوم بولاتىن. ءوزى ءبىر ءدىنى جۋاس، مومىن جان. قۋان ويلاعانداي كەيبىر وسى اۋىلدىڭ تارپاڭ مىنەزدى، شالكەم-شالىس جىگىتتەرىنىڭ قاتارىنان ەمەس-تى. موسكۆاداعى تيميريازيەۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، كارى اكە-شەشەلەرىنىڭ ىقپالىمەن اۋىلعا ورالعان.
جالپى مەكتەپتەن ءارى وقىماعان قىزدارىنىڭ كۇيەۋلەرى وڭدى: ىرگەلەس اۋىلدا سوۆحوز ديرەكتورى، مەكتەپتە ءمۇعالىم. تەك ورتانشىسى راۋشاننىڭ جولداسى عانا تراكتورشى، ەپتەپ ىشكەندى ءتاۋىر كورەتىن. ايتسە دە و دا شارۋاسىنا مىعىم. بۇدان ءبىر جۇما بۇرىن: «ماشينا الام، كورىمدىگىڭىز دەپ قابىلدايىن قارجى بەر»، — دەپ كەلدى. «ءاي، مىنا ەنەڭدى اسىراپ باقسام دا از ەمەس. اۋلاق ءجۇر»، — دەگەن دە، اناۋ ودىراڭداي تۇرىپ: «وسى مالدى جيناپ-جيناپ ەرتەڭ و دۇنيەگە بىرگە اكەتەسىز بە؟ ارتىعىن ساتىپ بىزدەي بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىنا سەپتەسپەيسىز بە؟ كىم اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتىر. مەن سول ماشينانىڭ قىزىعىن جالعىز كورەدى دەيمىسىز. اپام ەكەۋىڭدى سالىپ الىپ قىدىرتپايمىن با؟ ءورىسىڭىزدىڭ كەڭىگەنىن تانىتپايمىن با؟» — دەمەسى بار ما؟! قۋان كۇيەۋ بالاسىنىڭ كوڭىلىنىڭ بوتەن ەمەستىگىن، ايتۋى ورىندىلىعىن سەزسە دە، اناۋ ءبىر ۇنىندەگى مەن-مەندىك، وكىرەڭدىك يت جىنىن قۇرىستىرعان دا قاتتى سوزگە كەلىسكەن. كورمەستەي بوپ ول كەتتى، «جوعال» — دەپ شيىرشىق اتىپ بۇل قالدى...
— پاپا، مەن كوپ وتىرمايمىن. ماما، سەن مازالانباشى، — دەدى ءسانيا پالتوسىن ەسىك قايرىلىسىنداعى شەگەگە ءىلىپ جاتقان شەشەسىنە جاۋتاڭداپ. توڭعان قولىن ۋقالاي، اكەسىنىڭ قاسىنا كەپ تىزە بۇكتى. ۇستىندە كوكشىل، كەڭ ەتەك كويلەك، قىزىل توقىما جەمپىر. اياعىندا جىلى شۇلىق، ونىڭ سىرتىنان تۇيەجۇن نوسكي كيىپتى. ايجاننىڭ توقىپ بەرگەنى ەكەنىن قۋان تانىدى. — ناريمان جۇمىسقا كەتىسىمەن، سىزدەرمەن اقىلداسقالى شىقتىم. ول بىلمەيدى... ەش رەنىشىمىز جوق. ءوزىم. مەن ءوزىم... تەك... اقىلداسايىن دەپ...
— ءيا؟ — دەپ ايجان ساماۋرىن تۇبىنە جايعاسا سالا، شىنى-اياققا تۇيە ءسۇتىن قاتقان قالامپىر ءتۇستى ءشايدى اسىعا قۇيا باستادى. ءجۇزى بال-بۇل جانا قىزىنان كوزىن المايدى. قۋان قاباعىن كەرە:
— ايتا عوي، ءسانياش، — دەدى.
ءسانيا اسىقپاي اق ءتۇبىت ورامالىن موينىنا سالدى. الدىنداعى ناننان ءۇزىپ ءدام تاتتى دا:
— پاپا، ناريماندى ءبىر تانىس پروفەسسور موسكۆاعا شاقىرىپتى. اسپيرانتۋراعا ءوتتىڭ دەپتى. ەنەم دە، اتام دا بارىڭدار دەيدى. ال، ءبىزدىڭ جول قارجىمىز ماردىمسىز. نە ىستەرىمىزدى بىلمەيمىز. مەن، ارينە، بارىسىمەن ۋبورششيسا بولسام دا جۇمىس ىستەيمىن عوي. ناريمان سوندا ءينستيتۋتتىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، سەن دە وقيسىڭ دەيدى. و دا، مەن دە وقىسام قايتىپ كۇن كورەمىز؟ — دەدى اپتىعىپ.
— جوق، سەن ونان باس تارتپا، قىزىم. وقى...
ايجان شىن قۋانىپ كەتكەنىن جاسىرا الماي، ارادان كيىپ كەتتى. تەرشي تۇسكەن ماڭدايىن، مۇرنىنىڭ ءۇستىن تىزەسىندە جاتقان ورامالمەن ءسۇرتىپ تە قويدى.
— ناريماندىكى ءجون. العاشىندا ءبىز قارايلاسىپ باعارمىز، سوسىن ۇيرەنىپ الاسىزدار عوي، — دەپ ايجان قۋاننىڭ جاۋابىن توسپاي بيلىكتى ەركىن ءوز قولىنا ۇستادى.
— مىنا، ءبىر تيىن قارا باقىر تاپپايتىن شەشەن اقشا جىبەرەر. ال، مەنىڭ ءقازىر وعان شامام جوق، — دەدى قۋان قيتىعا قالىپ.
تابيعاتىندا جۋاس، كەشىرىمشىل، كونبىس ايجان شاق ەتىپ بەتىمنەن الار-اۋ دەپ قۋان ويلاماعان ەدى. ول قانداي انانىڭ دا وزەگىن جارىپ شىققان بالاسىنا كەلگەندە ولىمنەن دە ىقپايتىنىن، بويىنا بولەكشە ءبىر ەرەن كۇش بىتەرىن بىلمەيتىن؛ اڭسىز ۇرىندى:
— ءاي، ساعان ءتيىپ نە راقات كوردىم، ءا؟ ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلمايدى دەيمىسىڭ؟ تابىس تاپپاسام، مىناۋ مولاداي ۇيىڭنەن كومىلىپ شىعا الماي كەلدىم عوي. انا جولى دا «ەنەڭدى» اسىراپ السام دا جەتەر» دەدىڭ. وسى نە ءسوزىڭ؟ مەن نە ساعان مالمىن با؟ مالىڭمەن قۇرى ءقازىر، ارعى بەتكە بارىپ جۇمىسقا كىرەم، — دەپ ايجان اتىپ تۇردى.
قۋان ايەلىنىڭ بۇل مىنەزىنە دە ءمان بەرمەدى. «ماما، ونىڭ نە؟ قويشى ەندى» — دەگەن ءسانيانىڭ جالىنىشتى ۇنىنە باسىلمادى. «اكەڭ بەرمەسە مەن تابام. قارىز الام. جولدارىڭنان قالماڭدار. مەن ءتىرى تۇرعاندا اش بولمايسىڭدار، تارىقپايسىڭدار»، — دەپ قىزىن كيىندىرىپ شىعارىپ سالىپ، اۋدانعا كەتىپ وتىردى.
بۇعان دا قۋان سەلت ەتپەدى. ءجۇرىپ-جۇرىپ قايتىپ كەلەر دەگەن، ايجان ەكىندىگە تالاس ءبىر-اق ورالدى. دۇكەنشىلىككە ورنالاسىپتى. بۇرىنعى دۇكەنشى ءۇيى قالاعا كوشىپ، جۇمىستان بوسانعانىنا ەكى-ۇش كۇن بولىپ، كىسى تابا الماي قينالىپ جاتقاندا تۋرا ۇستىنەن شىعىپتى. مىنە، سونان بەرى ەكى جىل ءوتىپ بارادى.
«اپىر-اي، مىنانىڭ كەشىگۋى ۇزادى-اۋ، ءا؟» — دەپ قۋان شىدامسىزدانا، ورنىنان سۇلەسوقتانا اۋىر كوتەرىلدى. اياعى ۇيىپ، سۋىق جەلدەن جاۋىرىنى قۇرىستاپ بويىن جيعىزباي سىزداپ كەتتى. قايىققا، جارعا سوعىلىپ تولقىن اجەپتاۋىر كيىمىن دىمقىلداپ تاستاعانىن دا ەندى اڭدادى، «جاڭبىر جاۋىپ تۇرماسىن» — دەپ ول ەرىكسىز اسپانعا قاراپ تا قويدى. قويۋ قارا قوشقىل بۇلت سىرەسە ءتونىپ كەلەدى. اۋادا جاۋىن ءيىسى، ءبىر سالقىندىق سەزىلەدى. «مىناۋ باستاپ نوسەرلەتەر بولسا ۇزاققا سىلتەر. اقىرى كەشىكتى عوي، تاۋەكەل ءوزىم... «نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ مەنى اڭدۋدان ساۋمىسىڭ؟» — دەسە شە؟ «ە، سەنى اڭدىپ جىندى دەيمىسىڭ؟»
جوق... ولاي دەسەم، ءتىپتى ەرەگەسىپ كەتەر. «ۇزاق كەشىككەنسىن، ءارى كۇتە-كۇتە قالجىراعاسىن الدىڭنان شىعايىن دەدىم» — دەگەنىم لازىم. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى سوڭعى كۇندەرى شاشىنا ءاتىر جاعىپ، سىلانىپ-سيپانۋى كوپ. وبلىستىڭ ۋاكىلى، ريەۆيزور جىگىتپەن «كەت ءارى» ەمەس دەپ تە ەل سىپسىڭدايدى. قارتايعاندا الجاسايىن دەدى مە؟ ونىسى راس پا؟ و دا مۇمكىن-اۋ. قىرىقتىڭ ۇستىنە جاڭا ءىلىندى. قيت ەتسە: «سەنىمەن نە قىزىق كوردىم» دەيتىندى تاۋىپتى. سول دا جاي ايتىلماسا شە؟..»
قۋان جۇرەگى الابۇرتا ەندى اسىعىپ قالدى. مانادان بادالىپ قايىق ۇستىندە وتىرعانىنا دا ىزالى. تىزەلىگىنەن ايرىلعان وڭ اياعىن سۇيرەتە باسىپ، تىپ-تىك جارعا قيالاي كوتەرىلە بەردى. ەكى يىنىنەن دەمالىپ، ارەڭ شىعىپ يكەمگە كەلمەيتىن جارالى اياعىنىڭ ۇشىمەن توپىراقتى كۇرەي تاستاپ جونەلدى. اسىققاندا تىپىرلاپ، ءجۇرىسى ونبەي قوياتىن. ءقازىر دە سول بىردە شۇقىر-شۇقاناققا اياعىن تىعىپ الىپ، ەندى بىردە جورگەمنىڭ شودىرايعان تۇبىرىنە ءسۇرىنىپ كەتىپ وماقاسا قۇلاي جازداپ، وزىنەن-وزى كۇيىپ-پىسىپ الەك. الگىندە اقتانداقتانا جوسىلىپ جاتقان ايداۋ جولعا تۇسپەي، ۋاقىتتان ۇتايىن دەپ توتەلەۋ سۇرلەۋ سوقپاقپەن تۋرا تارتقان ەدى. انە، اعاراڭداپ الدان ءبىر جاپىراق نارسە كورىندى؛ جاقىنداعاندا عانا تەنتەك جەل قۋىپ اكەپ تاستاعان گازەت قيىندىسى ەكەنىن اجىراتتى. اتتاپ وتسە دە پالەندەي كەسىرى جوق سارعىش جىرىم-جىرىم قاعاز عوي. تۇلەن ءتۇرتتى مە، مىناۋ اقشامعا تالاس بۋالدىر شاقتا الگىنىڭ ۇستىنەن باسىپ، تاپتاپ كەتكىسى كەلدى دە تۇردى. يكەمسىز وڭ اياعىنىڭ وكشەسىنە بار سالماعىن سالا، مىجعىلاي جەرگە سىڭىرە تۇسپەك بولعاندا تىرەۋ تاپپاي تابانى سىرعىپ، قاڭعالاقتاي قولىمەن اۋا قارمانا بەرىپ ءدۇرس ەتىپ شالقاسىنان قۇلادى. ءىشى، ىشەك-باۋىرى سولقىلداپ، شوندانايى اۋىرىپ بارادى. جەر تايانا ەكى ۇمتىلىپ، ازەر تۇرىپ جاتىر.
ءۇستى-باسىن قاعىپ، ورنىنان كوتەرىلگەن قۋان الدەنەگە تاڭدانا ىركىلىپ، جان-جاعىنا كوز تاستادى. «نە بولدى؟ مۇنىسى نەسى؟» — دەيتىن ءتارىزدى جالتاقتاپ. ءبىر نارسەسىن جوعالتىپ، قاي جەردە ۇمىت قالدىرعانىن ەسىنە تۇسىرە الماي دال. «ءيا، — دەدى ول وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي كۇبىرلەپ. — الدەكىم كوزىن تاۋىپ بەكىتكەندەي ەسىرىك جەل باسىلىپتى-اۋ. جاڭا عانا ءىشىن تارتىپ، سۇمدىقتاي قۇتىرىنىپ تۇر ەدى. جىنىن الدىرعانداي جىم بولىپتى. ە، ەندى قانداي مىنەز تانىتپاق-ەي؟ قۇداي بىلەدى مىناۋى تەگىن ەمەس. بەسقوناق دەگەن دە تابيعاتتىڭ ەركەتوتايى عوي. تەنتەكتىگى دە از ەمەس. قاتىن مىنەزى تاقىلەتتەس پە، قالاي؟! اڭىسىن-اڭدىپ، باعدارلاپ كورشى... اللا-اۋ، اۋمايدى-اۋ، اۋمايدى. ىندىنى جۋاس دەپ جۇرگەن ايجانىمنىڭ ءبىر ءوزى جىل ون ەكى ايدا مىنەزىنەن سىر بەرمەگەن كۇنى كانە؟ و دا ناعىز بەسقوناق. «ءاي، جۇمىسىڭدى قوي»، — دەگەنىمدە وتكەن اپتادا، قالاي-قالاي شاپتىقتى، ءا؟ قانىن ىشىڭە تارتا سۇپ-سۇر بوپ قالىپ، ءبۇيىرىن تايانا، پىستە مۇرنىنىڭ جۇقا جەلبەزەگى جەلبىرەي اتجالمان تىشقانداي شاقىلداعاندا ۇيدەن اتىپ شىعىپ، كەشكە دەيىن جىلى ۇيامنان بەزىندىم ەمەس پە؟ ءباتشاعاردىڭ مىنەزى-اي، ءسات اراسىندا سۇرلانا تۇرىپ — كۇلىپ، كۇلىپ تۇرىپ — جىلاعاندا جانىڭنان تۇڭىلەدى-اق ەكەنسىڭ دە، ال مىناۋ بەسقوناقتىڭ قىلىعى...»
قول سوزىم جەردەگى اۋىل شەتىندە ءسال ىركىلىپ قالعان قۋاننىڭ ويىن بەتىنە تامىپ كەتكەن جاۋىننىڭ ءىرى، العاشقى تامشىسى ءبولىپ جىبەردى. ءبولىپ قانا جىبەرگەن جوق، كوبىك اۋىز بىرەۋدىڭ ۇزاق مىلجىڭنىڭ اراسىندا تۇكىرىگى شاشىراپ كەتكەندەي موسقال ادام الگى تامشىدان جيرەنە تىجىرىنىپ قالعانى حاق. «مىنە، ايتام با بەسقوناق جىلاۋعا بەيىمدىگىن سەزدىردى. تاڭعا دەيىن ەگىلەتىن-اق ءتۇرى بار-اۋ، ءا؟! ءيا، سويتەر-سويتەر. قوي جاڭاعى دۇكەنى قۇرىماعىرعا جەتىپ الايىن...» قۋان اۋىلعا كەپ كىردى.
كوشەنى بويلاي، يكەمسىز وڭ اياعىن كوتەرە ىلگەرى تاستاپ، سىلتەپ كەلەدى. ءار ءۇيدىڭ قاقپا استىنان بەزەكتەي ءۇرىپ، كەيدە قاپتالداسا شاۋىپ شاۋىلدەسكەن ءار قيلى يتتەرىنە قۋان سەلت ەتىپ، تىلەرسەگىمنەن قابار-اۋ دەپ شىمىركەنبەدى. دىزاقتاي شابالاقتاپ كەپ، موينىن بۇرسا، تىراعالاي قاشىپ، بەزىنە جونەلەر اۋىل ءيتىنىڭ سىرى ءبىر وزىنە ءمالىم جانداي بەيقام. كوشەدە كىسى اياعى دا سيرەپتى. اۋىل جىگىتتەرى «كوك قاسقا» اتاپ كەتكەن بىر-ەكى جۇك ماشيناسى بوس تاقتاي قورابى سالدىرلاپ قاسىنان ءوتىپ كەتكەن، توڭىرەك قايتا جىم-جىرت بولدى. جاۋىن مانادان بەرى مايسىز، قۇپ-قۇرعاق، ىستىق قازانعا تاستالعان بيداي تۇيىرىندەي بىتىر-بىتىر ەتىپ تۇرعان؛ اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى شاعىن الاڭقايداعى، جاسىل سىرلى، جارما ەسىكتى دۇكەنگە قۋان جاقىنداعاندا اقتوزاڭدانا توگىپ بەردى. دۇكەن الدىنداعى ەكى باعاننىڭ بىرەۋىنىڭ عانا شامى امان ەكەن. الگى الىستان جىمىڭداي، تەلپەكتەي تەمىر قالقاسىنىڭ استىنان جارىعى مول سياقتى شالىنعان، جاقىنداپ كەلگەندە مول جاۋىننان بۋالدىرلانىپ ءزارسىز كورىندى. قۋان سونىڭ استىنا ايالداپ، ورەكپي تۇسكەن جۇرەگىن باسىپ تۇر.
«ەسىكتى تارس بەكىتىپ الىپتى. ساعاتتىڭ التىدان باياعىدا اسىپ، ءتىپتى ونعا تايالعانىن دا سەزبەيدى-اۋ دەيمىن». جوعارعى جاعى دوعالانا كەلىپ قابىسقان جاپ-جاسىل، بيىك ەسىكتىڭ ول تۇندە قاپ-قارا بوپ ايبارلى، كوزگە تۇرپىدەي كورىنەتىنىن دە ەندى عانا بايقادى. كۇندىز تاقتايلارى قاڭسىپ، قيۋى قاشقانى بىلىنبەيتىن؛ مىناداي تۇندە ءار جەرىنەن ىشتەگى مول جارىق التىن شارىق جىپتەي ۇزىنا بويىنا سوزىلا شالىنادى. «نەمەنەگە ەسىكتى بەكىتىپ تاستاعان؟ كاززاپتەر قىز ويناق جاساپ جاتپاسىن»... قۋان ايەلىنىڭ وسىنشا كەشىگۋ سەبەبىنىڭ ءمانىن سۇمدىق ءبىر ىسكە جورىپ، تابان استىندا بۇلان-تالان بوپ جۇرە بەردى. قانى باسىنا تەۋىپ، ءوزى ويلاعانداي كەلەڭسىز جاعدايدا ايجاندى ۇستاسا، نە ىستەمەكتىگىن بىلمەي داعدارا ءسال ىركىلدى دە، ەسىكتى دۇسىرلەتە توقپاقتاي جۇدىرىعىمەن ۇرعىلاي جونەلدى. ار جاعىنان الدەكىمدەردىڭ كۇبىرلەپ، بىرەۋدىڭ اياعىنداعى شارىعىن با، جوق الدە بوتينكاسىن با سىرپ-سىرپ سۇيرەتە باسىپ ەسىككە تايالعانى سەزىلدى:
— بۇ قايسىڭ-ەي؟ دۇكەن جابىق، ەسەپ ءجۇرىپ جاتىر دەمەدىك پە؟ — دەدى ايەل داۋىس. قۋان ونىڭ رابكووپتىڭ باس بۋحگالتەرى مايرا ەكەنىن شاقپا ۇنىنەن تانىسا دا دىبىستاماي ءۇنسىز سوعىپ تۇر.
مايرانىڭ كۇيەۋى بەس جىل بۇرىن، كەڭسەدە جۇمىس ىستەپ وتىرىپ، جۇرەگىنىڭ قىسىلماسىنان ءجۇرىپ كەتكەن. ارتىندا بەس بالاسىمەن ايەلى ەڭىرەپ قالدى. مىناۋ سونىڭ ايەلى — مايرا، تىعىرشىقتاي قارا تورى، قىر مۇرىندى كەلىستى جان. ۇيالى قوي كوزىن توڭكەرە تاستاپ، ىلعي دا كىسىگە قالىڭ قاسىن كەرە جاڭا كورگەندەي تاڭدانا قارايتىن. ايتسە دە مىنەزى اۋىر، جىگىتتەردىڭ «جەڭەشە» — دەپ وزىمسىنە قالجىڭداعانىن كوتەرمەي شىرت ەتىپ، اشۋلانا ىرشىپ تۇسەدى...
— ۇندەمەيدى عوي. كەرەڭ بىرەۋ-اۋ دەيمىن!..
— نەعىپ تۇرسىڭ، اشسايشى. — بۇل ەندى ارينە ايجان.
ەسىكتىڭ ىشتەگى ىلگەشەگى سالدىر-گۇلدىر الىنىپ، شالقايتا اشىلعان قۋان الشاڭداي، ۇستىنەن جاۋىن سۋى سورعالاي وڭكيىپ كىرىپ كەلدى. تابالدىرىقتى اتتاسىمەن قالپاعىنىڭ سىرتىنان كيگەن كاپيۋشونىن كەيىن قاراي سەرپىپ جىبەردى.
كەڭ بولمەنىڭ توبەسىندە، ەكى جەردە ءۇش شامدىق ليۋسترا جارقىراي جانىپ تۇر. الگى مول ساۋلە قۋاننىڭ ىلكىدە كوزىن ۇيالتىپ تاستاعانداي دا ەدى؛ سالدەن سوڭ وعان دا ۇيرەنىپ جانارىن ءتوردى جاعالاتا جاسالعان سورەگە، ونىڭ ۇستىندەگى بولەك-بولەك بۋۋلى، ءتۇيۋلى جاتقان ءار ءتۇرلى زاتتارعا جۇگىرتىپ الدى. بەرىدە، ورتاعا جاقىن شاعىن ستول ورىن تەۋىپتى. اينالاسىنداعى ءتورت ورىندىقتىڭ بىرەۋى عانا بوس. ول جاڭا عانا ەسىك اشقالى تۇرىپ كەتكەن مايرانىڭ ورنى سياقتى. بىتىك كوز، قۇس تۇمسىق سارى جىگىت پەن قاراسۇر، مۇرتتى، موسقال ادامنىڭ ورتاسىندا ايجان وتىر. الدارىندا جارتىلاي ىشىلگەن كونياك، تۋرالعان قازى-قارتا، قۇتىعا سالىنعان ماي، قانت، تاۋىق ەتى، نان، قىزىل-الا كەسەلەرگە قۇيىلعان شاي بۋى بۇرقىراپ كوز جاۋىن الادى. قۋاندى كورىپ كەڭسىرىكتىگى باتىڭقى، كارتوپ مۇرىننىڭ جايالىق اۋزى جايىلا ىرسيىپ ورنىنان كوگەرىلدى. مانادان قوزى قارنى ستول كەنەرەسىنە تىرەلىپ اڭدالماعان، ءقازىر ەركىندىككە شىعىپ، قايىس سارى بەلبەۋدىڭ ۇستىنەن جۇمساق قۇس جاستىقتاي تومپايا سالبىراي قالدى. قوڭىر گالستۋك تاققان كىرلەۋ اق كويلەگىنىڭ ءبىر جاعاسى جايىلعان كوك كەپتەردىڭ قاناتىنداي سۇر كوستيۋمىنىڭ استىنان شىعىپ جاتىر. بويى دا باكەنە ەكەن. قۋاندى كوپتەن كەزدەستىرە الماي، جاڭا تاپقانىنا قۋانعانداي:
— وۋ، ءوزىمىزدىڭ وتكەلشى قۋەكەڭ عوي. تورلەتىڭىز... تۇستەن بەرى ءنار سىزباي وزەگىمىز تالىپ، شەك-قارىنىمىز شۇرقىراعانسىن تالعاجاۋعا كىرىسىپ ەدىك، — دەدى قىرىلداق ءۇنى تارىداي بىتىرلاپ.
وتكەلشىنىڭ سۇقتى كوزى وزىنە بولەكشە قادالعانىنان قايمىقتى ما، الدە جاسى ۇلكەن ارىپتەسىنىڭ بەيتانىس جانعا جىلى شىراي تانىتىپ قالبالاقتاعاندا ءوزىنىڭ ءۇنسىز، ەلەمەي قويعانىن ابەستىك كوردى مە — سارى جىگىت تە سوزالاڭداي كوتەرىلىپ، ەرىن ەمەۋرىنىن ءبىلدىردى. ءوزى ۇزىن بويلى، تارالعىداي تارتىلعان جىگىت ەكەن. سارعىش شاشىن سول جاعىنا، ءبىر شەكەسىنەن ايىرا جىلميتا تاراعان. قارا كوستيۋمىنىڭ ءوڭىر ىلگەكتەرى اعىتۋلى. استىنان قىزعىلت كويلەك كيگەن، اقشىل جولاق گالستۋك تاققان. ايجان عانا ورنىنان تاپجىلماي وتىر. ۇستىندە قىزىل جەمپىر، استىنان اق، تىك جاعا كوفتا كيگەن، قوس قۇلاعىنداعى اي قاستى سىرعالار شام ساۋلەسىنەن جىلت ەتىپ قاپ جىمىڭدايدى. كەشە دە اۋزىنان كونياك ءيىسى سەزىلىپ كەلگەن. «ە، وندا دا ىشكەنىڭ وسى ما ەدى» — دەپ ويلادى قۋان. مىناۋ جايسىز، تىلسىم تىنىشتىقتى بۇزعان مايرا بولدى.
— قۋەكە، اسقا كەلىڭىز. بۇ نە تۇرىس، بەلق ۇلى ءبىزدى ءبىر ۇرلىق ۇستىندە ۇستاعانداي، — دەدى ول وزىمسىنە قولتىعىنان الىپ. — پلاششىڭدى مىنا زاتتاردىڭ ۇستىنە تاستا. دۇكەندە، كورىپ تۇرسىڭ، ىلگىش جوق.
تارامىستاي شيراتىلا تارتىلعان جۇرەك تۇكپىرىندەگى بەيمالىم قىل وقىس ءۇن قاتسا ءۇزىلىپ جۇرە بەرەردەي قۋان قينالا تارتىنشاقتانىپ، ورنىنان قوزعالا قويمادى. مايرا اناۋ ايجانداي شاشىن جىلميتا تاراپ، جەلكەسىنە توستاعانداي عىپ ءتۇيىپ تاستاماپتى؛ جۋان ءبىر بۇرىم ەتىپ ءورىپتى دە، ماڭداي شاشىن، سامايلىعىن ءسال بۇيرالاتىپ الىپتى. جاعىمدى ءيىس مايدىڭ جۇپارى قۋاننىڭ يت جىنىن ونان ءارى قۇرىستىرىپ، كەڭ توسىندە تەربەلگەن جەگىم بۇرىمى قىتىعىنا ءتيىپ: «بۇ دا جەڭىلتەك پە ەدى؟» — دەگەندەي سەكەمدىك سەزدىرىپ بارادى.
— ۋا، بەدىرەيىپ ساعان نە بولدى؟ — دەدى مايرا قولىن قۋاننىڭ قولتىعىنان انتەك سۋىرىپ الىپ. سونسىن ەش سەبەپسىز ۇستىندەگى قىناما بەل، مول ەتەكتى، قايىرما جاعا، جىلى، توقىما، كوك كويلەگىنىڭ وڭىرىندەگى قىزىل كۇرەڭ جاقۇت تاستى تۇيرەۋىشىن بىرەۋ قيسايتىپ جىبەرگەنىن جاڭا بايقاعانداي تۇزەتە باستادى.
— ايجان، ساعان كەلدىم. قايتالىق، — دەدى قۋان.
ايتسەدە ءوز ءۇنىن ءوزى ەستىمەدى: قۇلاعى كۇڭگىرلەپ، ەرنى ءسال اشىلىپ، الدەنە سۋسىل شىققانى كامىل. «ول نە؟ ەستىدىڭدەر مە؟ نە دەدىم؟ تورتەۋىڭ بىر-بىرلەرىڭە كوز جۇگىرتىپ وتتىڭدەر، ۇقپادىڭدار ما؟ قايىرا ايتسام با؟» قاتتى تىستەنىپ قالعاننان با، قۋان جاعى قارىسىپ، اۋزىن اشا المايتىنداي وزىنە جۇمباق دارمەنسىز ءبىر كۇي كەشىپ تۇر.
كوزى عانا سول ءالى ايجاندا. جانارى بۋالدىرلانا، ءجۇزى قىزىل كۇرەڭىتە وتىرعان ايەلىنىڭ جۇمىر، سالىڭقى يىعى بۇلك ەتىپ كوتەرىلە بەردى. توقىما قىزىل جەمپىر مەن اق كوفتانىڭ استىنداعى توق، جوتالى كەۋدەسى ىركىلدەپ، داعدىسىنشا مىقىنىن قولىمەن سيپاي وڭ جاعىنداعى جىگىتكە بۇرىلدى. سارى جىگىت سەرپىلە كەيىن ىعىسىپ جول بەرگەن. ايجان جارق ەتكىزە مارجان تىستەرىن كورسەتە ەزۋ تارتىپ الدىنان قىمسىنا ءوتتى. قۋان كەلگەنگە دەيىن ۋاعدالاسىپ قويعانداي ليام-ميم تىلدەسپەستەن تەز جينالىپ، شام سوندىرەر ساتتە:
— قايسەكە، ەرتەڭ توعىزدان كىرىسەلىك. كەشىكپەگەيسىزدەر، — دەدى ايجان قىلىقتى، نازدى دا ءۇن قاتىپ.
— قايسار، ءسوزدىڭ ەمەس، ءىستىڭ ادامى عوي. — مايرا ءجون-جوسىقسىز مىنا ءسوزىنىڭ سوڭىن كۇلكىگە اينالدىرا سىقىلىقتاپ تىندى.
— مايراش، بايقا... ءازىل ويىنىڭنان وت شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەپ قايسار اتالعان موسقال ادام مۇرتىنىڭ جەبەسىن شيراتا كۇلىمدەپ، شولاق كوكشىل پلاششىنىڭ سۋ قاعارىن قوڭىر قالپاعىنىڭ سىرتىنان كيدى. قۋان ونىڭ كوز قيىعىن وزىنە ۇرلانا، ىمداي تاستاعانىن بايقاعان جوق.
دۇكەنگە كىرىسىمەن ايالداعان جەرىنەن قۋان قارىس قادام اتتاماعان ەدى. سارى جىگىت بىتىك كوزى جۇمىلا كۇلىمدەپ، جۇقا اق پلاششىنىڭ جاعاسىن ساندەنە كوتەرىپ، ونى اينالىپ ءوتىپ ەسىككە بەتتەگەن، وعان قايسار ىلەسە بەردى. مايرا سۋدىرلاعان قارا-كوك پلاششىن كيىپ، ءۇن-تۇنسىز قىزىل-كۇرەڭ ءتۋفليىن شەشىپ تاستادى دا، رەزين ەتىگىنە اياعىن سۇقتى. قۋانعا قاتتى كوڭىلى قالعان جانداي سۇرلانا قاسىنا تاياپ:
— بۇلىنگەننەن امانبىز. جامان ويدان اۋلاق ءجۇر، — دەدى دە كەتە باردى.
بەسقوناقتىڭ قارا جاۋىنى ءالى باسىلماپتى؛ ۇپ-ۇساق جاڭبىر تامشىسى سىتىر-سىتىر سەبەلەي ۇرادى. باعان باسىنداعى جەتىم شامنىڭ ۇستىندەگى قالقان تەمىردىڭ ەكى جاعىنان سىزدىقتاي سۋ اعىپ تۇر. «جەلسىز تىنىق تۇندە مىنا جاۋىن تاڭعا شەكتى تولاستاماس»، — دەپ ويلادى قۋان.
ايجان سۇلەسوقتانا، ەنجار ءجۇر. ءۇنسىز. جاسىل سىرلى ۇلكەن جارما ەسىكتى ول قيۋلاستىرا جاۋىپ، ءتورت ادامنىڭ قولى قويىلعان سيىردىڭ تىلىندەي اق قاعازدى جۇدىرىقتاي قارا قۇلىپتىڭ ۇستىنە جاپسىردى دا، اناداي جەردە، قۋاننان وقشاۋ مايرانى ورتاعا الىپ تۇرعان ەكى ەركەككە بۇرىلىپ:
— ال، كورىسكەنشە ساۋ بولىڭدار! — دەدى.
«بۇلىنگەننەن امانبىز. جامان ويدان اۋلاق ءجۇر» — دەگەن مايرانىڭ زىلدەي، سەنىمدى ءۇنى ىلكىدە قۋان كوڭىلىنە تۇرپىدەي تيسە دە، ءقازىر كادىمگىدەي جەلپىنتىپ، توعايتىپ بارادى. سەكەمدىك تە سەيىلگەن. بەيقام وي ۇستىندە: «قايسار دەدى-aۋ... قايسار، ءا؟ توقتا... ول قاي قايسار؟ مەن بىلەتىن قايسار «تامىرلىدا» دۇكەنشى ەدى. قازىنا مۇلكىنە سۋىق قولى ءتيىپ، ءتورت جىلعا سوتتالعان-دى. قايتىپ كەلدى مە؟ ءيا، وعان دا تالاي جىل بولدى. و كەزدە تۇڭعىشىمنان وزگە بالام مەكتەپكە وقۋعا دا بارماعان». قۋان ۋاقىت ەسەبىن كەيىنگى كۇندەرى قىزدارىنىڭ جاس شاماسىنا قاراي باعدارلايتىن ءبىر ادەت تاپقان؛ سونىسىنا باعىپ تۇرعانىن سەزگەن جوق. «ال، ونان بەرى كەنجەم — ءسانياشتىڭ ءوزى وقۋىن تاۋىستى...»
— ءاي، قايتپايمىز با؟!
ايجاننىڭ قاتقىل، ءجايسىز، جات ءۇنى قۋاننىڭ ءبىر ءتۇرلى توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتا، ءارى-سارى ويىن ءبولىپ جىبەردى. سارعىش، جۇقا پلاشش، قارا رەزين ەتىك كيىپ، جالاڭباس، شاتىر ۇستاپ، وزىنە قادالا تومەننەن جوعارى قاراپ قالعان مىناۋ ايەلىن بوتەن جانداي توسىرقاي سەلت ەتتى. قاس قاعىم ساتتە رەنجىپ، قۋانىپ، سەكەمدەنىپ، قايتا جاتسىنىپ ۇلگەرگەن قۋان كوڭىلى تاعى دا جۇدەپ جۇرە بەردى: «ءجا، ۇشىنبا... قۇلاعىن جىمىرىپ اتىلعالى دايىندالعان ءتۇز بورىسىندەي نەگە ىتىرىناسىڭ؟ الدىڭداعى اسىڭدى ارامدادىم با، نە جازدىم؟ بىلەم... ەل كوزىنشە سەنىمسىزدىك تانىتىپ قورلادىڭ دەيتىن شىعارسىڭ. بەسقوناقتىڭ قاراسۋىق جەل وتىندە سەنى كۇتىپ، ءۇش-تورت ساعات ءموليۋىم از بولدى ما؟ سەنىڭ وسى قىلىعىڭ ءجون بە؟ ەكى ەركەكتىڭ ورتاسىندا، ىشكەنىڭ — كونياك، جەگەنىڭ — جىلى-جۇمساق، قانعا تويعان قاندالاداي بىرتيىپ وتىرىسىڭ اناۋ... بايىڭ كەلگەندە دە ايىلىڭدى جيمايسىڭ. ەل ءسوزى بەكەر ەمەستىگىن قۇپتاعانىڭ با؟ وشاعىڭنىڭ ابىرويىن ويلامايمىسىڭ؟ قىرىقتىڭ بەسەۋىنە سەن دە كەلدىڭ، جاسپىن دەيمىسىڭ؟» — دەپ ويلاسا دا قۋان ءتىس جارىپ، ءبىر اۋىز اششىلى سوزگە كەلمەدى. ايەلىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، وڭ اياعىن سۇيرەتە باسىپ، وزەنگە قاراي تارتا جونەلدى.
اۋىل كوشەسى قارا كولەڭكە. توڭىرەك تىم-تىرىس. اۋا قاپىرىق، دىمقىل، سىز يىستەنىپ تۇر. اۋىلدان شىققاندا عانا بايقادى، جەر ميداي ەزىلىپ كەتىپتى. ىلگepi باسقان اياعى كەرى تارتىپ، تايعاقتاپ كەلەدى. قايىرىلىپ ارتىنا دا قارامادى. ايجاننىڭ قاتتى جۇرىستەن ەنتىكسە دە قالماي، ىلەسۋگە تىرىسىپ، ءجيى تىنىستاعانىن قۇلاعى شالدى.
تىك جارقاباقتاپ تۇسەر تۇستا كوڭىلىنە اياۋشىلىق كىرىپ، قايىرىلىپ، ايەلىنە قولۇشىن بەردى. ايجان بۇل جولى كەرگي قويمادى؛ ونىسى دا بەكەر بولماپتى. ەكى-ۇش مارتە سىرعاناي دومالانىپ كەتە جازداعان. قۋاننىڭ كۇستى، قارۋلى قولى دەمەپ، ەندى بىردە قۇشاقتاپ ۇستاپ ۇلگەردى. قويۋ قارا شاشى تاناۋ تۇسىنا كەپ، اتىردەن بەتەر كوكتەم جاۋىنىنىڭ يىسىندەي جۇپارى بۇرق ەتە قاپ، قۋان جۇرەگى ءلۇپىل قاقتى. جاڭاعى ءبىر وكپە ناز دا ۇمىتىلىپ، جۇدەۋ كوڭىلى ەركە-توتايلىق تاۋىپ، سابيدەي لىپ ەتكىزە ايەلىن جەڭىل كوتەرىپ الدى.
— ەي، جىنداندىڭ با؟ — دەدى ايجان نازدانا، شاتىرسىز سول قولىمەن كۇيەۋىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ.
قۋان كوتەرگەنى اسا نازىك ءبىر زاتتاي، ۇلكەن ەپتىلىكپەن اياعىن ءار جەردەن داق-داق باسىپ، جاردان تىستەنە اقىرىن ءتۇستى دە، قايىققا مىنگىزدى؛ سونسىن جاعاداعى قازىقتان شىنجىر باۋىن شەشتى. ايجان قايىقتىڭ ورتاسىنداعى بەلدەمشە-ورىندىققا جايعاسقاننان كەيىن عانا ول ەسكەكتى قولعا الدى.
وزەن بەتى مىڭ سان شاباق ويناعانداي جاڭبىردان جىبىرلاپ جاتىر. قۋان ءۇن-تۇنسىز ەسكەكتى شىرەنە تارتىپ، قۇلاشتاي تاستاپ ەسىپ كەلەدى. كوڭىلى قايتا جايلانعانسىن قايساردىڭ ماناعى: «وتكەلشى قۋەكە» دەگەن قىرشاڭقى، كولەڭكەلى ءسوزىن ەسكە الدى. «ءيا، بۇل سول قايسار بولدى. ول مەنى بىلەتىنى اقيقات... ءالى ەسىمدە، وندا دا بەسقوناقتىڭ كەزى ەدى. ءتۇن ورتاسىنا جۋىق كەلىپ، بىرەۋلەر تەرەزەمدى قاقتى. اشسام. وسى قايسار. قاسىندا ەكى ادام قوسشىسى بار. ءبىر ماشينا پىشەنىمىزدى ارعى بەتكە وتكىزىپ بەر دەيدى. تاڭ اتسىن دەسەم كونبەيدى. مىناۋ تولقىندى، ىزعىرعان جەلدى تۇندە ءقاۋىپتى دەسە دە قادالىپ قالمايدى. قۋان ۇرلىق ءشوپ ەكەنىن سوندا سەزسە دە بىلمەگەنسىن سىرەستى. اقىرى قويماعانسىن «ون سوم بەرسەڭ — تاۋەكەل» — دەگەن ەدى بۇل. قويشى، قايسار سونىسىنا كوندى. ۇمىتپاپتى-اۋ، ءپاتشاعار»، — دەپ ويلادى. اۋرۋدان دا ادەت جامان. اۋزى كۇيسە دە قايتپاي، تاعى دا ساۋداعا ارالاسقانىن قارا...»
وزەننەن ءوتىپ ۇيگە جەتكەنشە دە قۋان ايەلىنە ءتىل قاتپادى. ءۇن-تۇنسىز ەسىكتى اشتى، شام جاقتى. ەكەۋى جۇرەك جالعاپ اس ءىشتى. اياق-تاباق جينالىپ، توسەك سالىنار ساتتە قۋان، اينا الدىندا شاشىن تارقاتىپ جىبەرىپ ءسال ىركىلىپ قالعان ايجاننىڭ ىش-كويلەكپەن تۇرعانىن كوزى شالىپ، ەرىكسىز سۇيىنە ەلىتىپ كەتىپ تۋ سىرتىنان ايمالاي بەرگەن:
— ءارى ءجۇرشى... بۇگىنگىڭ دە ءبىر باسىما جەتەرلىك. قورلاۋىڭ از ەدى، بولدى ەندى، — دەدى تىجىرىنىپ، سىتىلا شىعىپ.
«مىناۋ مەنەن ءتىپتى جيرەنە مە، قايتەدى؟ بوتەن بىرەۋگە باۋىر باسىپ قالىپتى عوي»، — دەپ قۋان ىشقىنىپ كەتىپ:
— وۋ، سەن ءوزى نەتىپ بىلاي... — دەي بەرگەن. ايجان ورشەلەنە شاق ەتىپ:
— نە ويلاساڭ — سول ال، نەعىلاسىڭ ماعان! — دەدى. قىزىل-كۇرەڭىتكەن ءجۇزى سۇرلانا قۋارىپ، كوك ايازدانىپ تۇر.
شاپالاق جاعىنان شارت ەتتى. ايجان مۇنداي وقىس قيمىلدى كۇيەۋىنەن كۇتپەدى مە، مويىن ومىرتقاسى ءۇزىلىپ كەتكەندەي جۇمىرىقتاي باسى كەكجەڭدەپ شالقالاي ءتۇسىپ، بويىن ازەر جيىپ ۇلگەردى. ايتسە دە، بۇرىنعىداي تەپسىنە شاپتىعىپ، نە شاج-بۇج جىلاپ-سىقتامادى؛ بۇل ەكى كۇيدە دە ايەل زاتىنىڭ كەشىرىمشىل كەڭدىگى، ارتى قايىرلى سەزىلەتىن دە، جۇيكەسى قۇرىماعىردى جۇدەتپەيتىن. ءتىپتى ءبىر عاجابى قاتىننىڭ سول كوز جاسىنىڭ وزىندە بايىنا ايتا الماي جۇرگەن، ءىشقۇستا نازىنداي ەركەلىك ءتارىزدى سىر اڭدايتىن عوي. ايەل ەگىل-تەگىل جىلاپ، سولىعى باسىلعانسىن ەركەك بايعۇس رايىنان قايتىپ، — ءتۇن ورتاسى اۋا مەيىرى ءتۇسىپ قامقورلاي باۋىرىنا تارتقاندا جەتىم كوڭىل كەرى تەپپەس ەدى؛ الىگىندە عانا اراعا ءبىر سۋىقتىق كىرىپ، نە ءازازىل قارا مىسىق جۇگىرىپ وتكەندەي، تالاي جىل الشاقتاتىپ، ىڭكار كۇي كەشتىرىپ بارىپ تابىستىرعانداي ءلاززاتتى شاقتى قۋان وسى ومىرىندە نەشە مارتە كەزىكتىرمەدى دەيسىز. و دا ورنى تولماس داۋرەن ەكەن دە.
ەرتەسىنە شاي ۇستىندە، سارى ساماۋرىن تۇبىندە قىزىل شىرايلى ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، تۇندەگى وڭاشالىق سەزىمنەن كەلىنشەگى ءسال-پال قىسىلىس تاۋىپ، ءزابىرلى جانارى بۇ كۇندە توياتتىق تاپقانىن تانىتا باقىتتى بوتالاپ وتىرار ەدى: سول كەزدەگى بولماشى ۇياڭدىقتىڭ ءوزى جىگىتتىڭ ەڭسەگەي كوڭىلىن كوتەرىپ-اق تاستايتىنىن قاي ەركەك سەزىنبەگەن، بىلمەگەن دەيسىز. و دا ءبىر كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرى تىنىس تارىلتىپ، جايسىز سوعار قاپىرىعىنان كەيىنگى بەسقوناقتىڭ قوڭىر سامال كىرىسى ىسپەتتى مە، قالاي؟!
ءومىردىڭ دە تەگىندە بەسقوناعى بار. الا-بۇلتتانىپ كەپ، داۋىلعا اينالىپ، سەلدەتە ءوتۋشى ەدى. قازىرگە شەكتى قۋاننىڭ باسىنان كەشكەنى سونىڭ ءبىر بەتاشارى دەسەك، داۋىلى الدا بولماسىنا كىم كەپىل. ادام كۇتپەگەن، ويلاماعان تىرلىگىنىڭ توسىن مىنەزىنە قاشان دا قارسى تۇرۋعا دارمەنسىز. تابيعاتىندا ايجان اقكوڭىل، كۇلەگەش تۇعىن. اۋىلداستارى قالجىڭداسىپ، تىلدەسە قالسا — جازيرا قىزدىڭ جانارىنان شۋاق تەرىپ، جەلپىنىسىپ، سەرگىپ سالا بەرەتىن؛ سوندايدا قۋان وسى قىزدىڭ ءبىر ەرەكشە تارتىمدىلىعىن سەزىنەتىن دە تۇراتىن. الدەقالاي قۇرداس-قۇربىلارى: «اقجان ساعان نەسىمەن ۇنادى؟» — دەپ سۇراسا، ول ارينە تاپ باسىپ ايتا الماعى كامىل؛ ايتەۋىر ونىڭ ءبىر بىلەرى ادام بىتكەننىڭ تال بويىندا بولەكشە كوزگە ءتۇسىپ، كوڭىل قۋانتار قاسيەتتىڭ بولاتىنى؛ ءبىرى ەزۋ تارتا كۇلگەنىمەن، ەندى ءبىرى ۇنىمەن، نە ءوزى ۇناتار كىسىنى كورگەندە جارق ەتە قالار جانارىمەن، جۇرىس-تۇرىسىمەن ادەمى.
— وۋ، شالىم-اۋ، قاباعىڭ ءتۇسىپ كەتىپتى عوي. وزەن بويىنان سۋ پەرىسىنىڭ ءبىرىن كەزىكتىرىپ، قولىڭ جەتپەي پۇشايمان بوپ كەلۋدەن امانبىسىڭ، — دەپ، ايجان ەزۋ تارتىپ، ۇستىندەگى قىزىل الا كويلەگىنىڭ ەتەگى، ءسال بۇيرالانعان ساماي شاشى جەلبىرەي قاقپا الدىنان قارسى ۇشىراسقاندا سالىعىپ شارشاعانىن ۇمىتىپ سالا بەرەتىن ەدى-اۋ.
سول ايجان قايدا؟!
«مىنا ءبىر قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇپ-سۇر بوپ تۇرعان كىم؟ پىستە مۇرىننىڭ جۇپ-جۇقا كوبەلەك قاناتىنداي جەلبەزەگى جەلبىرەۋى بوتەن عوي. ۇيالى بوتا كوزدىڭ زارلەنە، اينالاسى اق باتەستەي قۋارىپ بارادى. جانارى ماڭدايعا كەزەلگەن سۇر مىلتىقتىڭ ۇڭىرەيگەن اۋزىنداي سۋىق، ساناۋلى ساتتە قاراشىعى اتىلىپ كەپ قادالارداي نەتكەن ىزعارلى ەدى. «تالاي جىل ءبىر كورپەنىڭ استىنان ءورىپ، جارتى قۇرتتى جارىپ جەپ جۇرسە دە قاتىنى قاھارلانعاندا تانىماي قالاتىنىن، ءوڭ مەن تۇستەي كۇي كەشەتىنىن قۋان بۇگىنگە شەكتى باسىنان كەشپەگەن. ايەل كوڭىلىنە جەلىك كىرسە، الدەكىممەن اۋەيىلەنسە تىرەك تاپقانى، «سەنىڭ بازارىڭ تارقاپ»، قىزىعىڭ تاۋسىلعانى. قاتىن ول كەزدە شىبىق تيمەس — شىڭق ەتەر، قامىس تيمەس — قاڭق ەتەر» كىنامشىل، جاڭا، بويىنا بىتكەن جاس سەزىمنىڭ ق ۇلى. سەن جەكە باسىنا — تي، «ءيتسىڭ، دوڭىزسىڭ» دە، ول ءمىزباقپايدى: ال الگى ءبىر كەش جەتكەن، كۇتپەگەن — قۇدايدان وزگەدەن جاسىرىپ، جۇرەك تۇبىندە ايالاعان ءتاتتى سەزىمىنە ءتيدىڭ بە — جاقسىلىق كۇتپە: ءوز باسىنا تونگەن ءقاۋىپتى دە ەلەمەي، جولبارىستاي جىرتقىش اڭنىڭ ۋلى تىرناعىنان شىرقىراي كەپ نارەستەسىن قورعاعان انا ىسپەتتى ەسسىز كۇش تابادى. عاسىرلار بويى ەركەك كىندىك اتاۋلى مۇنداي سەزىمىڭدى بىلگەن دە، تۇسىنگەن دە: ايتسە دە ءوز باستارىنا سونداي اۋرۋدى تىلەگەن دە، كۇتكەن دە جوق. ۇشىراسا قالسا، ساناعا سالىپ اقىلعا جەڭدىرەيىنشى، ەلەمەيىنشى، اڭىسىن اڭدايىنشى دەپ بىردە-بىرى ويلاعان ەمەس. «اۋرۋدىڭ الدىن الامىن، تامىرىمەن جويامىن، — دەگەندەرى ونان ءارى اسقىندىرىپ، ۇشىندىرىپ باقتى. ماحاببات — قارسىلىقتى كوتەرمەيدى، قايتا ءورشيدى.
قۋان دا وسى ءقازىر سونداي كوپتىڭ كەبىن كيىپ تۇر. «و، وڭباعان! اشۋ ءۇستى جاعىنان ءبىر تارتقانىما بولا بەدىرەيىپ، قانى قاشا سۇرلانۋىن قاراشى. ءاي، مىناۋ كىسى ولتىرۋدەن تايىنباس؟! تالاي يتشە تەپكىلەپ ساباعانىمدا بۇيتپەيتىن. بۇعان ءبىر قارا الباستى جابىسقان شىعار. «تاعى دا ۇر، ءولتىر! قىڭق ەتىپ دىبىس بەرىپ، باس ساۋعالاسام نە دەيسىڭ!» — دەيتىندەي بەتباعىن قايتەرسىڭ. ولەرمەندەنە ىتىرىنىپ تايساقتاماۋىن، ەتىنەن ەت كەسىپ الساڭ دا نايساپ كوزىنە جاس ۇيىرمەس»، — دەپ قۋان شوشىنا ىعىستاپ، جالت بۇرىلىپ تورگى بولمەگە كىرىپ كەتتى. سونان ول تاڭعا دەيىن كىرپىك ىلمەي شىلىم شەگىپ جاتىپ، تەرەزە شىنىسى اق ايراندانا كوزى ءىلىنىپ جۇرە بەردى.
ساسكەلىك ويانعاندا ايجان ۇيدە جوق ەدى.
* * *
ۇزاق كۇن بويى سىركىرەپ، ءبىر تولاس تاپپاعان اق جاۋىم بەسىندە ەتەك-جەڭىن جيىپ العان، ەندى مىنە جەر مول دىمقىلدان قارا-كۇرەڭدەنە بۋسانىپ جاتىر. ەرتەڭگىسىن دۇكەنىنە كەلىن ەسەپ-قيساپقا كىرىسكەن ايجان تىنىم-تىنىشتىق تاپپاي، شاڭ باسقان ەسكى كيىم-كەشەكتەردى اۋدارا وتىرىپ ءبىر مىگىرى بولماعان: تۇسكى دە، كەشكى دە تاعام جايىن مايرا ويلاپ، بۇل الدىنا قويعان استى دا قۇلىقسىزداۋ ءىشىپ، تەكسەرىلگەن زاتتاردى رەتتەۋمەن ءجۇردى. سونان دۇكەنىن جاۋىپ دالاعا شىققانى وسى. قاپىرىق ۇيدەن كەيىن قوڭىر سالقىن كوشە تىنىسىن كەڭىتىپ، ءبىر ءتۇرلى سەرگىتىپ جىبەردى. اقتاڭداق، سۇرعىلت قاقىرالاردىڭ ءتۇسى وڭىپ، capعىشتانىپ، ءتورتبۇرىشتى شاعىن تەرەزەلەرى جۋىلىپ كوز قۋانتا جىلت-جىلت ەتەدى. وسى ەكى-ۇش كۇننىڭ بەدەرىندە باستارى قوسىلعان ءۇش ادامنان ءوز جانىنا تارتىپ، باۋىرمالدىق، ىستىق ءىلتيپات سەزىندىرگەنى مىناۋ بىتىك كوز، سارى جىگىت. قايسار دا، مايرا دا بوتەن كورىنبەيدى-اق: ايتسە دە سالامات ەلگەزەك، تىپتەن قامقور. مىنە، دۇكەننىڭ ەسىگىن قاتتاپ، بەكىتىپ تە تاستادى. ەندى قايتۋ ءجون... قوڭىر سالقىن، ماقپالداي جۇمساق ءتۇن. ول باسىن كوتەرىپ اسپانعا قارادى. ەكى ەركەكپەن مايرانىڭ قۇرىق تاستام جەردە ءيىرىلىپ، ءوزىن كۇتىپ قالعاندارىن مۇلدە ۇمىتقانداي بەيقام، الدەنەدەن جۇرەگى ورەكپي لۇپىلدەپ تەرەڭ كۇرسىندى.
— ءاي، ايجان، قايتپايمىز با؟
بۇل مايرا ءۇنى. «نەگە اسىعادى؟ ۇيىندە كۇيەۋى كۇتىپ قالعانداي جانىعادى دا جۇرەدى. بارىسىمەن بۇك ءتۇسىم ۇيىقتاعاننان بوتەن نە بىتىرەم دەيدى سونشا. كەشە قايسار ەپتەپ تامىرىن باسىپ كورگەن، ماڭىنا جۋىتپاپتى. دۇكەننەن شىعار تۇستا مايرا «كەت ءارى» ەمەستىگىن سەزدىرىپ اۋلەكىلەنە قايسارمەن دە، سالاماتپەن دە ءسۇيىستى. مۇندايدا ەركەك اتاۋلىنىڭ ەمەكسىپ، دامەلەنەتىنى اقيقات. قايسارمەن وڭاشا كەتتى. بىلاي شىعا جالت بەرىپ، قاسىنا ماڭىتپاپتى. پۇشايمان قايسار ونىسىن شاعىنا ماعان سىر عىپ ايتتى. ال، سول مايرا: «ايجان-اۋ، بۇل داۋرەن ەكى اينالىپ كەلەر دەيمىسىڭ، شوشىنا شورشىپ تۇسپەي سەن دە مىنا ىڭكار ەكى جىگىتكە اق بەتىڭنەن ءبىر سۇيگىزسەيشى»، — دەگەن. بۇنىسى نەسى؟ ارانداتۋى ما، جوق الدە مەنىڭ سالاماتتى... سىيلايتىنىمدى اڭداعانى ما؟ ءيا، مەن ونى جاقسى كورەم. ايتسە دە ول مەنىڭ سەزىمىمدى بىلمەيدى عوي. راس، اقىماق بايىم ساۋ ەمەس دەپ ويلايدى... Meن امانمىن... ەل دە سونىڭ ىڭعايىنا باعىپ، جازىقسىز جازعىرىپ ءجۇر...»
— ايجان، سەنى ۇيىڭە دەيىن سالامات شىعارىپ سالادى. ءبىز كەتتىك ەندەشە... قايسار، بايبىشەڭە اسىعىپ تۇرعان جوقپىسىڭ؟ — دەپ مايرا قاراكولەڭكە كىسى اياعى سيرەگەن كوشەنى باسىنا كوتەرە، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز سىقىلىقتاي كۇلدى.
«مۇندايدا قاي ەركەك ىعىستاپ، نە كۇمىلجىپ، ءتىپتى ىشتەي اسىعىپ تۇرسا دا سىر بەرىپ شىنىن ايتقان؛ قايتا اتا قازداي قوقىرايىپ: «قاتىنىمنان قورىققانداي مەنى كىم دەيسىڭ-ەي؟!» — دەپ شىعا كەلمەپ قاشاننان بەسەنەدەن بەلگىلى. ويپىر-اي، سايقالدىقتىڭ دا ءتۇرى كوپ-ay. قىتىعىنا ءتيىپ، نامىسىن قايراۋىن قاراشى، ءا؟.. ءيا، قىزىق ءومىر... موسقال ادامنىڭ تابان استىنان ەلپەڭ-سەلپەڭ ەتكەنى دە ەرسى ەكەن-اۋ. انە، ول قارا كوك پلاشش كيىپ، سۋ وتپەيتىن جۇقا، قوڭىر ورامالىن تاماق استىنان وراي، جۇدىرىقتاي باسىن جۇتىندىرا تارتقان مايرانىڭ وڭ جاعىنا — ءبىر، سول جاعىنا — ءبىر شىعىپ ءجۇر. و، نەسى-ەي؟ ۋىزىنا جارىعان قۇلىنداي مايرانىڭ ويناقشۋى دا بۇگىن بولەك. ە، ەندى تۇسىنىكتى بولدى؟! قايسار ونىڭ قاي جاق قولتىعىنان الۋدىڭ ءجونىن تاپپاي الەك تە...»
— ە، ءتايىر-اي... سەن اسىقپاساڭ ءبىز دايىن عوي. ءجۇر...
قايساردىڭ ۇنىندە سەنىم مول. تاناۋى جەلبىرەپ بارادى.
— ءاي، قايدام، ءسوزى كوپتىڭ ءىسى از دەۋشى تۇعىن. حa-xa-xa...
— ال، ايجانتاي، ءبىز كەتتىك. مىناۋ تاتەڭنىڭ ءسوزى ءوتىپ، شىداتار ەمەس. سالامات، سەن ايجاندى شىعارىپ سالارسىڭ. ەرتەڭگە دەيىن قايىر-حوش، — دەدى قايسار بۇلاڭ قۇيرىقتانىپ تۇرعان كەلىنشەكتىڭ قولتىعىنان باتىلدانا الىپ.
— جولدارىڭ بولسىن!
بۇل — سالامات. «سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن-اۋ: كوڭىلىنە جەلىك ءبىتتى مە، قالاي اڭگىرلەي ءۇن قاتتى. ايجان كىسى اياعى ابدەن سيرەگەن كوشەنى جاڭعىرىقتىرا مىنا جىگىتتىڭ سويلەگەنىن ءبىر جاعى جاقتىرماي، ءبىر جاعى الدەنەدەن ولەردەي قىسىلىپ تۇر.
— ايتقانىڭ كەلسىن، — دەدى قايسار مايرانى قولتىقتاي ۇزاپ بارا جاتىپ.
«قۇدايىم، بۇل ەركەكتەردىڭ بىرىنەن-بىرىنىڭ نە ارتىقشىلىعى بار؟ ءبارى دە — قۋان عوي. قۇزعىن دا قۇرساعى تولسا — توق، پەيىلى اق. سوندا ول اق پا؟ جو-جوق، ءوزى تويىنسا دا، كوزى اش. قايتكەندە ءىلىپ تۇسەم دەپ قۇلقىنىن ويلاۋدان ءبىر تىنبايدى. قايساردىڭ دا، سالاماتتىڭ دا ءتاڭىرى قوسقان، تومەن ەتەكتەن ءومىر-قوساقتارى ەكى كوزدەرى ءتورت بوپ وسىلاردىڭ تىرلىك جولىنا گۇل بىتسە دەپ مويىندارىنا بۇرشاق سالىپ وتىر. بۇلاردىڭ ءجۇرىسى مىناۋ... ءجا، قايساردىكى سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەبى دەيىك. قاجىعان، قالجىراعان كارى كەۋدەنىڭ سوڭعى تۇياق سەرپىسى — جىگىتتىكتىڭ ءتاتتى ءدامىن تاتىپ قالۋ ارمانىنىڭ قاراكەتى. ال، ءسۇيىپ قوسىلعان جارىنىڭ بازارلى تاعىنىڭ ماۋە-باعىن ەركىن ارالاپ، ءلاززاتتانىپ ۇلگەرمەگەن سالاماتقا نە جورىق؟ الدە قارتتار ايتا بەرەتىن قايران جيىرما بەستىڭ جەلىگى مە؟ تۇمسا بويدى كەرنەپ، باسقا شابار قىزۋ قاننىڭ ىشتەگى جىلان قۇرتى ەسىرىپ، ىڭكارلاتىپ بارا ما؟ ءاي، بىلمەيىم»...
ول اۋىل كوشەسىنىڭ قاق ورتاسىمەن اقىرىن اياڭداپ كەلە جاتقانىن ءقازىر سەزدى؛ سەزۋى مۇڭ-اق ەكەن، جالعىزدىعى جەتىم كوڭىلدىلىگى ەسىنە ءتۇسىپ، ءبىر ءتۇرلى جانى قۇلازىپ سالا بەرگەن، ول ەرىكسىز توڭىرەگىنەن تىرەك ىزدەگەندەي جالتاقتاپ قالدى. اينالا كوزگە تۇرتكىسىز قويۋ قاراڭعىلىق. لىپا جەلسىز، تىپ-تىمىق ءتۇن. ەكى كۇن بويى تولاسسىز جاۋعان جاڭبىر بۇگىن تۇسكە جاقىن باسىلعان؛ ميداي ەزىلگەن سازدى جولدا مانادان تايعاناقتاي كەلە جاتقانىن ايجان ەندى سەزگەندەي ەلەگىزە ىركىلدى؛ بەس قانات ءۇي ورنىنداي بۋالدىرلانىپ شالىنعان قاقتىڭ جيەگىنە توقتاعانىن دا جاڭا اڭداپ تۇر. ءسال قارىس قادام اتتاسا، ءتۇسىپ كەتكەندەي ەدى.
ارينە، ونى ىركىلتكەن قاق ەمەس. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى ىلعي دا وڭ قولتىعىنان ۇستاپ، شىعارىپ سالاتىن سالاماتتىڭ وسى ءقازىر جانىنان تابىلماعانى بولاتىن؛ مىناۋ تۇندە جالعىز قالعانىنان ۇرەيلەنىپ كەلەدى. جاڭا دۇكەن الدىندا جولقوسشىلىق، ءبىلدىرىپ، ىلەسكەن سياقتى ەدى، قاي تۇستا كوز جازدى سوعان قايران. ول ەركىنەن تىس تەرەڭ كۇرسىندى. ءيا، جالعىزىلىكتىلىك تە جامان. اسىرەسە تومەن ەتەك ايەل زاتىنا تىپتەن قيىندىعىن كىم بىلگەن؟! جەل وتىندەگى قاڭباقتاي اۋىل وسەگى ءبىر سونى جەلبىرەتىپ، قۇرىققا سىرىق جالعاپ اكەتەدى. كىم ايتتى، كىم قويدى ونى توقتاتۋ دا، ءبىلۋ دە ءتىرى ازاپ. قۋاننان العاش بەزىنگەن ءتۇنى ءوزىن ءبىر بوستاندىققا جەتكەندەي سەرگەك سەزىنگەن؛ سويتسە تۇقىمى قۇرىسىن الدامشى تىرلىك ەكەن عوي. ەكىنشى كۇنى قۋاننىڭ قۋاتتى قۇشاعىن، ەركەكتىگىن ساعىناتىنىن فاتيحا قاريانىكىندە تاڭ الدىندا شوشىپ ويانىپ سەزىندى؛ جىلى توسەگىنەن جەرىنىپ، قوڭىر سالقىن وزەن جاعاسىنا كەلىپ، تاڭعا دەيىن كوز ىلمەي وتىرعانى بار.
ەل قۇلاعى — ەلۋ. بىرەۋ سول ءبىر ساندالىسىن كورىپتى دە، ەلۋى قۇلاقتانىپتى. ەرتەڭىنە-اق گۋ-گۋ ەتىستى. «ويباي-اۋ، ايجان قانشىق ەتەگىنەن قاعىنىپتى. ءتۇن ۇزاعى وزەن جاعاسىندا سەندەلىپ، جالاڭاياق سۋ كەشىپتى. جالعىز نەعىپ ءجۇر؟ جىندانعاننان ساۋ ما؟ ە، مۇندا ءبىر گاپ بار ارينە؟! اناۋ جاس ريەۆيزور جىگىتپەن اشىنا دەيتىن. سونىمەن بولعان عوي»، — دەسىپ جونەلىستى.
«ەر نامىسى — ەل نامىسى» دەگەندەي سول ءبىر وشاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، نامىسىن، ابىرويىن جىرتىسقانداي سىڭايلارى بايقالادى؛ نيەتتەرى ءتۇزۋ. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، كەسەل جاساپ، ۋشىقتىرىپ كەتەرلەرىن بىلمەيدى. اۋىل پەيىلى — وشاق بۇزباي، ادەپتەن اسپاۋ. ول ءۇشىن اۋرۋدىڭ كەسەلدىسىنىڭ الدىن العان لازىم. وزگە ايەل دە كورسىن دەدى مە، قۋاندى جاقتاپ اتتانداسىپ، ايجاندى بولەكتەپ، كەزدەسكەن جەردە سىرت اينالىسىپ جاتىرقاۋدى تاپتى. اۋىلدان ءسال ۇزاپ، ماڭ دالادا جالعىز قالعانىنا مويىنۇسىنىپ ۇنجىرعاسى مۇلدە ءتۇسىپ كەتكەن ايجان وزىنەن قۇرىق تاستام سوڭىندا الدەكىمنىڭ اياعىن ءىلبي باسىپ جاقىنداپ قالعانىن اڭدادى. قارا كولەڭكە دالادا ەربيىپ، قىلاڭداي شالىنىپ كەلەدى، «انىق سونىڭ ءجۇرىسى. ارينە، ايجان ونىڭ ۇستىندەگى شولاق، اقشىل پلاشش پەن باسىنداعى قوڭىر قالپاقتى اجىراتا العان جوق؛ ايتسە دە كۇندىز كورىپ، كوزى قانىققاننان با، ءبىر ءسات ەركىنەن تىس سول ءوزى بىلەتىن بەينەدە ەلەستەتىپ ۇلگەرگەن ەدى. بۇل جەردە كيىمنىڭ ءتۇر-تۇسىنىڭ نەگە قاجەتتىگىنىڭ بايىبىنا بارىپ، ول تۇسىنگەنى دە، ۇقپاعانى دا اقيقات: ۇرىككەن سەزىم توڭىرەگىندە كەرەكسىز ەلەس، ويدىڭ تەگىن بولماسىن، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز ورالماسىنا دا باسىن قاتىرمادى. وزىڭە ىڭكار جىگىتتىڭ كيىمى تۇرعان دوستارىنا شەكتى ىستىق تارتىپ، كوڭىل كوزىنە جىلىۇشىراپ قويا بەرەتىنىن تۇيسىنگەننەن ەكەنى كامىل؛ ايتسە دە سول پلاشش استىندا بۇلكىلدەي سوعار جىگىت جۇرەگىنىڭ كۇننەن-كۇنگە ءبىر وزىنە ىنتىقتىعىن ۇققان سايىن ۇرەي مولايىپ، ءارى قىزىق تا كورىنىپ بارادى.
ونىڭ نەسى قىزىق؟ ايجان مۇنى ايتىپ تۇسىندىرە المايدى. ايتەۋىر سالاماتتىڭ ىڭكارلىگىنە تاڭدانا ءجۇرىپ، بوتەن بىرەۋگە قيماسىن سەزەدى. سەزەدى دە: «بەتىم-اي»، — دەپ ۇيالعان دا بولادى. «ايەلى، بالا-شاعاسى بار، باسى بايلاۋلى ەركەك ەمەس پە؟ مەن دە انەبىر بۇيدامدى ءۇزىپ كەتكەن ەركىن ايەلمىن بە ەكەم؟» — دەيتىن الگى ءبىر سەزىمىنەن ۇركىپ. قازىرگى مىناۋ جىگىتتىڭ كەيىنشەكتەپ، ۇنجىرعاسى تۇسە، باتىلدىعىنان ايرىلعانىنا قۋانادى؛ «سۇيەتىنى راس بولعانى ما؟» دەيدى ءمۇلايىم تاڭدانىسپەن. «اپىر-اي، ءا؟..
جەڭىل، ءازىل-قالجىڭعا جۇيرىك، اشىق اقجارقىن ەدى؟! اۋىلدان ۇزاسىمەن قولتىقتاپ الاتىن. ۇزدىگە سىبىرلاپ، ىستىق دەمىمەن قۇلاق ءتۇبىمدى قىتىقتايتىن. كەشە ءتۇن ول مۇلدە بولەك مىنەز تانىتتى عوي. ىلكىدە كۇلدىرگى، ادەپسىز اڭگىمە شەرتىپ ەزۋ جيعىزباعانى قايدا... بەسقوناقتىڭ سەلدەتە قۇيعان جاۋىنىن دا ۇمىتتىرىپ، اۋىلدان اۋدەم جەر ۇزاتىپ اكەتتى. سونسىن ءبىر قاراۋىتقان ەڭسەگەي، مول مايانىڭ ىقتاسىن بەتىنە قاراي باستاپ: «جاڭبىر سايابىرلاعانشا ايالدايىقشى، ايجان»، — دەدى. ول كەز ايجاننىڭ قارسىلىق ءبىلدىرىپ: «قوي، ويباي، كولدەنەڭ كوپ كوزدىڭ بىرىنە ىلىگەرمىز. مايدانگەر كۇيەۋىمدى تاستاپ، سوقا باسىممەن شىققانىمدى كەشپەي، اۋداندىق گازەتتە جازىپ، ونسىز دا ماسقارالادى. كۇناقار — مەن، قۋان — تازا. تۋرا ايتپاسا دا سەنىمەن ەكەۋمىزدى قوساقتاپ، «تەگىن ەمەس» — دەپ جۇرگەنىپ ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ بە؟» — دەيتىندەي شاماسى قالماعان. سالقىن ساناسىن جاۋىن الدىنداعى ايقاي جەل، الا-قۇيىن قۋىپ اكەتىپ، مارعاۋ دەنەسىن ەرەن قىزۋ بيلەپ العان ءبىر سوت؛ جاڭبىر دا سۋىتپاي، قايتا وتقا قۇيعان مايداي قۇلىن مۇشەسىن ابدەن قىزدىرىپ بارادى. مايانىڭ ىق بەتىنە كەپ تىعىلىپ، سايا تابۋ عالامات ءبىر قىزىق ۇسىنىس سياقتانىپ جارىسا كەلىپ قاتارلاسا تۇرا قالدى. قيعاش سوققان جاۋىن بەيمەزگىل دالا كەزگەن ەكەۋدەن كوز جازىپ، مايا توڭىرەگىن تىسىر-تىسىر پىسپەلەي، تىنتە ىزدەگەندەي عاجاپ مىنەز تانىتقان. ال، وزىڭە تيمەيدى. ەكەۋى ءۇنسىز. بىر-بىرىنە قارايدى دا كۇلەدى. «جاڭبىردى الدان تاستادىق اۋ»، — دەيتىن ءتارىزدى. ەندى، مىنە ەكەۋى دە الدەنەدەن قۋىستانا، اقىرىن تىزەلەرىن قۇشاقتاي وتىر.
— ايجان. — دەدى سالامات ۇزدىگە. «ءۇنى نەتكەن بيازى جۇمساق ەدى. تاعى دا ايتسىنشى...» — «ايجانتاي...»
«ايجانتايى» نەسى-ەي؟! ءتۇ-ۋ، نە دەگەن ەرسى ەدى. سابيدەي ەركەلەتكەنى قىزىق.. الدە نازى ما؟ قۋاننان ءومىرى ەستىمەگەن ءسوزىم. ءبىر ءتۇرلى ءىشىمدى جىلىتىپ جىبەردى. ەندى نەگە ۇندەمەيدى؟ تاعى... تاعى دا ايتسىن دا. الابۇرتقان كوڭىلىندە ءۇمىت تە، الدەنەدەن سەكەمدەنىپ ۇرەيلەنۋ دە بار. ءىرزالىعىن سەزدىرە وسى ءقازىر بۇرىلىپ قاراسا جىگىت ونىڭ بەيكۇنا جاۋدىراعان جانارىنان ءبارىن كورىپ، ۇستالىپ قالارداي قىسىلادى.
دالا جەلى ىسقىرىپ تۇر. جاۋىن دا قۇرعاق، ىستىق تاباعا سالىپ قۋىرعان بيدايداي بىتىر-بىتىر، سىتىر-سىتىر ەتەدى؛ قارا-كولەڭكەگە ۇيرەنگەن كوزى قيعاشتاي سوققان جاۋىننىڭ اق كىرەۋكە سەلدىر جاپقىشتاي قول سوزىم الدىنا كولبەي ءتۇسىپ قالعانىن شالدى. ءبىر ءسات اپپاق، سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن تاراشتاي سوزىپ جاڭبىر تامشىلارىنا توسقىسى-اق كەلەدى؛ ايتسە دە قورقادى. نەگە؟ مۇمكىم مىناۋ تىنىشتىقتى بۇزعىسى كەلمەي قينالاتىن شىعار؟ الدە جىگىت ويىن بولمەسەم دەي مە؟ جو-جوق، قايتكەندە دە نازارىن وزىنە اۋدارماسام دەيدى. سەكەمشىل كوڭىلدە ۇركەكتىك تە، ايەلگە ءتان اۋەستىك تە بار.
سەزىم دەگەن دە جۇمباق، ءبىر الاقۇيىن ءومىر — ىستىعى دا، سۋىعى دا، كۇيىنىشى دە، ءسۇيىنىشى دە مول، ءاpقيلى، ءتىپتى كەيدە كەرەعار دا تىرلىك. ايجان سونى ەندى سەزىندى. «ۇمىتتەنە قۋانىپ كەلىپ، رەنجىپ قايتاسىڭ؛ «اپىر-اي، بۇ جالعاندا تاڭىرگە نە جازدىم»، — دەپ ءجۇرىپ تۇڭىلەسىڭ، كوڭىلىڭدى عالامات كۇيرەكتىك جايلايدى. نەگە؟ «كورمەسپىن دە» دەيسىڭ، ەركىڭدى اقىلعا جەڭدىرىپ، جارالى جۇرەگىڭدى ايالاي، ابەستىگىڭدى مۇنان ءارى قايتالاماۋعا بەكىنىپ، نامىسىڭدى قايرايسىڭ عوي. تەگى سونىڭ ءوزى جالعان، الدامشى ەكەنىن دە بىلەسىڭ. سابىر جوق جەردە — سانا، سارا اقىل دا دارمەنسىز. ال، ءتاتتى سەزىم اۋرۋىنىڭ توڭىرەگىندە سابىرسىزدىق قاشان دا ارۋاقتى، ەركىن ىستەمەيىم دەگەنىڭدى — ىستەتەدى، بارماسپىن دەگەن جەرىڭە — بارعىزادى. مۇقالعان نامىس، ار دا ساعان توسقاۋىل ەمەس؛ قالاي جەتىپ كەلگەنىڭدى اڭدامايسىڭ. تاعى دا ساعىم سىنعان-اق شىعار دەيسىڭ، جوق — دەيدى ءومىر (ونى سەن ول كەزدە — تاعدىر» دەۋىڭ دە مۇمكىن)، — ءبىر كۇيىنىشتىڭ — ءبىر قۋانىشى بار. ىلعي قاسىرەت جۇرە بەرمەيدى، مىنە ساعان ءتاتتى سەزىم — ءسۇيىن، شاتتان، قۋان! اششىدان جيرەنبەي، تاتتىگە تۇششىنبايسىڭ، قادىر-قاسيەتىن بىلمەيسىڭ...» ءيا، سەنەن وتكەن سول ساتتە باقىت يەسى جوق.
قۋانمەن قانشا جىل بىرگە ءومىر سۇرسە دە ايجان بۇلايشا داعدارىپ، ءارى-سارى كۇي كەشپەگەن ەدى. ونان ابدەن جيرەنىپ، ءتۇڭىلىپ، جۇگەن-قۇرىق ءۇزىسىپ كەتكەلى ءۇش كۇن. ءۇش كۇنى — ءۇش جىلعا بەرگىسىزدەي اۋىر ءتيدى؛ اۋىل اشىپ ايتپاسا دا جازعىراتىندارىن سەزدىرە سىرت اينالدى. ايجان ىشتەي جەتىمسىرەپ، جۇدەسە دە سىر بەرمەگەنىمەن پەندەشىلىككە ۇرىنىپ: «ريەۆيزيا ءوتسىن، ءالى-اق وزدەرىڭ كەلەرسىڭدەر؟» — دەپ ەل الدىندا نىقتانىپ جۇرگەن؛ كەشە اۋداندىق گازەتتە «جەلىككەن جەڭگەي» دەگەن ماقالا باسىلىپ، ەل دۇرلىگىسىپ: «ءوي، سەن سونداي ما ەڭ؟!» — دەپ تاڭدانىسىپ قالعانداي رايلارىن سەزدىرگەندە تىپتەن جاسىپ كەتكەنى انىق. ىلكىدە بۇلان-تالان اشۋلانا دا الماعان: «قۇداي، جۇيكەڭدى قۇرت جەسىن، نە دەيدى؟ ماسقارا...» — دەدى وز-وزىنەن سىقىلىقتاي كۇلىپ.
ورتا جاسقا جەتكەندە مەن «جەلىگىپپىن»، «تويىپ سەكىرەتىن» كورىنەم. «ۋا، مەن نەگە جەلىگىپپىن؟ ءتورت قىزىمدى قۇتتى ورىندارىنا قوندىرعانشا ارام تاماقسىڭ دەگەن سوزىنە دە شىدادىم، تاياعىنا دا كوندىم. وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتىم. مال، اقشا، دۇنيە دەگەندەرىنەن وزگە نە ەستىدىم؟ «جەڭىل ءجۇرىسىم» دە جوق ەمەس پە قالاي؟! كىممەن، قاشاننان، نەگە؟ بۇعان جاۋاپ بەرىلمەيدى، ءسوز اراسى بولجام، مەڭزەۋ بار. «بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر»، -دەپ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ەل ىشىندەگى ەكى-ۇش قۋان شامالاس قۇرداستارىنىڭ جاناشىرلىقپەن جازدىرىپ وتىرعانىن ايجان ەستىپ تە ۇلگەرگەن. بۇلان-تالان كەيىپ، جازىقسىز جازعىرىلعانىنا نالىعان؛ كەشكىسىن شاي ۇستىندە فاتيحا شەشەيگە گازەتتى وقىپ بەرىپ، دارمەنسىزدىگىنە كۇيىنە ەگىل-تەگىل جىلاپ تا العان ەدى.
ايجان ماڭ دالادا، مايا تۇبىندە كۇيەۋى قۋانمەن ەمەس، بەيتانىس جاس جىگىتپەن يىق تۇيىسە وتىرعانىن مۇلدە ۇمىتقان؛ ماناعى ءبىر توسىن ۇركەكتىك تە، سەكەمدىك تە وسى ءقازىر جادىندا جوق. جاڭبىر ارالاس وكپەك جەل ىس-ىس ەتىپ ءىشىن تارتىپ تۇر. كوكتەمنىڭ العاشقى شۋاعىنان كەبىرسىپ ۇلگەرگەن مايانىڭ مول ىلعالدى بويىنا تارتىپ جۇپار ءيىسى مۇرىندى قىتىقتاپ، تىنىستى كەڭىتىپ بارا جاتقانىن دا ەلەۋدەن قالعان: كوز الدىندا سوڭعى ءۇش كۇندە كورگەن جازىقسىز جاپاسى، ىزاسى.
زىعىردانى قايناپ، جۇقا تاناۋ جەلبەزەگى دىرىلدەي جەلبىرەپ تە كەتەدى. ءجۇزى اقشىلدانا قۋارىپ، وزى-وزىنەن قۇنىسا، جيىرىلىپ العان: «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇر باقا قۇلاعىندا وينار»، — دەگەن-اۋ. ءتىپتى باسقا باسقا-اق قوي. ماعان ءنازيرا كۇلە قاراپ، كەكەتپەك بولعانىن قايتەرسىڭ. ءجاي جىلى قاباق تانىتىپ، سالەمدەسكەنىمنىڭ ءوزىن ون كۇن بويى اۋزىنان تاستاماي ماقتانىپ جۇرەتىن سورلى نەمە، جەتىسەيىن دەپتى»...
ءالى ەسىندە، الدىڭعى كۇنى ول سۇتكە — «ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە باردى. بىرەۋ اڭسىزدا ءتىلىن تىعىپ، اششى شاعار-اۋ دەپ ويلاماعان، بەيقام ەدى. سەكپىل بەت، باكەنە، ارىق قارا قاتىن ساتۋشى ءنازيرانى ول كوپتەن بىلەتىن؛ «سەلحوزتەحنيكادا» ىستەيتىن كۇيەۋى بازارباي وتكەن جىلى التى بالاسىمەن قايىن-جۇرتىنا «جۇلدىزىمىز جاراسپادى» دەپ ءۇش مارتە اپارىپ تاستاعان. «اپاتاي، ءسىزدى سىيلايدى عوي. ءوزىڭىز ءبىر سويلەسسەڭىزشى»، — دەدى ەمەس پە، بىتىك كوزىنەن جاس پارلاپ ەگىل-تەگىل جىلاپ كەلىپ. باۋىرساق مۇرىن، قامىت اياق بازارباي: «قۋان اعا ەكەۋىڭىز شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن، يمانداي ۇييتىن ادامىمسىڭدار. ءجا، رايىمنان قايتايىن»، — دەپ ەت-جەڭدى ءىرى دەنەسى ىركىلدەي، ماڭعاز كەرگىسە دە ىلكىدە كونگەن. مىنە، ەندى سول ەكى ەلى ماڭدايى قىرتىس-قىرتىس، موينى قاتپار-قاتپار شىلميگەن، «ر-عا ءتىلى كەلمەيتىن كەكەش ءنازيرا قىزىل الا كويلەك، ونىڭ سىرتىنان كىر-كىر اق حالات كيىپ، استىنان اق قۇيقاسى كورىنگەن سەلدىر شاشىن باستىرا كوكشىل ورامال تارتىپ العان:
— ءاي، — دەدى كەلتە مۇرنىن پىش-پىش ەتكىزىپ. ايجان مۇنىڭ «ءايى» كىم دەگەندەي تاڭدانا جان-جاعىنا قاراپ ەدى، سويتسە وزىنە ارنالىپتى. — ايجان، ساعان ايتام... ءتىپتى كوپ توقتاتىپ قالامايسىڭ عوي، مۇقىم. جاس جىگىتپەن سەنى... نەتىپ بىلاي... اشىنا دەيدى. لac پا؟ سەنىڭ نە بىلگەنىڭ بال، ءا؟
اقشاسىن تولەپ، ىدىسىنا ءسۇت قۇيدىرىپ ۇلگەرگەنى مۇنداي ابىروي بولار ما؟! ايتپەگەندە سىرت اينالىپ كۋرس بەرەتىن؛ سىيلاس، ءار ءىستىڭ ءجون-جوسىعىن بىلەدى-اۋ دەگەن وزگە دە اۋىل ايەلدەرىنىڭ مىناۋ قاباعىنا ءسال بۇلت ءۇيىرىلىپ، كوڭىلى ءپاس كەزىندە اياۋشىلىق سەزدىرمەي، الدەنەگە ايىزدارى قانعانداي قىزىقتاي ەلەڭدەسكەندەرى: «ءا، بالەم كەكىرەيىپ كەتىپ ەدىڭ، قالاي ەكەن؟ ءيا، قۇداي شوق-شوق!» — دەسكەندەي جىمىڭداسا قالعاندارى جانىن تۇرشىكتىرىپ قانا وتپەي، شيىرشىق اتتىرىپ، زىعىردانىن قايناتتى.
كۇن الابۇلت ەدى. سونان با، تاڭ الدەقاشان اتسا دا اينالا كوگىلدىر مۇنار تارتىپ تۇرعان: دۇكەن الدىندا، كوشە جيەگىندە اق قالايى فلياگالاردىڭ ورتاسىندا ءنازيرا: ءورت شالعان اعاشتىڭ بۇتاعىنداي سيديعان، قارا-قوشقىل، جىڭىشكە بىلەگىندەگى كۇمىس بىلەزىگى، ءار ساۋساعىنا تالعامسىز تىزگەن ساقينالارى جىلت-جىلت ەتىپ، ايەلدەر ۇسىنعان اقشانى كىر حالاتتىڭ ەزۋى ىرجيىپ كەتكەن قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، ەكىنشى قولىمەن ءسۇت قۇيىپ مارە-سارە. «سىزدەر اۋليە كورگەن ايجانىڭ وسى ما؟ ءبىز ونىڭ بەتىنە ۇياتىن ءوستىپ شىجعىرىپ ءبىر-اق باسامىز. نە ىستەيدى ول ماعان؟» — دەيتىندەي تىپتەن كەردەڭ. نەبىر بەرەن اۋىز ايەلدەردىڭ مىناۋ ۇنسىزدىكتەرى — مويىنداۋلارى ءتارىزدى ۇعىلىپ ءنازيرانى مۇلدە ەسىرتىپ جىبەردى.
— ءاي، قارا قانشىق، ساعان دا جان بىتەيىن دەپتى عوي. وۋ، وسىدان ەكى اپتا بۇرىن جىلى وشاعىڭنان بەزىپ، ءتۇن ورتاسى اۋا مىسىقشا مياۋلاپ، يتشە قىڭسىلاپ كەپ تابالدىرىعىم الدىندا: «جالاستىلا كول، اپاتاي، جالعاندا جاقسىلىعىڭدى ۇمىتپايىن»، — دەگەن كىم؟ سەن ەمەس پە ەڭ؟ بايسىراپ مەن ساعان كەلىپپىن بە، نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ قايداعى، كىممەن اشىنا بولىپپىن؟ قۇدايعا شۇكىر، مەنى بايىم تاستاعان جوق. كەتسەم دە، كەلسەم دە — ءوزىم. مەنىڭ ءجايىمدى جايلاپ، كۇيىمدى كۇيلەيمىز دەپ قيمالارىڭ قىشىماسىن، الدە ماعان!.. ءو، نەسى-ەي، «اشىنا» دەپ كوكىگەنى ءجۇزىقارانىڭ. ءاي، سەن ءوز بايىڭا يە بوپ السايشى وناندا، باسقادا جۇمىسىڭ نە؟!
ءنازيرا سۇپ-سۇر قالتيىپ قالعان. ايجاننان تەگەۋرىندى قارسىلىق كۇتپەگەنى حاق. ءارى ايەلدەر وزىنە ءبىراز جەل بەرىپ: «ءنازيرا كىسىنىڭ بەت-جۇزىنە قارامايدى عوي. كۇل-بۇلتەڭدى بىلمەيدى، وتكىر. پىش-پىشى جوق جان»، — دەپ قويعان دا، الدەقانداي جاعداي تۋسا قولدايتىندىقتارىن دا اڭداتقان ءتارىزدى. ءنازيرا اقىلى كەلتە، وڭ مەن سولىن تۇگەندەۋگە؛ تەرەڭ ويلاۋعا كەر جالقاۋ ەدى. ايتپەسە، اۋىل ايەلدەرىنىڭ ايجاننىڭ سىرتىنان عايباتتاعانمەن جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاردىڭ نەگە سىرعاقسيتىندارىن تۇسىنسە كەرەك. ەل الدىندا ايجان اق كوڭىل، قولى اشىق — قوناقجاي ادام. ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ءتىرى پەندە قارا سۋ مەن نان اۋىز ءتيىپ شىقسا دا، قوي سويىپ قوناقاسى جەگىزگەننەن بەتەر رازى بولاتىن، ونى ءنازيرا دا تالاي باسىنان كەشكەن. قۋاننىڭ تارىلىپ، جاقتىرماي وتىرعانىنىڭ ءوزىن ازىل-كۇلكىمەن جۋىپ-شايىپ جىبەرەتىنىن اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى دە بىلەدى. سوڭعى كەزدە قۋان اتى ىستىق ىلتيپاتپەن اۋىزعا ايجان ارقىلى تۇسەتىن، قۇرداستارى: ءوزىن قويشى سونىڭ، ءبىر اتىم ناسىبايعا تاتىمايتىن. قۋانعا اقشا بەرسەڭ جاقسىسىڭ»، — دەپ ءاجۋالايتىن. ويناسا دا ويىنداعىسىن ايتتى-اۋ دەگەندەي ءسوز توركىنى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتەتىن.
اۋىلدىڭ كورى-جاسى ايجاندى ۋادەگە بەرىكتىگىنە قاراي دا سىيلايدى. ىزدەگەندەرىن دۇكەننەن تاۋىپ الاتىنىن، ۋاعدا ەتسە «باستىققا كەرەك ەدى»، نە «بولماي تۇر عوي» — دەپ سىرعاقسىماي كومەكتەسۋگە ازىرلىگىن ءىس جۇزىندە دالەلدەيتىنىن جاسىرمايدى، سۇيىنە ماقتان ەتەدى. قارا ورمانىنان ءبىر ساباق ءجىپ الماي شىققانى دا ايجان باسىنىڭ قۇنىن اسىرماسا تومەندەتكەن جوق. جۇرگەن جەرىندە كۇيەۋى حاقىندا بوتەن ءسوز ايتپاي، ارىزدانباي، ءسوز تارتقالى الدەكىم «دۇنيەقوڭىز-اۋ ءوزى» — دەسە: «ماڭداي تەرى، ەڭبەگىنە العان اقىنىڭ نە ايىبى بار؟» — دەيتىن. ەركەك اتاۋلى ىشتەي سونىسىنا ءتانتى. ەندى جالعىزىلىكتى، باسى بوس بوپ شىعا كەلگەندە كەشەگى سىرلاس ايەلدەردىڭ دەنى كۇيەۋلەرى اۋەيىلەنىپ، ايجاندى توڭىرەكتەي مە دەپ قاۋىپتەنەدى. ءارقايسىسى قولدارىمەن ۇستاپ، كوزدەرىمەن كورمەسە دە ەرىكتەرىنەن تىس ونىڭ ادەمىلىگىن، مىنەزگە بايلىعىن مويىندايتىن دا قارالاۋعا تىرىساتىن. ولارى جينالا كەلە، «كورىپتى»، «سولاي دەيدى عوي» — سياقتى گۋ-گۋ وسەككە اينالىپ قۇرىققا سىرىق جالعانىپ جاتقانى انىق. ايجانعا، ارينە، مۇنىڭ ءبارى جۇمباق. ءنازيرا قىلىعىنىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتۋى دە سول سەبەپتى. «ەسەمدى جىبەرمەدىم-اۋ» دەسە دە، ءالى ىزاقورلىعى جانىن قىدىرتىپ وتىر. «ويپىر-اي، مەن بەيباق قايسىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتادىم؟! نە جازدىم؟ «سەن» دەگەن جەرىم كانە؟ مۇنشالىق وشىككەندەرى نەسى؟»
ول جانىن جەگىدەي جەگەن اۋىر ويدىڭ زاپىرانىنا شىداماي، وزەگى ورتەنە قوزعالاقتاپ، تەرەڭ كۇرسىندى، كوكتەمنىڭ العاشقى شاعىرماعىندا جەل قاعىپ، كەۋىپ ۇلگەرگەن مايانىڭ ءشوبى سىتىر-سىتىر ەتتى. ايجان الدەنەدەن سەكەمدەنە، اڭسىز جىگىت نازارىن وزىنە بۇرعانىنا وكىندى. «نە ىستەسەم؟ فاتيحا شەشەي كۇتىپ، ەكى كوزى ءتورت بولعان شىعار، سالامات»، دەسەم بە؟ ويپىر-اي، مىنا جاۋىندى ءتۇن نەتكەن عاجاپ، ءا؟ قۋان ەكەۋمىز وسىنداي تۇندە ۇيدەن ۇزاپ نەگە قىدىرمادىق ەكەن...» ايتسە دە كوڭىلىندەگى كۇدىگىن ەمەس، سالامات جانارىندا جىلت ەتە تۇسكەن ءۇمىت وتىنان شوشىنعانىن سەزدىرە:
— جاۋىن تاڭعا دەيىن باسىلماس، — دەدى ايجان ءۇنى بۇزىلا دىرىلدەپ. جۇرەگى ءلۇپىل قاعىپ، تىنىسى تارىلعانداي دا بوپ بارادى.
— ايجانتاي، توڭدىڭ با؟..
«ءۇنى نە دەگەن جۇمساق. ءتۇۋ-ۋ، ونىڭ ماعان كەرەگى نە؟ بەتى اشىلماعان قىزداي قىلىمسىپ، مياۋلاعان نەمدى العان. سالامات تىپتەن باتىلدانىپ كەتتى عوي. ءوي، بۇ قايتەدى-ەي؟! قامقورلاعانسىپ، قۇشاقتاپ بەلىمنەن تارتقانى نەسى؟ جىبەر دەيىنشى... ەنتىگىپ نە كورىندى؟ «ايجانتاي، جانىم...» دەيدى عوي سىبىرلاپ...»
ول سالاماتتىڭ ىنتىق ۇنىمەن بىرگە بەتىنە ىستىق دەمىنىڭ تيگەنىن الەۋەتتى قولى موينىنا ورالىپ تا ۇلگەرگەنىن سەزىندى؛ ىلكىدە قاراماعا سىپايى، بيازى مىنەزدى، ءۇش كۇننەن بەرى ورتاق ءتىل تابىسىپ، سىيلاستى بوپ قالعان جىگىتتىڭ توسىن قىلىعىنا قالاي، نە ىستەرىن بىلە المادى. كەۋدەسىنەن يتەرىپ، جاعىنان تارتىپ جىبەرسەم رەنجيدى-اۋ دەدى مە، ءون-بويى تىتىرەنىپ، سەرپىلە تۇرىپ كەتپەككە تىرىستى. دۇلەي ىڭكارلىك ساناسىن بيلەگەن جىگىت كەلىنشەكتىڭ قازىرگى ءارى-سارى كوڭىلى ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلمەي الاسۇرعان ءساتىن ءدال تاۋىپ، موينىن بوساتىپ، قىپشا، اش بەلىنەن ۇستاي تارتىپ وزىنە ىستىق، انتەك اشىلا تۇسكەن ەرنىنەن ۇزىلتە ءسۇيىپ قالدى. جەزوكشەلىك مىنەزىندە جوق، ومىرىڭدە قۋاننان وزگە ەركەكتى بىلمەي كەلگەن ايجاننىڭ قىتىقشىل قۇلىن مۇشەسى ءدىر ەتىپ، جۇرەك تۇبىندەگى قىسىر جىلانى ويانىپ جۇرە بەردى. ىستىق قان بەتىنە شىعىپ، باسىنا شاپتى...
«ويباي-اي، ۇيات-اي... مىناۋ قايتەدى-ەي؟! كەۋدەسىنەن نەگە يتەرىپ جىبەرمەيمىن؟... جىبەرشى... وي...»
سونان كەيىن دە ەكەۋى مايا تۇبىندە ءۇن-تۇنسىز ۇزاق وتىرعان. سالامات ءۇش بالاسىمەن ايەلىن تاستاپ، ءبىر ايدان كەيىن كەلىپ الىپ كەتكىسى كەلەتىندىگىن ءبىلدىردى. ايجان جىگىت ۇسىنىسىنان باس تارتتى. «جو-جوق، — دەدى ول. — مەن قۋاننان وزگەنى سۇيمەيىم...» «ايرىلعانىڭ وتىرىك نە؟.. «جوق...» «تۇسىنبەدىم؟» «سەن مەنى كەشىر... پەندەشىلىكپەن ءناسىپ-قۇمارلىققا بەرىلەرمىن دەپ ءومىرى ويلاعان ەمەس ەدىم. شىن جىگىت بولساڭ، وسى ءبىر ايەلدىك السىزدىگىمدى ەكى دۇنيەدە جان بالاسىنا سەزدىرمەسسىڭ دەيىم. ءوتىنىشىم وسى... مەن سەنى سۇيەم عوي، ايجان...» «مەندە ول سەزىم جوق. كەشىر... « مەن كۇتەم؟!» — دەدى.
قاتپار-قاتپار ادام ءىشىنىڭ بۇرىلىس، بۇلتاناعى كوپ-اۋ. قۋاننان وپ-وڭاي قۇتىلىپ. باسىنىڭ بوستىعىنا قۋانىپ جۇرسە دە، جالعىزدىقتىڭ اۋىرلىعىن العاشقى كۇنى-اق سەزگەن: وسەك-اياڭ بەل العاندا تىپتەن كۇيزەلدى. «مەن كىمگە كەرەكپىن؟ ءبارى دە ءتورت قۇبىلاڭ تۇگەل بولسا — سىيلايدى»، — دەگەندى ءجيى ايتاتىندى تاپتى. مىنە سونداي جاعدايدا سالامات: كۇتەم» دەپ وتىر. ءالى دە بىرەۋلەرگە كەرەكپىن، ادام رەتىندە عانا ەمەس، ايەل حاقىندا دا قادىر-قاسيەتىم جوعالماپتى-اۋ»، — دەدى ىشتەي قۋانا، ەرتەڭگىسىن تۇندەگى ۋاقيعانى ەسكە الىپ...
ول ءتۋفليىنىڭ ۇشىمەن جول جيەگىن شۇقىلاپ، ۇزاق وي ۇستىندە تۇرىپ قالعانىن، سالاماتتىڭ وزىنە جەتۋىن كۇتىپ ىركىلگەنىن، ونىڭ ەكى قادام تاياۋ كەلىپ ءۇن-تۇنسىز توقتاعانىن بايقاعان جوق. «باتىل-اق سياقتى ەدى». سول تۇننەن بەرى قۇتى قاشىپ، ايجاندى كورسە ابدىرايتىن سالامات؛ وسى ءقازىر دە ءالسىن-الى تاماعىن كەنەي جوتكىرىنىپ قويادى.
«ەسەپ-ساناق ۇستىندە دە ەلپىلدەپ، ءبارىن ءوزى تىندىرعىسى كەپ: «ماعان بەر، ەسەپتەپ تاستايىن»، — دەيدى. ەندى، مىنە ءبىر اۋىز ءتىل قاتىپ، ويىمدى بولۋگە جۇرەگى داۋالامايدى، ءۇنى شىقسا مەن بەينە ۇركىپ، ۇشىپ جونەلەتىن قۇس ءتارىزدىمىن. باياعىدا جىگىت كەزىندە قۋان سونداي ەدى. ىلعي ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ ءسولميىپ تۇراتىن. سالامات تا... بۇنىكى دە شىن سەزىم بە؟ نەگە ءتىل قاتسا رەنجىتىپ الاتىنداي باتىلسىز؟..
— سالامات، وسى شىعارىپ سالعانىڭ دا جەتەر. ساعان راقمەت. قايتا بەر، — دەدى ايجان داۋىستاپ.
— قورىقپايسىڭ با؟
— جوق... انە، ءۇي دە كورىنىپ تۇر عوي.
— ءالى دە جۇرەيىك تە، ايجان...
— جو-جوق، قايتىڭىز، — دەدى ايجان قاتقىلداۋ ءۇن قاتىپ.
جىگىت مۇنان ءارى قادالا تۇسپەي، تەز كەلىسىپ:
— ماقۇل... ماقۇل، ايجان، — دەي بەردى.
الا كولەڭكە تۇنگى دالادا ايجان ونى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، جىلت-جىلت جەتىم شامنىڭ جارىعى كورىنگەن ۇيگە قاراي جەدەل قادىمداي جونەلدى. جاۋىن سۋى دەگدي قويماعان سارى ساز بالشىق جولدا اياعى تايعاناقتاپ كەتىپ بارادى. بۇگىن ءبىر فاتيحانىڭ كەشكى شايىنا كەشىكپەي جەتسەم دەيدى. ءتۇس اۋا كەلگەن قۋاننىڭ ءالى فاتيحا قاريانىكىندە ەكەنىن ول، ارينە، بىلگەن جوق.
* * *
داعاراداي كەڭ بولمە شىمىلدىق پەشپەن ەكىگە بولىنگەن ەكەن؛ كىرە-بەرىس اۋىزعى ءۇي اياداي، تىپتەن شاعىن-اق. ەسىك كوزىنە تاياۋ قازاندىق، ونان ءسال جوعارى بەتورامال كولەمىندەي شارشى تەسىك قالدىرىلىپتى؛ سونان تۇسكەن بۋالدىر اق توزاڭداي ءزارسىز تورگى بولمەنىڭ جارىعى قازاننىڭ قارا-قوشقىل قاقپاعىن سيپاپ ءارى اسىپ، كىرە بەرىس بۇرىشتاعى بەتى اشىق، سۋ تولى تەمىر شەلەكتىڭ ۇستىنە بارىپ ۇيىپ تۇر.
تورگى بولمەگە وتەر ەسىككە تاياۋ، وڭ قولدا شاعىن تەرەزە سىعىرايادى: ونىڭ الاقانداي شىنىلارىنىڭ ساۋ تامتىعى قالماعان، شىتىناي جارىلىپ-جارىلىپ كەتىپتى. ءار قيلى قاعازدان - بارماق ەلى ءتىلىپ، جارىقشاقتاردى اسا ۇلكەن ۇقىپتىلىقپەن جاماپ-جاسقاعانشا دا تالاي جىل بولعان سياقتى: اۋىل ءۇيىنىڭ كوپشىلىگىنە ءتان جەلدەتكىشى جوقتىقتان ىشتەن قىستىڭ بوزقىراۋ تۇندەرىندە ىستىق بۋ، جىلىلىق تارتىپ، سىرتتان سۋىق جەل، توپىراق كەۋلەپ، كىر شالىپ ىستانعانى سونشا ايقىش-ۇيقىش، سارعىش الا جاماۋ، اجىمدەي باتتيىپ كوزگە تۇرپىدەي ءتيدى. قانداي شۋاقتى كۇندە دە جارىق وتەر ساڭىلاۋ از؛ بۇگىنگىدەي بۇلتتى، جاۋىن-شاشىندى كەزدە مۇلدە ولەۋسىرەي، جانىڭدى قۇلازىتا تۇسەدى. اشىق كوك بوياۋمەن سىرلانعان جاقتاۋ اعاشىنىڭ دا ءار جەرى كەتىلىپ، قاسقىر تىستەنە، استىنىڭ اق ەتى كورىنە اقسيىپ قالىپتى. «بۇل تەرەزەنى سوعىستان كەيىن مەن سالىپ بەرمەپ پە ەدىم؟» متس-تاعى ءبىر دوسىنان ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ سۇراپ العان. سونسىن سىردى اۋتكومنىڭ كەڭسەسىن جوندەپ جاتقان جۇمىسشىلارعا جولىعىپ، ون سومعا ازەر ءتۇسىردى. جەتىلىك ماي شامنىڭ جارىعىمەن تۇندە وتىرىپ سىرلاپ شىقتى. فاتيحا قاريانىڭ: «ەرتەڭ دە كۇن بار عوي، ۇيىقتاپ تىنىقسايشى»، — دەگەنىنە قاراماي اسىعىس ىستەگەنى ەسىندە.
ۇيلەنگەنگە دەيىن فاتيحا قاريانىڭ وسى تامىن پانالادى. تابيعاتىندا ەلگەزەك، شارۋا بالا قۋان از عانا كۇندە قورانىڭ توبەسىن اشىپ جاپتى، ءۇيدىڭ ەسىك، تەرەزەسىن جوندەدى. ءوز الدىنا وشاق قۇرىپ ءتۇتىن تۇتەتكەنگە دەيىن اۋىلدىڭ كوپ جەتىمىنە شاپاعاتى مول توگىلدى. بۇرىنعى ايەلىنەن نارەستە كورمەگەن ەدى... كەيىن ايجانعا جولىقتى؛ «بەۋ، ءومىر-اي... ۋاقىت وزعان سايىن سەنىڭ ءتۇنىڭ دە — تاڭ، قىسىڭ دا — جاز سياقتى كورىنەدى ەكەن-اۋ. سول كەزدە سەنەن ءتۇڭىلىپ، سوعىستا نەگە ولمەدىم دەپ ويلادىم-اۋ. ءتىرى تىرلىگىن ىستەرىن ەسكەرمەپپىن عوي. ءيا، ايجان... ايجاننىڭ ءوزى ءبىر ءومىر... مول شۋاق اكەلدى-اۋ. ءتۇ-ۋ، «شۋاق اكەلدىسى» نە؟ نە دەپ بارام؟ راس، ول كۇلەگەش، اقجارقىن بولاتىن. ەزۋ تارتسا توڭىرەگى شۋاقتانا قالاتىن... اۋەلى جەڭىل قالجىڭداسىپ ءجۇردى. سونسىن سوزدەرى جاراستى. اقىرى ءتىل تابىستى. فاتيحا قاريانىڭ سەپتىگى تيگەنى دە راس. ايتسە دە ءبىر قۋانىشتىڭ ءبىر كۇيىگى بار دەپ بۇرىنعىنىڭ ادامى تەگىن ايتتى دەيمىسىڭ. ايجان تابالدىرىعىن اتتاسىمەن ىرىسى مولايدى، دوڭگەلەنگەن شارۋا باسى قۇرالدى، ءسابي ءسۇيدى. متس-تان وتكەلشىلىككە اۋىسىپ، ءۇي تۇرعىزىپ الدى. مايلىق، سۋلىعى بىردەي ايجان بىلەك سىبانا كىرىسىپ، قايماق بۇلعادى، ىرىمشىك، قۇرت قايناتتى، ونى بازارعا اپارىپ ساتىپ تيىننان پۇل قۇرادى، بالالار مەكتەپكە باردى.
«ويپىر-اي، ۋاقىت شىركىن نەتكەن جۇيرىك ەدى. كەيدە وتكەلگە كەلەر جولاۋشى اياعى سيرەپ، پاروم ۇستىندە وتىرعانىندا جازدىڭ ۇزاق كۇنى ءبىر جىلجىماي قوياتىن: ول كەزدە قايداعى-جايداعى وي يىرىمىنە ءتۇسىپ الىپ، شيىرلاپ شىعا الماستاي كورىنەتىن. سويتسە ءبارى بەكەر بوپتى. سوندا ساعات تىلىندەي جۇرەگىڭنىڭ تىقىلىمەن بىرگە جارىسىپ ۋاقىت تا سۋسىپ جاتادى ەكەن دە. ەرتەڭگىسىن توسەگىڭنەن تۋرا جۋىنىپ، اينا الدىنا كەلگەنىڭدە قويۋ قارا شاشىڭنىڭ اراسىنان كۇمىس شىرماۋىقتاي جىلت ەتكەن اق سەلەۋدى جانارىڭ شالا قالسا، ەرىكسىز تىتىركەنىپ، تاڭداناسىڭ. نەدەن قالاي، قاشان اعاردى دەپ تاعى دا دالسىڭ. «ە، ءتايىر-اي، — دەيسىڭ ءوزىڭدى-وزىڭ الدارقاتىپ، — ءبىز نە كورمەدىك. مايداننان امان ورالدىڭ. ءولىم مەن ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن تاتتىق. اشتىقتىڭ دا، توقتىقتىڭ دا نەندەي قيامەتىن سەزىندىك. نارەستە ءسۇيىپ، وشاق قۇرىپ، ءتۇتىن تۇتەتتىك. شاشتىڭ اعارماس شاراسى كانە؟ ۋاقىت تەرەزە تۇرعاي قارا تاستى دا ءمۇجىپ تاۋىسپاي ما؟..»
— قۋانجان، اينام... تورلەت! — دەگەن تورگى بولمەدەگى فاتيحا قاريانىڭ ءۇنى ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. ول ارينە، قاي تۇستا اياعىن شالىس باسىپ، دۇنيەقوڭىزدىق جولعا تۇسكەنىن، سۇتتەي ۇيىعان جىلى ۇياسىنىڭ بەرەكە-بازارىن بۇزىپ، قۇتىن قاشىرىپ العانىنا ءمان بەرمەدى. تابيعاتىندا كەڭ مىنەزدى ايجاننىڭ سوڭعى ون جىلدا تۇيىقتالىپ، كورشى-قولاڭمەن ارالاسۋى، كەزىككەن جەردە بۇرىنعىداي شاقىرىسىپ، قولتىقتاسىپ ەكەۋىنىڭ بارۋى نەگە سيرەپ كەتكەنىنە دە تاڭدانبادى؛ تەگىندە قوناقتىقتىڭ ارتىندا قارىز جۇرەتىنىن «شاقىرساڭ — باراسىڭ»، — دەپ ايەلىنە ءجيى ايتاتىنىن دا ۇمىتقان ەدى. ءبىر كەزدە ءوز تۋعان اناسىنداي جىلى قاباق تانىتىپ، مىناۋ جۇپىنى قاقىراسىندا تويىن تويلاپ قىزىقتاعان فاتيحا قاريا دا سول تۇستا قاعاجۋ قالعانى انىق. تام-تۇمداپ قول ۇشىن بەرۋى دە سيرەدى. ءيا، جۇدەۋشىلىك كىرىپ تەرەزەسىنە دەيىن بۇلىنەر ءجونى بار. قىرىق جىل از ۋاقىت ەمەس...»
ول تەرەڭ كۇرسىنە تورگى بولمەگە ەتتى. وڭ جاق قابىرعاعا تاقاۋ بولىسكەي تەمىر كەرەۋەت تۇر. ۇستىندە قىزىل الا جاپقىش، ەكى قوزى قارىن جاستىق، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاتارلاي ءساندى جينالعان. توردە مول قاراسۇر، قوڭىر ويۋلى ورنەگى بار تەكەمەت. قوس تەرەزەنىڭ ارالىعىندا ۇزىنشا، قىزىل رامالى اينا. تەكەمەت ۇستىندە جاسىل ساتەنمەن تىستالعان كورپە، ەكى ۇشى تىكىرەيىپ جاستىق جاتىر. قۇراق كورپە قازان تۇسىنداعى تەسىككە تاياۋ توسەلىپتى. ول فاتيحا قاريانىڭ دالادان كەلگەندە وتىراتىن ورنى؛ شىمىلدىق پەشكە جاۋىرىنىن تاقاي جايعاساتىن عوي. قۋان كوزى وسىنىڭ ءبارىن اپ-ساتتە شولىپ ءوتتى؛ كوپتەن باس سۇقپاسا دا ءۇي-ىشىنىڭ قاراپايىم جاساۋى مۇلدە وزگەرمەگەنىن كورىپ، ءبىر ءسات وعان دا تاڭ. سول جاق قابىرعادا ەكى قىزىل جيەكتى راما: بىرىندە شالى مەن قاريانىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتى، ەكىنشىسىندە جىپىرلاعان ءار قيلى ۇلكەندى-كىشىلى بالاسى داۋرەننىڭ كلاستاس قۇربىلارىمەن توپتانىپ، جەكە تۇسكەن فوتوسۋرەتتەرى.
ەسىككە جەتىپ قالعان قاريا كەرى بۇرىلىپ:
— قۋانجان، مەن ساماۋرىن قويايىن. اپ-ساتتە قاينايدى عوي. سەن ءسال دامىلدا، جانىم، — دەدى.
— ماقۇل، اپا...
كەڭ ەتەك كويلەگى كولەڭدەي قاريا اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. قۋان اقىرىن تىزە بۇكتى دە، ۇستىندەگى قوڭىر كوستيۋمىنىڭ الدىڭعى قوس ىلگەگىن اعىتىپ، ەتەگىن كەيىن سەرپە وتىردى. پەنجاگىنىڭ استىنان كيگەن كويلەگىنىڭ جاعاسى سارى جاعال كىر، قىرتىستانا ەسىلىپ تۇر. شالا جۋىلىپ، وتەكتەلمەگەن ءتارىزدى: جوعارعى تۇيمەسى اعىتۋلى ەكەن؛ وز-وزىنەن قۋىستانا قول ۇشىمەن تارتىپ، تۇزەتكەن بولدى. اۋىز ۇيدە شاي قامىمەن كۇيبەڭدەپ جۇرگەن فاتيحا قاريا كورىپ قالماسا نەعىلسىن دەگەندەي جالتاقتاي، قازاندىق تۇسىنداعى تەسىككە كوز جۇگىرتىپ قويدى. سوسىن استىنداعى جاسىل ساتەن كورپە ەمەس، بەينە ءبىر شىنى سياقتى ايالاي. كۇستى قولىمەن سيپاعان، ىستىق الاقانى جانعا جايلى ءسال دىمقىل، سىزدى سەزىندى. اياعىن كوسىلە تاستان، ىرگەسىندەگى قۇس جاستىقتى الدى دا شالقالاي جاتتى. الا-كولەڭكە بولمە ءىشىنىڭ قوڭىر سالقىنى قويۋ تىنىشتىق الديىنەن بەي-جاي كۇي كەشىپ قالعانسىن دامىلداماق بولعان؛ كەزى ىلىنبەي قايداعى-جايداعى ءارى-سارى وي يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتىپ، ۇيقىسى شايداي اشىلا بەردى.
اڭداسا، بۇل ءۇيدى، ءۇي مۇنى توسىرقايتىنداي ما، قالاي؟ ءالى ەسىندە كەنجە قىزىن ۇزاتاردا ايجان فاتيحا قاريانى شاقىرايىق دەپ وتىنگەن: «قيىن كەزدە پانا بولدى. سول ۇيدەن ەنشى الىپ، ءتۇتىن تۇتەتتىك. بالالارىمىزدى باعىپ-قاققان، قولقابىس ەتكەن جوق پا؟» — دەدى. سوندا قۋان ءجون-جوسىقسىز تارىلىپ: «ويباي-اۋ، باسقا قوناق از بوپ وتىر ما؟ جەتى تۇندە وزەننەن وتكىزەم دەپ جۇرەم بە؟» — دەگەنى جادىندا. «وزىمىزگە ءوزىمىز كەلىپ، جەتىسكەنسىن تانىماعانداي... مەنسىنبەگەندەي بۇل قىلىعىمىز ۇيات قوي». «مەيلى، ەل نە دەمەيدى. ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىمىز با؟!» — دەپ شىرەنگەن؛ قايتا اينالىپ سوعارمىن، تابارمىن-اۋ دەمەدى عوي. ەندى مىنە وسى ءقازىر اڭگىمەنى قالاي، نەدەن باستارىن بىلمەيدى، بۇ دا بەتكە شىركەۋ، ەركىندىككە، باۋىرلاستىق سەزىمىنە تۇساۋ. «وتكەن كۇننىڭ بەلگىسi جوق»، — دەيدى قازاق اتامىز. وۋ، بەكەر ءسوز، ءبارى ەسەپتى... ۋا، نەگە ەرىكسىز قيپاقتايمىن؟ فاتيحا قاريا جىلى ءىلتيپات بىلدىرگەن سايىن مەيىرىمدى انا جۇزىنە تۋرا قاراي الماي قۇتىم قاشىپ، ابدىرايمىن؟ ءتىرى پەندە وسى ۇيگە بار دەپ مەنى زورلاعان جوق. نەگە كەلدىم؟..
ايتەۋىر اۋىل شەتىندەگى مىناۋ جەتىم قاقىرا سوڭعى كۇندەرى نازارىن تارتىپ، كوزىنە جىلىۇشىراۋمەن بولعانى انىق. سارالا تاڭنان ەكىندىگە شەكتى وزەننەن ارلى-بەرلى جولاۋشىلاردى وتكىزىپ، پارومنىڭ بەلدەۋ تەمىر ارقانىن شىرەنە تارتىپ تۇرىپ تا قارايتىن؛ ءبىر كەزدە ولەردەي جەككورگەن سارى قانشىقتىڭ ۇرگەنى دە قۇلاققا جاعىمدى. ايجانعا جاقىن جۇرگەننىڭ بارىنە بولەكشە ءىلتيپاتىن، ىنتىزارلىعىن سەزىنەدى.
دالاداعى جاۋىن تىرس-تىرس تەرەزە شىنىسىن شەرتىپ تۇر. اۋىز ۇيدەن تەمىر شەلەكتىڭ تۇتقاسىنىڭ شىلدىرى قازانعا سۋدىڭ سارىلداي قۇيىلعانى ەستىلەدى. فاتيحا قاريا اس قامىنا كىرىسكەندە، نە ءىس تىككەندە وزگە اۋىل ايەلدەرىندەي سامبىرلاپ، نە تىقىلداپ تىنىم تاپپاي سويلەگەندى بىلمەيتىن؛ شىجىلداي اندەتكەن ساماۋرىن تۇبىنە تىزە بۇگىپ، بايىزدانعاندا عانا تىلگە كەلەتىن. كۇن ەكىندىگە اۋدى ما، قالاي؛ الا-كەۋگىم بولمە ءىشى كۇڭگىرتتەنە، بۇرىش-بۇرىشقا قوزى قۇيرىق كولەڭكە ءۇيىرىلىپ ۇلگەرىپتى. قۋان جانارى ءۇيدىڭ توبەسىن جاپقان ءۇش-تورت، ابدەن قارا-كۇرەڭدەنە ىستانعان، ءار جەرى ىرسيا جارىلعان بەلدەۋ بورەنەلەرگە ايالدادى؛ انە، ونىڭ ۇستىنە باۋ-باۋ قامىس جىگىن كەلتىرە، قيۋلاستىرا توسەلىپتى. توبەسىنە توپىراق جايىپ، سىلاپ تاستالعانىن ول كورمەسە دە كوز الدىنا ەلەستەتىپ جاتىر. سوعىس الدىندا بارشا ءۇي بىتكەننىڭ سولاي سالىناتىنىن بىلەتىن. «ءيا، — دەدى ول وز-وزىنەن كۇبىرلەي كۇڭك ەتىپ. — مىناۋ، ورتاڭعى قارا-كۇرەڭ بەلدەۋ بورەنەنى قۋالاي تارتىلعان اق جىپتەي سىم ەلەكتر شامىنىكى. كوز بايلاندى ەمەس پە؟» قۋان كوڭىلىن اۋىز ۇيدەن قىلاڭداي كىرگەن فاتيحا قاريا ءبولىپ جىبەردى؛ كەنەت بىردەڭە سىرت ەتكەندەي بولعان، بولمەنىڭ ورتا تۇسىنان شام جارقىراي جاندى. «قايران جارىق دۇنيە-اي... ادامنىڭ كوڭىلىندەي نەتكەن كەڭ ەدىڭ. جاڭا عانا قارسىداعى شىمىلدىق پەش ەكى بۇيىردەگى قابىرعا كەۋدەنى قىسىپ، اناۋ كولدەنەڭ تارتىلعان بورەنەلى توبە دە ەڭسەنى باسىپ، تىم تارىلتىپ تۇرعانداي ەدى؛ ءبارى-بارىسى اپ-ساتتە ىعىسىپ، بيىكتەي، شالقايىپ كەتتى. قابىرعاداعى شىنىلى راماعا سالىنىپ ىلىنگەن سۋرەتتەر دە سەكىرىپ، جوعارى شىعىپ ساۋلەلەنە جىلت-جىلت ەتىپ تۇر.
— ۋف!.. — دەدى قۋان ەركىنەن تىس كادىمگىدەي تىنىسى كەڭىگەنىن سەزدىرىپ. اۋىزعى بولمەگە قايتا بەتتەگەن فاتيحا قاريا قوناعىنىڭ وقىس ءۇنىن قۇلاعى شالسا كەرەك، كۇلىمدەي بۇرىلىپ:
— جالىقتىڭ-اۋ، قاراعىم-اي؟! ءقازىر شاي دايىن بولادى. ءسال شىداعايسىڭ، قۋانجان، -دەدى. — كوپ كەشىكپەي ايجانجان دا كەلىپ قالار...
— ەشتەڭە ەتپەيدى، اپا. اسىقپاڭىز.
قۋان باسىن جاستىقتان كوتەرىپ، مالداسىن قۇرا وتىردى.
— ءبىز ونى كۇتپەيمىز. ءبىر شايدىڭ بابى تابىلار دەيمىن. ەت جاعى تاپشىلاۋ، سوگە جامانداماسسىڭ اپاڭدى.
— ءتۇۋ-ۋ، اپا-اي... تىپتەن مازالانباڭىزشى. شاي دا جەتەدى.
— ءجا، ءسال دامىلداعىن. مەن بىردەڭە كوڭىرسىتەيىن، — دەپ قاريا اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
تىلگە كەلىپ، ءبىراز باۋىرمال ءسوزدىڭ باسىن قايىرىپ ۇلگەرگەنىنە قۋان جادىراپ، اراداعى كىرەۋكە شىمىلدىق تۇرىلگەندەي مارقايىپ قالدى. «بۇل كىسىنىڭ الدىندا پالسىنگەندەي نە وتكىزىپ قويدىم. تۋعان انامنان بەتەر «قاراعىم» — دەپ ەركەلەتە ءىشتارتىپ، بارىن ايامايدى. مۇمكىن ول سوناۋ مايداننان ورالماعان جالعىزى داۋرەنىن مەنىڭ بولمىسىمنان تاۋىپ قۋاناتىن دا شىعار؟ تالاي جىل قارىم-قاتىناستى ءۇزىپ، ءوز اياعىممەن كەلسەم دە جاتسىنىپ، توسىرقاماي قابىلدادى ەمەس پە؟! نەگە؟.. كەيۋانا ءوز بىرەۋلەر مۇندايدا سىرت اينالىپ: «ءادىرام قال، قاجەت ەدىڭ»، — دەرى كامىل. فاتيحا قاريادا ول جوق. كىم بىلەدى، شاي ۇستىندە... كوڭىرسىتىپ جۇرمەسە...» قۋاننىڭ اياق استى، اپ-ساتتە ۇنجىرعاسى قايتا ءتۇستى؛ ءوزىنىڭ ايەلىمەن «يششا» دەسكەنىنەن كەيىنگى ءبىر كۇندەرى وزەن جاعاسىندا قاريامەن كەزدەسكەن كەلەڭسىز جايىن ەندى ەسكە الىپ قوبالجىعانى انىق.
وسى اۋىلدا بادىراق كوز، ماي مۇرىندى كەلگەن، ءبىر اياعى جوق، مايداننان قۋاننان بۇرىن ورالعان، قىزىلشىرايلى ىسقاق دەگەن ءمۇعالىم بار ەدى. ەتەكتىلەۋ اۋزىن وزگەشە ءبىر سانمەن بۇرە، ويماقتاي عىپ كورسەتۋگە تىرىساتىن كەربەزدىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس. اسىرەسە قويۋ قارا مۇرتىنا پەيىلى بولەك-اق؛ جالعىز سايگۇلىگىن باپتاپ، دايىنداعان سەرىدەي جىلتىراتا ۆازەلين جاعىپ الەك. قۇربىلاستارى: «ىقساق-اۋ، دۇكەننىڭ بار ۆازەلينى سەنىڭ مۇرتىڭدا، بىزگە دە بىردەڭە قالدىرساڭ نەتتى؟ سىنىق سۇيەك قويدىڭ قۇيرىق مايى قۇرىماعىرى ساعان جەتپەي مە؟» — دەسە جايىلا تۇسكەن جايىن اۋزىن جىم ءبۇرىپ: «قۇرعاقسي جەل تيسە جارىلا بەرەتىن ەرىنگە ۆازەليننەن شيپا ءدارۋ جوق»، — دەيتىن. «قۇيرىق ماي تابا الماي جاعىپتى دەپ ءتىرى پەندە ويلامايدى. شۇكىرشىلىك مالىمىز بار». راس، ون شاقتى قوي-ەشكىسى، بەس-التى سيىرى قوراسىنان ارىلعان كەزى جوق. وزدەرى ءبىر كوپ اعايىندى، وسكەن اۋلەت. اعا-قارىنداستارى دا وسى اۋىلدا مول. اكەسى مەن شەشەسى دە ءتىرى، قولىندا وتىر. مايداننان كەلىسىمەن ءۇش جىلداي ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بوپ، ديرەكتورمەن سيىسپاي ۇستىنەن ارىز جازىپ ورنىنان ءتۇسىرتىپ تىنعان؛ اۋداندىق وقۋ ءبولىمى جاڭا ديرەكتور جىبەرەدى دە، ول بىلىمدىلەۋ، قايسار ەكەن، ىسقاقتىڭ داۋكەستىگىنەن قۇتىلۋدىڭ وڭاي جولىن تاۋىپتى. اۋداندىق گازەتكە جۋرناليستەر ىلعي دا جەتپەيدى؛ سونداي ءبىر ۇتىرلى ءساتتى پايدالانىپ ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ىسقاقتى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى سەكرەتارىنا كىرىپ، تىلشىلىككە ۇسىنىپ جىبەرىپتى. پىسىقشا ديرەكتور ءوزىنىڭ ۇستىنەن ىسقاق جازعان ارىزداردى قوماقتى پاپكانىڭ ىشىنەن بىر-بىرلەي شىعارىپ، داۋىستاي وقىپ، كادىمگى ءبىر كوركەم شىعارمانى تالقىلاعانداي جەلپىنىپ ونىڭ جازۋ ءتاسىلىنىڭ شەبەرلىگىنە، تىلىنە سەكرەتار الدىندا شىمىرىكپەي باعا بەرىپتى-مىس.
ءسويتىپ ىسقاق اۋداندىق گازەتتىڭ ادەبي قىزمەتكەرى بولادى. ەل كۇلە اڭگىمەلەسە دە، تىلشىلىگىنە شەك كەلتىرمەيدى. اقىرى سول ورىندا ۇزاق جىل ىستەپ، جاقىندا پەنسياعا شىقتى. ەندى ورتانشى ۇلى جۋرناليست. قۋاننىڭ ايەلى ايجان ۇيىنەن بەزىپتى، «اۋەيىلەنىپتى» دەگەن جىلانداي جورعالاعان وسەك اۋىل كەزىپ جونەلگەندە ءبىرىنشى دۇرلىككەن، «بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر» — دەپ قۇرىققا سىرىق جالعاي جونەلگەن وسى ىسقاق. سول كۇنى-اق ول قۋاندى تاپتى. كەشكى شايىن ەندى الدىنا العان قۋان ىسقاق كەلەر-اۋ دەپ ويلاماعان؛ وزىندەي مايدانگەردىڭ ءسوز اڭعارىن سەزگەندە ەركەكتىك نامىسى قوزىپ، ىزادان قىلعىنا بۋلىعىپ قالدى. اشۋ — دۇشپان نە ىستەتپەيدى؛ ءارى ىلعي دا بەتىنە تۋرا كەلىپ، بىرەۋ «سەن» دەپ كورمەگەن قۋان ءىسقاققا ايەلى جايىندا اشى زاپرانىن لاقىلداتا توكتى-ەي دەيسىڭ...
«اكەسىن تانىتامىز»، — دەدى ىسقاق ادەتىنشە ۇيرەنشىكتى ءسوزىن اۋزىنا الىپ. قالام، قاعاز دا تابىلا كەتتى. ماشىقتى ءتىل العاشقى قارقىندا ارىز جازۋعا ويىسقان، اياعى مىسقىلعا، اجۋاعا اۋىسىپ جۇرە بەردى. ءىسقاق مۇنىڭ كوپ جىل گازەتتە ىستەپ، فەلەتون جازىپ ماشىقتانعان اۋرۋى ەكەنىن كەش اڭعاردى. سول-اق ەكەن ەڭبەگىن جايداق، دومالاق ارىزعا قيماي الاسۇرا ىركىلدى. ەندەشە نە ىستەگەن لازىم؟ قاعازعا نە تۇرتسە دە ەسەپ-قيسابى قاتار جارىساتىن ىسقاق وڭدەۋ ۇستىندە جۋرناليستىك باعى جانباي-اق قويعان ەرىنشەك، بولبىر بالاسىن ويلادى. كەيىنگى كۇندەرى رەداكتور جىگىت: «ىسەكە، بالاڭىزدىڭ جۋرناليستىك قابىلەتى جوق. ءبىر ورىن ىزدەستىرەسىز-اۋ دەيمىن»، — دەگەندى ءجيى قۇلاققاعىس ەتىپ جۇرگەن. «ءا... ەندى كورسىن... سول بالامنىڭ اتىنان بەرەيىن»، — دەدى ول. قۋان مۇنى دا كەيىن ءبىلدى. ول ارىز عوي دەپ ويلاعان. جەلىككەن جەڭگەي»، — دەگەن فەلەتون جارق ەتكەندە ءبىر-اق كوردى.
رەنجۋدىڭ، نە قۋانۋدىڭ دا ءجونىن تاپپاي، ەل الدىندا ىڭعايسىزدانىپ قىسىلسا دا، سىر بەرمەي: «وسىنىڭ ءوزى دۇرىس شىعار. اۋىل بىرگە كۇيىنىپ، قىزىنار ايجانعا: اقىلعا كەل، ءوز وشاعىڭدى سۋىتپا» دەر دەپ كۇتكەن. ءبارى كەرىسىنشە شىر اينالىپ، الشىسىنان تۇسپەي، بۇك بولدى.
مۇنى بيشارا-اي... قايتسىن-اۋ»، — دەيتىنىن، مۇسىركەيتىنىن ويلاماعان. قاتار-قۇربى، جەكجات-جۇراعات قانا بولسا ءبىرسارى، ءجۇزى تانىس جاس تا، كارى دە كەزدەسكەن جەردە جالپالاقتاي سالەمدەسىپ، اياۋشىلىق بىلدىرە جۇزىنە ۇڭىلەدى. بار جاي-جاعدايدى ءوز اۋزىنان ەستىگىسى كەلەتىندەرىن اڭداتىپ، قىزىنىسا «قورلاتپايمىز»، — دەسەدى. كەيى لەپىرىپ: «سىزدەي جىگىت كوشەدە جاتقان جوق. اسقاقتاۋىن قويماسا، تالاق ەتىڭىز. قاتىن تابىلادى، — دەپ كۇيىندىردى. قۋاننىڭ ايەلىن سۇيەتىنىمەن شارۋالارى جوق. ويپىر-اي، بۇل ەل بۇزىلعان با، نەمەنە؟ بۇتىندەي مە دەسەم ۇشىندىرۋعا اۋەس قوي»، — دەدى بۇعان تۇسىنە الماي. «نەنى دە بولسا ويلانىپ، اپتىقپاي ىستەيىنشى. اداسۋىم جەتتى ەمەس پە؟! ايجانىمنان ءبىرجولا كۇدەر ۇزدىرەر تۇرلەرى جامان عوي»، — دەسە دە، اقىلعا سالعانى اقىماقتىققا ۇرىندىرىپ تىندى. تەگىندە، كىسى ولتىرگەن ادام سول زۇلماتتىق جاساعان جەرىنە ءبىر سوقپاي كەتپەيدى دەيدى. كىم ءبىلسىن راس، وتىرىگىن. قۋان كىسى ءولتىرىپ كورمەگەن. ال، قاي شايتاننىڭ تۇرتكەنىن تۇسىنسە نە دەيسىز، گازەتتە فەلەتون جاريالانعان كۇنى، جاۋىندى تۇندە سۇمىرەيىپ ايجاننىڭ دۇكەنىنە جەتىپ بارماسى بار ما؟! ءىس-قاعازدارىنا ەسەپ-قيساپتارىن جازىپ، ءۇن-تۇنسىز وتىرعان ءتورت جان ورىندارىنان سوزالاڭداي كوتەرىلىپ ۇرەيلەنە، ءۇرپيىسىپ قالدى. ايجاننىڭ ءجۇزى سىنىق ەكەن. قۋاندى كورگەندە سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. ىلە جانارى سۋىق تارتىپ:
— ءيا، جاي ما؟ — دەدى.
— ايجان...
— بىلەم، مەنى «جەلىككەن» دەپسىڭ. وقىدىم... بالالارىڭ دا مەنىڭ ابىرويىمدى اسىرعانىڭا قۋانىپ جاتقان دا. راقمەت، قۋان... راقمەت... الدىڭنان جارىلقاسىن، — دەپ ءۇنى دىرىلدەي سىرت اينالعاندا، ءبىر اۋىز تىلگە كەلە الماي شىعا جونەلگەنى دە وسى ءقازىر ەسىندە...
وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسىنەن كوك جاۋىرىنى شىمىرلاي تىتىرەنىپ قۋان باسىن جەردەن جۇلىپ الدى. شىمىلدىق پەشتىڭ قازاندىق تۇسىنداعى جايالىقتاي تەسىگىنەن كولكي كىرىپ، جايىلا تۇسكەن بۋدان قۋىرداق ءيىسىن سەزىپ ول جۇتىنىپ قويدى. ازاننان بەرى ءنار سىزباعانىن دا ۇمىتقان؛ ءدامدى تاعام ءيىسى تاناۋ قۇرتىن جىبىرلاتىپ، سىلەكەيىن شۇبىرتىپ جىبەردى. ماناعى ءبىر فاتيحا قاريانىڭ «ايجان دا كەلىپ قالار» دەگەن جۇباتۋ ءسوزى، ەندى كوڭىلىندە سەكەمدىك تۋعىزىپ، ەرتەرەك «قالاي قارامدى جوعالتام» دەپ وتىر. «تەزىرەك اس ءىشىپ كەتسەم»، — دەيدى.
فاتيحا قاريا مول ەتەكتى كويلەگى كولەڭدەي كىرىپ، الدىنا داستارقان جايدى. زاماتتا تۋرالعان ناندى تارەلكەگە سالىپ اكەپ قويدى: قانت، ماي دا ءار كەلگەنىندە شاعىن داستارقاننان ورىن تاۋىپ قالىپ جاتىر. قۋاننىڭ قۋىرداقتى كۇتەر ءتوزىمى تاۋسىلعان ەدى؛ قاريا اۋىز ۇيگە بەتتەسىمەن قالايى قاسىقتى سارى مايعا كوسىپ جىبەرىپ، ءبىر جاپىراق نانعا جاعا سالدى دا، ەكى ۇرتىن سەمىرتە بۇلتىڭداتىپ جونەلدى: الدەقايدان بىرەۋدىڭ تاڭدانا، ءارى جانى اشي قاراپ قالعانىنا ءمان بەرمەدى. ءسال-پال تويات تاپقانسىن عانا ەڭسەسىن جيعان دا توڭىرەگىنە ۇرلانا كوز جۇگىرتكەن؛ جانارى قازاندىق تۇسىنداعى تەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان قاريانى شالدى، و دا، بۇ دا ءوز قىلىقتارىنان ابەستىك تاۋىپ، جۇزدەرىن تايدىرىپ جىبەردى.
ۇيمە تارەلكە قۋىرداق تا كەشىكپەي جەتتى. ساماۋرىن شىجىلداي كەپ، داستارقاننىڭ ەسىك جاق ەتەگىنە تاشتيە قوناقتاعان: ونىڭ قاسىنا قوس بۇيىرىندەگى ءتورت بۇرىشتى تەرەزەسىنەن ىشتە جانعان پىلتەنىڭ قىزىل ءتىلى جىلت-جىلت ەتە كورىنگەن كەروسينكا ورىن تەپتى. پەشكە جاقىن جاتقان كورپەنى بۇكتەپ، استىنا باسقان قاريا جۇدىرىقتاي باسىن شالقاق ۇستاپ، ساماۋرىننان اق قۇمانعا سۋ قۇيىپ جاتىر. ەندى ءبىر اينالىستا:
— قۋانجان، قۋىرداقتى سۋىتپاي ال... ماعان قاراما، قارعام، — دەدى ول. — ءقازىر شاي دا دايىن بولادى.
— «اس يەسىمەن ءتاتتى» دەگەن، اپا. ءوزىڭىز دە اۋىز تيسەڭىزشى.
قۋاننىڭ كەلگەنىنە قۋانىشىن جاسىرا الماي ءالسىن-السىن سۇيسىنە كوز تاستاپ قويادى؛ كوپتەن كورمەگەن تۋعان بالاسىنا دەگەن ساعىنىش ءون بويىن بيلەپ جۇرگەندە توسىننان تابىسقانداي ءماز. اق قۇمانعا شاي سالىپ، كەروسينكانىڭ ۇستىنە قويىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. سونسىن ول اقىرىن قوزعالاقتاي ءتۇسىپ، الدىنداعى اعاش قاسىقپەن تارەلكەدەن قۋىرداقتىڭ بىرەر ءتۇيىرىن ءىلىپ اۋىز ءتيدى. ءجىتى قيمىلىندا تاماققا دەگەن تابەتىنەن گورى مىنا قوناعىن ەلىكتىرىپ، جەسىنشى، ءىشسىنشى دەيتىندەي نيەت باسىم. تۇسكى اسىن كەشتەۋ ءىشىپ، توقتىعى ءالى تارقاماي قۋان كوڭىلىنە بولا قاۋجاڭداپ جاتىر.
— ال، قار-راعىم، ماعان قاراما. مەن الگىندە عانا شاي ءىشىپ، ىلە تۇننەن قالعان سورپا-سۋدى دا تالعاجاۋ ەتكەم، — دەدى ول شالقايا ەڭسەسىن جيىپ. شولاق جەڭ قارا بارقىت كامزولىنىڭ جانقالتاسىنان كولدەي مول ورامالىن شىعارىپ، ءاجىمدى اققۇبا ءجۇزىن، قۇس مۇرنىنىڭ ءۇستىن اقىرىن سورعىتتى دا: — يباي-ي، سورپا دەمەكشى... ءماسساعان بەزگەلدەك، قوي مەنى قوي... وسى ۇمىتشاقتىعىم با؟! ويباي-اۋ، قۇتتىاياعىما ءنار تاتىرماپپىن عوي! يتاياعىنا سورپا قۇيىپ، سۇيەك-ساياعىن بەرىپ كەلەيىن. قازاندىقتىڭ قاسىنا دايىنداپ كەتىپ ەدىم. سەن، قاراعىم، ەركەكسىڭ قارپي اساپ جەسەيشى. مەن ءقازىر قاس-قاعىمدا ورالام...
فاتيحا قاريا باسىنداعى جاۋلىعىن قۇنجىڭداي تۇزەپ، ەكى ۇمتىلىپ: «ويباي، بەلىم»، — دەي ورنىنان سوزالاڭداي كوتەرىلدى دە، ەسىككە بەتتەدى. مول ەتەكتى كوك الا كويلەگى كولەڭدەي جەلبىرەپ اۋىز ۇيگە شىقتى. تەمىر كاستريۋلدىڭ سىلدىرلاتا قاقپاعىن اشقانىن، جەردەن كوتەرىپ العانىن قۋان تەسىكتەن كورىپ وتىر. انە، ول سىرتقى ەسىكتى اشىپ، تابالدىرىقتان اتتادى.
ايجان نەعىپ كەشىكتى؟ قايتاتىن ۋاعى بولدى ەمەس پە؟» قۋان ەكى ۇرتى بۇلكىلدەي قۋىرداقتى ءبىراز ەڭسەرىپ تe تاستادى. توياتتاعاننان كەيىن عانا قۋىرداقتىڭ نەدەن جاسالعانىنا كوزى توقتادى. دەنى قارىن-قۇرىن، قويدىڭ باس قۇيقاسى، ۇيىتىلگەن توستىك، ۇلتابار، اششى شەك ەكەن. «ءيا، قاساپتان ارزان باسكە بەرە سالاعىن قالعان-قۇتقان دە. ايتسە دە قانداي دامدى-ەي؟ پيازداپ، بۇرىشتاپ ءىش مايعا قۋىرىپتى. تاماق پىسىرۋگە تىپتەن شەبەر-اق. سول باياعى ۇنەمشىل قالپى. قايتسىن-اۋ... جوققا جۇيرىك جەتە مە؟! بىردى-ەكىلى قويدى سويىپ اكەلسەم بە؟» — دەپ ويلادى دا، قۋان تابان استى ونىسىنان اينىپ، ىلكى ادامگەرشىلىك، ءوز سەزىمىنەن تايىپ كەتتى.
دۇنيەقوڭىزدىق ءۇش-تورت كۇندە بويدان ارىلىپ، قۇلانتازا بولار مىنەز بە؟! جىلدار بويى ءبىرتىن-بىرتىن سىڭگەن ادەت قوي. ادەت... ءيا، ول ءتان جاراسىنداي وڭاي جازىلمايدى. «سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى»، — دەيتىن عوي. بۇ نەعىپ ايجانعا جۇقپادى. ارينە، قۋان بۇلاي ويلاعان جوق.
جيعان داۋلەتىڭدى تالان-تاراجعا سالىپ، ۇلەستىرۋ وڭاي. مىقتى ەكەنسىڭ، كانە ساقتاپ كور. راس، سەن ونىڭ راقاتىن كورىپ، زەينەتىڭە جۇمساساڭ ءبىرسارى... ءىرى قارانىڭ ءبىرىن ساتىپ، ەل-جەر ارالاعان لازىم. ايجان قۇداي جارىلقاپ، جىلى وشاعىنا ورالار كۇن تۋسا، اناۋ ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن ناريمان بالاما قارجى سالىپ، نە بارىپ قايتپايمىز با؟ ايتپاقتايىن باياعى ءوزىمدى گوسپيتالدا ەمدەيتىن ۆيكتور پەتروۆيچ سول موسكۆادا تۇرام دەپ حات جازعان. ۇيدەن ايجان بەزىنەتىن كۇنى العانمىن. «ءبىز دە ءسىزدىڭ بالاڭىزبىز، — دەپ ەدىڭ، كەلسەيشى ىزدەپ»، — دەپتى. بيىل جەتپىس سەگىزگە تولاتىن كورىنەدى. «سەن مەنىڭ ۆولودياما ۇقسايسىڭ. اقجارقىن، قوناقجاي، كەڭسىڭ. مەن سەنى وسى مىنەزىڭ ءۇشىن ءسۇيىپ قالىپ ەدىم. بالام، سول كەزدەگىدەي اشىقپىسىڭ؟ «ناريمان دەگەن كۇيەۋ-بالام موسكۆادا اسپيرانتۋرادا وقىپ ءجۇر»، — دەپسىڭ عوي حاتىڭدا. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادىرەسىن نەگە بەرمەگەنسىڭ؟ كەمپىرىمىز ەكەۋمىز ءۇش بولمەلى جاقسى جايدا تۇرامىز. مەن ءقازىر پروفەسسورمىن. ىشىپ-جەمىمىز مول. ءتىپتى ءبىزدىڭ ۇيسە جاتىپ وقىسىن دا؟! ماعان نەمەرە ەمەس پە؟ دەنساۋلىعىمدى سۇرايسىڭ، «پوسىلكامەن ەت جىبەرەيىن بە؟ — دەيسىڭ. راقمەت، نيەتىڭە بالام. ەت موسكۆادا دا جەتەرلىك. دەنساۋلىق جاقسى قازاقستانعا جولىم بيىل تۇسەتىن سياقتى. سونداي جاعدايدىڭ رەتى كەلسە، سەندەرگە مىندەتتى تۇردە سوعامىن، بالام...» دالادان فاتيحا قاريا كىرىپ، قۋاننىڭ كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى.
— ويپىر-وي، مىنا بەسقوناقتىڭ سىلبىر جاۋىنى تولاستار بولمادى-اۋ، — دەدى تىتىرەنە سىلكىنىپ قاريا. ساماۋرىن تۇبىنە جۇرەلەي تىزە بۇگە جايعاسىپ جاتىر. — ماشينانىڭ ىشىنە تاس ءتۇستى مە، قايناماپتى عوي...
ول پريمۋستىڭ ۇستىندەگى اق قۇماننىڭ قاقپاعىن اشىپ موينىن سوزا ىشىنە ءۇڭىلدى دە، سىلدىر ەتكىزە قايتا جاپتى كويلەگىنىڭ ۇزىن، كەڭ جەڭى تۇرىلە، ءسىڭىرلى، تارامىس قولى شالىنعانى سول ەدى؛ الگى پريمۋستىڭ تەتىگىنە قاراي بارىپ قالدى. زاماتىندا ءپريمۋستىڭ بۇيىرىندەگى سىرىڭكە قورابىنداي تەرەزەسىنەن پىلتەنىڭ كوتەرىلىپ، ىستىقتىڭ مولايعانى اڭدالدى: قاس قاعىمداي-اق قيمىل، ال، قۋانعا وسى ءبىر كورىنىستىڭ ءوزى سىلبىر، ولەردەي باياۋ سياقتاندى. ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق قاريانىڭ تىپتەن كارىلىك جەڭىپ، شاباندانىپ، بولبىر كۇيگە تۇسكەنىن دە قۋان جاڭا اڭداعانداي ەدى. جاڭاعى ءبىر «ىشىنە تاس ءتۇستى مە، قايناماپتى عوي»، — دەپ ونىڭ تارىققان ءۇنى دە قۋانعا جات. «ءيا، ءوزى دە بۇرىنعىداي قاعىلەزدىگىنەن ايىرىلعانىن مويىندايدى ەكەن ay... ۋاقىت شىركىن دە قاتىگەز»، — دەپ ويلادى ول. سوناۋ قۋان سوعىستان كەلگەن جىلى دا فاتيحا قاريا بۇعان موسقال ءتارىزدى سەزىلەتىن. ەندى ەسەپتەسە، وتىزدىڭ ىشىندە ەكەندە اقجارقىن، ءازىلقوي تۇعىن. بىردە جاعاداعى قاڭسىعان قارا قايىعىن جاماپ-جاسقاپ جاتقان قۋاندى بايقامادى ما، قالاي، وزەنگە سۋ العالى بەت العان ول اياق استىنان داۋرىعا داۋىستاپ: «ءاي، ءمالىش بابۋشكا، شوشقا جايىق نە گوني، جاردان قۇلايدى. سۋعا كەتەدى دە پروپال بولادى. سونسىن ۇلكەن سكاندال، بەدا كريچات قىلاسىڭ؟» — دەدى.
كۇن كوكجيەكتەن قىلاڭ بەرگەن تاڭعى شاقتا داۋسى جاڭعىرىعىپ، وزەن بويىن قۋالاپ باراتقانىمەن ءىسى جوق. ءيىناعاشىنىڭ باسىنداعى بوس، تەمىر شەلەگى سىلدىر-سىلدىر ەتىپ، اق كويلەگى جەلبىرەي، تىك جارقاباقتان ءوزى ءبىر قىرىنداي تۇسە بەردى. تومەندەگى قايراڭدا تۇرعان كۇنى ونىڭ كىمگە داۋىستاعانىن العاشىندا اڭداماعان، ەڭسەسىن جيىپ ارىرەك كوز جۇگىرتىپ ەدى، ەكى-ۇش تورايىن ەرتكەن ءىرى شوشقانى قىزىل جىڭعىل شىبىقپەن قايىرمالاپ جۇرگەن توماشاداي اقسارى قاريانى شالدى.
كورشىلەس، قولىندا كەلىنى، ءۇش-تورت نەمەرەسى بار سەكسەننىڭ بەل ورتاسىنداعى ورىس كەمپىرى... «ات، ايدار تاعۋعا شەبەر قايران اۋىل-اي؟!» — دەگەن سوندا قۋان ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ. ەدىلباي قويىنداي ەمەس، ءمالىش اپپاق، كىشىلەۋ، نازىك. الگى قاريا اۋىلداستارىنىڭ ءازىل-قالجىڭىنا ۇيرەنگەننەن بە، مىناۋ فاتيحانىڭ ساقتاندىرا «ءمالىش بابۋشكاسىنا» ءمان بەرمەدى، قۋتىڭداي «كيش-كيش، وكاياننىس» - دەپ شىڭكىلدەي، شوشقانى جارقاباقتان كەرى قۋىپ ءجۇر. ارتەم دەگەن شالى وتكەن جىلى دۇنيە سالعان. ءۇش بالاسى دا مايداندا... ەل بۇل قاريانى قۇرمەت تۇتىپ، سىيلايتىن. كۇزگى سوعىمدىقتارىنان وتكەلشى ارتەمدىكىنە»- دەپ سىباعا بەرەتىن. ارتەمدى قۋان دا كورە قالعان؛ بالا جاسىنان قازاق ىشىندە وسكەن ول ەل ءداستۇرىن قاتتى قاستەرلەپ، تىلگە جۇيرىك ەدى. وزەنگە قاشان كەلمە، ارتەم ۋاقىتپەن ساناسپاي ارعى بەتكە وتكىزىل سالاتىن، سوندا قۋان كۇندەردىڭ-كۇنى مەن وسىنىڭ ورنىن باسارمىن-اۋ دەپ ويلاماعانى كامىل. مىنە، ءوزى دە ەندى وتكەلشى...
ايتسە دە قۋان ويى مۇنان ءارى تۇياق سەرىپپەدى. «مەن نەگە ارتەمدەي ەلگە جايلى، سىيلى ەمەسپىن»،- دەمەدى. ونىڭ كىشىگە «قاراق» دەپ تۇراتىنى، ۇلكەنگە «اعاسى»، قاتار-قۇربىسىنا «اۋ، تامىر»، — دەيتىندەي جىلى ءسوزى كوپ-تىن. قۋان مەن ايجاننىڭ تويىندا باستان-اياق وتىرىپ، جايىق كازاك-ورىستارىنىڭ ءانىن دە سالعان ەدى. جاڭاعى «ءمالىش بابۋشكانىڭ» ءۇنى عاجاپ سۇيكىمدى تۇعىن. ارتەم دە دۇنيەدەن ءوتتى. «بەۋ، عۇمىر-اي...» بالالارى سول جىلدارى مايداننان ورالعان، ءقازىر قالادا تۇرادى. بالالى-شاعالى، ءدىن امان دەپ ەستىگەن. تابيعاتىندا تۇيىق، ساياق مىنەزدى قۋاننىڭ و باستان پالەندەي ولارمەن ارالاسى جوق. راس، ارتەمنىڭ ۇلكەن ۇلى يۋريي اسكەردەن كەلگەن جىلى متس-تا ىستەدى؛ ءتاۋىر مەحانيك ەدى. التى ايدان كەيىن قالاداعى ءىرى زاۆودقا ورنالاسىپ، ءۇيىن كوشىرىپ اكەتتى. سول از عانا مەرزىمدە جۇمىستاس بولسا دا قۋان ونىمەن ءتىل تابىسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتە الماعانى راس. ءبارى وسىنىڭ فاتيحا قاريانىڭ موسقال تارتىپ، قيمىل-قوزعالىسىنىڭ مارعاۋلىعىنان ويعا ورالىپ وتىر. «ءيا، كارىلىك تە كۇلگەنگە جاقسى...» قۋان اقىرىن باسىن كوتەرىپ، كوز قيىعىن ۇرلانا، ساماۋرىن تۇبىندە كەسەلەردى ءسۇرتىپ الاڭداعان قارياعا جۇگىرتىپ جىبەردى.
كوز شىركىننىڭ دە ۋىتى بولەك-اۋ. بەيقام فاتيحا قاريا بىرەۋدىڭ وزىنە قادالا قالعانىن دەنەسىمەن سەزگەندەي جالتاقتاي ءتۇسىپ، قۋان جانارىن ۇستاپ ۇلگەردى؛ جىگىت اعاسى ىڭعايسىزدانا ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. ايتسە دە قاريا اپ-ساتتە سابىرلى قالپىنان تەز ايىعىپ، اسىعا، باسىنداعى قاقىراداي جاۋلىعىنىڭ تاماق استىنان وراي تارتقان ۇشىن بوساتىپ جاتىر. جالتاقتاي، توڭىرەگىن ءسال قارماندى دا:
- قۋانجان، قۋىرداق سۋىپ قالدى ما؟ قايتا ىسىتايىنشى... ءتىپتى جەمەپسىڭ عوي. سەن ايجانعا قاراما، ءوز نەسىبەسى قازان تۇبىندە بار، قار-راعىم، — دەدى ول.
— راقمەت، aپa... مازالانباڭىزشى، تويدىم...
— ە، قار-راعىم، سەندەرگە مازاسىزدانباعاندا بۇل تىنىشتىقتىڭ ماعان قاجەتى نە؟ تىرلىكتە ادامعا سەرگەكتىك كەرەك. بويكۇيەز، بەيقامدىقتان ساقتاسىن، قويۋ تىنىشتىق مولاعا عانا جاراسقان، قاراعىم. وشاقتىڭ وتى ءوشىپ جارىعى سونبەسىن دە. ءۇيدىڭ ءسانى — شاڭىراق استى تولى ءسابي ءۇنى، كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتاردىڭ ابىر-سابىرى. تىلەگىم وسى ەدى... جەتە الدىم با، قۋانجان؟! ەلدىڭ ءبىر كادەسىنە جاراماي، كەرەكسىزدىگىڭدى سەزىپ، ەلەنبەگەن جامان. ايجان ەكەۋلەرىڭ ىشسەڭدەر، جەسەڭدەر، قولدارىڭ قالت ەتكەندە توبە كورسەتىپ تۇرساڭدار ماعان سول جاقسى، — دەپ قاريا كەروسينكا ۇستىندەگى شۇمەگىنەن، قاقپاعىنىڭ اراسىنان اق شارىق جىپتەي بۋى بۇرقىراي باستاعان اققۇماندى ورامالمەن ۇستاي ءتۇسىرىپ، ساماۋرىن الدىنا قويدى. قاقپاعىن اشىپ ەسەلەي سۋ قۇيدى. — تەك مازاسىزدىق قاندى قارا باستىڭ قامىنا اينالىپ، اسقىنباعانى لازىم. ەل ءۇشىن، كوپ ءۇشىن مازاسىزدىق — ءاز تىرلىك. ونان قورقىپ، تۇيىقتالىپ، ساياقتانسا عانا ادام پەندەشىلىككە ۇرىنادى. مارقۇم شالىم، وسى ءۇيدىڭ كىسىسىن ايتام دا، ىلعي: «ءاي، فاتيحا، اناۋ باعلاننىڭ ەتىن بالامىز ۇشەۋمىز جەي بەرەمىز بە؟ كوڭىرسىتىپ قازان كوتەرگەنسىن ەسىكتەس كورشى-قولاڭ باس كورسەتىسپەي مە ەكەن. سوعىمعا دەيىن تالاي بار. قوي تارىلما، شاقىر... ەلمەن بىرگە تاتالىق، كوپ بولىپ ىرىسىمىزدى ىشپەس»، — دەيتىن عوي. قاتىن بايعۇستىڭ بوتەن نە ويى، نە ەسەبى جۇرگەن. كۇيەۋى مەن بالاسى قىزىلسىراپ قالماسىن، سورپا-سۋلاپ ءبىرازعا جەتكىزەيىن دەگەن ونىڭ تىشقان تىرلىگىن شال تۇسىنبەيدى ەمەس، باياعى قوناقجايلىق ادەتى. ي-ي، قار-را-عىم-اي، سويتكەن شال دا، بالا دا جالعاننان ءوتتى. قاتقان نان مەن قاتىقسىز قارا شاي ىشسەك تە كۇلكىمىز بەن ويىن-قالجىڭىمىز ارىلمايتىن. اللاۋ، اناۋ جەتپەيدى، مىناۋ جوق دەگەن ءسوز ەستىلمەي قاڭعىر-كۇڭگىر ءجۇرۋشى ەدىك.
— راس ايتاسىز، اپا... قازىرگى ادامدار عوي «جەتپەي دىلەپ» وتىراتىن. ءبارى بار. نە ىشەم، نە كيەم دەيتىندەي زامان با؟!
قۋان ەركىنەن تىس اڭگىمەنىڭ ءبىر ۇشى وزىنە ءتيىپ كەتەرىن سەزىپ، قاريا باستاعان سىردىڭ بەتىن قىزدارىنا، ايجانعا قاراي قالاي بۇرا جونەلگەنىن ىلكىدە ءوزى بايقامادى. ادام ىشتەي ءوزىنىڭ ابەستىگىن سەزىنىپ، قىسىلىس تاپقاندا بۇكىل جان-دۇنيەسى تۇتاس ءبىر قوماقتى ۇرشىقپەن ءيىرىلىپ تاستالعان جىپتەي جۇيكەگە اينالادى ەكەن دە. سونسىن ول توڭىرەگىندەگى قىبىر ەتكەن قۇبىلىستىڭ ءبارىن تەرىسىمەن دە قابىلدايتىنداي سەرگەكتىككە جەتەدى. كەيدە سول بەينە قاتتى بۇرالعان دومبىرا شەگىندەي دە ەلەس بەرەدى؛ ءسال داۋىس كوتەرسەڭىز، نە وقىس جوتكىرىنسەڭىز بولعانى، قابىرعادا قىبىر ەتپەي سۇيەۋلى تۇpسa دا «زىڭ-زىڭداي» دىبىس شالماۋشى ما ەدى: قۋان دا بۇ كۇندە سونداي ءبىر سەزىمتال سەكەمشىل كۇيدە. قاريا اڭگىمەسىنە ىلەسە، ەركەكتەن گورى ايەلگە ءتان سويلەۋ ماقىمىنا ۇرىنعانىن كەش اڭداپ، ەزۋىن جيىپ الدى. قازاق قاتىن ءسوزىن ايتقان ەركەكتى سىيلاماي، سىرت اينالادى؛ ونى ۇساقتىققا، قاسيەتسىزدىككە بالايدى. فاتيحا قاريا قۋاننىڭ تابان استى وز-وزىنەن قۋىستانىپ، ءۇنسىز قالعانىن ءتۇسىندى دە:
- قار-راعىم، شاي ىشسەيشى... تاماق تا المادىڭ، — دەدى كەسەنى ۇسىنىپ. ءسويتىپ ول بالاسىنداي قۋاندى جايسىز كۇيدەن قۇتقارىپ جىبەردى: دانەڭە دە ويىنا كەلمەگەندەي. بايقاماعانداي راي تانىتىپ، قوناعىن ەلىكتىرە ىستىق شايدى سوراپتاي ىشۋگە كىرىستى. — ءتۇۋ، سەن كەلىپ ءبىر جاساپ قالدىم-اۋ، ءتاڭىرىم-اۋ، جاپادان-جالعىز وتىرىپ شاي ءىشۋدىڭ ءوزى-اق قيىن. تالاي جىل بولسا دا ۇيرەنە الماي-اق قويعانىم. ايجان كەلدى ءبىر جاساپ قالدىم، قاراعىم. ايتپەسە كورشىلەرگە بارىپ، نە شاقىرىپ شات-شالەكەيىم شىعاتىن.
- ءتۇ-ۋ، نە دەگەنىڭىز؟ راس، ايتاسىز، اپا.
قاريا ايجاننىڭ قازىرگى كەشىگۋىن جاي قىدىرىس، كەلگەن ريەۆيزورلارعا قوناقجايلىق ءبىلدىرۋ ەتىپ، ەلەۋسىزدەۋ وتكىزىپ جىبەرگەنىنە قۋان جادىراپ قالدى: «بوتەن ويعا جورىما، سەنەن باسقا كىمى بار؟» — دەگەندەي كوڭىل كىربىڭىنە جۇبانىش ايتۋ عانا ەمەس، جاناشىرىنىڭ اقتىعىنا سىڭىمدىلىگىن قوڭىر ۇنىمەن دە، سابىرلى دا سالماقتى سوزىمەن دە اڭداتىپ ءوتتى. قۋان كوڭىلىندە ايەلىنىڭ بەتى بەرى قاراعانداي ءۇمىت وتى ويانىپ، ارقاسى كەڭىپ وتىر. ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ايەلسىز جالعىزىلىكتىلىكتەن جالىعىپ، ابدەن جۇدەگەن ول اراكىدىك كۇرسىنىپ: «وسىدان امان-ەسەن قايتا تابىسار كۇن تۋسا، اي ماڭدايىنا جەل بوپ تيمەسپىن-اۋ»، — دەپ جۇرگەن. ەندى مىنا قاريانىڭ ورنىقتى اڭگىمەسى ۇستىندە، بالالارىنا اقشا جىبەرمەككە بەكىنىپ قالعانى كامىل. كەيىنگى جىلدارى نەسيە سوقىر تيىنى شەتىنەسە، ءىشى يت تىرناعانداي ۋداي اشىپ قويا بەرەتىن عوي. قازىرگى كەڭدىگىنە ءوزى دە ايران-اسىر. ايتكەنمەن ونى ويلاپ، مىنەز-قۇبىلىسىن كۇيىتتەۋگە ەنجار-اق. الگى ءبىر ءۇمىت ەلەسىن جوعالتىپ الماس ءۇشىن ءسوز توركىنىن باسقا سالاعا بۇرا تۇرماققا ويىستى:
— اپا، باياعىدا مەنى ءولىم اۋزىنان قۇتقارىپ العان دارىگەر تۋراسىندا وزىڭىزگە ايتىپ ەم-اۋ؟ ەسىڭىزدە مە؟ — دەدى كەسەسىن قايىرا ۇسىنىپ جاتىپ.
— ءيا؟... — فاتيحا قاريا ويلانا كوزىن جىپىلىقتاتتى. ارينە، ەسىندە جوق. ايتكەنمەن جۇزىندە بىلسەم دەگەندەي اۋەستىك بار. قۋانعا سونىسى دا جەتەرلىك، كەپ قينالماي ءسوزىن ونان ءارى ساباقتاپ كەتتى.
— ۆيكتور پەتروۆيچ دەگەن... «مەنىڭ ۆولودياما ۇقسايسىڭ»، — دەپ مەنى بولەكشە جاقسى كورەدى. موسكۆادا تۇرادى دەدىم عوي. سول كىسى مەنىڭ ادرەسىمدى تاۋىپ حات سالىپتى. امان-جاۋابى دا كەلدى. ءوزى ءقازىر ءدوي، ۇلكەن پروفەسسور...
— ءيا، بايعۇس-اي... ۇمىتپاعان ەكەن دە. انە، «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول»، — دەگەن سول.
— راس، ايتاسىز، اپا. كىشىك جان. كۇيەۋ بالام ناريماننىڭ سوندا اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىن جازعانمىن عوي. «ول نەگە مەنىڭ ۇيىمە تۇسپەيدى. سەنىڭ بالاڭ، مەنىڭ نەمەرەم ەمەس پە؟ كەمپىرىم ەكەۋمىز عانا تۇرامىز. كەلسىن»، — دەپتى حاتىندا. نە دەرىمدى بىلمەي ءجۇرمىن، اپا؟!
قۋان قاريانىڭ «قار-راعىم» دەگەن ۇنىنەن ءبىر ەركىندىك، قولداۋ تاپقانداي جادىراپ، قۋانىپ وتىرعانىن كوپتەن مۇنداي باۋىرمال ءسوزدى ەستىمەي تىپتەن ساعىنعانىن دا جاڭا ۇقتى. ءۇش-تورت كەسە شايدى دا تەرلەپ-تەپشىپ راقاتتانا ءىشىپ تاستاعانىن سەزگەن جوق. جاعاسى جايلاۋ، اياعىن ءبىر جاعىنا كوسىلە، جامباستاي جاتتى. كوپتەن كىسى ءۇنىن ەستىپ سىرلاسپاعاننان با، قاريانىڭ قوشتاي سويلەپ، ۇلكەن ىلتيپاتپەن تىڭداعانى شەرىن تارقاتىپ جەلپىندىرىپ جىبەرگەن ەدى، ول ارا-كىدىك ەڭسەسىن جيىپ، شالقايا ءتۇسىپ: «راس ايتاسىز، aپa... دەيدى دە كۇلەدى. Miنe، وسى كەزدە ەسىك اشىلىپ، بىرەۋ اۋىز ۇيگە كىردى. اڭگىمە ءۇزىلدى.
ەكەۋى دە جالت قاراعان، ايتسە دە قازاندىق تۇسىنداعى شارشى تەسىكتەن كىمنىڭ كەلگەنىن اڭداعان جوق.
— بۇ كىم؟ — فاتيحا قاريا ەلەڭدەپ وتىر. — ايجانتاي، سەنبىسىڭ، قار-راعىم؟
— ءيا، مەنمىن، اپاتاي...
* * *
ايجاننىڭ aشۋى ءۇش تاۋلىكتەن كەيىن قايتتى. ال، بەسقوناقتىڭ سىلبىر جاۋىنى مەن جەل-قۇزى ءالى تىنشىعار ەمەس. جاڭبىر سايابىرسىسا، قارا سۋىق ءىشىن تارتىپ تۇرىپ الادى؛ پلاششىنىڭ شالعايىنان قاباعان يتتەي تىستەلەي جۇلقىپ، ءسال اشىلعان جەردەن تانىڭە سۋىق ساۋساعىن جۇگىرتىپ تىتىرەنتەدى. جىلى ۇيدەن، ىستىق اۋقات ءىشىپ شىققان ايجان قارسىدان سوققان جەلگە اسا شىمىرىكپەي ءبىر قىرىنداپ كەلەدى. جەر مول ىلعالدان ىبىلسىپ جاتىر. تەگى بيىل دەگدىپ، قاتپاستاي قارا-قوشقىل بىلامىق. رەزينا ەتىك كيگەن اياعىن قاي جەرگە سالماسىن توبىعىنا دەيىن بىلق ەتىپ كىرىپ كەتەدى دە، توڭعا جەتىپ كەرى سىرعانايدى؛ توڭ بەينە اينا دا، بالشىق ونىڭ بەتىنە جاققان سابىن با دەرسىڭ. اسپان اياسى دا قايناعان قورعاسىن كوبىگىندەي قوشقىلدانىپ تۇر. ءار قيلى اۋىل ءۇيى، اعاش قاقپالارى، ساماننان سوققان سۇر قاقىرالاردىڭ اراسىن جالعاستىرار باكەنە شىم اۋلالار ءۇش كۇنگى جاۋىندا، جارتىمسىز جاعىلعان اكتەرى مۇلدە جۋىلىپ كەتكەن، قارا كۇرەڭ، ايعىز-ايعىز. ايجان كوڭىلىنىڭ اق شارقاتىن دا وسى بەسقوناقتىڭ جاڭبىرى لاستاپ، ساتالاقتاپ تاستاعانداي ما، قالاي؟! ەڭسەسىن جازا الماي ەڭكەلەڭدەپ كەلەدى.
ەرتەڭگىسىن ورىسكە مالىن ايداي اۋىل سىرتىنا بەتتەگەن بەس-التى جان بۇگىن جايدارى سالەمدەسىپ، «امان با؟»، «ەسەنبىسىز؟!» — دەپ جاتىر. كۇندەگىدەن ۇندەرى دە بولەك. ءىىىاماسى مۇنىڭ ۇيىنەن بەزگەنىن كەشىرىپ بارادى. ادام ىلعي دا جاماندىق ويلاپ، وكپەسىن ۇزاق ۇمىتپاي جۇرە المايدى ەكەن دە... ۇستەلەي، قىيامپۇرىستىعىڭدى تامىزىقتاي تاستاپ وتىرساڭ عانا قىرعي-قاباقتىقتان ارىلۋىڭ ەكىتالاي. ايتپەسە كەلەڭسىز قىلىعىڭدى ادام كەشەدى. كەكشىلدىك قىلىق — جۇيكە قۇرتى. بىلدىرمەي ىشتەن جەپ، توزدىرادى. وكپە، ناز دەگەنىڭىز دە وسىنداي سەزىمنىڭ توركىنى.
ايجان ۇلكەن كوشەنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن كەپ باستاۋ العان، اششى شەكتەي شۇبالعان، ەنسىز، جەل-قۇزسىز سايابىر كوشەگە ءتۇستى، ەتەك-جەڭىن جۇرە تۇزەپ، ەسىن جيدى. ەندى ءبىر ءجۇز قادامنان سوڭ شاعىن الاڭعا اياعى ىلىگەدى دە، دۇكەنگە جەتەدى. بۇل قۋانسىز ءومىرىنىڭ ءتورتىنشى كۇنى. ايجان ءۇشىن ءتورت جىلعا بەرگىسىز الاقۇيىن تىرلىكتەي ەدى. مىنا عاجاپتى قاراڭىز، ول وسى جەردە عانا ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە رەنىشى تاۋسىلىپ، ىشتەي اياپ كەلە جاتقانىن سەزىنىپ ىركىلە بەردى. «نەگە؟» ەل الدىندا وسەككە تاڭىپ، گازەتكە دە جازىپ ماسقارالادى ەمەس پە؟ اۋىلداستارى سىرتىنان توپىراق شاشىپ، جەرگە تۇكىرگەننەن وزگە نە ىستەمەدى؟ سوندا مەنىڭ نە كۇيگە تۇسكەنىمدى ويلاپ پا؟
ماسكەۋدەگى قىزىمنان باسقاسى توڭىرەگىمىزدە، ولار دا ەل بەتىنە قاراۋدان قالسا شە؟ ءبارى دە اكەسىنەن كورمەيدى دەيمىسىڭ؟ قاتىگەز، دۇنيەقوڭىزدىقتىڭ اقىرى بۇلاي ءبىتۋى زاڭدى عوي. جو-جوق، كۇناكار بولمايىنشى... قاتىگەز ەمەس ول. دۇنيەقوڭىزدىعىن قايتەسىڭ، قالاي جاسىراسىڭ؟ ايجان شوشىنا جالتاقتاپ قالدى: ابىروي بەرگەندە ايتەۋىر كوشەدە كوزگە ءتىرى پەندە شالىنباعان. ايتپەسە كوشەدە سەلتيىپ، جاپادان-جالعىز تۇرعانىن كولدەنەڭ بىرەۋ كورسە قايتتى، اقىل-ەستەن ايىرىلىپتى-اۋ دەۋدەن ءجۇزجانباس.
ول اقىرىن ءجۇرىپ كەلەدى. ءار جەردە كەزىككەن قاق-سوققا ءتۇسىپ كەتپەيىن دەپ، اڭسىن-اڭداعان جانعا ۇسايدى. «دۇنيەقوڭىز... ونى كىم، قالاي تۇسىنەدى؟ اۋقاتتى تۇرعاندى جەككورەم بە؟ ەندەشە ۇيىمنەن بەزگەنىم، قالاعا دا كەتپەك بولعانىم نە؟ ءيا، مەنىكى كولدەنەڭ كوزگە تويىپ سەكىرۋ. اۋىل سولاي ۇعىپ وتىر. ءادىرا قالسىن ءبارى دە... نەمەنەگە كۇيىپ-پىسەم؟ اشتان ءولىپ، كوشتەن... ءتۇ-ۋ، تاعى نە دەپ بارام!» — ول وي ۇستىندە اقىرىن ءىلبىپ كولدەنەڭ كوشەگە ءتۇستى...
ەندى ەشتەڭە ويلاماۋعا بەكىنىپ كەلەدى. «مىنە، اناۋ كوشەگە شىققاسىن تۋرا الاڭعا تارتام. سول جەردە دۇكەن، ارىدە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەڭسەلى ءۇيى...»
— شىراق، ەسەنسىز بە؟..
ايجان جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى؛ ويى ءبولىنىپ، داۋىستاعان ادامعا كوز توقتاتتى. اتجاقتى، ءىرى قوڭقاق مۇرىن قارت جانىنا جاقىن كەپ اق تاياعىنا قوس قولىن ارتا بۇكجيە قاراپ تۇر. باسىندا تۇلكى تىماق، ۇستىندە مول، سىرمالاي قازاق ادەبىمەن تىككەن، جاعاسىز شاپان. بەلىن اسكەري ءتورت ەلى بىلعارى بەلبەۋمەن بۋىپ العان، تەكە ساقالى جەلبىرەي:
— تانىمادىڭ با، قىزىم؟ — دەدى ول.
كەيىنگى كەزدە ايجان ءبىر مىنەز تاپتى. توسىن ازىلگە، نە ساۋالعا جاۋاپتى بۇرىن تەز قايىراتىن عوي. ءقازىر قاتتى قىسىلسا وز-وزىنەن ىشتەي تىعىلىپ، تىلدەن ايىرىلىپ ماڭگىرىپ قالادى؛ سونسىن بىلاي شىعا، ويىنا ۇتىمدى جاۋاپ ءسوزدىڭ نە قيلى ءتۇرى ورالىپ وكىنەدى. وسى اۋىلدان جەتى-سەگىز جىلدىڭ توڭىرەگىندە الماتىعا كوشىپ كەتكەن مىناۋ قاريانى ەرتەڭگىلىك اۋىل كوشەسىندە كەزىكتىرەرمىن دەپ كۇتپەگەندىكى مە؛ اتى دا ەسىنەن تارس شىعىپ، تۇيىققا تىرەگەن ەدى. بالاسى بەكەت وزىمەن بىرگە وقىعان. ۇزىن قاراسۇر جىگىت ەسەپ ساباعىنا قابىلەتتى بولاتىن؛ مەكتەپتەن سوڭ اسكەرگە الىندى. ازاماتتىق مىندەتىن وتەپ قايتقانسىن الماتىعا وقۋعا اتتاندى. اكەسىندەي ەمەس، ماڭدايى جازىق، دوڭگەلەك ءجۇزدى، ءتىلدى، وتكىر تۇعىن. ايجانعا تالاي مارتە حات جازىپ، كوڭىلىن بىلدىرگەن: اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ مەحفاگىندە ستۋدەنت ەكەنىن دە جازعان... «مەنى كۇت...» — دەپ ەدى، ايجان قۋاندى سۇيەتىنىن ايتىپ بەتىن قايتاردى... حات ءۇزىلدى. ۇمىتپاسا، بەكەتتىڭ مىناۋ قارت اتاسى. ءوز اكەسى مايداننان ورالعان جوق. شەشەسى كۇيەۋگە ءتيىپ، قالاعا اۋىسقان. كەمپىر-شالدىڭ قولىندا تاربيەلەندى... قارتتىڭ ەسىمى... قارا... قارابەك، جوق... قاراتاي. ءيا-يا، قاراتاي...
— نەگە تانىمايىن، اتا... تانىدىم، — دەدى ايجان بۇرىلىپ كەلىپ، كورىسە قوس قولىن بىردەي ۇسىنىپ.
ءسال مۇنار تارتقان قاراتاي قارتتىڭ ءسىڭىرى، ەتى قاشقان ءىرى قولىن ۇستاي العاندا ايجان ءوز اتاسى ويعا ورالىپ، قولقاسىنا اششى جاس كەپتەلدى: بايانسىز ءارى-سارى تىرلىگى، قورعانسىز جەتىم كوڭىلى، جالعىزسىراپ جۇرگەنى وزەگىن ورتەپ بارادى. ءبىر ءتۇرلى اتاسىن كورگەن مىناۋ قاراتاي قارتقا مۇڭىن شاعا جازداپ، ءوزىن شاققا ۇستاپ ۇلگەردى؛ ونىڭ دا سەبەبى بار. اۋىل-ايماق مۇنىڭ نەمەرەسىنىڭ ايجانعا ىڭكارلىگىن بىلەتىن عوي. دەمەك، شال دا ونى سەزەتىنى كامىل. ىشتەي كەلىنىمىز بولار دەپ ۇمىتتەنبەدى دەيمىسىڭ دەپ ويلايدى دا، ولاردىڭ الدىندا ءوزىن كۇنالى سانايدى. «اپىر-اۋ، بۇ كىسى اۋىلعا قاشان كەلدى؟ اعايىن-تۋمالارىنا سوعىپ، قوناقتان ءجۇر مە؟..»
— وھ، ايدالايىن، تانىدىم دە...
قاراتاي قارت باياعىدان «اينالايىن» دەگەندى بۇزىپ «ايدالايىن» دەيتىن؛ تۇك وزگەرمەگەن، سول قالپى. قۇلاققا جىلى شالىنار وسى ءبىر ءسوز ءقازىر ايجان جانىن سەرگىتىپ تاستاعان ەدى. ءالى ەسىندە، مەكتەپ ءبىتىرىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن؛ ات جەككەن ەكى اياقتى اربامەن ءتۇس اۋا قاراتاي قارت فەرما باسىنا كەلدى. فەرما اۋداننان التى شاقىرىم سارىقوعا سوۆحوزىندا، پالەندەي الىس ەمەس. ءۇش-تورت كەكسە ساۋىقشىلارمەن سويلەسىپ، سولاردى سوڭىنان شۇبىرتا ىلەستىرىپ، قاراتاي قارت شاعىن فەرمانىڭ ۇيىنە كىردى. بۇلاردىڭ مەنەن ءبولىنىپ، كۇبىر-سىبىرعا كوشكەندەرى قالاي دەپ ايجان تاڭدانا، ىزدەرىن شالا ۇيگە باس سۇققان، قاراتاي قارت قاسىنان ورىندىق ۇسىنىپ، قامقورلاي ارقاسىنان قاعىپ: «ايدالايىن، ايجانتاي»، — دەدى. قامشىسىمەن ەتىگىنىڭ قونىشىن سابالاي ءتۇسىپ، تەرەڭ كۇرسىندى دە:
— ءومىر دەگەن دە ءبىر بوزشولاق اتتى بوق دۇنيە عوي. ونىڭ وتكەلى بۇزىلمايدى، كۇتتىرمەيدى. ايجانتاي... زىرقىراپ ءوتىپ جاتقانىڭ سول. مىنە، سەن دە ەس ءبىلىپ، ەتەك-جەڭىڭدى جيدىڭ. بىرەۋگە — ۇلكەن، بىرەۋگە — كىشىسىڭ. مىناۋ اپالارىڭنىڭ دا ساعان دەگەندە قويارعا جاندارى جوق. اقىلدى، سابىرلى بالا دەسىپ وتىر. مەن سەنىڭ وسىنىڭا ءۇمىت ارتام، — دەپ توقتادى. ەتىك قونىشىنا تىنىمسىز تىرس-تىرس تيگەن قامشى دا كەنەت، ءبىر ساتكە جانسىز كۇيگە ءتۇسىپ تىيىلعان، ءتورت ورمەنىڭ جىلانباس ۇشى اعاش ەدەندە سوزىلا، يرەلەڭدەپ جاتىر. «مىنا كىسى نە دەپ بارادى؟ ءومىر — بايانسىز دەي مە؟ وتكەلى نەسى؟» قاراتاي قاريا ساقالىن تارامداي سيپاپ، تاماعىن كەنەدى. ايجان كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. — ايدالايىن، ءبارىمىز دە پەندەمىز. جارىق دۇنيەنىڭ قوناعىمىز عوي، قاراعىم. بىرەۋگە ەرتە، بىرەۋگە كەش كەلەدى ۋاقىت بەيباق، قايتەمىز اللا ءامىرى سولاي... بالام، اتاڭنىڭ ساعاتى بولدى...
ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا كەتەردە اتاسى «باسىم اۋىرادى، قايتەدى»، — دەپ قالعان: ايجان وعان پالەندەي ءمان بەرمەگەن دە، ءسال-پال تىماۋراتىپ وتىرعان-اۋ دەپ ويلاعان. تالاي مارتە ەستىگەن ءسوزى. كەشكىسىن جۇمىستان ورالعاندا شايدىكى بىلەم، ءپاتشاعار قۇرىستاۋىن قويدى-ەي»، — دەيتىن. بۇگىن: «اتا، مەن جۇمىسقا بارماسام قايتەدى؟» — دەگەنى دە ەسىندە، قاريا كۇلىمدەي: «ۇيرەنشىكتى تىرلىك قوي. الاڭداما، جانىم. ءقازىر-اق تۇرىپ كەتەم»، — دەپ ەسىك كوزىنە شەكتى شىعارىپ سالعان ەدى.
«...ساعاتى بولدىسى» نەسى؟ ولگەنى مە؟ باقىلداسا المادىم-اۋ»... ايجان كوزىنەن جاستىڭ قالاي ىتقىپ-ىتقىپ كەتكەنىن دە سەزبەدى. داۋىس شىعارا الماي، ءتۇسى قاشا سەلت ەتپەي قالعان؛ سونان كەشكىسىن ەگىل-تەگىل ەڭىرەدى. مىناۋ مىنە، سول قارت.
— ءيا، قۋان، بالالار امان با؟
— امان، اعا... شۇكىرمىز.
— بارەكەلدى، ايدالايىن. ەلدى ساعىنىپ، قوناققا كەلدىم. ەرتەڭ جۇرەم. بەكەتجان دا، كىشكەنتاي نەمەرەلەر دە امان. قالالىق ادام بوپ كەتتىك، ءيا...
— ابدەن جاقسى...
— ال، امان بول، بالام. سىزدەردى وسىلاي ءبىر كورگەننىڭ ءوزى بىزگە ءبىر عۇمىر. — دەپ قاراتاي قارت ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
ايجان ۇيىنە شاقىرا الماعانىنا وكىنە، سوڭىنان قاراپ تۇر. «قايدا، قالاي قوناق ەتەم؟ ءوزى دە مەنىڭ قازىرگى جاعدايىمدى تۋما-تۋىستارىنان ەستىگەندى دە... ارينە الماتىعا بارعانسىن بەكەتكە دە ايتادى. و دا اياعان سىڭاي تانىتىپ: «ەي، بەيباق-اي»، — دەر، مۇسىركەر. كوڭىلىندە ماعان تيمەگەندە تاپقانىڭ جەتىستىرىپتى دەگەندەي تابالاۋ، توقمەيىلسۋ دە جاتار. مەيلى عوي...» ايجان وسى جەردە ەرىكسىز قۋاندى ويلاپ، ءبىر ءتۇرلى ونىڭ دا نامىسىن جىرتىپ اياپ كەتتى. «ءبارىبىر قۋان مەن ءۇشىن سەنەن... بەكەت ماعان جاقسى. سۇيگەنىم راس. ول سەن بىلگەندە قانداي ەدى؟ ەسىڭدە مە؟ اقجارقىن، كوپتىڭ سىيلاسى بولاتىن. كەزدەسكەندە كۇلدىرگى اڭگىمە ايتىپ، ەزۋ جيعىزبايتىن. تالاي رەت جاراقاتتانىپ، سان قيلى اۋرۋحانالاردى اداقتاپ جۇرگەندە ەستىگەن ءازىل-قالجىڭدارىن قالاي جىر عىپ جەتكىزەتىن. راس، قازىرگى قۋان بوتەن...» متس-تە — قۋان، فەرمادا — ايجان. كەشكىسىن باستارىن ءتۇيىستىرىپ، قارا نان مەن شاي ىشسە دە ءماز كۇندەر ءوتتى. «نەگە ءوتتى؟»
ول بۇرىلىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەلەدى. جاڭاعى شال كوڭىلىن الەم-جالەم ەتىپ، كۇيەۋىنە دەگەن بۇرىنعى ءبىر اشۋ-ىزاسىن ۇمىتتىرىپ وزگەشە ارناعا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ءتارىزدى. «وۋ، نەگە ءوتتى؟ ولگەن ەشكىم جوق. بارمىز... ءتىرىمىز. قۋان مەنى سۇيەدى. كەشە كەش، فاتيحا قاريانىكىندە: «كەشىر مەنى، ايجانتاي. مەن سەنسىز ءومىر سۇرە المايمىن»، — دەپ ەركەك باسىمەن كوزىنە جاس العاندا نە ىستەرىمدى بىلمەگەنمىن. وعان دا شۇكىر... «جازىعىم نە؟ ولتىرسەڭ دە ايتىپ ءولتىر. ءيا، گازەت جاريالار-اۋ دەپ ويلاماعانمىن. اداستىم. فرونتوۆيك دوسىم عوي دەگەن ۇمىتپەن ول يتكە شاعىنعانىم بار. ارىزبەن ايەل بەتىن قايتارام دەۋىم بەكەر ەكەنىن ءتۇسىندىم. اشۋ — دۇشپان نە ىستەتپەيدى. ۇيگە قايت. مىنە، اكەمدەي بولعان، ولىمنەن الىپ قالعان پەتروۆيچتان تاعى دا حات الدىم. ەكەۋمىزدىڭ اتىمىزدان جازعانمىن، سوعان جاۋابى. ناريماندى بىزدىكىنە جىبەر، سەن ماعان بالام بولعاندا، ول نەمەرەم ەمەس پە؟!» — دەيدى. «جولىم تۇسسە، حابارلاپ مازالاماي ءوزىم سوعام»، — دەپتى.
تەگىندە مەن قاتتى اداممىن. ءىشىم قانجىلاپ تۇرسا دا، بەدىرەيىپ: «مالىڭ مەن ءۇيىڭ يەسىز عوي. بار. قايت... جەتەر وسى قورلاعانىڭ دا»، — دەدىم ەمەس پە؟! «ەكەۋىڭ دە تىلەۋلەرىڭ الدىڭداعى ازاماتسىڭدار. بالالىقتارىڭدى قويساڭدارشى. ايجانتاي. اناۋ ەستيار قىزدارىڭنىڭ جاعدايىن ويلامايمىسىڭدار. وسىلارىڭ نە ءجۇرىس»، — دەپ فاتيحا قاريا مەنى قۋان كەتكەننەن كەيىن ءبىراز جەرلەدى. مەن وعان دا يلىكپەدىم. ايتسە دە الدەنەگە وكىنىپ، تۇنىمەن كىرپىك ىلمەدىم. «ءبارى نەدەن بولدى؟ ءيا، ەكەۋمىز قوسىلعانسىن كوپ كەشىكپەي اكە، شەشە اتالدىق. ەتىمىز ۇيرەنىسە كەلە ەلگە ەلىكتەپ دۇنيە جيدىق. بىردە قۋان ويىندى-شىندى قالجىڭداپ: «ماحرا» كوبەيدى مە؟ اناۋ جەتپەيدى، مىناۋ جوق دەي بەرەتىنسىڭ، ەندى قالاي؟» — دەيدى بەس مەتر الاباجاق ساتەن اكەلىپ.
ورىستاردىڭ كويلەك-كونشەككە اۋەس ايەلدەرىن كەلەكەلەپ: «ماحرا؛ جيناعىش دەگەنىن ەستىگەنىم بار. «ماحراسى » — ماتا. ايجان اياق استى اشۋلانىپ، «ماحرانىڭ» بالالارىنا قاجەتتىگىن ايتىپ، ءۇيدىڭ تارلىعىن، ساۋىن مالدارىنىڭ جوقتىعىن قۋاننىڭ بەتىنە سالىق ەتتى. بالالارىن فەرمادان مايى الىنعان كوك سۇتپەن اسىراپ كەلە جاتقانىن دا قالدىرمادى: «وشاق باسىڭا پايداڭ جوق، قىرسىزسىڭ. وزىڭدەي ەلدىڭ ەر-ازاماتى دوڭگەلەنگەن شارۋا»، — دەپ تىندى. كوپ كەشىكپەي قۋان متس-تان كەتىپ، وتكەلشى بولاتىنىن ايتتى. تىنىم-تىنىشتىق تاپپاي وزەننىڭ ارعى بەتىنەن، ورمان ىشىنەن جەر الىپ ءۇي سوقتى. بۇل ءسوزىن وتكىزگەنىنە، جەڭىسكە جەتكەندەي قۋاندى. مال باسى دا قۇرالا باستادى. كۇزدىكتە قاساپقا مال ايداعاندارمەن ءتىل تابىسىپ، توقتىسىن قويعا، باسپاعىن ساۋىن سيىرعا ايىرباستادى. كىمگە پۇلدىلاۋ عىپ وتكىزسەم دەپ جۇرگەن تاي-وگىزىنىڭ قازىعى بوساپ تۇرعان، ونىسى دا جەلىنى جەر سىزعان كورشى كولحوزدىڭ سيىرىنىڭ ورنىنا ەتكە ءوتتى. بوتالى ىنگەندى الماتىعا كوشكەلى جاتقان قاراتاي قارتتان ارزان باسكە الىپ، ول كەيىن تورتەۋ بولدى...
وي ۇستىندە دۇكەنگە قالاي تەز كەلىپ قالعانىن اڭعارماعان ايجان باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. ەسىك قۇلىپتاۋلى، ءالى سالاماتتار جوق. «اپىر-اي، بۇلار نەعىپ كەشىگىپ جاتىر». ول ساعاتىنا قارادى: «سەگىزدەن بەس مينۋت ءوتىپتى. «تىم ەرتە شىعىپپىن-اۋ. قوي، ولارسىز ەسىك اشپايىن، ەسەپ-قيساپ بىتكەنسىن بولماسا، ءقازىر كوڭىلدەرىندە سەكەمدىك تۋار. مىناۋ نە؟» ايجان ەسىكتىڭ قاسىندا جاتقان بوس، ەسكى اعاش شەرەنى قابىرعاعا سۇيەپ قويىپ، سوعان جايعاستى. «جازىعىم نە؟» — دەدى-اۋ. ماناعى ءبىر وي تاعى دا سان ءتۇرلى شيىرعا باستاپ جونەدى. باياعىدا وسىنداي ءبىر ساۋالىن اياق استى قۋاننىڭ قويىپ قالعانى بار. ول كەزدە ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل. وعان انەبىر ءمان بەرمەگەنى انىق. توي-تومالاق، شىلدەحانا، مۇشەل تويدىڭ كوپ ۋاعى عوي.
سوعىستان كەيىن، ەلدىڭ ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن شاعى. قوناقتىقتان الەكەيدەي اڭقىلداپ شىعىپ، قاڭىراعان تۇنگى اۋىل كوشەسىن ىزى-قيقۋ كۇلكى، ءازىل-قالجىڭ، شالقىعان ەركە انگە توعىتىپ جىبەرۋشى ەدى. قىز-كەلىنشەكتىڭ ورتاسىندا — قۋان، جىگىت-جەلەڭ اراسىندا — ايجان. ۇيدەن شىعا وزدەرىن قوشەمەتشىلەردىڭ قالاي ءبولىپ اكەتەتىنىن ءالى كۇنگە ايجان تۇسىنگەن ەمەس. كەيدە ايجان قيماستاي، ءبىر اسىل دۇنيەسىن كەشەدە ۇمىت قالدىرعانداي دا بولاتىن؛ ونىسى — قۋاننىڭ عالاماتتاي ءازىلقوي، اقجارقىندىعى تۇعىن؛ قۇلپىرا كۇلىمدەپ، قالجىڭ اڭگىمەنى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرىن ءىزىن سۋىتپاي توگىلتكەندە ەلدى ءۇيىرىپ اكەتەتىن سوندايدا ول ايەلگە ءتان اڭعالدىعىمەن ۇيگە كەلگەندە جاڭاعى شادىمان كۇيدى جوقتاي، ءارى ونى تاپ باسىپ ايتا الماي قينالاتىن، ءبىر جاعى كۇيەۋىنىڭ وقتاۋ جۇتقانداي سىرەسىپ ۇندەمەگەنىنە قىنجىلىپ:
— ءاي، سەن نەمەنەگە تىمىرايىپ ءجۇرسىڭ؟ بىرەۋدىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ الدىندا جەلدەي ەسىپ، ەرنىڭ-ەرنىڭە جۇقپايدى. قۇدايدىڭ جوعىن تاۋىپ ايتىپ، ەزۋ جيعىزبايسىڭ. سىرتىڭنان بايقاستاپ كەلە جاتىپ: «اپىر-اي، مىناۋ بۇرىنعى قۋان عوي. شىن سول ما؟» — دەپ ەرىكسىز تاڭداندىم. ىشتەي ءسۇيىندىم دە، قىزعاندىم دا. ءقازىر مىنە، سەندە سونىڭ ءبىرى جوق. كانە، ماعان دا سىرىڭدى جىرداي عىپ شەرتشى. مەن ولاردان كەممىن بە؟ — دەدى.
— ساعان با؟
— ءيا، ماعان. ە، وعان نەمەنەگە تاڭداندىڭ-ەي؟ «ساعان باسى» نەسى!
— سەن تىڭدايمىسىڭ؟
— ە، نەگە تىڭدامايىم، — دەپ توسەك سالىپ بولىپ، كۇيەۋىنە تاڭىرقاي بۇرىلدى. — وزگە قاتىندا بار قۇلاق مەندە جوق پا ەكەن؟
— ساعان قايتىپ ايتام؟ اۋزىمدى اشسام بولعانى، قاقپايلاپ جىرتىق شالبار، بالالاردىڭ كيىمى، مالدىڭ پىشەنى، سىپىرعىش، «ەت پەن ماي، شاي، قانت، كويلەك-كونشەك تە جوق بۇل ۇيدە»، — دەپ سارناپ قويا بەرەسىڭ. ادام كەيدە تۇرمىستىڭ كاكىر-شۇكىرىن ۇمىتقىسى كەلەتىنىن سەن ويلامايسىڭ. سونى تاۋىپ الىپ، كولدەنەڭ تارتاسىڭ. ءازىل-قالجىڭنىڭ دا سيقىرلى اڭگىمەنىڭ دە تامىزىعى — جەلپىنىس، شاتتىق. كەبەك ءسوز ارالاسقانسىن-اق كوڭىل جۇدەيدى. جاڭاعىداي سەنىڭ جاراپازانىڭنان كەيىن قايتىپ كۇلكىلى جايدى شەرتەسىڭ...
كۇيەۋىنىڭ مىنا سوزىنە قاپەلىمدە ورىندى جاۋاپ قاتا الماي، ىشتەي مويىنداعانداي ءسال كۇمىلجىپ:
— قوي ءارى، قۇر دالباساڭدى! — دەپ شورشىپ ءتۇستى. ايەل بىتكەننىڭ قارسى شابۋىل — ۇتىس كەپىلى دەگەندەي راسىمىمەن: — جاس يىسكە كوزىم توقتاپ، اۋەيىلەنىپ ءجۇرمىن دەسەيشى...
— ايجان...
— كەتشى ءارى، — دەپ تىنعانى ەسىندە. ەندى ويلاسا، قۋان وزگەرىسىنە ءوزىنىڭ دە از كەسەلى بولماپتى. «اقجارقىن رايىنان تەز قايتىپ، تۇيىق كۇيگە تۇسكەندە نەگە ويلانبادىم؟ «جازىعىم نە؟» — دەگەندى تالاي ايتىپ ەدى عوي. نەگە دۇرىستاپ ءبىر سويلەسپەدىم؟ كەشەگىم دە ءجونسىز، ارتىق ءسوزدى اسىردىم... «مالىڭ شىعىندانسا جانىڭ شىعار»، — دەدىم-اۋ. «ءىرى قارانىڭ بىر-ەكەۋىن ساتىپ، ماسكەۋ بارايىق. جەر كورەلىك تە»، — دەسە ونىسى ايىپ پا؟»
— Oۋ، اي-ەكە، ۇيىقتاپ كەتتىڭىز بە؟ بۇ جەردە نەعىپ وتىرسىز؟ — دەدى توسىن ەركەك ءۇن.
ايجان جالت قارادى. الدىندا سالامات تۇر. كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. دۇكەن ەسىگى اشىلعان.
— قاتتى ويعا كەتىپسىز... «ايجان» دەيمىن، «اي-ەكە» دەيمىن ەستىمەيسىز. ەسەنبىسىز؟
— شۇكىر...
— ءجۇرىڭىز، ىشكە كىرەلىك. مىنە، قىزىق، — دەپ سالامات باسىنان قالپاعىن الىپ، جول بەرگەندەي قولىمەن ەسىك كوزىن يشارالاپ تۇر.
ايجان ەتەگىن قاعىنا ورنىنان تۇرىپ، ەسىككە بەت الدى.
* * *
دالا ازىناعان جەل. ۇيدەن شىعا ىركىلگەن قۋان وزەن بەتتەن سوققان ىزعىرىققا الاۋلاعان ءجۇزىن توسىپ قالدى: قارا-كوك مۇنايداي قويمالجىڭ ءتۇن جانارىن جاۋىپ، اشىلار ەمەس. قارىس قادام اتتاسا وسى ءقازىر شىڭىراۋ تۇبىنە قۇلدىراپ جونەلەردەي ساناسىندا سەكەمدىك، ۇرەي بار. انە، قويۋ قاراڭعىلىقتىڭ ەتەگىنە ينە جاسۋىنداي بوزاڭ ساۋلە ءىلىندى؛ مىنە سول ءبىرتىن-بىرتىن جايىلىپ سۇرعىلتتانا بەردى: ۇڭىرەيىپ ەڭ اۋەلى اۋلا تورىندەگى قورا، سونسىن شيق-شيق ەتىپ، توپساسى داتتانعان قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن ەسىگى جەلمەن تەربەلىپ، قىلاڭدايدى. كوزى قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ، اياق-جولىن ابدەن شالعانداي بولعانسىن ول ىلگەرى ءجۇردى. «مەيلىڭ، بىلگەنىڭدى ىستە... ەرىڭدى باۋىرىڭا الىپ تۋلاۋ وزىڭە ۇناسا نە شارا. ءومىرى ءتىرى پەندەنىڭ...»
ارسىلداي ۇمتىلعان سارى قانشىقتىڭ اششى ءۇنى سەلك ەتكىزىپ، ويىن ءبولىپ جىبەردى. قۋان بۇل ۇيدە ءيتتىڭ بارىن مۇلدە ۇمىتقان، جاڭا عانا فاتيحا قاريا قاقپا سىرتىنا دەيىن شىعارىپ سالايىن دەگەندە: «سالقىن تيەر، اپا، قايتەسىز؟!» — دەپ مازالانباۋىن وتىنگەن؛ سوندا مىناۋ سارى قانشىقتان سەزىكتەنگەن ەكەن عوي. قۋان ءتىسىن اقسيتىپ بالاقتان الا تۇسپەك بوپ، ءتونىپ قالعان يتكە جالت بۇرىلا قاراعان، اناۋ كەيىن ىرشىپ كەتتى.
شاماسى الدەنەمەن ۇرار دەپ جاسقانسا كەرەك. وۋ باستا قولى باتىپ، ىعىرتىپ تاستاعانى حاق. حايۋان ەكەش و دا ءجابىر-جاپا، تاياقتى ساناسىمەن ەمەس تەرىسىمەن سەزىپ بەتتەي الماي ارسىلداپ تۇر. «ايجان انتەكتىگىمدى كەشپەدى-aۋ دەيمىن. قالاي عانا تەز ۇمىتسىن. ءتىپتى جامان سارى قانشىقتىڭ قىلىعى مىناۋ، قاتىنعا نە داۋا؟» قۋان سارى قانشىقتىڭ ەكى قادام جەردە، قۇلاعىن جىمىپ، جەلكە ءجۇنىن كۇدىرەيتە شاجىلداپ كەپ ۇرگەننەن وزگە بىتىرەرى جوق، دارمەنسىزدىگىن كورىپ ءبىر ءتۇرلى اياپ كەتتى.
ادامعا وسىندايدا ورىنسىز وي كەلەدى: «كەشىرىمدى مەن ايجاننان ەمەس، مىنا سەنەن سۇراسامشى»... ول ەركىنەن تىس ەلجىرەپ، پلاششىنىڭ جانقالتاسىنا قولىن سالدى؛ ەش ءۇمىتسىز، دالباسا تىرلىك. ايتەۋىر بىردەڭە بەرىپ، سارى قانشىقتىڭ ءبىر اشۋىن قيدىرسام دەيدى. حايۋاننىڭ دا، ادامنىڭ دا بەتىن قايتارۋ وڭاي، وزىڭە دەگەن سەنىمىنە يە بولۋ — قيىن: دوبالداي قولىنىڭ باداناداي ءىرى ساۋساقتارىنا ۇساق تيىندار، سارى جاپىراقتاي سۋدىراعان قاعاز ءبىر سومدىقتار ىلىنە بەردى: ساپىرىپ، ۋىستاي تاستايدى. «ارينە، بۇلاردىڭ ساعان قادىر-قاسيەتى جوق. ايتپەسە الاقانىڭدى تولتىرار ەدىم-اۋ. ادام شىركىن عوي، مۇنى كىسىلىگىنە دە، كۇشتىلىگىنە دە، سەرىلىگىنە دە جۇمسايتىن...» قۋان ءبىر ساتكە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزى دە بايلىعىن راقاتىنا جاراتپاعانىن ويلاپ، كوڭىلى الگىندەي بولماي، جۇدەپ قالعانىن سەزىندى.
دۇنيەدە پەندەشىلىگىن مويىندايتىن دا، قىڭىرايىپ قيىس كەتەتىن دە كىسى بار، ايتەۋىر قولدان كەلسە بويىنداعى كەم-كەتىگىن باسقاعا اۋدارا سالۋعا بەيىم، وزىنىكىن اقىلدىلىققا ساياتىن دا ادام از ەمەس. وتكەلشىدە سول سوڭعى مىنەز مول ەدى: «اقشا قۇدىرەتىن ايجان ەكەۋىڭ بىلمەي-اق وتەرسىزدەر-اۋ. بىرەۋىڭ تىم — اقجۇرەكسىڭ، ءبىرىڭ — ساناسىز حايۋانسىڭ. مەنىڭ قازىرگى كۇيىمدى تۇسىنسەڭ بۇلاي شابالاقتاماس ەڭ... ءاي، ءتاڭىر اتقىر-اۋ، سوناۋ كوكتەمدە كوك مۇز ۇستىندە، ەش دارمەنسىز ىعىپ بارا جاتقاندا مەن كوز قيىعىما ىلمەسەم قايتەرسىڭ؟ مەن ەمەس نە اجال اۋزىنان سۋىرىپ العان؟ جانارىڭدى جىرتىپ اشىپ تا ۇلگەرمەستەن تۇڭعيىققا باتىپ، ەندىگى سۇيەگىڭ دە قۋراپ جاتاتىن. مەن سەنى مۇزدان كوتەرىپ، بيالايىما تىعىپ جىلىتقام. ازۋىڭا ساۋساعىمدى سىناستاي سۇعىن، كومەيىڭدى ۇرلەدىم. جىلى ءسۇت تامىزدىم. «قۇتتىاياق»، — دەپ ءۇش مارتە ايقايلاپ اتىڭدى قويدىم... سونىڭ ءبارىن اپ-ساتتە ۇمىتىپ، مەنىڭ ءبىر اشۋىمدى كەشپەي ءۇرىسىڭ مىناۋ. بۇيتپەسەڭ ساناسىز حايۋان بولارمىسىڭ...»
وتكەلشىنىڭ ءۇن-تۇنسىز، وزىنەن كوزىن الماي قادالىپ تۇرعانىنا تاڭداندى ما، جوق الدە قارسىلىق كورمەگەنسىن ۇرە-ۇرە قاجىدى ما قالاي: قۇيرىعىن جىمقىرا شوقيىپ وتىر. باسىن قيسايتا قاراپ، قۋان ءسال قوزعالسا ىر-ىر ەتىپ ايبات شەگىپ قويادى. پلاششىنىڭ بار جانقالتاسىن اداقتاپ، جىگىت اعاسى ەندى كوستيۋمىن قارمانا بەرىپ، اڭىرا قالدى؛ جانارى جارق ەتىپ، كۇلىمدەي:
— ءاي، قۇتتىاياق، اۋزىڭ نەتكەن سالىمدى، ءا؟! — دەدى. — ءتۇ-ۋ، ءباتشاعار تارس ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى عوي. ەرتەڭگىسىن الاقانداي ناننىڭ بەتىنە قويدىڭ توڭازىعان قۇيرىق مايىن قىل ەلىدەي عىپ كەسىپ سالىپ، اشىققاندا جۇرەك جالعاعالى قاعازعا وراپ ەدىم. Miنe، ەندى ءتاڭىرى جارىلقاسىن، ساعان بۇيىرىپتى. ويلاپ ىستەسەم دە بۇلاي بولماس...
سارى قانشىق ايبات شەگىپ، ىرىلداۋىن قويعان: «مىناۋ ەڭگەزەردەي نەمە تاعى نە ىستەگەلى تۇر»، — دەگەندەي سەكەمدەنە ورنىنان كوتەرىلىپ، تاناۋىن جەلگە دوپتەپ ءيىس الدى. قۋان سىتىرلاتا قاعازدىڭ بۇكتەۋىن جازىپ جاتىر. قول باسىنداي قويدىڭ قۇيرىق مايى مەن ناندى جەرگە، قۇتتىاياقتىڭ اياق استىنا لاقتىرۋعا وبالسىنىپ:
— ءما، جەي عوي، كۇشىگىم، — دەدى.
سارى قانشىق ول كۇتكەندەي قۇيرىعىن شيپاقتاتىپ ەركەلەگەن جوق. توڭىرەگىنە جالتاقتاي شەگىنىپ، ىرىلداپ ءتىسىن اقسيتىپ ايبات شەكتى، موسقال جان ونىسىنان قايمىقپاي جاقىنداپ كەلەدى. ادام كوزىنىڭ ۋىتى، قانداي قاباعان دەگەن ءيتتىڭ پىسىن باسادى دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. قۇتتىاياق شوقيىپ وتىرىپ الدى دا، ۇرگەنگە بەرگىسىز، الدەبىر دارمەنسىزدىكتەن قىڭسىلاپ، جالانىپ قويدى. جەل جاعىنان جاقىنداعان وڭكيگەن ءىرى، ناركەس جىگىتتىڭ قولىنداعى ماي ءيىسى قولقاسىن جىبىرلاتىپ، سىلەكەيىن شۇبىرتتىرىپ، جۇتىندىرىپ قالدى. ءجىپسىز بايلاپ، جىگەرىن قۇم ەتىپ، قۇلقىنىن مۇلدە بيلەپ ۇلگەرگەن ەدى. بارماق باسىنداي جىلتىر قارا، شىرىن تۇمسىققا ءدامدى تاعام تاقالعاندا سارى قانشىقتىڭ تاعاتى تاۋسىلدى؛ اشۋ، كەك ورنىن — اشقاراقتىق جەڭدى. قۋان قولىنان اسا ءبىر ۇلكەن ەپتىلىكپەن نان مەن مايدى جەرگە تۇسىرمەي قاقشىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ قاۋجاڭداۋعا كىرىستى. وتكەلشى مۇنان ءارى قۇتتىاياقتان ءىلتيپات كۇتپەي، سەنىمىنە نە بولعانىنا كوزى ەندى جەتكەن جانداي بۇرىلىپ، قاقپاعا قاراي بەت تۇزەدى؛ قايىرىلىپ سوڭىنا كوز دە تاستامادى. وزەننىڭ جارقاباعىنا جاقىنداعاندا ءوزىنىڭ حايۋاننىڭ جەلكەسىنەن، باسىنان سيپاماعانىنا وكىندى؛ الگى ءبىر ازىردە قۇيرىق مايعا تۇمسىعى تيگەندە ول بەيباقتىڭ ايبات شەگەر دارمەنى قالماعان ءساتىن جىبەرىپ العانىنا رەنجىپ كەلەدى. «ءيا، ايجان سارى قانشىق عۇرلى بولمادى-اۋ، سىيلاعاندى بىلمەدى. تاعى دا بەتباقتىرمادى. ۋا، نە جازدىم-ەي؟!» — دەدى ول، جارقاباققا جەتە كۇشەيە تۇسكەن جەل وتىنەن ىقپاي توقتاپ. ءوڭىر ىلگەگىن ءىلىپ، پلاششىن قاۋسىرىنباعانىن جاڭا بايقادى؛ ىلكىدە جىلى ۇيدەن شىققاندىكى مە، دالادا پالەندەي سۋىق سەزىلمەگەن ەدى. بويى توڭازىپ، قۇرىستانسا دا، ءوڭىر ىلگەكتەرىن سالىپ قاۋسىرىنباي: «ەي، ءتايىر قايتەر دەيسىڭ»، — دەپ تۇر. «اناۋ ارعى بەتتەگى ورمان ۇستىندەگى قالىڭ قارا بۇلت تەگىن ەمەس. بۇيرا جالدانىپ، ەگەگى جەر سىپىرىپ كەلەدى عوي؟! سىلبىرەپ تاڭعا شەكتى ەگىلەتىن-اق شىعارسىڭ»، — دەپ ويلادى قۋان جارقاباقتان ءبىر قىرىنداي جاعاعا تۇسكەلى ىڭعايلانىپ. سىرەسكەن جاراقات اياعىن اقىرىن العا تاستاپ، تياناق، تىرەك ىزدەپ تومەن جىلجىپ كەلەدى. «مىنە، قارا قايىق تا جاقىن...» بولماشى تولقىننان تەربەلىپ، لىقسىپ جاعانى ءسۇزىپ وينايدى. قايقى، ءسۇيىر باسى انتەك كوتەرىلىپ، ىلە كەيىن سەرپىلەدى. قۋان ەڭكەيىپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ قايىقتىڭ شىنجىرىن شىلدىرلاتىپ، كىلتىن اشتى دا، سالدىرلاتىپ ۇستىنە تاستادى؛ ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي ەڭسەسىن جيىپ، جارقاباققا كوز جۇگىرتتى. «مىنە، عاجاپ... جۇدىرىقتاي بوپ قاراڭداپ قۇتتىاياق تۇر. سوڭىمنان ىلەسىپ كەلگەن-اۋ، ءا؟! كەشكەنى عوي... شاۋىلدەي ۇرمەيدى دە، ونىسى نەسى؟ شاقىرسام با؟!»
تىك جارقاباقتىڭ ۇستىندە — سارى قانشىق، تومەندە قارا قايىقتىڭ قاسىندا — جىگىت. الگىندە ورمان جاقتان كورىنگەن قالىڭ بۇلت الاشۇبار اسپان اياسىن كومكەرە جاۋىپ جىلجىپ كەلەدى. قۋان جالتاقتاي كوككە ءبىر، يتكە ءبىر قاراي بەردى: ءارى قۋانىپ، ءارى كەتىپ قالماسا يگى ەدى، — دەپ ۇرەيلەنىپ الەك. راس، وسى ءقازىر بار جان-دۇنيەسىمەن كوز جازىپ ايرىلماسام دەپ تىلەيدى.
— قۇتتىاياق! — دەدى ول وزەن بويىن جاڭعىرىقتىرا داۋىستاپ. ۇنىندە پالەندەي سەنىم بولماعانمەن، الدەبىر قۋانىش، شادىماندىق سەزىلەدى.
سارى قانشىق شوقيىپ وتىرعان، ەلەڭدەي ورنىنان ۇشىپ تۇردى. «ماڭق»، — ەتىپ ءبىر ءۇردى دە، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، ۇمسىنىپ قاپ ىركىلدى. جاڭاعى ءدامدى تاعامنىڭ كەسىرى مە، جوق جىگىت جانارىنان وزىنشە ۇققان بۇرىنعى، كۇشىك كۇنىندەگى جىلى ءىلتيپاتتىڭ قۇدىرەتى مە، كىم ءبىلسىن؛ ايتەۋىر ءبىر تىلسىم كۇشتىڭ جاعاعا تارتا بەرگەنى اقيقات. وتكەلشى شاقىرار-اۋ دەپ كۇتپەگەنى دە انىق؛ داۋىستى قۇلاعى شالعاندا قيبىجىقتاپ، قۋانسا دا جۇگىرە جونەلۋگە جۇرەگى داۋالامايتىن ءتارىزدى. ۇرە تۇسەدى دە، اياعى قيماستىقپەن قىڭسىلاۋعا ۇلاسادى.
— كۇشىم... كۇشىم-اۋ، — دەدى قۋان باياۋ كۇبىرلەپ.
سارى قانشىق جىگىتتىڭ وسىنىسىن ەستىدى مە، قالاي، جارقاباقتىڭ تۇيەتايلى جەرىنەن قۇلدىراي تومەن دومالادى.
قۋان دا ونىڭ مۇنداي قىلىعىن كۇتپەگەن، قارسى ءجۇردى. قۇتتىاياق كەلە ارسالاڭداي سەكىرىپ، شاۋىلدەي ءۇرىپ، قىڭسىلاپ شىرق اينالىپ ءجۇر. جىگىت تە تالاي جىل كورمەگەن يتىمەن ەندى تابىسىپ، ساعىنىسىپ قالعانداي قۇشاعىن جايىپ قالبالاقتاپ جاتىر. قالىڭ جاۋىننىڭ الدى سەلدىرەي سۋ بەتىن سابالاپ وتكەندە ەكەۋى تاڭدانعانداي اڭىرا ىركىلگەن ەدى. قۋان ءوزىنىڭ ەرسى قىلىعىن ەندى سەزگەندەي جالت بۇرىلىن كەپ، قايىقتى تۇمسىعىنان كوتەرە، شىرەنە يتەرىپ سۋعا ءتۇسىردى. ءوزى ءمىنىپ:
— قۇتتىاياق، كا!.. كەل، ۇيگە قايتايىق! — دەدى. كادىمگى ءبىر ادام ءتىلىن تۇسىنەتىن جانمەن سۇقپاتتاسقانداي اڭگىرلەدى.
سارى قانشىق قيپاقتاي تىپىرشىدى دا، سەكىرىپ قايىققا ءتۇستى. وتكەلشى ەسكەكتىڭ ءبىرىن الىپ، ۇشىن جاعاعا تىرەي يتەرىپ جىبەردى. پلاششىنىڭ سۋ قاعارىن كيىپ، قاۋسىرىنا ىلگەكتەرىن اسىعا سالىپ جاتىر. قۇتتىاياق قايىقتىڭ ۇستىندە دە تىنىم-تىنىشتىق تاپپادى. قۋاننىڭ اياعىنا ورالىن، سەكىرىپ قولىن جالاپ، جۇگىرىپ قايىقتىڭ باسىنا شىعىپ، اراكىدىك شاۋىلدەي ءۇرىپ تە قويادى. ونىسى: «مەنى كوردىڭدەر مە؟ قايىققا ءمىندىم عوي. ءوز ۇيىمە قايتىپ بارام»، — دەگەنى ءتارىزدى. قۋان بۇرىن قولىن جالاسا جيرەنىپ، تىجىرىنۋشى ەدى: بۇ جولى وز-وزىنەن كەڭكىلدەي كۇلىپ: «ەي، ءباتشاعار، ساعىنعان ەكەنسىڭ دە...» — دەيدى.
قارا قايىق وزەن ورتاسىنا جەتكەندە جۇگەن قۇرىق تيمەگەن قۇنانداي تۋلاپ، كۇرەڭ تولقىندى تۇمسىعىمەن سۇزە اق ەزۋلەنە جونەلدى. ەڭسەگەي جىگىتتىڭ قۇلاشتاي تاستاپ، شىرەنە تارتقان ەسكەگىنىڭ قالاق باسى قارا سيا سۋ بەتىندە قوزى قۇيرىق بۇيرا تولقىندى، ءيىرىپ تاستاپ، ءيىرىپ تاستاپ بارادى...
* * *
اقىرى دۇكەننىڭ ەسەپ-قيسابى دا ءبىتتى. ابىروي بولعاندا ءبارى دە ويداعىداي ءوتىپ، ادەتتەگىدەي جەتىمسىزدىك، كەمكەتتىك تابىلمادى. ءىس-قاعازدارى دا دايىن. جاڭا، ەسكى دۇنيە سورەلەرگە قايتا جينالىپ حاتتالدى: موسقال قايسارداي ەمەس، سالامات ساناق ىسىنە زەرەك. مايرا مەن قايسار «مىناۋ پريحودنوي وردەر قايدان ءجۇر؟» دەپ، الدەنەدەن سەكەمدەنە قالسا، «توقتاي تۇر، ول وبلپوترەبسويۋزدىكى عوي»، - دەيدى دە، ءدال تاۋىپ ورنىنا جايعايدى: رەت سانىن، ۋاقىت مەرزىمىن تىڭعىلىقتى تەكسەرىپ، جاۋاپكەر جانداردىڭ قولتاڭباسىنا شەكتى سالىستىرىپ شىعادى. ءبىر اڭگىمەنىڭ يىنىندە قايسار: «ءاي، سالامات، جاپ-جاس بوپ وسىنشا مۇقياتتىلىقتى، ەسەپ-قيساپقا جۇردەكتىكتى قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ»، — دەپ شىن تاڭدانعانى دا بار. ءقازىر ويلاسا ايجان سالاماتتىڭ ىسكەرلىگىنەن، اسىعىپ-اپتىقپايتىن سابىرلىلىعىنان تالاي ءتالىم الىپتى. العاشىندا ونىڭ ءاربىر ەسكەرتپەسى كوڭىلىنە ءتيىپ، ءسال رەنىش تۋعىزعانداي دا ەدى؛ ۇيرەنىسە كەلە ءوزى تۇسىنبەي، نە سالاقتىقتان تاستاي سالعان قاعازدارىنىڭ ءبىرى دە جوعالماي كادەگە اسقانىنا شۇكىرلىك ەتەدى: مۇنان بىلاي ساقتىقتىڭ، ۇقىپتىلىقتىڭ قاجەتتىگىنە كوزى جەتىپ، قۋانىپ تا ءجۇر. الگىندە اۋداندىق تۇتىنۋشىلار قوعامى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى كەلىپ، ساناقتىڭ داۋ-دامايسىز، جاقسى وتكەنىمەن قۇتتىقتاپ كەتكەن ەدى. ول وبلىستىق ۋاكىل — سالاماتتىڭ جەرگىلىكتى قايساردىڭ، مايرانىڭ قولدارىن قىسىپ راقمەت ايتتى. اسىرەسە ايجانعا ىرزالىعىن ءبىلدىردى.
«ەسەپ-قيساپ ءبىتتى، ەندىگى جۇمىس ايجاننىڭ وزىنىك» — دەمەي مايرا دۇكەن ءىشىن ءجۋىپ-سۇرتىسىپ، اۋىر جۇكتەردى سالامات پەن قايسارعا كوتەرتتى. ءتۇس اۋا دۇكەن ءىشى رەتتەلىپ، ەرتەڭ ساعات توعىزدا اشىلۋعا دايىن بولدى. ورتاداعى ستول جانىنداعى ورىندىقتىڭ بىرىنە سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەن قايسار:
— ۋف... مەن ءبىتتىم. ابدەن قالجىرادىم، — دەدى.
— سىزدەردى بىلمەيىم، ال مەنىڭ ىشەگىم شۇرقىراپ، قارنىم اشتى.
— ءاي، سالامات، ىشەگىڭ شۇرقىراسا اناۋ اياعىڭنىڭ استىنداعى بىلعارى سومكەنى بەرى ال، — دەدى مايرا ءسات اراسىندا ءۇنى ءبىر ءتۇرلى ءبىر بيازىلىق تاۋىپ، قويۋلانا قالىپ. سونسىن باسىنداعى ءار تىنىنە كۇمىس ءجىپ جۇگىرتكەن قىزعىلت كۇرەڭ ورامالىن شەشىپ، ەسىككە قاراي قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، الگىنى موينىنا بوس سالدى. ءجۇرىس تۇرىسىندا، قيمىل-قوزعالىسىندا ەركىندىك سەزىلەدى، شاماسى بۇگىنگى داستارقان مازىرەتىن، سىي-قۇرمەتتىڭ قوجالىعىن ءوزى الىپ، دايىندالىپ كەلگەنى اڭدالادى.
جاڭا دۇكەن ءىشىن جيناستىرىپ، ىدىس-اياقتاردىڭ شاڭىن سۇلگىمەن سۇرتكەن كەزدە جۇقا، كۇلگىن ءتۇستى جۇمىس حالاتىن كيگەن؛ ونى شەشىپ وقشاۋ تۇرعان ورىندىق ارقالىعىنا كولدەنەڭ تاستاعاندا ۇستىندەگى قىناما بەل، جاسىل بارقىت، ۇزىن جەڭ كويلەگى كورىندى. بۇل كۇندەرى ايەل بىتكەننىڭ ارمانىنا اينالعان، ءسانى ەسەپتى ماتادان تىگىلگەن كويلەككە قايسار كوزى سۇقتانا قادالعان: «ءاي، مىناۋ ۆەليۋردى قايدان تاپتى-ەي؟!» — دەپ ويلادى. ايتسە دە ەركەك باسىمەن قىزىلشىلدىق تانىتىپ، سۇراۋعا ۇيالدى. ابدەن ءسۇرتىلىپ تازالانعان پريلاۆكانىڭ ۇستىندە اياعىن تومەن سالبىراتىپ وتىرعان سالامات سەكىرىپ ءتۇسىپ، جەردەگى بىلعارى سومكەنى ستولعا شىعارىپ ۇلگەرىپ ەدى، مايرا:
— اۋەلى گازەت جايساڭشى... سونسىن ىشىندەگىسىن بىر-بىرلەپ شىعارا بەر، — دەدى كۇلىمدەي.
ايەل جانى سەزىمتال-اۋ. سالاماتتىڭ مىنا ءساندى كويلەگىنە كوزى تۇسپەگەنىنە كوڭىلى ءسال قوڭىلتاقسىعانمەن، قايساردىڭ سۇقتانا قالعانىنا قۋانىپ كەتتى. ءار كۇيىنىشتىڭ — ءبىر قۋانىشى بار دەگەن بەكەر ەمەس-اۋ. ول ەندى قارا كوزى جىلت ەتىپ، جالتاقتاي ايجاندى ىزدەپ قالدى. وزىنە تيەسىلى ءىس-قاعازدارىنىڭ ءبىر داناسىن دۇكەننىڭ بۇرىشىنداعى سارى سىرمەن بويالعان سەيفكە سالىپ ايجان كىلتتەپ جاتقان. ونىڭ ۇستىندە جەڭى شولاق، تىقىر قارا كويلەك استىنان قايىرما جاعا، ۇزىن جەڭ قىزىل جىبەك جەيدە كيىپتى، اياعىندا قارا رەزينا جىلتىر ەتىك. توق بالتىرىنا قونىشى جاراسىمدى قابىسىپ، كويلەكتىڭ ەتەگىنىڭ استىنان كوز تارتادى. قارا شاشىن جىلميتا، كەيىن قاراتا تاراپ، بۇرىمىن توستاعانداي ەتىپ جەلكەسىنە ءۇش وراپ ءتۇيىپ تاستاپتى. بەرى قاراي جۇرە ءتۇسىپ ەدى، اپپاق موينىنا تاققان جىپ-جىڭىشكە التىن شىنجىرلى، قىزعىلت جاقۇت تاستى — بويتۇمار دۇكەن ورتاسىنداعى ۇلكەن شامنىڭ جارىعىنان جىلت-جىلت eتe تۇسكەندە مايرانىڭ جايلاۋ كوڭىلىنە ۇرى مىسىقتاي وكىنىش كىردى: «قاپ، اتتەگەن-اي... وسىنداي باۋلى، يانتارىم بار-تىن. ۇمىتىپ كەتكەنىمدى قاراشى»، — دەپ ويلاپ ۇلگەردى. ايجان دا تەگى قۇربىسىنىڭ جۇزىنەن بەلگى بەرگەن بولماشى كىرەۋكەنى شالىپ قالسا كەرەك؛ ونىڭ تۇسىنىگى باسقاشا سەزىلدى:
— ماكە-اۋ، مىناۋ بىتكەن ءىستىڭ جاۋاپكەرى ءوزىم ەمەس پە؟ قۋانىشىمدى سەن جۋماق بولعانىڭ قالاي؟! نەگە مازالاندىڭىز؟.. ىرگەدەگى دۇكەنگە جۇگىرىپ بارىپ اكەلە قويايىن دا، — دەدى ول مايرا ىشتەي شىعىندانعانىنا وكىنىپ تۇر ما دەگەندەي كىرە-بەرىستە شەگەگە ءىلۋلى پلاششىن قولىنا الىپ.
ەرتەڭگىسىن اشىق اسپان ساسكەلىك نىلدەي بۇزىلىپ، جاۋىن سىركىرەي باستاعان ەدى. دۇكەننىڭ ۇلكەن ءتورت تەرەزەسىنە تيگەن جاڭبىر تامشىسى تىرس-تىرس ەتىپ جاتىر.
— سەن، ايجان، ءسال سابىر ەت. — مايرا كويلەگى كولەڭدەي قاسىنا كەلىپ، ايجان نازارىن وزىنە بۇردى. كوز استى بولماشى كولەڭكە ءۇيىرىپ، قالتالانىپ كەتىپتى. ءجۇزى دە سولعىن، كادىمگىدەي قاجىعانى سەزىلەدى.
ءيا، ول وتكەن ءتۇن ءبىر مىگىر تاپپاي شىققان. جاقىندا سويعان قويىنىڭ سۇبەلى جەرىنەن ەت ءپىسىرىپ، قوناق-قوپسىعا دەپ ساقتاعان قازى-قارتاسىن، ءتىپتى تۇزدالعان قيارى مەن باۋىرساعىنا دەيىن تاڭعا جاقىن دايىنداپ، سومكەسىنە سالىپ ۇلگەرگەن دە توسەگىنە كيىمشەڭ قۇلاي كەتكەن؛ سونان ۇيقىلى-وياۋ، ءارى-سارى كۇي كەشىپ ساعات سەگىزدە ورنىنان كوتەرىلدى. ساماۋرىن قويدى، ازىن-اۋلاق مالىن جايلاپ، ورىسكە ايداپ تاستادى؛ مەكتەپكە باراتىن بالالارىنىڭ تاماعىن بەردى دە، ەندى بۇگىنگى كەشكە كيەتىن مىناۋ كويلەگىن ۇتىكتەدى.
ارينە بۇنىڭ بىردە-بىرىن جىگىتتەر دە. ايجان دا بىلگەن جوق. كۇتپەگەن دە جايلارى. مايرانىڭ ءوز ەسەبى وزىندە. تۇسىندىرمەسە، ايتپاسا ولاردىڭ دا نە ويلارىن كىم بىلەدى؟!
— ماكە، نەگە ۇندەمەي قالدىڭىز؟ مىنا ۆەليۋر كويلەگىڭىز وزىڭىزگە عاجاپ قونىمدى ەكەن، — دەدى ايجان سۇيىنە قاراپ.
مايرا كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. ماقتاعاندى بوتەن كورەتىن ايەل بالاسى بولسا شە؟! شارشاپ-شالدىققانىن دا اپ-ساتتە ۇمىتىپ، الگىندە عانا سۇرلانعان ءجۇزى بال-بۇل جانىپ جۇرە بەردى؛ ىشتەي وسىنداي ءبىر ماقتاۋدى كۇتسە دە، ەستىگەن كەزدە توسىن شالىنىپ، كادىمگىدەي ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇسىردى:
— وي، سەن دە ايتاسىڭ-اۋ، ايجان... — دەپ كۇمىلجىدى.
— «اعاش كوركى — جاپىراق، ادام كوركى — شۇبەرەك» دەمەۋشى مە ەدى، ماكە. ۆەليۋرسىز دە ءوز كوركىڭىز كوز توياتتارلىقتاي عوي. ءار نارسەنىڭ دە ءوز ءسانى بار. شەبەر قولدان شىققانىنا تاڭدانعانىم ەدى دە. كىم تىكتى؟..
— ە، ءتايىر-اي... ەپتەپ-سەپتەپ ءوزىمنىڭ دومبايلاعانىم عوي.
— ە، دومبايىڭىز مىناۋ بولسا، شابىتتانا تىككەنىڭىز قانداي؟ ەندەشە مەنى دە ۇمىتپاعايسىز، ماكە، — دەدى ايجان مايرانىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، سۇقتانا كويلەگىنەن كوز الماي اينالشاقتاپ. — عاجاپ...
— وۋ، اعايىن، ەندى قاشان وتىرامىز؟ شەگىمىز شۇرقىراپ ولەر بولدىق عوي-ەي... — سالامات ءۇنى شىدامسىزدانا، ۇزدىگە ەستىلدى.
ورتاداعى ستول ۇستىنە اسپەتتەپ گازەت جايىپ قويىپتى.
— ءاي، ايجان، شىنىندا دا ءبىز ەكەۋمىز... ءپالى ۇيات-اي. كانە، ءسوزدى دوعارالىق. سەن دۇكەنگە بارام دەپ دىكەكتەمە. اناۋ بىلعارى سومكەدەگى جەتەدى، — دەدى دە، مايرا ايجاندى ءاي-شايعا قاراتپاي قولتىقتاي ستولعا بەتتەدى.
اق كويلەگىنىڭ جوعارعى ىلگەگىن اعىتىپ، قىزىل-كۇرەڭ گالستۋگىن بوساتتى دا، سالامات بىلعارى سومكەنىڭ ىشىندەگىسىن شىعارا باستادى. سارعىش، جۇقا قاعازعا ورالعان قوي ەتى، مايلى قازى-قارتا، بودەنە باۋىرساق، پلاستماس دورباعا سالعان تۇزدالعان قيار، قانت-مانپاسيگە دەيىن توبە كورسەتىپ، ستول ۇستىندە ءسان تۇزەپ جاتىر. قايسار كوزى تاعامدا. بۇگىن ول گالستۋكسىز، تاماق ىلگەگى اعىتۋلى توقىما كويلەك كيگەن ەكەن. ەركىنەن تىس تامسانا ءتۇسىپ، جۇتىنىپ ەدى — جۇتقىنشاعىندا قويانتوبىقتاي دوڭەس ارلى-بەرلى سىرعانادى. سالاماتتىڭ قولى بىلعارى سومكەگە كىرگەن سايىن ايتەۋىر «ءبىر ولجاسىز» ورالمايدى. مىنە، ەندى جاسىل تاقيالى كونياك پەن سارعىش قاقپاقتى اراق تا سىلاڭداي شالىنعاندا قايسار سۇر كوستيۋمنىڭ ەتەگىن كەيىن سەرپە:
— ءاي، مىناۋىڭنىڭ ءوزى ءتۇپسىز شىڭىراۋ ما، بىتپەدى عوي. كوزگە قوراش كورىنگەنمەن عالامات سيىمدى بىلەم، ا؟! — دەدى قايسار ورىندىعىن سىقىرلاتا شالقايىپ.
— «شىڭىراۋ»، «ءتۇپسىز»، — دەپ قاكە، ءسىزدىڭ كوزىڭىز ءتيدى-اۋ دەيمىن. ال، ءبىتتى، — سالامات ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي بىلعارى سومكەنىڭ وپىرايىپ قالعان اۋزىن اشىپ، ىشىنە ۇڭىلگەن. قايسار وعان كەڭكىلدەپ ۇزاق كۇلدى. پالەندەي ەزۋ تارتارلىق ءىس ەمەستىگىن بىلسە دە، ءوزىن-وزى توقتاتا العان جوق. مايرا دا وعان ەلىگە ەرىكسىز ەزۋ تارتتى.
ايجان عانا نە ىستەرىن بىلمەي دال:
— ويپىر-اي، تىپتەن ىڭعايسىز بولدى-اۋ. رەت-جونگە باققاندا مەنىڭ قوناقجايلىق تانىتار-اق جولىم. ريەۆيزيا ءساتتى اياقتالدى. باستىقتان ماقتاۋ دا ەستىدىك. وسى قۋانىشتى ءوزىم جۋۋىم كەرەك قوي، باۋىرلارىم-اۋ، — دەدى ول قىسىلىپ.
— جو-جوق، ايجانتاي، ولاي دەمە. بۇل جولىڭدى، جانىم، ماعان قي، — دەپ مايرا ايجاننىڭ جاۋىرىنىنان قاعىپ، يىعىنا قولىن سالدى. — كەمدى-كۇن دامدەس جۇردىك. ۇيگە شاقىرىپ ءبىر شاي بەرەر جول مەنىكى، ايجان. سول ءۇشىن تۇنىمەن مارە-سارە دايىندالىپ كەلدىم. قالالى جەردە بولساق ءۇيىمدى كورسەتەر ەدىم، كىمنىڭ كەلىپ، كىمنىڭ كەتىپ جاتقانىندا ەلدىڭ سەندە، سەنىڭ ەلدە شارۋاڭ جوق. ال، بىزدە جاعداي مۇلدە باسقا، جىگىتتەر. سىزدەر ايىپ ەتپەڭدەر... سوقتالداي ەكى ازاماتتى قوناق ەتسەم، كورشى-قولاڭ توڭىرەكتىڭ كۇنى ەرتەڭ نە دەرىن بىلەم؟ دۇنيەدە، اتاسىنا ناعىلەت، قاڭقۋ ءسوز جامان. جەگىدەي جەپ، دىڭكەلەتىپ بىتەدى. جەسىر دە — جەل وتىندە تۇرعان ءبىر قاڭباق قوي. ءلۇپ ەتكەن جەلدەن قاڭعالاقتاي دوڭگەلەنىپ جونەلەدى. قاي سايعا، قاي جىقپىلعا تىرەلىپ توقتارىن ءبىر قۇداي بىلەدى. شەت جاعاسىن وزدەرىڭ دە كوردىڭدەر عوي، سىزدەرگە نەسىنە ءتۇسىندىرىپ الەكتەنەم.
ال، سەن، ايجان، مەنىڭ كوڭىلىمدى دۇرىس ۇق. مىناۋ جۇمىسقا كىرىسكەلى ءبىزدىڭ تۇسكى، كەشكى اۋقاتتارىمىزدىڭ اۋىرتپالىعىن «قىلشا موينىم تالشا»، — دەپ ءبىر ءوزىڭ كوتەردىڭ. قولىڭدى قاققانىمىز جوق. بەرگەنىڭ قۇيرىق-باۋىر، ەت، ماي، نە ءشاي-پاي دەدىك نە؟ كەرگىدىك پە، نە كەلىسپەدىك پە؟ ءپالسىنۋدى دە بىلمەدىك. بەلق ۇلى ءبىزدىڭ الدىمىزدا مىندەتىڭ بارداي شابىلىپ-شاشىلىپ، قۇرا-قۇشتىڭ. ونىڭدى دا پالەندەي ابەستىك كورىپ، «بۇ قالاي؟» — دەمەدىك. نەگە؟ سونشالىق ءبىز كىسى اياماس قاسكۇنەمبىز بە؟ ساعان جانىمىزدىڭ اشىماعانى ما؟ الدە جۇمىس بابىن پايدالانعانىمىز با؟ انە، سەن قارسىلىق ءبىلدىرىپ، باسىڭدى شايقايسىڭ. دۇرىس... دۇرىس قوي... دەي تۇرعانمەن قوناقجايلىقتىڭ دا شەگى بار. ايتپەسە ساماۋرىنىڭدى اقشامەن قايناتىپ جۇرمەگەنىڭدى، جالاقىڭنىڭ دا شاما-شارقىن ءبىز بىلمەيدى ەمەسپىز.
ايجانجان، مۇنىڭ ءبارى، ەندى ويلاسام، ساعان دەگەن سەنىمىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى ەكەن. سەنىڭ ادالدىعىڭا، كىسىلىگىڭە العاشقى كۇننەن ءتانتى بوپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي باۋىر تارتىپ ءوزىمسىنىپ كەتكەنبىز عوي. سولاي ەمەس پە، جىگىتتەر؟
جانقالتاسىنان باكىسىن شىعارىپ، مايلى قازىنى دوڭگەلەتە تۋراۋعا كىرىسكەن قايسار:
— البەتتە... ءسوزىڭنىڭ ءبىر بوتەندىگى جوق، — دەدى موينىن بۇرىپ.
— ءاي، ماكەڭ ءبىزدىڭ تۋرا فيلوسوف قوي. ءبارىمىزدىڭ كوكەيىمىزدەگىنى قالاي-قالاي جەتكىزدى-اي. — سالامات الگىندە شىداي الماي، كۇندەگى ەركە، ەركىن مىنەزىنە باعىپ قازىنىڭ مايلى ءبىر تىلىگىن اۋزىنا سالعان؛ سونى قاۋجاڭداي ءتۇسىپ، تاڭدانعاندىق راي بىلدىرە باسىن شايقادى: — ايجان-اۋ، بۇنىڭ ءوزى جۋعان ەمەي نەمەنە؟ وسى كۇندەرى ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بوپ كەتپەدىك پە؟ سەنىكى، مەنىكى دەيتىن نە بار. ماكەڭ دە ءوزىڭ. جولىڭدى بەر...
ارينە ايجان مايرا ءۋاجىن تەرىس كورمەيدى. ول بۇعان شەكتى قوناقجايلىق تانىتتىم-اۋ دەپ، ءتىپتى ويلاعان جوق. ءارى مايرا ايتقانداي «قۇراق ۇشىپ»، «شابىلىپ، شاشىلعانىن» دا سەزبەگەن؛ راس، جۇمىس توقتاماسىنشى دەپ تاماق دايىنداي قويۋدى ادەتكە اينالدىرعانى انىق. ىلكىدە ۋاقىتتان ۇتۋدى عانا ويلاعان؛ ۇيرەنىسە كەلە ولارسىز جالعىز وتىرىپ، اۋقاتتانا المايتىنىن، بويىنا اس باتپايتىنىن بايقادى. ءتايىرى وندا تۇرعان نە بار. «سالاماتتىكى دۇرىس... ءبىز ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بوپ كەتتىك. تەك ونىڭ «سەنىكى»، «مەنىكى» دەيتىن... دەگەن ءسوزى، قالاي؟! اڭعالدىعى ما، جوق اقىلسىزدىعى ما؟ ءيا، ۇياتىمدى اتتادىم... ەركەك باسىمەن سونى ەرلىگى ساناي ما؟ مۇمكىن بەتىن قايتارىپ: «ساعان تيمەيىم، كۇيەۋىمدى سۇيەم»، — دەگەنىمە قارىمتاسى ما؟»
— ايجانتاي، قاباعىڭ ءتۇسىپ كەتتى عوي. تاعى نە ويلاپ قالدىڭ؟ كەل... ستولعا وتىرايىق، — دەپ مايرا ايجاننىڭ كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى. — «رەت»، «ءجون»، «جول» دەگەن نە؟ داستارقاندى كىم جايعاندا ما ەكەن اڭگىمە؟ سەنى ءبىرىنشى رەت تانىماي قاپ تۇرمىن. نە بولدى؟ الدەقالاي اڭسىز سويلەپ، وكپەلەتىپ الدىق پا؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ، ايجان؟
توسىن ساۋال قاشان دا قيىن، قانداي ادامدى دا ەرىكسىز تۇيىققا تىرەيدى. اسىرەسە جاڭاعىداي ويعا بەرىلىپ، ىشتەي قۋىستانىپ جۇرگەندە: — «مەنىكى»، «سەنىكى» دەيتىن نە بار؟ دەگەن ءسوز ايجانعا تىپتەن ىڭعايسىز تيگەنى كامىل. وعان سول ساتىندە قايسار تومەن قاراپ، ەزۋ تارتقانداي دا كورىنگەن:
«ساعان سالامات ءوز جىگىتشىلىگىن ايتقان-اۋ. نەتكەن يمانسىز ەدى»، — دەپ ايجان جاسي ءجۇزىن تومەن سالدى. ەكى بەتى دۋ ەتىپ، قۇلاعىنا دەيىن شىمىرلاي قىزارىپ بارا جاتقانىن سەزىندى. ۇرلانا مايراعا كوز جۇگىرتكەن، ول بۇعان تاڭدانا قاراپ قالىپتى. «ءا... بۇل بەيحابار»، — دەپ ويلادى كوڭىلى ءسال ورنىعىپ. ايتسە دە جانارى ءالى جاسىن، سەكەمشىل ءوزىن كۇنالى ساناپ، ىعىستاۋعا بەيىم جالتاق. «Mەنى جولىن بەرگىسى كەلمەي قينالىپ تۇر»، — دەسە كەرەك. قيدىم ساعان...»
- ماكە، جولىمدى سىزگە قيدىم، — دەدى ول سەرپىلە، زورلانا ەزۋ تارتىپ. جانە دە ءبىر ۇققانى وسى ءقازىر ىركىلمەي سويلەپ، ىشتەگى ءارى-سارى سەزىم ارپالىسىن جەڭۋى لازىم.
- بارەكەلدى... Miنe، تاماشا! — قايسار ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
- ءاي، باسە، ايجان نەعىپ كەڭدىك تانىتپادى دەيمىن-اۋ. بۇل كىسى ەر عوي. — سالامات كوشەلى ءبىر ءسوز ايتقانداي ماردىمسىپ ورىندىعىنان سوزالاڭداي كوتەرىلدى. قاسىنداعى ۇستەلدى وزىنە قاراي دارىلداتا سۇيرەپ، جاقىنداتىپ قويدى، «كەل، جانىما»، — دەگەندەي ورىندىق ارقالىعىنان ۇستاپ تۇر.
ايجان مارعاۋ كوڭىلىن جەلپىندىرە تۇسكىسى كەلگەندەي سەبەپسىز سىلقىلداي كۇلىپ، ستول باسىنا مايرانى قولتىقتاي ىلەستىردى دە:
— مەن قايسەكەڭنىڭ قاسىنا جايعاسايىن. مايرا، ءسىز تورگە، سالامات جانىنا وتىرىڭىز، — دەدى.
— ايجان-اۋ...
ماكە، «اس يەسىمەن — ءتاتتى» — دەگەن. ورلەڭىز تورگە...
- ماقۇل.
مايرا بۇلاڭداي قىلىمسىپ سالامات قاسىنداعى ورىندىققا كويلەگىنىڭ كەڭ ەتەگىن قاعا، قىرتىستانباسىن دەپ قولىمەن شالعايىن تۇزەي جايعاستى. ايجان كوزى ستول ۇستىندەگى تاعامعا ايالداپ ءوتتى.
مىنا جىگىتتەر داستارقان مازەرەتىن رەتتەۋگە سۇناقتى-اۋ دەيمىن. قاي ۋاقىتتا تۋراپ، ءار تاعامدى سانىمەن ورنالاستىرعان؟! قالا ەركەگىنىڭ ايەل ىسىنە دە يكەمدىگى بار ما؟!» — دەپ ايجان ەرىكسىز كەبەك ويعا ءتۇسىپ بارا جاتقانىن تاعى سەزىپ:
— ماكە، جىگىتتەر، تاماق الساڭدارشى، — دەدى.
— البەتتە... — قايسار وسى ءبىر ءوزىنىڭ سۇيىكتى ءسوزىن، بۇل جولى كەتىگىن تاۋىپ، ورىندى قالاپ جىبەرگەنىنە ءدان ريزا، ونىسى مايلى قوي ەتىنە باۋىرساق ارالاستىرا اساپ، ستول باسىنداعىلارعا جالتاقتاي كوز جۇگىرتىپ جىبەرگەنىنەن اڭدالعان ەدى.
سالامات تا، مايرا دا جۇرەكتەرى سازىپ، اشىعىپ قالعاندارىن سەزسە دە اسىقپاي ساۋساق ۇشىمەن، ۇلكەن ەپتىلىكپەن باۋىرساقتىڭ شەتىنەن بىر-بىرلەي الىپ اۋىز ءتيدى. سونسىن ايجان داستارقان شەتىندە تىنىشتىق تاۋىپ وتىرۋدى بىلمەيتىن ەلگەزەك ايەل داعدىسىمەن ورنىنان اقىرىن كوتەرىلىپ ەلەكتر ساماۋرىندى توققا قوسىپ قايتتى. ماناعى ءبىر باستالا تۇسكەن اڭگىمەنىڭ سيىرقۇيىمشاقتانا بىتكەنى جادىندا، ەندى مىناۋ ۇنسىزدىكتى ءوزى بۇزعىسى كەلىپ:
— قۇداي بىلەدى، مەن سىزدەردى قيماي كۇيزەلىپ ءجۇرمىن. «نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ نە بولدى؟» — دەپ جاتىرسىزدار. بۇعان قايتىپ جاۋاپ بەرەرسىڭ؟ — دەدى.
بويىن ابدەن بيلەپ العان ەنجارلىقتان قۇتىلۋ ءجون: نەدەن، قالاي كوڭىلىنىڭ قوشى جوق، ايجان ونى تۇسىنبەيدى. «اپىر-اۋ، ماعان نە بولدى؟ تالاي جىل ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىرگە تاتىسىپ، بولىسكەن قۋاننىڭ وسى ءقازىر قاسىمنان تابىلماعانىنان با؟ ونى مايرا، سالامات، قايسارلارعا قالاي سەزدىرەم. ۇندەمەۋ دە ۇيات... «سىزدەردى قيمايمىن»، — دەۋىم دە ۇيات... «سىزدەردى قيمايمىن»، — دەۋىم تىلگە تيەك ەمەس پە؟ ارينە، بۇ دا قۇر دالباسا، ايتكەنمەن اراداعى كىرەۋكەنى سەرپىلتتى. ءبىرتۇرلى سۇقپاتتاسقىم كەلەتىن دە سياقتى؛ ءوز ەركىممەن، ەركىن سىرلاسسام دەيمىن».
— جىلعا جۋىق ىستەگەن جۇمىسىڭنىڭ قورتىندىسى ءساتتى اياقتالعانىنىڭ ءوزى دە — قۋانىش. قۋانىش دەۋ دە ابەستىك شىعار، جەڭىس دەسە دە بولار. ايتپەسە قاي دۇكەنشى بۇلاي قۇلان-تازا قۇتىلىپ جاتىر. مۇنداي ريەۆيزيادان كەيىن ايتەۋىر ءبىر جەتپەستىك تابىلارى حاق. ال مەنىڭ جايىم مۇلدە بولەك... عاجاپ. تىپتەن تىلدەن ايرىلىپ، ماڭگىرىپ قالدىم...
— ايجان-اۋ، ول سەنىڭ ىسكەرلىگىڭ، ادالدىعىڭنىڭ ارقاسى عوي، — دەدى قايسار تەرشىگەن ماڭدايىن الاقانداي اق قاعازبەن ءسۇرتىپ.
— ەسەپ-قيساپتى ۇقىپتى جۇرگىزىپ وتىرعانسىڭ. — بۇل سالامات.
— دۇكەنگە تۇسكەن زات ءوز باعاسىمەن ساتىلعانىنا دالەلدى اقشا بار. كۆيتانسيالار ورنى-ورنىندا بولسا ساعان نە دەپ پالە جابامىز؟! ايجان، سەن مولودچيناسىڭ، — دەدى مايرا كۇلىمدەپ قۇربىسىنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە ەڭكەيىپ.
— وي، دەگەنمەن دە... سۇرىنبەس تۇياق كانە؟!.
— وۋ، ماكە، ءسىز ءبىر توس ايتىپ جىبەرىڭىزشى، — دەدى سالامات اڭقىلداپ. — ايتپەسە، بايقايىم... ايجان اقتالىپ، ءبىز ماقتاپ اۋرەگە تۇسەر ءتۇرىمىز بار. ءسىزدىڭ سىرلى ءسوزىڭىزدى تىڭدايىق تا.
— يە، سويتسەڭشى، ماكە. ءسىز شەشەن جانسىز، تاۋىپ ايتاسىز، — دەپ قايسار دا ارادان كيلىكتى. — اراق، شاراپ ءىشىپ جاتقانىمىز جوق. ەڭ بولماسا ەركىن ءبىر سىرلاسايىق تا.
— وي، سەندەر دە ءبىر... قادالعان جەردەن قان الاتىن... وڭكەي پالەسىڭدەر. — مايرا ءزىلسىز قاباق شىتىپ، ىڭعايسىزدانا ساۋساقتارىن تاراشتاي كۇلىمدەپ وتىر. ەرنىن ءشۇيىرىپ، اۋزىن تومپايتىپ، ەركەتوتاي ءسابي مىنەزگە ءتۇستى: «رايلارىڭنان قايتپايسىڭدار-ە-ە؟» — دەگەندەي جاۋتاڭداي، جانارىندا ويىنساق ۇشقىن جىلت بەرىپ، جۇدىرىقتاي باسىن تاككاپپار كەكجەڭ ەتكىزدى.
«سۇيكىمدى قىلىق. ناق وسىلاي مەن ىستەسەم، كەلىسپەس-اق ەدى-اۋ. وزىنە تىپتەن جاراسىپ تۇر. بىرەۋلەرگە ەلىكتەگەننەن تۋعان ەمەس، تابيعي مىنەز. ادام كەيدە ەرەك قيمىل-قوزعالىسىمەن دە كورىكتى، اسەم. مەن مايرانىڭ كۇيەۋىن كەزىكتىرگەنىم جوق. ەلدىڭ ايتۋىنشا ءازىلقوي، اقجارقىن دەپ ەستىگەم. مىناداي كەلىنشەكتىڭ جانىندا شىنىندا دا قالجىڭقوي، سىرباز جىگىت باقىتتى. سوندا عانا جاڭاعىداي ءتاتتى قىلىعىنان سۋسىندايسىڭ، كوزىڭ توياتتايدى. ول ءۇشىن قايتىمى جىلدام ەركە ايەلىڭدى ءسال رەنجىتىپ، ءسال قۋانت. قايسار مەن سالامات قالاي؟ مۇنى تۇسىنە مە؟ ەكەۋى دە كۇلىمدەي قارايدى»، — دەپ ويلادى ايجان.
— ەلىكتىڭ لاعىنداي... مونتان، تۇنىق كوزىن... كوزىن قاراشى، — دەدى قايسار توڭىرەگىنە جاۋتاڭداي قۋتىڭداپ. — سيقىرلى تۇڭعيىق دەرسىڭ...
— تايىز ەكەن دەپ بارىپ، قويىپ كەتسەڭ امان بول... قايتىپ شىعۋىڭ نەعايبىل شىعار. — سالاماتتىڭ تاناۋى جەلبىرەپ كەتتى.
مايرا ونان ءارى ءجۇزى نۇرلانا قىسىلىپ، سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن كوز استىن، بەتىن سيپاپ قالدى. باسىن جەردەن جالت كوتەرىپ الدى دا:
— و، جىندىلار! — دەدى. — جارايدى، ايتايىن... ايجان، باۋىرىم، اڭگىمە داستارقاندى كىم جايعاندا ەمەس. ونى مەنەن بۇرىن مىنا ەكى جىندى دا ىستەمەك بولعان. سەن بىلمەيسىڭ، ارينە، مەن ولاردى ازەر رايلارىنان قايتارعانمىن. كەمدى-كۇن تانىستىعىمىز، ءارى جولاياعىمىزدىڭ رەتى عوي دەپ قيىلعان، كونبەدىم... ءيا، ءالى تالاي اداممەن كەزدەسەرمىز. ايتكەنمەن سولارمەن دامدەس تە، تۇزداس تا ءجۇرىپ ءتۇسىنىسىپ، دوستاسىپ كەتەرىمىز ەكىتالاي. ەڭ مىقتاعاندا تانىسىمىزدىڭ سانى ارتار، جولداس تابارمىز. ومىردە وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر جولداس كوپ. ال، دوس از...
— البەتتە...
— قايسەكەڭ دۇرىس ايتادى، — دەپ سالامات قايساردى قوشتاپ، مايرا ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. ايجان تىجىرىنىپ قالعان، مايرا وعان ىركىلگەن جوق، اڭگىمەسىن ونان ءارى ساباقتاپ كەتتى:
— مىنە، ءبىز شىن ماعىناسىندا — دوسپىز. ءبارىمىزدىڭ دە وسى كۇندەردە كورگەنىمىز دە، بىلگەنىمىز دە مول. ساعات تىلىمەن جارىسىپ، بەلگىلى ءبىر مەرزىممەن شەكتەلسەك — ريەۆيزيامىز ءالى ەكى-ۇش كۇنسىز بىتپەسى حاق. ۋاقىتپەن ساناسپادىق. ەرتە كەلىپ، كەش قايتقان كەزدەرىمىزدە قاباق شىتپادىق. ارامىزعا قارا مىسىقتاي كۇدىك، سەكەمدىك كىرگەن دەي دە ساتتەردى باسىمىزدان كەشتىك ەمەس پە؟ سوندا ءبىز بەيتاراپ قالماي، ءبىر-بىرىمىزدىڭ كۇيىگىمىزدى جەڭىلدەتۋگە تىرىستىق، اۋىرتپالىعىمىزدى بولىستىك. مۇنىڭ ءبارىن ۇندەمەي، ىشتەي سەزىنە ءجۇرىپ ىستەدىك. جۇمىسىمىز ءبىر مىسقال دا توقتاعان جوق. مۇنىڭ ءوزى ەندى ويلاساق، ايجانتاي وزىڭە دەگەن، بىر-بىرىمىزگە دەگەن قۇرمەت، ىزەت، سەنىم، قالتقىسىز ىلتيپاتىمىزدان ەكەن. اقىرى مىنە ءبارىمىز دە ولجالىمىز. ول ولجامىز — دوستىق! باۋىرلارىم، كوپ ءسوزدىڭ قاجەتى نە؟! دوستىق ءۇشىن كوتەرىپ قويالىقشى!..
— ءاي، بارەكەلدى. مىنە، ناعىز دوستىڭ ءسوزى. ايتپادىم با، «ماكەڭ ءبىزدىڭ تاۋىپ سويلەيدى» دەپ! — سالامات ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— البەتتە!.. — قايسار سوزالاڭداي، ەرىنشەكتەنە كوتەرىلىپ ريۋمكاسىن ارىپتەستەرىمەن سوعىستىرىپ، قايتا وتىردى.
— تاماشا!.. جارايسىڭ، مايرا... — ايجان استىنداعى ورىندىعىن كەيىن دارىلداتا ىسىرىپ، مايرانىڭ قاسىنا بارىپ قۇشاقتاي بەتىنەن ءسۇيدى، ارقاسىنان قاقتى.
ءدامدى تاعام، باپتى شاي تالاي ءتىلدىڭ تيەگىن اعىتتى.
ەت قىزىپ، ىستىق قان باسقا شىقتى. ايجان دا، سالامات تا، قايسار دا جەلپىنىسىپ كەتتى. العاشقى وسى توستان كەيىن ايتىلعان ءسوز دە، قالجىڭ دا، ءازىل دە جانعا جايلى، جۇرەككە جىلى ءتيىپ جاتتى. ابدەن رازى بوپ كەتكەندە اۋىزعا ىلىگەتىن: «البەتتە»، «و، جىندى» دەگەن ءسوز جارقىن-جارقىن ەستىلىپ، اياعى جامىراما كۇلكىگە اينالىپ بارادى.
شاعىن قوناقتىق بەسىنگە دەيىن سوزىلدى. شاي ءىشىلىپ، ىدىس-اياق جينالدى. قايسار مەن سالامات وزىمسىنگەنسىپ: «بەتىڭنەن سۇيگىزشى...» — دەگەندەي وداعاي مىنەز تانىتىپ، وكپە ارتىپ كەتەر مە دەپ ايجان ۇرىككەن، الگىلەر مايرا ەكەۋىنىڭ قولدارىنان ءسۇيىپ، ۇلكەن مادەني ىزەت ءبىلدىرىپ ءوتتى. «جولدارىڭ بولسىن!.. ءبىر-بىرىمىزدىڭ قۋانىش، قىزىعىمىزدا كەزدەسەيىك»، — دەسىپ مايرا مەن ايجان ولاردى دالاعا شىعارىپ سالدى.
دالا تاستاي قاراڭعى. قارا جاڭبىر ۇرىپ تۇر. ەكى جىگىت كوزدەن تاسا بولعاندا بۇلار جۇگىرىپ دۇكەنگە قايتا كىردى. تاعامنىڭ قالعان قالدىعىن گازەتكە وراپ، ىدىس-اياقتاردى ءسۇرتىپ ۇلگەرگەن ايجاننىڭ جانىنا مايرا كەلدى.
«كۇزى سولعىن، كوڭىلسىز. بىردەن ۇيگە قايتىپ كەتكىسى جوق سياقتى. اۋىق-اۋىق دالاداعى جاۋىننىڭ تەرەزە شىنىسىنا تيگەن تىقىرىنا قۇلاق تۇرە سەلتيىپ قالادى. سالدەن سوڭ تەرەڭ كۇرسىنىپ:
— ايجانتاي، — دەدى مايرا.
— و نە، مايرا؟ ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ تۇرعان جوق پا؟ ءتۇسىڭ قاشىپ بارادى عوي.
— جو-جوق، باۋىرىم... تەك... الگى جىندىلاردى، ءوزىڭدى قيماي قينالام. بۇل مەنىڭ ءبىر قاشاننانعى يت مىنەزىم. تەز باۋىر باسىپ قالام دا، ساعىنىپ، كوپ ۋاقىت ۇمىتا المايىم. سەنى جولىڭنان قالدىرىپ تۇرعانىم جوق پا؟ اسىعىس ەمەسپىسىڭ؟ — دەدى ول ايجان جۇزىنە ۇڭىلە كوز ايالداتىپ.
— جوق... ۋاقىتىم جەتەرلىك. نەگە اسىعايىن...
— ەندەشە ەكەۋمىز شاي ءىشىپ، از-كەم سىرلاسساق قايتەدى، ءا؟
— ماقۇل. ماكە. مەن ستولداعى باسى ارتىق قالعان-قۇتقاندى جيناپ تاستايىن، — دەدى ايجان ساماۋرىن سۋىن ەسەلەي قۇيىپ، توققا قوسىپ. ءجۇرىسى شيراق؛ گازەتكە ورالعان كاكىر-شۇكىر بىردەڭەلەردى دۇكەننىڭ بۇرىشىنداعى مۇزداتقىشقا اپارىپ سالىپ ءمانپاسي الىپ قايتتى.
قۋاننان كەتكەلى تۇسكى اسىن وسىندا دۇكەندە ءىشىپ، ءۇزىلىس كەزىندە كەرەك-جاراعىن جيناستىرىپ قويۋ ادەتىنە اينالعان؛ ءقازىر دە مۇزداتقىشىندا شايعا تالعاجاۋ ەتەرلىكتەي ءتاتتى تورت، كەكس بارشىلىق ەدى. جۇگىرىپ ءجۇرىپ سولارىن اكەلىپ، داستارقان مازەرەتىن جاڭعىرتىپ جاتىر. سۋى سارقىلعان اققۇماننىڭ شاماسىن دالاعا شىعىپ توگىپ كەلدى. ماناعى ءبىر بويكۇيەزدىك جوق، كوڭىلدى، سەرگەك. اققۇبا ءجۇزى بال-بۇل جانا الاۋلاپ كەتكەن: بوس ورىندىقتىڭ بىرىندە سۇلەسوقتانا وتىرعان مايرانى كادىمگىدەي ەلىكتىرە قالجىڭداپ تا وتەدى. مايرا بولسا تالاي كۇننەن بەرى ريەۆيزيا مۇشەلەرىنە ەتى ۇيرەنىپ، جالعىزىلىكتىلىگىن مۇلدە ۇمىتقان عوي. الگىندە ەكى جىگىت دۇكەننىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا عانا مايرا ولاردىڭ ەندى مۇلدە ورالماسىنا كوزى انىق جەتكەندەي دارمەنسىزدىگىن سەزىندى، كوڭىلى قۇلازىپ سالا بەردى. ەركىنەن تىس مارقۇم كۇيەۋىن ەسىنە ءتۇسىرىپ:
— ايجان، — دەدى مايرا، — بۇگىن كۇنۇزاعىنا ءبىزدىڭ ۇيدەگى كىسىنى ويلاۋمەن بولدىم. ءتۇ-ۋ، سەنىڭ مىناۋ مازاسىزدانۋىڭا قاراپ قاجىپ كەتتىم عوي، كەل وتىرشى. بىرەر شىنى شاي ءىشىپ سىرلاسايىق دەپ ەدىم.
— مىنە، مىنە بولدىم، — ايجان ساماۋرىن ۇستىنە بۋى بۇرقىراعان اق قۇماندى ورنىقتىرىپ، مايرانىڭ قاسىنا جايعاستى. — ماكە-اۋ، اسىعاتىن نە بار؟..
— تىپتەن جۇگىرىسىڭ كوبەيىپ، ابدەن سارسىلتتىڭ-اۋ...
— كەشىرە گور. ماكە... — ايجان ەكى كەسەگە ءسۇت قۇيىپ، اققۇماندى قولىنا الدى. سونسىن ول ىستىق شايدى ءبىر ۇرتتاپ: «ۋف... جان-اي»، — دەدى، تالاي جەردەن مىقشىڭداي، توبىعى مايىسا، تىزەسى دىرىلدەي كوتەرىپ جەتكەن ءزىل باتپان جۇگىن يىعىنان جەرگە تاستاي سالعانداي تەرەڭ كۇرسىنىپ. — اپىر-اي، شاي دەگەننىڭ نە پالە قاسيەتى بار، ءا؟ كوز كىرەۋكەسىن اشىپ جىبەرگەنىن قاراشى...
— ءيا، اڭگىمەمەن ءجوندى شاي دا ىشپەگەنبىز عوي.
— سولاي-اۋ دەيمىن...
— جاڭاعى دەيمىن-اۋ... جىندىنى ايتام-اۋ...
— ە؟.. — ايجان قۇربىسىنا ەلەڭدەي قاراپ قالدى.
— ەرتەڭ كەمپىرلەرىمىزگە جەتەمىز دەپ قوي جۇرەكتەرى لۇپىلدەسىپ، جاستىقتارىن قۇشاقتاسىپ جاتىر، ءا؟ — دەدى مايرا قايسار مەن سالاماتتىڭ قازىرگى جاعدايلارىن كورىپ، جانى اشىپ وتىرعانداي قۇپيالى كۇلىپ. — بىردە قايسار جىندى مەنى ادام سياقتى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ الدى. «ە، مەيلى شە، كىم كورىپتى»، — دەپ پالەندەي قارسىلىق بىلدىرمەگەنمىن عوي. ال، ءتىرى پالەگە قالايىن، — دەپ مايرا ەرنىن ءشۇيىرىپ، بەتىن شىمشىلادى. ونىسى: بۇل بۇل ما، سۇمدىعى ءالى الدا». — دەگەنى ءتارىزدى. — جىندى نەمە ەرنىمنەن سۇيگىسى كەپ، ال، وڭىرەڭدەسىن. «قۇداي كوكتەمەگىر، كەتشى ءارى، قىتىعىمدى كەلتىرمەي»، — دەسەم، ءتىپتى ىقپايدى. تاس كەنەشە جابىسىپ، ابدەن ءراسۋامدى شىعارسىن. الاسى مول كوزى اقيىپ كەتكەن، ەمىنىڭ الاق-جۇلاق ەتەدى. «كورشى-قولاڭ بىرەۋلەر كورىپ قالار-اۋ»، — دەپ جالتاقتايمىن، زارەم جوق. «مەزگىلسىز ۋاق قوي، قايسەكە، قايتىڭىز»، — دەيمىن ەنتىگە كۇبىرلەپ. ەستىمەي مە، بىلمەيمىن، ابدەن ەسىرىپ العان، قارسىلىعىمدى شىبىن شاققان عۇرلى ەلەمەيدى. قاتتىراق ءۇن قاتۋعا قورقام. توڭىرەك تاستاي قاراڭعى. جاڭبىر بولسا مىناۋ، ەڭىرەپ تۇر. ءارى تارت، بەرى جىقپەن» اۋلا ىشىنە دە كىردىك.
قۇداي-ي توبا-اي، بىرەۋ كورىپ قالماسا يگى ەدى»، — دەيمىن. قورانىڭ قالتارىس بۇرىشىنا قالاي جەتكەنىمىزدى بىلمەيىم: ايتەۋىر ءبىر بايقاعانىم جاۋىرىنىم قابىرعاعا تىرەلىپتى. الدىمدا قايسار، جانىشتاپ جىبەرەتىن ەمەس.
ەندى قايتتىم؟ قاتتى ءسوز ايتسام، كوڭىلى قالادى . ال-دارمەن قۇرىعان. ماسقارا-اي...
ىشپەي-جەمەي اق تەر، كوك تەرمىز. سونسىن بار عوي، ايجان-اۋ ءبىر ءتۇرلى تىزەم دىرىلدەسىن. نە بولدى ماعان دەپ ويلايمىن. اراق ساسىسا دا ەركەك دەمىنىڭ... اللاۋ ءبىر قۇدىرەتىن سەزىندىم. قارسىلاسقىم كەلمەي بەي-جاي كۇيگە تۇسەيىن. ىلكى توسىرقاۋ، ازا بويىم قازا تۇرىپ تىتىرەنۋ دەگەننەن دە ادامىن. الدەقانداي قۇرساۋ دا جازىلىپ دەل-سالمىن. ۇياتتاعى... ەلتىگەندەيمىن دە مە، قالاي؟ ۇرى مىسىقتاي سۇعاناق سۋىق قول ءبىر ەركىندىكتى سەزگەندەي بۇلكىل قاققان تامىردى ءدال تاۋىپ باسادى، كەۋدەمە كىرىپ، تىمسىكتەنىپ، مىجعىلاپ، ەندى مىقىنىما دا بارىپ قالدى. «كەتشى قۇرعىر» — دەگىم دە كەلەدى؛ ءتىس جارا المايمىن. ەسىم دۇرىس، سانام بار. تەك ال-دارمەن جوق. ماسقارا... ۇيات-اي... ءتىسىمىز... حا-حا-حا... قۇداي كوكتەمەگىر دەيمىن-اۋ، مۇنشالىق وسپادارسىز بولار ما؟ ءتىسىمىز... حا-حا-حا... ءتىسىمىز تىسىمىزگە ءتيىپ ساق ەتتى. حا-حا-حا... ماعان بەلق ۇلى قاراڭعى اۋلا ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ جىبەرگەندەي ەستىلدى. «ۇياتتاعى، ويباي!» — دەپپىن عوي. حا-حا-حا...
ول ول ما؟ سول كەزدە اۋزىنان كۇڭسى ءبىر ءيىس بۇرق ەتتى. سۇمدىق جيىركەنىپ، كەۋدەسىنەن يتەرىپ كەپ قالايىن... بايعۇس اڭسىز تۇردى ما، جوق الدە ءوزى دە قاۋقارسىز با، انتەك شەگىنشەكتەي بەردى دە، ەكى قولى ەربەڭدەي شالقاسىنان... حa-xa-xa... شالشىق سۋعا شالپ ەتىپ قۇلادى... «ويباي، كوتەك، مۇنىسى نە؟» — دەپپىن عوي ساسقانىمنان. داۋسىم جارىقشاقتانا قاتتى شىقتى. اڭداۋسىز ايقايلاپ قالعانىمنان شوشىنا، ءارى ۇيالا ۇيگە زىپ بەردىم. حا-حا-حا...
ءسۇيىسۋدى مەن ۇمىتسام، ايجان-اۋ، داعدىردىڭ بۇيرىعى. تۇلىپقا تالايدان موڭىرەپ جۇرگەن جەسىرمىز؛ ونىكى نە دەيمىن-اۋ. سەن تەك ماعان كۇلمە، جاراي ما؟ جاي وتىرعانشا ۋاقىت وزدىرايىن دەپ ايتقان سىرىم عوي...
— ءسىز دە قىزىقسىز-اۋ، ماكە. كۇلىپ نە كورىنىپتى ماعان. بۇ دا ءومىر ەمەس پە؟ مەن بىرەۋگە سىر شاشىپتى دەپ ەستىمەگەن شىعارسىز. ەستىگەنىم ەستىگەن جەردە قالادى.
— دانەڭە دە بولعان جوق، ايجان... سەنەن نەسىن جاسىرايىن، ونىكى دە پەندەشىلىك. كۇلكى ءۇشىن عوي...
ءجا، قويشى قىسىر ءسوزدى. بىلمەيىم نە پالەگە ۇشىراعانىمدى. كەشەلى-بەرلى كۇيەۋىم ەسىمە ءتۇسىپ كوڭىلسىزبىن. مۇمكىن قايسارلاردىڭ ەندى كەتەتىنىنە كوزىم جەتكەنسىن سولايمىن با، ايتەۋىر الدەنەگە اتاڭداي بەرەم. و نە، ءوزىم تۇسىنبەيىم. عاجاپ... كۇيەۋىم مەنى ولەردەي سۇيەتىن. ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا كەتەردە، كەشكە كەلگەندە بەگىمنەن اقىرىن ءبىر وبەتىن، — دەدى مايرا بوساعان كەسەسىن ستول ۇستىنە قويىپ.
قىزىل شىرايلى ءجۇزىنىڭ قانى قاشىپ، قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن. كوزىندە اۋىر، قورعاسىن مۇڭ. «ادام دەگەن دە تابيعات تاقىلەتتەس-اۋ: بىردە — كۇز، بىردە — كوكتەم» — دەپ ويلادى ايجان مايراعا قادالا قاراپ. و باستا سىرلاسىپ، اڭگىمەلەسكىسى كەلگەندە ونىڭ ايتپاعى ماناعى قايسارعا بايلانىستى ىڭعايسىز جاي ەمەستىگىن دە ايجان، ەندى اڭداعان. سونىسىنا مايرا مىنە جاڭا جەتتى.
— قانشا جىل بىرگە تۇردىق. نارەستە سۇيدىك. ۇيرەنىسىن كەتەردەي دە ۋاق بولدى. «سەن-اق ەلجىرەيسىڭ دە جۇرەسىڭ. قويشى، ءارى»، — دەپ نازدانعان دا كەز ەستە. سويتسە توڭىپ سەكىرمەي، تويىپ سەكىرىپپىن. ارادا ەكى جىل وتكەندە ءتۇسىندىم عوي... ءالى ەسىمدە، بىردە ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتىپ ۇيىقتاي المادىم. ەسەر جانداي ءۇي ىشىندە سەندەلىپ ءجۇرمىن. بىردەڭە جوعالتقانداي، ال كەپ، الدەنەنى ىزدەيىن. بالالارىمنىڭ توسەگىن جوندەپ، كەرەۋەتتەرىنەن جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن جامىلعىلارىن جاپتىم. جۇرەگىم وز-وزىنەن ورەكپىپ، كۇيىپ-جانام؛ سالقىن ءتيىپ اۋىرىپ قالماسام يگى ەدى دەپ تە ويلايمىن. سۇپ-سۋىق جاستىعىمنان بەزىنىپ، جالاڭ اياق كوشەگە شىعىپ تا كەتكىم كەلەدى... اقىرى تاعات تاۋسىلدى. ىزدەگەنىم ءۇمىتسىز، جۇمباق دۇنيە تابىلماسىن سەزەم. تەرەزەنى ايقارا اشىپ تاستادىم دا، iش كويلەگىممەن قارسى الدىندا تۇرىپ الدىم. سالقىن دالا جەلى دە، ايلى تۇندەگى اۋىل كوشەسى دە كوڭىلىمدى سەرگىتىپ، تىنىسىمدى كەڭىتپەدى. قايتا قاپىرىق ەكەن دەيىم، ورتەنىپ بارام. «و، قۇداي، مەن ساعان نە جازدىم»، — دەپ ايقايلاعىم كەلەدى. قانعا سىڭگەن ۇيات جىبەرمەيدى. قۇدايداعى جۇمىسىم نە؟ ءبارى جان قىسىلعانسىن دا...
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قارسىسىندا سەكسەنباي قارت تۇرادى عوي. قۇدايى كورشىم... سەن ونى بىلەسىڭ. ايجان، ەكى بالاسى دا شوفەر. ءوزى وتكەن جىلى دۇنيە سالدى. كەلىن-بالالارى عاجاپ ىزەتتى، تاربيەلى. كەمپىرى دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماعان مەيىربان: «امان با، جانىم»، — دەپ جۇرەدى. سول سەكسەنباي قارت ءبىر كۇنى ماعان وزەن جاعاسىندا كەزدەستى: يىناعاشپەن سۋ العالى بارعام. ول ات سۋعارعالى كەلىپتى.
— مايراشجان، اينام... سەن ءبىر مەزگىل قالاعا شىق، قىدىر، ءالى تىم جاسسىڭ عوي. ءۇي كۇشىكتەنىپ جاتىپ الما. — دەدى.
نە دەرىمدى بىلمەدىم. مەنىڭ ءتۇن جاراسى اۋا تەرەزە الدىندا سىلەيىپ تۇرعانىمدى تالاي كورگەن بولدى. اۋرۋلى ادامنىڭ ءقايبىر ۇيقىسى تۇزىك. سونداي ءبىر قينالىپ، ءۇيىنىڭ سىرتىنا شىعىپ وتىرعاندا بايقاعانىن سەزدىم. ءارى ۇيالىپ قالعانىمدى اڭداپ، مارقۇم:
— قىسىلما، بالام... وزىمنەن باسقا ءتىرى جان بىلمەيدى. ءبارىمىز دە ادامبىز... ونداي-وندايدى قورەك تە كورمەدىك، بىلسەك تە بىلمەدىك. ىشتە كەتەدى. ۇيگە تىعىلا بەرمە، ەلگە كورىن، قىدىر، سەيىل... اناۋ جاپىراق كوز كىشكەنتايلار ءۇشىن ءسويت... — دەپ جاتىر.
مىنە، ەلدىڭ ءبارى جەسىر جايىن وسى كىسىدەي تۇسىنسە عوي. قانداي عاجاپ جان. مەن ءلام-ميم دەي الماي، بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. كەيىن ءوز سەزىمىمدى تەجەپ، ساق بولۋعا تىرىستىم. دۇنيەدە ەركەك بارىن ۇمىتتىم. الگىندە قايسار قىلىعىن ايتىپ، كۇلىپ الدىق، ايجان. سونىڭ ءوزى دە انە، ءومىر... قايتا ءتىرىلىپ كەتتى كۇيەۋىم دەسەم سەنەر مە ەڭ؟
— قالايشا؟
— ءانe، اڭعالسىڭ... ءتىپتى شيكىسىڭ-اۋ، قاراعىم-اي. مەن ايەل ەكەنىمدى سەزىندىم. كۇندە ەرتەڭگىسىن ۇستىمە قاراپ، ساندەنۋدى تاپتىم. اناۋ تۇندە دە، ۇيگە قاشىپ كىرگەنمەن دە بەرەكەلى كوز ىلمەدىم. قايسار ىزىمشە قۋىپ كەلىپ، ەسىگىمدى سوقسا... ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماستاي كۇيدە ەدىم. قايتا ءتىرىلدىم دەگەنىم سول. وندايدا اقىل، سانا جولداستىققا جارامايدى. باسقا كۇش، قۇدىرەت قۇزىرىنداسىڭ... ول ەركىڭدى بيلەپ-توستەيدى. كوپ جاعدايدا باعىمدى بايلايتىن مارقۇم كۇيەۋىم.
— كۇيەۋىم دەيمىسىڭ؟ — ايجان ايران-اسىر: «ولگەن بايى قالاي «باعىن» بايلايدى؟ نە دەپ وتىر؟ و نەعىلعان ب ا ق؟» بوتەن ەركەكپەن اشىنا بولعان دا ب ا ق پا؟..»
— سەن، قۋاندى سۇيەمىسىڭ؟ — دەدى ول ايجاننىڭ الدەنەگە داعدىرعانىن تاپ باسىپ، كوڭىلىن ءبولىپ.
— ە، ونىڭ بۇ جەرگە قاتىسى نە؟
— ۇرىكپە... جاۋاپ بەر. سۇيەمىسىڭ؟ بوتەن ادام جوق قورقاتىن. ەكەۋمىز ەمەسپىز بە؟ ايت...
— سۇيەم...
— مىنە، مەن دە كۇيەۋىمدى سۇيگەم. ونان وزگە ەركەك كىندىكتى بىلمەگەنمىن. قينالعاندا ءبىر سونان كەشىرىم وتىنەم. ارۋاعىن اتتاماسام دەيمىن. ال، جاراتىلىسىڭنىڭ، تابيعاتىمنىڭ تىلەگى باسقا... مەن ەكى وتتىڭ ورتاسىندا شىج-بىج بوپ كەلەم، ايجان. ۋا، شىدامنىڭ دا شەگى كانە؟ ول ءوز ىڭكارلىگىمەن مەنى تۇتقىنداپ، باسقاعا بۇيىرما دەپ دۋالاپ كەتكەن سياقتى، — دەدى مايرا داۋسى بۇزىلىپ. كوزىنەن قوس تامشى ىرشىپ ءتۇستى.
— ماكە، قويىڭىز... ونىڭىز نە؟
مايرا الاساپىران سەزىم ۇستىندە السىزدىگىن بايقاتىپ العانىن، تىم اعىنان جارىلام دەپ، ىشتەگى كۇيىگىن سىرتقا شىعارىپ ءۇنسىز قالدى. ايتەۋىر ءتۇبى بىرەۋمەن وسىلاي ەركىن سىرلاسۋى ابزالدىعىن بىلەتىن دە، رەت-جونىن كەلتىرە قويۋدىڭ قيسىنىن تاپپايتىن. اۋىلدا ايەل كوپ. ايتسە دە قايسىسىنا سەنگەندەي، ال، ايجان بولسا ولاردان بولەك جان. مىناۋ ريەۆيزيالىق جۇمىس تاعدىرى تابىستىردى، ءتۇسىنىستىردى. «جو-جوق، ايجانعا بار سىرىمدى جايىپ سالدىم-اۋ»، — دەپ ول وكىنبەيدى. تەك ۇيرەنىسكەن قايسار مەن سالاماتتى قيماي، سولاردان ءبىر ساتتە كوز جازىپ قالعانىنا قينالعاننان تۋعان سەزىم كۇشى ەكەنىن بىلەدى: ونى ايجانعا ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندايدا اڭگىمە باعىتىن مارقۇم كۇيەۋىنە دەگەن ساعىنىشقا قاراي بۇرىپ، اياعىن جۋىپ-شايىپ جىبەرگەن ءجون.
ول ورىندىق ارقالىعىنا ءىلۋلى بوس بىلعارى سومكەنىڭ سىرتقى ءتوسقالتاسىنان شارشى اق ورامالدى الىپ، بەتىن-كوزىن ءسۇرتتى دە:
— ۋف... — دەدى كۇرسىنە. — كۇيەۋىم ولەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن مەنى ەسىك كوزىنەن قارسىلاپ: «شارشادىڭ-اۋ، ماكەشتاي، ماعان بەرشى»، — دەپ قولىمداعى نان، ماي، قانت، شايمەن سىقا تولعان توردى ءوزى الدى. بەتىمنەن ءسۇيدى.
Ac ىشتىك. توسەك سالدىم. جاتپاي ماعان قاراپ وتىر.
— ماكەشتاي، ەكەۋمىز ءبىر ەركىن سىرلاسايىقشى. Meن كەشە سەن جوقتا ساندىقتان بەلىنەن رەزين جىپپەن بۋىلعان ون شاقتى حات تاپتىم، — دەدى.
— ە، ول سەنىڭ الماتىدا وقۋدا جۇرگەندە ماعان جازعان حاتتارىڭ عوي. ونىڭ نەسى تاڭسىق؟
— ول حات ەمەس، ماكەش، ماحاببات جىرى. ويلاسام مەن سونداعىمنان دا ءقازىر سەنى ءتىپتى عاجاپ سۇيەم. قۇداي بىلەدى، مەنەن باقىتتى جان جوق. قىزدىڭ دا كەرەمەتتەي قوياننىڭ كوجەگىندەيىن ءىلىپ ءتۇسىپپىن-aۋ.
— سوق وتىرىكتى...
— راس ايتام، جانىم.
سول كۇنى ءبىز ءتۇن ورتاسى اۋا جاتتىق. تاڭعا جاقىن ءتۇس كوردىم. ءۇيدىڭ ىشىندە جاپادان-جالعىز ءجۇر ەكەم دەيمىن. توبەدە حرۋستالدى ليۋسترا، جارقىراي جانىپ تۇر. قابىرعادا كۇرەڭ-قىزىل گۇلدى كىلەم. كۇيەۋىمنىڭ جۇمىستان قايتاتىن دا ۋاقىتى تايالعان سياقتى. اسىعا كۇتەم. تەزىرەك كەلسە مىناۋ جاڭادان العان اسىل دۇنيەمىزدى كورسەتىپ ماقتانسام دەيمىن. بالالار تورگى بولمەدە ويناپ وتىر.
كەنەت...
الدەقايدان كوز الدىمدى تۇتاس تۇمشالاي قارا شىمىلدىق سارت ەتە ءتۇستى. «ءوي، بۇنىسى نەسى؟» — دەپ ابدىراي الگىنى كەيىن سەرپەم دەگەنىمدە، ساۋساعىمداعى التىن ساقينام سىپىرىلىپ، جەرگە شىلدىر ەتە قالدى. ال، ىزدەيىن ەدەندى سيپالاپ. قايداعى ءبىر تۇيمە، شەگە، قۇدايعا كەرەك ەمەس كاكىر-شۇكىردى تابام، ساقينا ۇشتى-كۇيدە جوق. شوشىنا وياندىم...
بالالارىم مەن كۇيەۋىمدى تاماقتاندىرىپ شىعارىپ سالدىم. كۇيەۋىم ارتىنا قايىرىلىپ:
— ءتۇسىڭ قاشىپ كەتىپتى، ماكەش اۋرىپ جۇرگەنىڭ جوق پا؟ سول جۇمىسقا بۇگىنشە بارماي-اق قويساڭ قايتەدى، — دەدى ەسىك كوزىنە جەتە بەرە.
— ۇيقىنىكى عوي. ەشتەڭە دە ەمەس. مەن دە ءقازىر شىعام، — دەپ ەزۋ تارتتىم. ەركەكتەر ءۇشىن تۇككە قاجەتسىز ءتۇسىمدى اڭگىمەلەپ قايتەم.
جۇمىستاس ءبىر كەكسە ايەلگە شىداماي ءتۇسىمدى ايتتىم. ول باسىن شايقاپ، قاباعىن ءتۇيىپ ويلاندى دا:
— قيىن ءتۇس ەكەن. بۇگىن ءوزى دۇيسەنبى عوي... دۇيسەنبىگە قاراعان ءتۇس كەلمەيدى دە، جورىلمايدى دا، — دەدى.
كۇيەۋىم جۇمىستا، ساسكەلىكتە، ستولدا وتىرعان كۇيى ءجۇرىپ كەتىپتى. ءيا... ءدام تاۋسىلعانسىن وعان نە شارا. تەك ونىڭ ولەردەي جالىنىپ، جاستىق كەزدە جازعان حاتتارىن بىرگە، باس تۇيىستىرە، داۋىستاپ وقيىقشى دەگەن تىلەگىنە ءمان بەرمەي ازىلگە جەڭدىرىپ كونبەگەنىمە وكىنەم. «ارمان ەدى عوي. نەگە ءشىلتيىپ، سىرەستىم»، — دەيمىن وزىمە-وزىم ىزالانىپ.
مايرا ايجاننىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىپ، قاتتى تولقىپ كەتكەنىن ەندى بايقادى. سول-اق ەكەن وزەگىنە اششى جاس تىعىلىپ، جانارى سۋلانىپ جۇرە بەردى: ارينە بۇل كۇيەۋىن جوقتاپ، ساعىنعاننان تۋعان سەزىم ەمەس ەدى. مايرا العاشقى جىلدارى، جەتىسى، قىرقى، جىلى وتكەنگە دەيىن مارقۇمنىڭ كىسىلىگىن، وزىنە دەگەن ىڭكارلىگىن، ادالدىعىن، مىنەز-قۇلقىن ەڭىرەتىپ اڭگىمەلەيتىن؛ قايىرى بولسىنىن ءبىلدىرىپ، باتا وقىعالى كەلگەن جاقىن-جۋىق، جاماعايىنداردىڭ كوزىنە جاس الماي شىعاتىنى از تۇعىن. بەرتىندە جالعىزدىققا ءوزى دە ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ، كۇيەۋىنىڭ بەينەسى سولعىن تارتا باستاعانى كامىل؛ مۇلدە ۇمىتتى دەۋ قيىن، دەي تۇرعانمەن مايراعا كەيدە سونىڭ جارىق دۇنيەدە بولعانىنىڭ ءوزى ءشۇبا تۋعىزىپ، ەرتەدە كورگەن ءبىر ءتۇسى سياقتانادى. ايتەۋىر، اناۋ جاۋدىر كوز سابيلەرى الدىندا قاراڭداپ جۇرگەنسىن امالسىز مويىندايتىن دا ءتارىزدى مە، قالاي؟ الگىندە كۇيەۋىنىڭ دۇنيەدەن قالاي وتكەنىن ايجانعا سىر عىپ شەرتكەندە پالەندەي ەگىلمەي، قۇلىقسىز ايتقانى دا سونان؛ قۇربىسىنا اسەر ەتەر-اۋ دەپ، ءتىپتى دە ويلاعان جوق.
كىسىنىڭ جاندۇنيەسىن قاس-قاباعىنان تانيتىن مايرا ءمۇلت كەتكەنىن سەزىپ ۇلگەردى: جايشىلىقتا ول مۇنداي قاتەلىك ىستەمەسى حاق، يە... ايتپەسە ايجاننىڭ قۋاننان ايىرىلىپ وتىرعانىنا ءالى ءبىر اپتا دا تولماعانىن، جاراسىنىڭ قانى شىعىپ، بىتە قويماعانىن ەسكەرسە كەرەك-تىن؛ جاڭاعى سىرى ءدوپ ءتيىپ، ايجاننىڭ اسەرشىل قيال كوزىنىڭ الدىنا قىزداي قوسىلعان، ىستىق-سۋىقتى بىرگە كورىپ، تالاي جىل دامدەس كۇيەۋىن اكەلىپ كولدەنەڭ تارتىپ كولبەڭدەتەرىن اڭدامادى. ونى ەندى ۇقتى؛ ۇقتى دا ماعان نە بولدى «الجاسىپ» دەپ ويلادى. سونسىن جاڭا عانا ول ورىندىق ارقالىعىندا ءىلۋلى تۇرعان بىلعارى سومكەنىڭ سىرتقى، شاعىن قالتاسىنان العان شارشى، اق قولورامالمەن كوز جاسىن ءسۇرتىپ وتىرىپ: الجاستىرعان دا، وزەگىنە اششى جاس ۇيىرىلتكەن دە مايرانىڭ كۇنۇزاعىنعى الدەنەگە دەگەن وكىنىش، توعايىن جۇرگەن كوڭىلدىڭ بۇگىن كەش قۇلازىپ قالعانىنان، جۇمىس اراسىندا ۇرلانا قۇلاعىنا: «ماكە، قۇلاق تۇبىنەن... سىرعالىعىڭنان ءبىر يىسكەيىنشى... نەتكەن سۇلۋ ەڭ... اللاۋ، بالاپان بۇعاعىڭنان ءوبىپ وتسەم قايتەرسىڭ...» — دەپ ىنتىعا سىبىرلايتىن سايقىمازاق قايساردى قيماستىقتان تۋعان سەزىم ەدى. ول ەندى قايتىپ ورالماس داۋرەن، تاعى دا ءبىر جان كەزىگىپ كوڭىلىنىڭ قىتىعىن شاقىرماسىن بۇكىل اۋىلدان ونداي ادامنىڭ تابىلماسىن،ت جۇدەۋ، جەتىم جۇرەگىن لۇپىلدەتىپ ەلجىرەتپەسىن، بايىرعى جەسىرلىكتىڭ كەبىن كيەرىن، تاڭ ساز بەرە جىلى توسەگىنەن كوتەرىلىپ، كەشكە سۇرىنە قۇلاپ جۇرەرىن ويلاپ «الجاسقانى» انىق؛ قولقاسىنا اششى زاپىران تىعىلىپ، ەگىلە جىلاعانى سونان. ايجان پاقىر ونى قايدان ءبىلسىن؛ بىلمەگەسىن دە تۇسىنەدى دەيمىسىڭ. ال، تۇسىندىرەم دەپ ارام تەر بولۋدىڭ تاعى ءجونى دە، كەلىسى دە جوق. ونان ۇمىتتەنۋ مۇلدە ابەستىك. ول ءۇشىن ايجان دا مايرانىڭ كەبىن كيگەن، جەسىرلىكتىڭ تاۋقىمەتىن ابدەن تارتىپ كۇيزەلگەن، قۋانىشتىڭ ءوزىن تالعاپ، ىلعي دا بىردەن سەنبەي كوپ تولعانىپ بارىپ قابىلدايتىنداي سەكەمشىل، سەرگەك بولماعى لازىم.
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ مايرا شيرىعا، مۇندايدا تەز ەڭسەسىن جيىپ ۇيرەنگەن داعدىسىمەن، وزگە كۇيەۋى بار ايەلدەردەي ەزىلىپ ەگىلمەي، ابدىراماي كەڭ دۇكەن ءىشىن جايلاعان بويكۇيەز تىنىشتىقتى بۇزىپ ءۇن قاتتى:
— ءجا، ءبىرىمىز تىرىدەي، ءبىرىمىز تاعدىردىڭ بۇيرىعىمەن كۇيەۋلەرىمىزدەن ايىرىلىپ، جەر ساباپ قالعان ەكەنبىز دەپ جىلاپ-سىقتامايىق، — دەدى ول جۇلقىنا، باسىن كەكجەڭ ەتكىزە جەردەن كوتەرىپ. — سالىمىز سۋعا كەتىپ، جۇنجىگەنىمىزدەن كەلەر پايدا جوق. مۇنىمىز تىراش تىرلىك. وۋ، جامان ىرىم باستاپ، سەنىكى نە؟ نەمەنەگە سىعىراڭدايسىڭ ماعان ەرىپ... سەن تويىپ، مەن توڭىپ سەكىرىپ وتىرعانىمىزدى بىلەمىسىڭ؟ اعىمنان جارىلىپ سىرىمدى شەرتسەم، ءىشقۇستالىعىمنان قۇتىلايىن، تىڭدار قۇيما قۇلاق تاپتىم دەپ ىستەدىم. ويلانسىن، ءتالىم ەتسىن دەدىم...
— ماكە-اۋ... — ايجان ىستىق جاستان بەتى ءىسىنىپ، كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانا مايراعا باتىلسىز قارادى؛ قارسى ايتار داۋى، دالەلى ازدىعى جۇزىنەن ءبىلىنىپ تۇر.
ادەتتە مايرا مىناۋ ايجانداي قاتىنداردىڭ بوس، بولبىر، تەرەڭ ويلاۋعا كەر جالقاۋ، بولماشىدان قايعى-قاسىرەتتى جاساپ، ءوزى سوعان باتپاقتاپ، كۇيەۋىن ۇشىندىرىپ، وشاعىن بۇزىپ، قالاي قۇراۋدىڭ، باسىن بىرىكتىرۋدىڭ قيسىنىن كەلتىرۋدىڭ ورنىنا ونان ءارى ءىرىتىپ، شات-شالەكەيگە تۇسەتىندەردىڭ وسى اۋىلدا تالايىن كورگەن: سوندايدا سارا اقىلىن ورتاعا سالىپ، قيىستىرىپ جىبەرسە مايرانىڭ ارينە ەشتەڭەسى كەتپەسى راس. كوزگە شالىنباس، كوڭىلمەن عانا كورىنەر ءبىر ىلگەشەككە ءىلىنىپ قالعانىن، ءۇپ ەتكەن جەلدەن ۇزىلگەلى تۇرعانىن سەزسە دە بىلدىرمەي: «كۇيەۋىنەن ايرىلسا جانى مەنەن ارتىق پا؟ كەشە ەدى عوي كەردەڭدەپ، ماعان شەكەسىنەن قاراعانى... ءمۇلايىمسۋىن. ولمەسەڭ ورەم قاپ... شىرىك نەمە، انا ءبىر جولى تويدا كۇيەۋىڭدى قىزعانىپ تورساڭداعانىڭدى مەن ۇمىتتى دەيمىسىڭ. كەرەك تۇعىن سەنىڭ موجان-توپاي بايىڭ»، — دەپ، ءۇنسىز، ىشتەي جەرلەپ وتەتىن دە، اڭعال، اقكوڭىل ايەلدەردىڭ قالپىنا كوشىپ، «ءوزىڭ بىلەسىڭ» دەي سالاتىن. الگى ايەلگە «ءوزىڭ بىلەسىڭ» دەگەنسىن ءبىتتى، شوشتاڭداپ، بيشارا جايىن مۇلدە ۇمىتىپ، شولاق اقىلىنا جول بەرەتىن عوي؛ اقىرى ناسىرعا شاۋىپ، وشاعى كۇيرەپ، ەل-امان جۇرت تىنىشتا شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسەدى.
مايرا بۇعان پالەندەي كۇيزەلمەيتىن. «مەيلىشى...» دەي سالاتىن، ويتكەنى اناۋ ايەل «سەن ماعان دۇرىس اقىلىڭدى قيمادىڭ»، — دەپ جازعىرمايدى، وزىندەي كورەدى. بۇل مىنەزىنىڭ ورىندىلىعىنا مايرانىڭ كوزى ايجان باسى ءسوزدى بولعاندا ابدەن جەتتى: «ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىنا شايتان جۇرەدى!» — دەيدى. مەن دە ءقايبىر جەتىسكەن جانمىن. كۇيەۋىڭدى مەن بىلمەيمىن. نەدەن، قالاي باستالعانىن ءوزىڭ سىر عىپ شەرتتىڭ. ارينە، سەنىڭ ادالدىعىڭا ءشۇبام جوق. سەنىكى ءجون»، — دەپ مايرا شىعارىپ سالعان ايەلگە، ءبىر كەزدە ايجان اقىلىن ايتىپ، اراشاشى بولعان، بۇلىنگەلى توبەسى قيسايىپ، ءۇيىنىڭ تۇندىگى جەلبىرەي باستاعاندا قۇتقارىپ وتىر. مىنە، سول ايەل ايجان باسىنا كولەڭكە ۇيىرىلگەندە سىرت اينالىپ قانا كەتپەي، ءسۇت العالى كەلگەن ونى تالكەكتەدى ەمەس پە؟
ال، قازىرگى جاعداي مۇلدە بولەك. ءبىر اۋىلدا جۇرسە دە مايرا پالەندەي ءىش تارتىپ ايجاندى جاقسى بىلمەپتى، سالماقتى، سابىرلى ەكەن. ءار نارسەنى ورىنسىز ساپىرىپ سوعىپ، بىرەۋدى جازعىرۋ، قارالاۋ دەگەنگە جوق ادال ءسۇت ەمگەندىگىن ءتۇسىندى؛ كىسىنىڭ جان-كۇيىن قاباعىنان سەزەدى، ءارى كوڭىلى كەڭ. سوزگە دە بەرىك. بولاشاقتا سىرلاسار بىرەۋ — مايراعا دا قاجەت. سول كىسى، سەنىمدى قۇربىسى ايجان. «مۇنىڭ وشاعىنىڭ بۇتىندىگىن مەن تىلەمەگەندە، كىم بار؟ فاتيحا قاريا ما؟ ول بۇكىل اۋىلعا ورتاق ءاز ادام... ونداي كىسىنىڭ ءسوزى ارزان؛ ويتكەنى اۋزىن اشسا كومەيى كورىنەدى. ءبىتۋاجالىققا جاڭا، كوپ ۇستالىپ قول جاۋلىققا اينالماعان جۇمباقتاۋ كىسىنىڭ ءسوزى ءوتىمدى».
مايرا ءوزىنىڭ ويىنان ءبىر ءتۇرلى مارقايىپ قالعانىن سەزدى. ايجاننىڭ ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، بەتىن سالقىن جاڭبىرعا توسىپ جۋىپ قايتقانىن، جۇزىنە قان جۇگىرىپ وزىنە-وزى كەلگەنىن، شاي قۇيىپ الىپ، ونى قۇلىقسىز ىشكەنمەن جانارىنا وي ۇيىعانىن بايقاپ وتىر. مىنە، وسى ءبىر ءسات ەدى مايرانىڭ دا كۇتكەنى:
— سەن، قىز، قۋاندى شىن سۇيەسىڭ. سۇيمەسەڭ الدەقاشانعى... مارقۇم مەنىڭ كۇيەۋىمدى جوقتاپ جىلامايسىڭ... توقتا، ءسوزدى قوي. مەنى تىڭدا... سونسىن ايتارسىڭ. نە دەرىڭدى بىلەم. ومىردە قاي ادام اياعىن شالىس باسپايدى؟! اشۋ-دۇشپان اداستىرعان دا... ءقادىرىن ءبىلىپ، كەشىرىم ەتۋ دە اقىلدىلىقتى كەرەك ەتەدى. ال، ونىڭ اقىلى از دەلىك. سەنىكى قايدا؟ كوسەمدىگىڭ كانى؟ سول دارەجەدە ەمەسپىسىڭ؟ ويلاشى ءوزىڭ؟.. — دەدى. ايجان شايىن ءىشىپ، كەسەسىن ستولعا اقىرىن قويدى. ءجۇزىن تومەن سالدى. مايرا دىتتەگەن ءسوزىنىڭ قۇربىسىنىڭ كوكەيىنە جەتكەنىنە ىشتەي قۋانىپ قالدى. — قۋانعا قاتىن تابىلادى. ەڭ مىقتاعاندا ەكى جىل كۇتەر سونسىن؟.. ەركەكتىڭ قاسيەتتى باسىن اياعىڭا ۇرعىزىپ، جاسىتا بەرمە، ايجان. ول سەنى سۇيگەندىكتەن دە كەشىرىم سۇراپ ءجۇر. و دا ەركەككە وڭاي ەمەس. بۇلاي كەرگي بەرسەڭ بۇرىنعى قۋانىڭنان شىن ايرىلاسىڭ...
— و نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى ايجان جاسقانا، ءارى تاڭدانا قاراپ.
— كەشىرىم سۇراۋدىڭ اياعى ۋادەشىلدىككە اۋىسادى. ءبارىن دە ىستەيتىن سەزىم كۇشى. قۋان ءازىر ونداي جولعا تۇسپەگەن، ابدەن كۇيزەلگەندە ۋادەگە كوشەدى، ول ادەتكە اينالادى. ۋادەنىڭ ورىندالۋىنا جاعداي قىساستىق جاسار. سونسىن ول وتىرىككە، كولگىرسۋگە قاراي اياق ارتار. قۋان دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جان، پەندە ەمەس پە؟ ءاربىر سەنىڭ قاقپايىڭا جاڭا، تىڭ وتىرىك تاپپاي ما؟ و دا ءوزىنىڭ مۇلدە وزگەرگەنىن سەزبەس، بىلمەس. ءتان جاراسىنان جان جاراسى اۋىر، ايجان. ءسويتىپ سەن جاسىق، وتىرىكشى، ەكى ءجۇزدى ءپاتۋاسىز كۇيەۋ تاباسىڭ. سونداي كۇيگە تۇسىرەتىن دە ءوزىمىز، ايەل زاتىنان... ءيا-يا... سول كەزدە سەن ونىڭ شاپالاقپەن ءبىر تارتقانىن ساعىنباسىڭا كىم كەپىل؟ ءبارىمىز دە ايەلمىز عوي، ايجان، بۇل جەردە، بوتەن ادام جوق. قۋان قاتتى كەيىگەندە اقىرىپ، نە جۇلقىپ قالىپ، نە يتەرىپ جىبەرمەي ءۇن-تۇنسىز تۇڭىلە بۇرىلىپ، ۇيدەن شىعا جونەلگەنىنەن قورىق. سوندا ول وزگەردى دەپ ءبىل. وتىرىكتى جولداس ەتكەنى ارالارىڭا قارا مىسىقتىڭ كىرگەنى دە. ومىرىمدە بىرەۋگە بولسىن دەپ شىن كەڭەس بەرىپ، اقىل ايتىپ وتىرعانىم وسى، ايجان. ءوزى زاڭى مۇندايدان قاشقاقتاپ جۇرەتىن اداممىن؛ تەگىندە بۇل ءبىر وپا تاپتىرمايتىن شارۋا عوي. ءتايىر ونى سەن دە باسىڭنان وتكەردىڭ بىلەسىڭ... ال، سەن مەن ءۇشىن كوز كورگەن كوپ قۇربىنىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ، جالعىز دوسىمسىڭ. ايتپەسە، نە جاسىراتىنى بار، اقجۇرەكتىك مەنىڭ تابيعاتىما جات. ءيا-يا، مۇلدە جات مىنەز...
— وي، ماكە، ءسىز دە قىزىقسىز، — دەدى ايجان مايرانىڭ اعىنان جارىلىپ، شىن پەيىلىن سەزدىرىپ قالعانىن ىشتەي ۇقسا دا «قاتتىلىققا» قيمايتىنىن اڭداتىپ.
— قىزىق دانەڭەم جوق. كۇلبىلتەسىز ناعىز شىنىم وسى، يە... تىلەۋىڭ نە دەيسىڭ دە؟ تىلەۋىم — قۋاندى سەنىڭ كەشىرگەنىڭ. ءيا-يا، سەن باسىڭدى شايقاما. ول سەنى سۇيەدى. كورگەمىن دەپ كەشىكپە، مەن سەنەن گورى جالعىزدىقتىڭ اششى زاپىرانىن مول جۇتقان بەيباقپىن، تۇسىنگىن جانىم... ءتاتتى سەزىم دە — كىنامشىل قوناق. كوپ كۇتتىرسەڭ كەتىپ قالار، جارقىنىم، زارىقتىرماشى، — دەپ مايرا مەيىرلەنە، ايجان جۇزىنە ۇڭىلە، قامقور قولىن يىعىنا ارتتى.
جەتىم كوڭىل ايجان قۇربىسىنىڭ جىلى تىلەۋىنە ەلجىرەي:
— ماكە، ءسىزدى كەش تانىعانىما وكىنەم، — دەدى.
— مەن دە، ايجان... بەرى قاراشى، وسى سەن قۋان ەكەۋىڭ الداعى سەنبىدە بىزدىكىنە كەلسەڭدەر قايتەدى، ءا؟! ساعات التىعا كۇتەم. ءسوزدى قوي... تىڭدامايمىن...
— ماكە-اۋ...
— ءجا، مەنى دە ءبىر تىڭداسايشى، ايجان... ءبالى، مەن كىشى بالالارىمدى مۇلدە ۇمىتىپپىن عوي. جينال، قايتالىق، — دەپ مايرا قول ساعاتىنا كوز جۇگىرتتى دە، سەرپىلە ورنىنان كوتەرىلدى. وسى كەزدە توبەدەگى قوس ليۋسترانىڭ شامى جالپ ەتىپ ءسونىپ، قايتا جاندى. — كوتەك... مىناۋ قايتەدى-اي؟
— زامىكانيە عوي. ءقازىر... تەز جينالماساق، شىنىندا قاراڭعىدا قالارمىز. — ايجان اسىعا، ىدىس-اياقتى شىلدىرلاتا جيناۋعا كىرىستى. — دالاداعى جاڭبىردىڭ كەسەلى شىعار بۇل. ويپىر-اي، ءبىر تولاستاماي-اق قويدى-اۋ، ءا؟!
* * *
قۋان بۇرىن ءۇي-ىشىنىڭ كۇيبەڭ تىرلىگىنە يكەمسىز ەدى، قۇس تۇمسىق، قاراسۇر ءوڭدى ول اۋىزعى اس ۇيگە ەنگەندە توقتى-تورىمنىڭ اراسىنا الدەقالاي كىرىپ كەتكەن تۇيەدەي وڭىرەيىپ تۇراتىن؛ يىلمەيتىن جاراقات اياعىن سىرپ-سىرپ سۇيرەتە باسىپ، سالدەن سوڭ قازاندىق جاققا قاراي جىلجيتىن: ونىسىنا ءبىرى قامىر يلەپ، ءبىرى پياز، كارتوپ ارشىپ، ءبىرى ەت تۋراپ، ءبىرى ساماۋرىنعا شوق سالىپ كەشكى استىڭ قامىمەن مارە-سارە بولعان ايەلى مەن قىزدارى ءمان بەرمەيدى. ويتكەنى قۋاننىڭ نەگە كەلگەنىن ىشتەرى سەزەدى؛ ايەلى ءبىر ۇلى جوقتىعىنا كۇيەۋىنىڭ الدىندا قۋىستانسا، قىزدارى ناسىلىنە تارتىپ، شەشەسىن توڭىرەكتەپ كەتكەنىن، قالاي جالعىزسىراتىپ تاستاعاندارىن بايقاماعاندارىنا وكىنىسە ۇندەمەيدى. ايتپەسە ءسابي شاقتارىندا مىناۋ اكەنىڭ موينىنا، يىعىنا، تىزەسىنە تالاسا، شىڭكىلدەسە اتشا ءمىنىپ، تورگى بولمەنى باستارىنا كوتەرىسەتىن ەدى؛ بىلدىرلاپ انانى، مىنانى جامىراي سۇراساتىن. قۋان كۇندىزگى اۋىر جۇمىستان شالىعىپ كەلگەنىن مۇلدە ۇمىتىپ، ءتاتتى ءسابي تىلىنە راقاتتانا كۇلەتىن.
«بالالى ءۇي — بازار، بالاسىز ءۇي — قۋ مازار»، — دەپ تە بەكەر ايتپادى-اۋ، ايجان. بوتاقاندارىممەن شۇڭكىلدەسىپ، اي، ءبىر جاساپ قالدىم-اۋ»، — دەپ قۋان بەسىنگى شاي ۇستىندە ءجۇزى كۇرەڭىتە ساماۋرىن تۇبىندەگى ايەلىنە مەيىرلەنە قارايتىن دا، داستارقاننىڭ ەكى جاق قاپتالىندا قازدىڭ بالاپانىنداي ءتىزىلىپ وتىرعان قىزدارىن كوزىمەن سۇيسىنە ءسۇزىپ وتەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە اراسى الشاق باعاندارعا تارتىلعان سىمعا كوكتەمگى قارلىعاشتاي جىلدار كەپ قوندى. بىلدىرلاعان بوتاقاندارى اينا الدىندا ايالداپ، ەتەك-جەڭىن تۇزەدى، كۇن باتىپ، ەكىندى قاراڭعىلىعى ۇيىرىلسە اكە قاسىنان سىپىرىلا ءبىرتىن-بىرتىن اۋىز ۇيگە ءوتىپ، شەشەلەرىن اينالشىقتايتىندى تاپتى. قۋان بۇعان رەنجىپ، نە تاڭدانىپ: «ءباتىر-اۋ، بۇ قالاي؟ ءقادىرىمنىڭ قايتقانى ما؟» — دەگەن جوق. تابيعات زاڭى: تۇماق تا، وسپەك تە، ءتىپتى وشپەك تە» — تەك ءبىر سونىڭ قۇدىرەتى ەكەنىن تۇسىنگەن دە، ۋاقىتى كەلگەندە جاتىرقاماعان.
ءيا، كۇتكەن داعدىر ءىسى بولسا دا، كوشپىلىككە ۇيرەنگەن داعدىلى ادەت ونى ەلەگىزىتىپ، جانىن قۇلازىتىپ، تورگى بولمەدە ۇزاق اياڭداتپاي اس ۇيگە تارتا بەردى... «بارعاندا نە ايتام؟ جالعىزسىرادىم، ءىشىم پىستى دەيمىن بە؟ مەنى كورىپ ايجان كۇيىنەدى عوي. بالالار دا شەشەسىمەن سىرلاسىپ، شىقىلىقتاسىپ جاتسا مەن كىرگەندە بۇگەجەكتەسىن، ۇننەن ايرىلادى. شاماسى مەنىڭ قۇلاعىما جاقپايتىن دا، اقىلىم جەتپەيتىن دە ءبىر سىر»، — دەپ ءوزىن-وزى ول تىزگىندەپ باعاتىن. ايتسە دە سول كەزدە نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەي، سەرەيگەن جاراقات اياعىن ىلگەرى ىتقىتا تاستاپ، اس ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا قالاي اتتاعانىن بايقاماي قالاتىن؛ ىشكە ەنگەسىن جەردە ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرىن كەلتىرىپ سوزگە تارتپاعى لازىم. و دا وڭاي شارۋا ەمەس، تالاي مارتە كوڭىلىندەگى ادەمى ءازىل، ەركەلەتەر ەركىن قالجىڭ وسىندايدا اجارىن كەلتىرەر بوياۋ، ارىنەن ايرىلىپ، اڭگىمەگە اينالىپ، سيىرقۇيىمشاقتانا ۇزىلگەنى بار.
تورگى بولمەدەن الا شىققان جۇزىندەگى بەيقام ءسابي ەركەلىگىن سەزدىرەردەي جىلى كۇلكى تابى عانا سەيىلمەي قاتىپ قالعانداي كورىنەتىن دە، بۇل ءوزىن-وزى ولەردەي اياپ، الدەنەدەن قورلاناتىن. سونسىن ول سول تۇندە بۇكىل تىرلىگىن كوزىنە ەلەستەتەتىن... قازاندىققا جاقىنداعاندا ايجان: «ويباي، قۋان، ءارى ءجۇر! تاعى بىردەڭەنى بۇلدىرەسىڭ، قيراتاسىڭ، — دەپ شاجىلداعان، وعان ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قىزدارى قوسىلىپ: «پاپاشى، پاپا... اياق استىڭدا سۋ تولى شەلەك... ءقازىر سۇرىنەسىڭ ەندى»، — دەگەنشە ول كەلىساپتاي سىرەسكەن اياقتىڭ دوبال ىلگەشەك باسىندا جۇمىر ءبىر نارسە تىرەلىپ، اپالاقتاي اتتاپ وتەم دەگەندە الگى اۋناپ كەتىپ شالپ ەتە قالار ەدى: بۇل بولسا، ساسقالاقتاپ بوساعان تەمىر شەلەكتى ونان ءارى، ەركىنەن تىس تەۋىپ ۇلگەرەتىن عوي. «قاپ، ءبۇلدىردىم-اۋ»، — دەپ قيپالاقتاي شەگىنگەندە، «تۇيە ۇستىنەن سيراق ۇيىتكەندەي نەتكەن ەبەدەيسىزسىڭ-اي؟! شىقشى ءارى، سولپيماي»، — دەيدى ايجان داڭعىرلاپ دوڭگەلەي جونەلگەن شەلەكتىڭ سىلدىرىنا قوسىلا شىڭكىلدەپ. «پاپا... پاپا، شەگىنسەيشى اياق استىڭ سۋ عوي كولكىگەن... انە، ءقازىر باساسىڭ...» دەسەدى قىزدارى قاڭقىلداسىپ، قۋاننىڭ تىپتەن قۇتى قاشادى. دابىر-دۇبىردان ەسى شىققان ول ىعىستاي بەرىپ، قازاندىق كەنەرەسىندە ۇزىن تۇتقاسى شوشايىپ تۇرعان تەمىر وجاۋدى شىنتاعىمەن قاعا قۇلاتىپ ەسىككە ۇمتىلادى: «ءتۇ-ۋ، قۋان-اي، ءىسىڭ بار بولسىن...» — دەيدى ايجان شالدىر ەتە قالعان، وجاۋدى جەردەن كوتەرىپ جاتىپ.
كەلگەن شارۋاسى وسىمەن ءتامامدالعانداي ول اۋىز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاسىمەن ەسىكتىڭ قايىرىلىسىنداعى كيىم ىلگىشتەن پلاششىن الىپ، تۇيەجۇن كۇرتەشەسىنىڭ سىرتىنان جەلەڭ جامىلىپ دالاعا بەت تۇزەيدى. قاقىرىنىپ تۇكىرىنىپ الاكەۋگىم اۋلا ىشىندە سەندەلىپ سەيىلدەيدى، بوزداتىپ شىلىم شەگەدى. سونان ۇيدەگىلەردىڭ ابىر-سابىرى باسىلعان سوڭ تەرەزەسىنىڭ جەلدەتكىشى ساقىر-سۇقىر اشىلىپ قاراڭداي ايجاننىڭ ىستىقتان البىراعان ءجۇزى كورىنەدى. قۋان قالتيا اۋلا ورتاسىنا ىركىلەدى دە، جارىق، ءارى جىلى دا شاعىن جەلدەتكىشتەن شىققان بوزعىل بۋعا قادالا قالادى: «اۋقات دايىن، ۇيگە كىر»، — دەگەنىن ايەلىنىڭ ەستىمەسە دە ول ءبىلىپ، ءبىر يىعىنان سۋسىپ تۇسە بەرگەن پلاششىن تۇزەي، تاماعىن قىرا جوتكىرىنىپ قويادى. ايجاننىڭ ءۇنى كوبىنە-كوپ وسى كەزدە ەستىلمەيدى؛ ايتسە دە قۋان ۇيگە بەت الادى.
مىناۋ سول اس ءۇي. توبەدەگى شام جارقىراي جانىپ تۇر. ايجان كەتكەن كۇنى ورتاداعى ستولدى تەرەزەگە جاقىن ىسىرىپ قويعان: جاڭا عانا دالاداعى مالىن جايلاپ، سارى قاپشىقتىڭ يت-اياعىنا تۇننەن قالعان كەسپە قۇيىپ، سۇيەك-ساياق سالىپ قايتتى. «باسقا تۇسسە باسپاقشى»، — دەپ قۋان ايجانسىز ءۇش-تورت كۇننىڭ اياسىندا ءۇي-ىشىنىڭ شارۋاسىنا يكەمدەلىپ ۇلگەرگەن ەدى؛ اس ءىشىپ، ءال جيناعاننان كەيىن دالاداعى جاۋىننان مالمانداي سۋ بولعان كەرزى ەتىگى مەن پلاششىن قازاندىققا جاقىن ءبىرىن ءىلىپ، ءبىرىن قاتارلاپ قويعان. تورگى بولمەگە ءوتىپ، سىرتىنداعى اقشىل كونۆەرتى مۇلدە تۇتىلگەن ەكى حاتتى الىپ كەلدى. تەرەزە شىنىسىنا تيگەن بەيمازا جاڭبىر تىسىرىنان وزگە دىبىس جوق، شاعىن بولمە ءىشى جىپ-جىلى، تىپ-تىنىش. بۇرىن قۋان كەشكىسىن ەپتەپ كىتاپ وقيتىن؛ ونىسىن وسى ءقازىر مۇلدە ۇمىتقان. مىناداي وڭاشالىقتا ساماۋرىن ەسىككە جاقىن اندەتىپ تۇراتىن دا، بۇل توردە استىنا كورپەنى ەكى بۇكتەي سالىپ، جامباستاي جاتىپ قولىنا كىتاپ الاتىن ەدى.
«ءيا...» — دەدى ول قولىنداعى كونۆەرت ىشىنەن ەكى پاراق سالەم حاتتى شىعارماي ىركىلىپ.
بۇل «ءيا-سىنىڭ قاي ءيا...» ەكەنى دە جۇمباق، تەگى وتكەن كۇننىڭ شۋاقتى ءبىر ءساتى مە، جوق الدە ساعىنىش پا كىم بىلەدى. قاق ماڭدايدان ەكىگە جارىلىپ، وسىڭكىرەي جالبىراپ جەتكەن قالىڭ شاشىن الەۋەت قولىمەن كۇرەي كەيىن قايىرىپ قويدى. ساماۋرىننىڭ شىج-شىج ەتىپ، كوڭىلگە توقتىق ۇيالاتاتىنى، ايجاننىڭ اۋىز ۇيدەن كەپ داستارقان جايىپ، سۋسىلداعان جىبەك حالاتى جەلبىرەي قاسىنان وتكەنى، ءزىلسىز ءازىلى ارقا-باسىن كەڭىتىپ جادىراتىپ جىبەرەتىن.
«ءيا...» — دەدى ول كۇبىرلەي تاعى قوزعالاقتاي ءتۇسىپ.
ءبىر ءسات قاسىندا ايجان بارداي كۇي كەشىپ، جالتاقتاي قالدى؛ شامى سونگەن قارا كولەڭكە تورگى بولمەنىڭ اشىق ەسىگىنە كوزى تىرەلگەن، الگى كوردەي ۇڭىرەيىپ جانىن قۇلازىتىپ تاستادى. «نەمەنەگە سونى ويلايمىن؟ دۇنيە، تىرلىك اتاۋلىنىڭ كىندىگى مە ول؟...»
«ءيا... — دەسەيشى»، — دەپ داۋسىن شىعارىپ الدى.
قولىنداعى كونۆەرتتى ستول ۇستىنە تاستاي سالىپ، ورنىنان سەرپىلە كوتەرىلدى؛ شاعىن اس ءۇيدىڭ ىشىندە تورعا تۇسكەن كوك بورىدەي سەندەلىپ ءجۇر. مانا ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ەبەدەيسىزدىگىنە نەگە تاڭدانعانىن، ءقازىر شارۋاعا قىلاپ جان بوپ توسەلىپ كەتكەنىن قالاي ەسىنە العانىن ءبارى-بارىسىن ۇمىتقان: «وكپەشىلىن قايتەرسىڭ؟ ە، مەن نەگە رەنجىمەيىم-ەي؟ «قاتىنى تاستاپتى» دەگەن قاڭقۋ ءسوز ماعان جەڭىل ءتيىپ پە؟ فاتيحا قاريانىڭ كوزىنشە مىنەز كورسەتىپ، تۇڭىلگەنىن دە سەزدىرمەدى مە؟ سوندا مەن نەگە جارىلمايمىن، نەگە ۇشىنبايىم، ءا؟ و، بەيباق! سەن كەرگىپ كەكىرەيدى ەكەن دەپ ءولۋىم كەرەك پە؟ قۇدايعا شۇكىر ءبىر قاتىن ماعان دا تابىلار... تالاق ەتسەم بە ءوزىن، ءا؟ مۇقىم، و نەسى-ەي!»
«ءيا — دەيمىن-اۋ...»
قۋان وزىنە ءبىر كۇش ءبىتىپ، الدەكىمنەن ەسەسى قايتقانداي الابۇرتقان كوڭىلى جايلانعانىن سەزدى؛ سەزدى دە سونىڭ اسەرىمەن ستول جانىنداعى ورىندىققا سىلق وتىرا كەتتى. كونۆەرتتىڭ ىشىنەن ەكى پاراق قاعازدى شىعارىپ، بۇكتەسىنىن جازدى دا وقۋعا كىرىستى: «بالام، قۋان، سوعىس بىتكەلى دە مىنە وتىز سەگىز جىل. اپىر-اي، ۋاقىت نەتكەن جۇيرىك، ءا؟.. سەن ول كەزدە اشاڭ ءجۇزدى، سوقتالداي جىگىت ەدىڭ. شىعىس جىگىتتەرىنىڭ كوبى باكەنە، ءتورتباق كەلەتىن. سەن سۇيەكتى ءىرى، بويشاڭ بولدىڭ. ءالى كوز الدىمدا سول بەينەڭ... قۋان، ەسىندە مە، سەنى دالا گوسپيتالىندەگى ۇلكەن كەنەپ شاتىرعا تاڭ سىبىرلەپ كەلە جاتقاندا اكەلدى. ءۇستى-باسىڭ بالشىق-بالشىق. وڭ اياعىڭ تىزەدەن تومەن سىرەسكەن قان، مىلجا-مىلجا. سول ءبۇيىرىڭ دە قان. شينەلىڭدى بىرەۋ شەشىپ ۇستىڭە جاۋىپتى. ءوزىڭنىڭ اتجاقتى ءجۇزىڭ قۇپ-قۋ، شاشىڭ بۇيرا ما ەدى، ءقازىر ەسىمدە جوق، ايتەۋىر قالىڭ دۋدىراپ كەتىپتى.
سونىڭ الدىندا عانا ءۇش-تورت وپەراسيا جاساپ، قالجىراپ تۇرعام. مەدسەستراعا يەك قاعىپ، ستولعا سالىڭدار دەدىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ ول كەزدە مەن قىرىققا جاڭا عانا تولعان قىلشىلداعان جاسپىن. كۇنىنە وتىز وپەراسياعا دەيىن جاساي بەرەم. سەن تۇسەتىن كۇنى ون سەگىزدەگى ۆولوديام مايدانعا كىرىسىمەن جارالانىپ قولىمدا قازا بالعان. سەنىڭ ءقان-سولسىز قۋاڭ ءجۇزىڭ، قۇس مۇرىن، كەڭ ماڭدايىڭ... كەشىر، كوز جاسىم تامىپ كەتىپ جازۋىمنىڭ سياسىن قۇستىرىپ جىبەردى. جەتپىستىڭ سەگىزىنە كەلگەن شالدىڭ وسىنداي، جانىم، سەنتيمەنتالدىعى... ەلجىرەكتىگى بولادى.
تەر ءسىڭىپ، جۋىلا-جۋىلا ءتۇسى وڭعان گيمناستەركىڭنىڭ ءار قىرتىسىنا دەيىن جادىمدا ساقتالعانى دا سول ۆولودياما ۇقساعانىڭنان ەكەن. كەۋدەڭدەگى وردەن، مەدالدارىڭدى قولورامالىڭا وراپ، ءتوسقالتاڭا سالدىم.
— جولداس، حيرۋرگ! — دەدى مەدسەسترا كوڭىلىمدى ءبولىپ. مەن سەنىڭ ماڭداي شاشىڭدى كەيىن قايىرا سيپاپ تۇرعام. — تىزەسى كۇل-پارشا. اياعىن امپۋتيروۆات ەتۋ كەرەك.
مەن شوشىنا جالت بۇرىلىپ:
— نەگە؟ — دەپپىن عوي.
— كورىڭىز، — دەدى مەدسەسترا ەتىگىڭنىڭ قونىشىن، شالبارىڭنىڭ بالاعىن تىزەدەن جوعارى اسىرا ءتىلىپ، اشىپ تاستاپ. ءۇنىم قاتقىل شىقتى ما، ءوزى مەنىڭ وقىس مىنەزىمنەن ىعىستاي جاۋتاڭداپ تۇر. تەگى مەن مەدپەرسونالعا قاتاڭ قاراعان ءتارىزدىمىن...»
«ءيا، — دەدى ول حاتتان ءسول كوزىن تايدىرىپ، وز-وزىنەن كۇبىرلەي ەزۋ تارتىپ. جۇزىندە: «ونىڭىزدى بىلەمىز، ۆيكتور پەتروۆيچ»، — دەگەندەي راي بار.
قۋان حاتقا قايتا ءۇڭىلدى: «قاراسام... شىنىندا تىزەدەن جوعارى كەسىپ تاستاۋدان وزگە امال قالماپتى. جاراقات گانگرەناعا اينالۋى اسا ءقاۋىپتى. ال، سەن مەن ءۇشىن سول ساتتە ۆولوديامسىڭ. نە ىستەۋ ءجون؟ ءبىر جاقسىسى بۇيىرىڭدەگى جاراقات جەڭىل بوپ شىقتى؛ ەكى قابىرعاڭدى قاقشىپ تاستادىم. باسقا امالىن تاپپادىم عوي قايتەيىن... سناريادتىڭ جارىقشاعى ءتىلىپ ءوتىپتى: ونى جۋىپ، تىگە سالدىق. ءيا، مۇنان بۇرىن دا حيرۋرگ پىشاعى تانىڭىزگە از ءىز تۇسىرمەگەن ەكەن. قالاي ءتورت ساعات اياعىمنان تىك تۇرىپ، وپەراسيا جاساعانىمدى اڭدامادىم. كۇل-پارشاسى شىققان تىزە سۇيەگىن تۇيىرلەي جيناپ، ءبارىن ورىن-ورنىنا قيىستىرا كەلتىرىپ اياعىڭىزدى امان الىپ قالدىم. ءيا، ول بۇگۋگە جارامايدى، دەگەنمەن دە ءوز ءتانىڭ، اعاش ەمەس...»
— ءيا، ول راس... راقمەت، سىزگە ۆيكتور پەتروۆيچ، — دەدى قۋان، قاسىندا سول ءبىر ابزال جان تۇرعانداي كۇڭك ەتىپ.
ول، ارينە، اكەسىندەي مەيىرىمىن اياماعان دارىگەردى كوپ جىلدار بويى ۇمىتقان جوق. ايتسە دە كۇندەلىكتى تىرلىك، ءاp ساعاتتىڭ كاكىر-شۇكىرى سوڭعى جىلدارى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جامالىپ كوز جازدىرىپ جىبەرگەنى راس: ءۇي-ىشى، بالا-شاعا، شارۋا-قامى دەدى... بىرەۋىم — ەكەۋ، ەكەۋىم — تورتەۋ بولسا دەپ ءجۇرىپ مال جيدى. «كىمگە، نەگە؟ سونى ايجان ءبىلدى مە، ءتۇسىندى مە؟ نە قىزىعىن كوردى؟ ءىرى قارانىڭ بىرى-ەكەۋىن ساتىپ، بيىل جاز ۆيكتور پەتروۆيچكە بارىپ قايتارمىن-اۋ... وعان دەيىن ايجان ءىسى نە بۇگە، نە شىگە شەشىلەر. ءوزىم دە وڭبايىم... «ايجان دەيتىن قىزىڭىز، تو ەست كەلىنىڭىزبەن تانىستىرام» دەپ جازعانىمدى ايتام-اۋ». وۋ، كەلىن كانە؟ جالعىزسىڭ عوي»، — دەسە نە دەيىم ەندى؟ «مەنەن ساعان مال قىمبات، دۇنيەقوڭىزسىڭ. بالالارىڭا قارايلاسۋعا جوق ساراڭسىڭ»، — دەپ تاستاپ كەتتى دەرمىن...
«ءيا»، — دەدى ول تاعى دا داۋسىن شىعارىپ.
بۇ جولعى «يا-سى كەرىسىنشە، جۇلدىزىمىز جاراسپادى» دەگەنى ەدى. قۋان ورىندىقتى سالماعىمەن جانىشتاي سىقىرلاتىپ، حاتتىڭ سوڭعى جاعىنا قايتا ءۇڭىلدى. «سىزدەر جاققا ساپارعا شىعاتىنداي ءسات تۋعالى تۇر. راس، ءالى تۇبەگەيلى شەشىلمەگەن جاي. ايتەۋىر رەتى كەلسە، ءسىزدىڭ اۋىلعا قالاي دا سوعام. بالام، ءوزىڭدى ءبىر كورسەم دەيمىن. مۇنان بىلاي جول ءجۇرۋدى اۋىرسىنا بەرەر ءتۇرىم بار، شاماسى جاستىقتىڭ بازارىن تارقاتىپ السام كەرەك...» — دەپتى. «ءازىلى قانداي جىلى... ايجان ونى بىلمەيدى عوي...»
الدەكىمنىڭ بەكىتۋلى اعاش قاقپانى دۇسىرلەتە سوققانىن قۋان ەندى عانا قۇلاعى شالىپ، ەلەڭدەي ورنىنان كوتەرىلدى. «بۇ كىم-اي جەتى تۇندە تەنتىرەپ جۇرگەن؟» ايجانعا رەنجىپ وتىرعان وعان مىناۋ بەيمەزگىل مازالاعان جان تىپتەن ءبىر قاسكۇنەم، وزىنەن باسقا ادامنىڭ دەمالىس ساعاتىمەن ساناسپايتىن ەسەر سياقتى بوپ ىزاسىن كەلتىردى. سارى قانشىق اۋلا ىشىندە ارسىلداپ جاتىر؛ اناۋ ونى ەلەر ەمەس. «ءدۇرس-دۇرس... ءدۇرس-دۇرس...» — قاقپانى توقپاقتاپ، تەپكىلەپ كەتتى... «قاپ، مىناۋ وڭباعان باسىنا ما كىسىنى، قايتەدى-اي؟! جاۋىندى تۇندە مەنى توسەگىمنەن سۋىرىپ الماي، تىنىشتىق تاپتىرمايىن دەي مە؟ اۋسەلەڭدى كورەيىن سەنىڭ»، — دەپ ول حاتتى ستول ۇستىنە تاستاي سالىپ، كەۋىپ ۇلگەرمەگەن كەرزى ەتىگىن قوڭىلتاياق شۇلعاۋسىز كيىپ، دىمقىل پلاششىن جامىلىپ ەسىككە بەت الدى.
دالانىڭ سىزدى اۋاسى، تولاسسىز جاۋىننىڭ ءيىسى ۇيدەگىدەي تىمىرسىق كورىنبەي تىنىسىن كەڭىتىپ سالا بەرسە دە، ول الگى ءبىر ادۋىن اشۋىن باسا الماي قاقپاعا قاراي مويىن سوزىپ توقتادى. سارى قانشىق ءۇي يەسىنىڭ سىرىقتاي بوپ وڭكيىپ شىققانىن ارقالانىپ، قاقپاعا دىزاقتاي بارىپ شاڭق-شاڭق ەتتى.
— ۋا، بۇ قايىسسىڭ-ەي؟ — دەدى باسپالداقتان ءدۇرس-دۇرس اتتاي، قاقپاعا جاقىنداپ. — قۇتتىاياق... قۇتتىاياق، كا!.. كەرى قايت، جات!..
سارىقانشىق بىر-ەكى ءشاۋ-شاۋ ەتتى دە، ىرىلداي يت كۇركەسىنە، قورا بەتكە قاراي ىعىستاپ بارادى؛ جالتاقتاي بۇرسەڭدەپ، قۇيرىعىن شيپاڭداتادى. ءىرى جاڭبىر تامشىسىنان قورعانشاقتاپ قۋان پلاششىن قولىمەن جوعارى كوتەرىپ، باسىنا بۇركەنىپ الدى. «ادام دەگەندە ءبىر ۇيات، ايارلىق جوق-اۋ. جەتى تۇندە تەنتىرەپ جۇرگەن نەعىلعان جاندار-اي؟! قۇدايدىڭ جارىق كۇنى از با بۇلارعا؟ «جاۋ كەلدىلەپ» جىلى توسەكتەرىنەن وزدەرى بەزىنگەنىمەن قويماي» ەلگە تىنىشتىق، تىنىم بەرمەدىم-اۋ، — دەپ ءبىر ويلاماي مa؟ ىلعي دا الماعى بار كىسىدەي مىندەتسي سويلەپ، يت جىنىڭا تيەتىندەرىن قايتەرسىڭ. ال، ەسىكتى اشپادىم، شىقپادىم. زاڭشىلسىڭدار عوي. ارىزدانىڭدار... مەن دە ول جاعىنان قارا جاياۋ ەمەسپىن. جەتى ساعات جۇمىسىمنان كەيىن دەمالۋعا ءتيىسپىن... ءبالى، مىناعان بىردەڭە كورىنگەن شىعار؟! بەلق ۇلى قاقپامدى قيراتارداي تەپكىلەيدى عوي. اللا عانا اتاڭا ناعىلەت-اي... ۇندەمەگەن سايىن بۇلار ءوستىپ باسىنادى-اۋ، ءا؟ نە ىستەسەم!» — قۋان تۇتىگىپ كەتتى. سابىرلىلىق پەن ماناعى ءبىر سالقىن قاندىلىقتان مۇلدە ايىرىلىپ تا ۇلگەرگەنى انىق؛ ءون-بويىن بۇرقىراعان ساسىق اشۋ بيلەپ، تاناۋى قۋسىرىلا ەمپەلەڭدەپ كەلەدى.
كەلە بيىك اعاش قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن اياداي ەسىگىنىڭ تەمىر ىلگەشەگىن جۇلقىلاي، تەز اشام دەگەندە وڭ قولىنىڭ سۇق ساۋساعىنىڭ تەرىسىن وڭدىرماي سىدىرتىپ الدى؛ بىرش ەتە قالعان ءتىرى جاراعا جاۋىن تامشىسى ەمەس، ءمۇساتىر ەرتىندىسى تيگەندەي ۋداي اشىپ بارادى: «ءتۇ-ۋ، اتاڭا ناعىلەت!» — دەدى ول كۇبىرلەي جاراقاتىن اۋىرسىنا قولىن سىلكىلەپ. بەيمەزگىل مازالاعان جان وسى كەز ءسال سابىر ساقتاپ كۇتە تۇرعانى ءلازىم ەدى؛ تاعى دا تاعاتسىزدانا قاقپانى اياعىمەن تەپكىلەپ جىبەردى. ونىسى ادەيى ىستەلگەندەي قۋان ىزاسىن ۇشىقتىرىپ تىندى:
— ءاي، سىزدەرگە ءوزى نە كەرەك؟ — دەدى ول ەسىكتى جۇلقا اشىپ جىبەرىپ. — نە اكەلەرىڭنىڭ قۇنى بار مەندە!..
«ءاي-شايسىز»، سالەمسىز ءۇي يەسىنىڭ ەسىگىن اشا سالا دۇرسە قويا بەرەرىن كۇتپەگەندەي مە، قالاي؛ قاراڭداعان ەكى-ۇش ادام قاقپادان كەيىن سەرپىلە ءۇرپيىسىپ تۇر. ءىرى جاڭبىر تامشىسى قۋاننىڭ باسىنان يىعىنا سۋسىپ كەتكەن پلاششىن اڭداعانداي توبەسىنە، بەتىنە تىرس-تىرس ءتيىپ مۇپ-مۇزداي بوپ موينىنا دا قۇيىلىپ جۇرە بەردى؛ ول تىتىرەنە قىمتانا تۇسكەلى قانشا قارمانسا دا مول جاۋىننىڭ دىمقىلىنان مالمىرەپ پلاششى يكەمگە كەلمەي-اق قويدى.
— ءاي، تىلدەرىڭنەن ايرىلدىڭدار ما؟ نەگە ۇندەمەيسىڭدەر-ەي؟! ايتپەسە ەسىكتى جابام...
— اعاي... قۋان اعا، — دەگەن شىڭكىلدەك جاس جىگىت ءۇنى شىر ەتتى.
— ە، نەمەنە؟..
— بەرى كەلىڭىز، اعاتاي، وزىڭىزگە ءوتىنىشىمىز بار...
«قوناق ءۇيدىڭ ليۋسترالى شامىن جاعىپ شىققانىم قانداي جاقسى بولدى. اۋلا ءىشىن تۇتاس ساۋلەلەندىرىپ، قاقپاعا دەيىن جەتىپ جىعىلعانىن قاراشى»، — دەگەن ورىنسىز وي قۋان كوڭىلىندە وسى ءسات جىلت ەتسە دە، الگى جالىنىشتى، جاسىق جىگىت ءۇنى ەركىنەن تىس قاقپاعا تارتىپ، امالسىز ەسىك كوزىنە جاقىندادى. بىجىناعان بوز شىبىنداي بەسقوناقتىڭ ۇيتقىعان ءىرى جاڭبىرى سارعىش ساۋلەدە قىلاڭداي ۇشىپ ءجۇر. قۋاننىڭ كوزى الگىندەي ەمەس قاراڭعىلىققا ۇيرەنىپ ەسىكتەن ارىدەگى ەكى-ۇش ادامنىڭ نوبايىن شامالاعان. «قورقىپ كەتتى دەمەسىن»، — دەپ ول نامىستانا، جاۋىن سۋىنان بويى تىتىرەنسە دە سىر بەرمەي قاسقايا كەپ ءۇڭىلدى.
قاراسا...
سۇر پلاششتى، قالپاق سىرتىنان كاپيۋشونىن كيگەن، اياعىندا باقاباس كەرزى ەتىگى بار شومبال، قۇس تۇمسىقتى موسقال جان موليە قاراپ قالىپتى. ونىڭ تۋ سىرتىندا قىزعىلت ورامالدى قارا بولوني پلاشش جامىلعان، اق ءتۋفليى بالشىق-بالشىق بويجەتكەن مەن قارا كوستيۋم سىرتىنان اقشىل پلاشش كيگەن، اشاڭ ءجۇزدى، قالپاقتى جىگىت شالىندى. قۋاننىڭ تەسىلە ۇزاق كوز توقتاتقانى سونشا، ۇيالى جانارى جىپىلىقتاپ جىگىت ءجۇزىن تايدىرىپ الدى.
— ءيا، جاي ما؟ ەلدى بورلىكتىرىپ ءتۇن بالاسى نەگە تەنتىرەپ جۇرسىزدەر؟ — دەدى قۋان ءوز ۇستەمدىگىن، مىنالاردىڭ كىرىپتارلىعىن بىردەن سەزىنىپ. پەندەشىلىككە ۇرىنىپ استامشىلىق تانىتقانىن دا بايقاعان جوق.
تەگىندە ادام ءوز مىنەزىن، قىلىعىن بىلە بەرمەيدى: «مەنىڭ دە بىرەۋگە تيگىزەر شاپاعاتىم بار شىعار»، — دەپ ويلاۋى دا از. جايشىلىقتا قۋان ەرىن باۋىرىنا الىپ بۇلاي تۋلاماس ەدى، اقىلعا جەڭدىرىپ، كىسىلىك، ىزگىلىك تانىتارى كامىل. ال، قازىرگى ارسىڭ-گۇرسىڭ سوزىندە مىنا بەيمەزگىل جانداردىڭ شاراسىزدىعىنان ءلاززاتتى كۇي كەشىپ قالعانى انىق. كەيىنگى ءۇش-تورت جىل اۋدان ورتالىعىنا ەلەكتر، گاز جەتىپ وسى بەتتەن وتىندىق اعاش سۇراۋشى كىرىپتارلار سيرەگەن دە، بۇل ءوزىنىڭ ەلەنبەگەنىنە كۇيىنەتىن؛ قاجەتىن كۇندىزگى جارىقتان قالماي وتكىزىپ ۇلگەرۋگە ەل تىرىسىپ باعاتىن عوي. سونان با، ول ءقازىر قاس-قاعىمدىق، ارباسۋدان ءوزىنىڭ باعاسى ارتىپ سالا بەرگەنىنە راقاتتانا:
— ءاي، نەگە ۇندەمەيسىزدەر؟ — دەدى.
— اعا، مەن... — دەدى قالپاقتى جىگىت ءالى ءبىر جاق اشىپ، ءلام دەمەگەن شومبال قارانىڭ الدىنا شىعىپ. — مىنا بەرىكتاستان كەلىن... قالىڭدىعىمدى اكەلەم. ءوزىم الماتىدا بىلاي... نەتىپ وقيمىن. ءبىر اپتاعا «ۇيلەنەم» دەپ... نەتىپ سۇرانعانمىن. قايدان بىلەيىن قىرسىق شالىپ، ءتورت كۇنىم سول نەتىپ... بىلاي جول مەن قۇدالارعا سوعۋىما كەتەدى ەكەن دەپ... جارىم جولدا ماشينامىز بۇزىلىپ نەتىپ الگى... بۇزىلىپ، ەكى شاقىرىم بۇيىردەگى بولەمدىكىنە نەتىپ... تۇيە اربامەن جەتكەنىمىز وسى، ءيا...
قۋانعا مىناۋ ستۋدەنت جىگىت تىپتەن ۇنامادى. ارينە، ونىڭ جاساعان جاماندىعى جوق. بۇرىن بىلگەن دە ەمەس، تانىمايدى دا. كەيدە ادامدى سونداي ءبىر ورىنسىز، بەيكۇنا جانعا دەگەن كەلەڭسىز سەزىم بۋىپ، قارادان-قاراپ جەككورەتىنىڭ بولادى عوي. ايتپەسە جازىعى نە؟ كەلتە تاناۋ استىنداعى قارا مۇرتى ۇناماي ما؟ ءمۇساپىر كۇيىنە جانى اشىسا كەرەك-تى. ال، ايتىپ تۇرعانىنىڭ بىردە-بىرى قۇلاعىن ەلەڭدەتپەي، ىزا شاقىرادى. قايتا اناۋ تۋ سىرتىڭدا قالعان شومبال دوڭگەلەك ءجۇزدى، قيىق كوز قارا وعان قىزىق، جۇمباق. الدەكىم كوتەرىپ اكەلىپ: «وسىلاي قالتيىپ، ءمىزباقپا!» — دەپ شەگەلەپ كەتكەندەي سەلت ەتپەيدى. «قۇددى تاس قۇداي»، — دەدى ول ىشتەي تاڭدانا، قالاي ءدال ات تاۋىپ قويعانىن ءوزى دە اڭداماي. وتكەلشىنىڭ كوڭىلىندە اياۋشىلىق ءبىر سەزىم تۋعىزىپ، «ءجا، قىزمەت كورسەتەيىن» دەگەن كەلىسىمىن الۋعا تىرىسقان ستۋدەنت جىگىتتىڭ جالىنىشتى ءۇنى كەكەسىندى ەستىلىپ، اق كويلەگى، قىزىل گالستۋگىنە دەيىن مىناۋ لايساڭ، جاۋىندى تۇندە ءبىر ءتۇرلى ءاجۋالاعانداي كورىنىپ بارادى.
— اۋىلىمىز ارعى بەتتە، جيەكتە ەدى، اعا...
جيەك دەپ وتىرعانى سورتاڭ، اق تاقىر دالانىڭ وزەن بويىنان ۇزاپ، قالىڭ نار وركەش «كەتەشاعىل» قۇمىمەن تۇمسىق تىرەسەر ءتۇس ەكەنىن قۋان بىلەتىن عوي. الگىندە تەمىر ىلگەشەكتى ەبەدەيسىز، تەز اشام دەپ ساۋساعىن وڭدىرماي سىدىرتىپ الىپ، سونىسى سۋ ءتيىپ سىزدادى ما، جوق بولماسا ۇزاق ايالداپ، ابدەن مالمانداي جاۋراعانىنا كۇيىندى مە:
— اۋىلىڭنىڭ ماعان قاجەتى نە؟ — دەدى.
ستۋدەنت جىگىت ءسال مۇدىرە ءتۇسىپ، قارا مۇرتىنىڭ ەتەگىنەن اپپاق ءتىسى اقسيا شالىنىپ سويلەپ كەتتى:
— سوعان تاڭعا دەيىن جەتىپ جىعىلساق دەپ ەدىم. اكە-شەشەمە كەلىندەرىن تابىستاپ، ءبىر كۇن تىنىعىپ الماتىعا اسسام دەگەنىم عوي، اعا. ۋاقىتىڭىزدى قيىپ، بىزدەردى وتكىزسەڭىز...
— ۋا، ماعان ۋاقىت، تىنىعۋ قاجەتسىز بە؟ مىنا جاۋىندى تۇندە پارومدى قالاي تارتام؟
— اينالايىن، اعاتاي، اقىڭىزدى جەمەيمىز عوي...
وتكەلشىنىڭ سەلت ەتىپ، ەڭسەسىن تەز نەگە جيىپ الا قويعانىن، نەلىكتەن قالىڭ ەكى قارا قاستىڭ اراسىنا تەرەڭ قوس قىرتىستىڭ قىستىرىلا قالعانىن جاۋىندى تۇندە ستۋدەنت جىگىت بايقامادى ارينە، ول: «قۋاننىڭ ناعىز شامىنا تيەر ءسوزدى قالاي ايتتىم-اي»، — دەپ قينالىپ، قىسىلعان دا جوق. قالانىڭ كەيبىر تاكسيستەرى جول اقىسىن مولىراق تولەسەڭ كوپ كەرگىمەيتىنىن استانالىق ستۋدەنت جاقسى بىلەتىن دە، ەڭ ۇتىمدى، ءوتىمدى ساۋال، تىلەك وسى «قارجى» شىعار دەپ اڭداماي ۇرىندى.
ال، قۋان شە؟ قۋان تىپتەن ىتىرىنىپ، شورشىپ ءتۇستى: «اقىڭىزدى جەمەيمىز عوي» دەيدى. بۇعان شەكتى بىرەۋلەردە مەنىڭ «اقىم» كەتىپ، بار اۋىرتپالىعى وزىنە ءتيىپ جۇرگەندەي قالاي-قالاي سويلەيدى-ەي؟! «ۋا، سەن مەنىڭ جوقشىم، جارىلقاۋشىم با ەڭ؟ بەلق ۇلى قۋان ارىن ارلاپ شالىققانداي تانتىعانى نەسى؟ ءيا، سەن اقىمدى جەمەيدى ەكەن دەپ، مەن وسى ءقازىر بالشىققا باتپاقتاپ جۇگىرە جونەلەرمىن. كۇت... ءيا، كۇت مەنى... و، نەسى-اي، جەتى تۇندە جىلى توسەگىمنەن بەزدىرگەنىمەن قويماي، تالكەكتەگەنى ؟! «اقشا دەسە ولەدى. دۇنيەقوڭىز ءوزى دەپ بىرەۋلەر سىرتىمنان مۇنى دا ۇعىندىرىپ جىبەرمەسىن؟ ءسوزى تىم ءىرى ەكەن...» قۋان مانادان جاق جاپپاعان جىگىتكە سەكەمدەنە قارادى؛ ءار قيلى ويمەن لايلانعان ساناسىنا ستۋدەنت ءسوزى ەندى ەنىپ، قۇلاعىن ەرىكسىز ءتۇردى.
— اعاتاي، مىنە... مىنە، ون سوم... مىنا التىن ساعاتىمدى دا بەرەيىن. بارىم وسى... نەتىپ الگى، وقۋ ءبىتىرىپ، ەلگە ورالسام، جاقسىلىعىڭىزدى ۇمىتپاسپىن. «ەر موينىندا — قىل ارقان شىرىمەس» دەيدى عوي. مىناداي تۇندە... الگى نەتىپ، باس ساۋعالاۋ قيىن... نەگە ۇندەمەيسىز؟ — دەدى ول.
— وۋ، جىگىتىم، سەن مەنى اقشاعا ساتىپ الماقپىسىڭ-ەي؟! بۇ نە قورلاۋىڭ، كوزىڭدى اشىپ قارا... ارتىق تولەسەم جۇگىرە جونەلەدى دەيمىسىڭ؟ — دەپ قۋان ىزالانا قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن ەسىگىن جاپقالى قولىن سوزدى.
ءۇن-تۇنسىز شالكەم-شالىس سوزدەردىڭ ارتىن باعىپ قالعان «تاس قۇدايى» وسى كەز قوزعالىپ كەتىپ:
— ۋا، زامانداس، تۇسىنسەڭىزشى، — دەدى ساقال-مۇرتسىز جىپ-جىلتىر ەرىن ءۇستى، يەگى بۇلكىلدەپ. — مىنا كەلىنگە سالقىن تيەر-اۋ دەپ ويلاساڭىزشى. نەتكەن مەيىرىمسىز جانسىز، ءا؟
— اعاتاي، ەسىگىڭىزدى جاپپاڭىزشى... وتىنەم. — ورتا بويلى، تالدىرماش اق كويلەكتى قالىندىق تا شىر ەتتى.
«ءبالى مەن «مەيىرىمسىز» ەكەم عوي. بۇلاردى ءبىرىنشى رەت كوردىم بە دەپ تۇرسام، مەنىڭ كىسىلىگىمدى دە، جامانشىلىعىمدى دا بىلەتىندەر تابىلدى عوي. تۇكىردىم سىزدەردىڭ «مەيىرىمدەرىڭە». ىزالانا قۋان ەسىكتى جاۋىپ جىبەردى، كۇڭكىلدەي بۇگەجەكتەپ ۇيىنە بەت الدى. سوڭىنان قۋا جەتكەن جالىنىشتى ۇنگە قايرىلمادى.
دالادان ابدەن جاۋراپ، جىلى ۇيگە ەنگەن قۋان شەشىنىپ، ستول ۇستىندە جاتقان حاتتاردى جيناستىردى. توڭازىعان بويى ءسال-پال جىلىنسا دا، الگى ءبىر وزىنە كىرىپتار ءۇش جاننىڭ جالىنىشتى ۇندەرى قۇلاعىنان كەتپەي قويدى. تورگى بولمەگە ءوتىپ، تەمىر كەرەۋەتكە قۇلاپ ەدى، ۇزاق ۋاقىت كوزى ىلىنبەدى. «اقىڭىزدى جەمەيمىز عوي»، — دەيدى. ول از دەسەڭ، انا ءبىر سولكيگەنى «مەيىرىمسىز» دەپ قورلايدى. دۇرىس ءسوز اۋىزدارىنا تۇسپەي قاعىنعان وزدەرى ەمەس پە؟ جاي ءوتىنىش ەتسە دە جەتپەيتىن بە ەدى؟ ءبىر تۇنگى ۇيقىمدى قيار ەم عوي. مەن نە، تۇك بىلمەيتىن، سەزبەيتىن اداممىن با؟ «مەيىرىمسىز» دەيدى. ونداي مىنەزىمدى قايدان كورىپتى؟» ىشتەي مويىنداماسا دا، قۋان كوڭىلىندە «نەگە بارا سالمادىم. ەل ەستىسە ىڭعايسىز-اۋ... ءتىپتى ۇيات تا سياقتى ما، قالاي»، — دەگەندەي قايىرسىز اشۋ ورنىن وكىنىش بيلەپ جونەلدى. نە بولسا سودان ىلىك ىزدەپ، ءوز نامىسىن نەمەنەگە سونشالىق جانىپ ۇشىنعانىن دا تۇسىنە الماي الەك.
شايتان ءتۇرتتى مە، نەگە ەرەگەستىم؟ قىرسىق شالايىن دەسە ءوزى وپ-وڭاي ەكەن عوي. جاڭا بەتى بەرى قاراپ، ءىش تارتا باستاعان ەلدى تاعى ۇركىتپەسەم نەعىلسىن؟!»
وي قاجىتىپ، ابدەن شالىققان قۋاننىڭ كوزى تاڭ ساز بەرە ءىلىندى؛ ءبىر ادەتى قانداي كەش جاتپاسىن داعدىلى ۋاقىتىندا وياناتىن. باياعى سوعىس كەزىنەن قالعان تىرلىك؛ ەكى-ۇش كۇندىك شابۋىلدان سوڭ، جاۋدى وكشەلەي قۋىپ كەلە جاتىپ ساپتا ءسال ءسۇرىنىپ كەتكەندەي كوز شىرىمىن السا، قۇر اتقا مىنگەندەي تىڭايىپ جۇرە بەرەتىن ەدى. سول مىناۋ بەيبىت كۇندە دە ۇمىتىلماعان سەرىگى. ءالى ءبىر ەزىلىپ، تال-تۇسكە دەيىن ۇيىقتاعان ەمەس. بۇگىن دە ول تەز وياندى. مالىن، ءۇي-ىشىن جايلاپ، شايىن اسىقپاي ىشكەننىڭ وزىندە كوك جيەك تەك بولماشى قان قىزىل ارايعا بولەنگەن. سارى قانشىقتىڭ يت-اياعىنا تۇننەن قالعان كەسپەنى قۇيىپ ۇيگە قايتا كىردى دە، اسىقپاي كيىندى. قالىڭ تۇيەجۇن سۆيتەرىنىڭ سىرتىنان پلاششىن، باسىنا قالپاعىن، اياعىنا كەرزى ەتىكتى شۇلىقسىز شۇلعاۋ وراپ سۇعا سالدى: ءبىر بايقاعانى ءوزى كادىمگىدەي اسىعىپ، كەشىككەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ ءجۇر.
قاپ، كوپ كۇتتىردىم-اۋ. وزدەرى دە تىپتەن جاۋراپ، كوز ىلمەگەن بولار. نەگە ۇيگە كىرىڭدەر دەمەدىم؟ قوناقجاي قازاقشىلىقتان ايرىلعانىم با؟ بوي جىلىتىپ، ەس جيعانسىن دا اقىلداسىپ، مامىلەگە كەلەر ەدىك. ءتۇ-ۋ، نەتكەن ەسۋاستىق...» قۋان دالاعا قالاي اتىپ شىعىپ، ەسىكتى كىلتتەپ، قورانىڭ ىشىندەگى ەكى ەسكەكتى قالاق باسىن جوعارى قاراتا جۇپتاستىرا ۇستاپ يىعىنا ارتقانىن بايقامادى؛ ورمان ىشىمەن قارىشتاي ادىمداپ تارتىپ كەلەدى. سارى قانشىق بىردە الدىنا ءتۇسىپ، بىردە اعاش اراسىنا سۇڭگي جوعالىپ ارسالاڭداپ بارادى.
جاۋىن باسىلعان، اسپان اشىق. ارايلانا اتقان تاڭ شاپاعىنان اعاش ءىشى بوزعىل جاباعى بۇلتتان مۇنار بەلبەۋ تارتىپ الىپتى. قالىڭ قاراعاي، ەمەن، قايىڭنىڭ سيداڭ بۇتاقتارىنا قوناقتاعان بورىتپە بيدايداي ءىرى جاڭبىر تامشىلارى بولماشى سامالدان توگىلىپ كەتىپ تۇر. «جاڭبىر ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى جاۋادى» دەگەن وسى-ay»، — دەپ ويلادى ول، كۇپتى كوڭىلىن الدارقاتا.
اعاش سيرەپ، قىزىل جىڭعىل ءار جەردە شوقتانا كەزىگىپ، جەر رەڭى تۋسىراي سارعىشتانا، بوزارىپ كەلەدى. ءبىرتىن-بىرتىن ساز اياعى قۇمداۋىتقا اينالىپ، كەرزى ەتىك توبىققا دەيىن باتا ءتۇستى. «مىنە، جاعا...» — دەدى قۋان كۇبىرلەي. يىلمەيتىن جاراقات وڭ اياعى قۇم بەتىن سىزا جىلجىماي، جىرتا ىركىلدى. يىقتان تۇسكەن جۇپتاي ۇستالعان قوس ەسكەكتىڭ قول تەرى سىڭگەن جۇمىر ەكى تۇتقاسى دىك ەتىپ سول اياقتىڭ جانىنا شانشىلا كىردى.
وزەن كوگىلدىرلەنە، شىمىرلاي اعىپ جاتىر. سارعىش اراي ارعى بەتتەگى بيىك جارقاباقتى، قاراڭداعان ادام، ات-اربا، ماشينالاردى قۋاننىڭ كوز الدىنا كولدەنەڭ تارتا بەردى. مىنە، بەرگى بەتتە توبەسىن الىپ تاستاعان، ءتورتبۇرىشتى بۇزاۋ قوراداي قاڭىرايىپ، قالقيىپ پاروم تۇر. ونان بەرىدە ءىردۋان اربا شالىنادى: ەكى جاق قاپتالىنا مالمىرەتە ودەيالو، اقشىل ماتا ءىلىنىپتى. «تۇندەگى جاۋىندا اربانىڭ استىنا كىرىپ، باس ساۋعالاعان-اۋ، ءا؟! قۋان تۇندەگى قىلىعىنىڭ تىپتەن ەر-ازاماتتىڭ كىسىلىگىنە جاتپايتىن ەرسىلىگىنە ەندى ابدەن كوزى جەتسە دە، كەرى-ەزۋ توڭ-تورىستىعىنا باعىپ: «جەتى تۇندە تەنتىرەڭدەر» دەگەن مەن ەمەس دەپ وز-وزىنەن كۇبىر ەتتى.
انە، وزەننىڭ قۇمداۋىت، قايراڭ جاعاسىندا شىدەرلەۋلى سارى اتان ماڭقيا قارايدى؛ تۇندەگى الاساپىران جاۋىن، جەل-قۇزدىڭ تاڭ ساز بەرە پىشاق كەسكەندەي تيىلىپ، كۇننىڭ جارقىراي شىققانىنا، اسپاننىڭ اشىقتىعىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەيتىن ءتارىزدى. اربانىڭ ءبىر جاق قاپتالىنداعى ماتا ءتۇرىلىپ، استىنان اق كويلەكتى بويجەتكەن مەن ۇزىن جىگىت كورىندى؛ ستۋدەنت جالاڭباس، ەڭكەيىپ اربا استىنان الدەنەنى الدى دا، سىرت اينالىپ، بۇكتەۋىن جازىپ، قاعىپ جاتىر. مىنە، ول قارا پلاششتى قالىڭدىعىنىڭ يىعىنا جاپتى دا، جاۋىرىنىنان ايمالاي ايالداپ قالدى. قىز كولدەنەڭ كوزدەن قىمسىنا قۇشاعىنان سىتىلا شىعىپ، جىگىت مەيىرىنە كولەڭكە تۇسىرمەيىن دەدى مە، كۇلىمدەي الدەنە ءبىر ءازىل ايتسا كەرەك. ستۋدەنت جىگىت شالقاقتاي كۇلىپ جىبەردى؛ ءۇنى بەيمازا تۇندەگىدەي جاسىق ەمەس ەكەن: شيراق ەستىلىپ، وزەن ۇستىمەن سىرعاناي سىڭعىرلاپ جونەلدى دە، جاڭعىرىعا بەرىپ، قۇمىعا باسىلدى.
«ءبىر كەزدە ايجان ەكەۋمىز دە وسىلارداي ەدىك-اۋ. ءسال كوزدەن تاسا كەتسەك، كورىسكەنشە تاعات تاپپايتىنبىز. اللاۋ، كۇندەسىن-كۇندە نە تاۋىپ ايتاتىنىمىزدى قايدام، ايتەۋىر، اڭگىمەمىز ءبىر بىتپەيتىن. كۇلكىمىز دە مول. نە بولسا سول تىلگە تيەك، ەزۋ جيعىزباستاي قىزىق. ءقازىر ويلاساڭ، تۇككە تۇرعىسىز-اق ءسوز. ال، كەپ كۇلەمىز. ءار ءسوزدىڭ سيقىرى بار، كوزى قيسىق. بوگدە ادامنىڭ اۋزىنان شىقسا دەنى دۇرىس ءۋاج، ناز. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ جانارىمىزدان سۋسىنداپ، مەيىرىمىز قانا ءتىس جارساق ءتىلىمىزدىڭ مۇكىسى سەزىلىپ، ءسوز بىتكەن نە شويناڭداپ، نە استارىنا سىر بۇككەندەي ەكىۇداي ەستىلەرىن قايتەرسىڭ. «ايجانتاي، قاباعىڭا سارى ماسا قوندى عوي. ءزارلى سياقتى ما، قالاي؟ شاعىپ كەتپەگەي ەدى»، — دەيمىن مەن. ول جەلپىنە ءتۇسىپ، ۇشىپ ۇلگەرگەن ماسانى اڭدامايدى دا: «رەنجىپ قالدىڭ-اۋ. نە جازدىم؟ قاباعىڭ قىزارعانداي اشۋشاڭ با ەڭ»، — دەگەنىڭ بە ەدى، دەيدى نۇرلانا، شۋاق ۇيىرگەن بادانا كوزى ءبىر ءسات بوتالاي مۇڭ جيىپ. «جو-جوق، ايجانتاي، ماسانىڭ قونعانى راس». «ە، قونسا ولتىرمەيمىسىڭ؟» «ويباي-اۋ، ولتىرەم دەپ جۇمساعان قولىم ءمۇلت كەتىپ جۇرسە شە؟ «قۇدايدىڭ جوق ماساسىن دالەل ەتىپ، جاعىمنىڭ وتىن جاندىردىڭ-اۋ. ءۋا، كۇنام نە؟ بۇ قاي قورلىعىڭ»، — دەمەسىڭە كىم كەپىل»، — دەۋشى ەدىم دە، قوسىلا كۇلەتىنبىز...»
قۋاننىڭ ءتاتتى ويىن سارى قانشىقتىڭ دىزىقتاي كەپ ۇرگەنى ءبولىپ جىبەردى. ول سەلت ەتىپ، جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى. كۇن جيەكتەن تۇلكى قۇيرىقتانا توبەسىن كورسەتىپ قالعان ەكەن؛ ارعى بەتتەگى الگىندەگى سارعىش، تىك جارقاباق قىزعىلت نۇر تارتىپ، جاقىنداي تۇسكەندەي ەكەن. سارى قانشىق مويىن ءجۇنىن كۇدىرەيتە ورتا بويلى، ۇستىندە سۇرعىلت پلاششى بار، دوڭگەلەك بورىك كيگەن، بۋرىل، تەكە ساقال شالعا قاراي ارس-ارس ەتەدى. شال پاروم الدىندا ەكى قولىن شالىستىرا ارتىنا ۇستاپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. ءتىپتى اناۋ ءيتتىڭ شابالاقتاعانىن ەلەر ەمەس. اربا توڭىرەگى ابىر-سابىر. ەكى قاپتالىنداعى مالمىرەگەن الگىندەگى ءىلۋلى ماتا، ەندى زىم-زيا. بەرىدە، باسىنا قاقىراداي اق جاۋلىق تارتىپ، جاسىل بەشپەت كيگەن توماشاداي كۇپەيكەلى قاريا استىنان ۇزىن ەتەك قىزىل-الا كويلەگى كورىنىپ، بۇگەجەكتەپ الدەنەنى ءتۇيىپ، بايلاستىرىپ جاتقان تولىقشا كەلىنشەككە باسشىلىق ەتە شىرەنىپ تۇر.
سوسىن قۋان كوزىمەن ىزدەپ سارى اتاندى تاپتى: موينىنا سىرتى قارا بىلعارىمەن تىستالعان قامىت كيگىزىلىپ، ارباعا بەت تۇزەپ، مۇرىندىعىنان جەتەلەنىپ كەلەدى. «ءيا، ءيا، مىناۋ سول. ناق ءوزى...» قۋان شومبال جىگىت اعاسىن تاني كەتتى. تۇندەگى «تاس قۇداي» اتالعان جان. سارى اتان باسىن تومەن ساپ: «بۇيدامدى بوساتشى، تاناۋىمدى جىرتىپ بارادى عوي. نەگە اسىعاسىڭ، جاي جۇرسەيشى-اي»، — دەيتىن ءتارىزدى سۇرعىلت پلاششتى، كوك بورىك كيگەن «تاس قۇدايىنا». «تاس قۇدايى» قۋاندى مانا بايقاعان، ايتسە دە ونىڭ شولەيت دالانىڭ سارىشۇناعىنداي الدىڭعى اياعىن باۋىرىنا جيىپ، ارتقى اياعىمەن تىپ-تىك، قاققان قازىقتاي قالتيىپ قالعانىنا تاڭدانعان جوق. ءتىسى اۋىرعانداي «ي-ي...» دەپ ءبىر تىجىرىندى دا، سارى اتانمەن بولدى.
قۋان مۇنان ءارى الىستان باعدارلاۋدى قويىپ، پارومعا قاراي تارتتى. يەسىنىڭ جاقىنداعانىن ارقالانىپ، سارى قانشىق ەرسىلى-قارسىلى جۇرىسىنەن تانباعان دوڭگەلەك بورىكتى شالعا ءۇرۋىن ۇدەتتى: قۇس تۇمسىق، قىزىل شىرايلى قارتتىڭ قاسىنان قۋان وتە بەرە:
— سالاۋماعالەيكۋم!.. ءاي، قۇتتىاياق، كو... كەت، — دەدى، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىن ىستەپ، ءيتىن بىرەسە شاقىرىپ، بىرەسە كەرى تەۋىپ.
شال اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ، مۇنارلاعان قوي كوزىن وقتاي، شانشىلتا قاداپ قالت تۇرا قالدى. قۋان شىداي الماي ءجۇزىن تايدىرىپ جىبەردى. ىشتەي ءوز ءىسىنىڭ كەلەڭسىزدىگىن سەزىپ، قۋىستانىپ كەلگەندە قارتتىڭ سۋىق جانارىنىڭ سۇعى جۇرەگىن قانجىلاتىپ، بەتىنە جيرەنىشپەن بىلش ەتكىزە تۇكىرىپ وتكەندەي بولدى. قانى قاشا سۇرلانىپ قۋان پارومعا جەتتى دە، قوس ەسكەكتى پاروم ۇستىنە سالدىرلاتا لاقتىرىپ تاستادى. جاعادا جاتقان ءزىل باتپان باسپالداق تاقتايدى اشۋعا بۋلىعا ءجۇرىپ، شالت كوتەرىپ، ءبىر ۇشىن پارومنىڭ جيەگىنە ارتتى دا، سەرگەك قيمىلمەن ىرعىپ ۇستىنە شىقتى.
اينالا تارتىلعان بەلدەۋ اعاشقا سۇيەنە جاعاداعىلارعا كوز تاستاپ تۇر. تۇرىندە: «وي، نەمەنەگە ماعان مىندەتسيسىڭدەر. تۇندە مەن دە تىنىعۋعا ءتيىسپىن. ءجونسىز لاقپاڭدار. ءو، نەسى-اي، كەرگىگەندەرى... ال، كەلىڭدەر...» — دەگەندەي قاسارىستىق بار. «تاس قۇدايداي» شومبال قارا اۋىر ءتۇيىن شەكتى يىعىنا ارتا دىردەكتەپ كەلەدى؛ الدىندا اقسارى، كوزىلدىرىك كيگەن، جاسىل بەشپەتتى قاريا. ۇيالى دوپ-دوڭگەلەك، ءسابي كوزى شىنى استىنان جىلت-جىلت ەتەدى. ۇلبىرەگەن بەتى ينە ۇشىمەن سىزىپ، شيمايلاعانداي ءاجىم-اجىم. پىستە مۇرىن، ماڭدايى جازىق. سوڭىندا كۇپەيكەلى، اياعىنا قىزىل رەزينا ەتىك كيگەن اپپاق كەلىنشەك. ءتۇبىت ءشالىسى كەيىن ىسىرىلىپ، جىلميتا تارالعان شاشىن كورسەتە كوپسي موينىنا جينالىپ قالىپتى. «تاس قۇدايدىڭ» كەلىنشەگى-اۋ شاماسى. اۋزىنىڭ سالىمدىسىن قاراشى...» قۋان ويىن بۇلاردىڭ الدىن وراي پارومعا وتكەن جىگىت پەن اق كويلەكتى قالىڭدىق ءبولدى. «بويجەتكەننىڭ قاريادان ءبىر ايىرماسى تاناۋى، ءسال يمەكتەۋ مە، قالاي؟ ادەمى ەكەن. ءبارى تۋىس»...
— ساۋلەش، قاراعىم، — دەدى قاريا قالتىلداعان باسپالداقتان جۇرەكسىنە ىركىلىپ، ارتىنا قايىرىلىپ. — جوعارى ءوتىپ، قولۇشىڭدى بەرشى...
«اپىر-اي، ءوزى مەنىڭ اپامنان اينىمايدى عوي»، — دەپ قۋان ويلاپ تا ۇلگەرگەن ەدى؛ جاعىمدى ءۇنىن ەستىگەندە قالاي ۇمتىلىپ كەپ قولىن ۇسىنعانىن بايقاماي قالدى. قاريا باعدارلاي قۋان جۇزىنە كوز توقتاتتى دا كەلىستى كەلىنشەكتىڭ جەتەگىمەن جوعارى كوتەرىلە بەردى؛ وتكەلشىنىڭ قولى ەربەڭدەي اۋا قارماپ، ۇياتتى قايتتى. قاتتى قىسىلعان قۋان نە ىستەرىن بىلمەي جەرگە سەكىرىپ ءتۇستى: بويىن ءبىر دارمەنسىزدىك، قورلىق بيلەپ قالشىلداپ بارادى. «نەگە مەنى بالاعاتتاپ ۇرىسپايدى؟ نە دەسە دە كونەر ەدىم عوي. ۇندەمەگەندەرى، ادام عۇرلى كورمەگەندەرى نەسى؟ ءجا، مويىندايىن-اق... كەمشىلىك مەنەن. ويلانباپپىن. سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق... اداسقان شىعارمىن. ۋا، مەن قۇرىعان، بىتكەن ادام ەمەسپىن. مايدانگەرمىن... ەلگە امان ورالسام، اۋىلداستارىما قولىمنان كەلگەن جاقسىلىعىمدى اياماسپىن دەگەم. العاشقى جىلدارى ءبارىڭ دە مەنى «قۋان»، «قۋاش» دەمەۋشى مە ەڭدەر؟ ەندى نە جازدىم؟ ۋا، الا جىپتەرىڭدى اتاعان جەرىم كانە»؟.. ىشتەگى قىجىل وزەگىن ورتەپ، قۋان پارومنىڭ جاعاداعى كومۋلى ياكورعا وراپ كىلتتەنگەن شىنجىرىن اشىپ، جيناستىرىپ جاتىر.
اربا مەن پاروم اراسىندا جۇك تاسىپ سابىلعان شومبال قارا ماڭداي تەرىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ، قۋاننىڭ قاسىنا كەلدى. قۇنجىڭداي جانقالتاسىنان اقشا شىعارىپ، قىزىل قۇلاقتىڭ ءبىرىن وتكەلشىنىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى دا:
— اعا، مەن بەردىم، — دەدى پاروم ۇستىندەگى قارتقا يەك قاعىپ. تەكە ساقال، دوڭگەلەك بورىكتى شال قارا-قۇرىم ەتىكتىڭ سىرتىنان گالوش كيگەن اياعىن سۇيرەتە باسىپ قۋاننىڭ قۇلاق-شەكەسىنىڭ تۇسىنا، پاروم جيەگىنە كەپ تۇردى دا:
— مىرزاش، اۋىلعا سالەم ايت. اعام سوقپاي كەتتى دەپ رەنجىمەسىن، — دەدى.
كىسى باسى جيىرما تيىننان بيلەت كەسىپ جۇككە وتىز تيىن دەپ، سەگىز سوم توقسان تيىندى قايتىپ بەرگەلى قۋان وقتالعاندا مىرزاش اتالعان شومبال قارا جانىندا جوق بوپ شىقتى. قالاي تەز كەتىپ، سارى اتاننىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ، ارباعا جايعاسىپ ۇلگەرگەنىن وتكەلشى اڭداماعان ەدى. پاروم ۇستىندەگى قالىڭدىق قاسىنداعى جىگىتتەن نازارىن تايدىرىپ:
— ساۋلە-اپا، ساۋ بول! — دەدى داۋىستاپ. اربانىڭ ارتقى دوڭگەلەگىنىڭ شىبىعىنا اياعىن ارتىپ، مىنگەلى جاقتاۋ تاقتايدان ۇستاعان قولىن كۇپەيكەلى كەلىنشەك ءبىر ءسات بوساتىپ الىپ:
— باقىت تىلەيمىن، ەركەجان! — دەپ قولىن بۇلعادى.
قۋان باسپالداقتى ءتۇسىرىپ، پاروم ۇستىنە ءبىر ىرعىپ شىقتى دا شالدىڭ قاسىنا بارىپ، ۇساق تيىن ارالاس قاعاز اقشانى ۋىستاپ:
— اقساقال، بالاڭىز با، ءىنىڭىز بە بىلمەيىم. ماعان ون سوم بەرگەن. مىنا سداچاسىن الىڭىز، — دەدى ۇسىنىپ.
شال بەتىنە اجىرايا قاراپ:
— قاجەتى جوق... وزىڭدە قالسىن، قايىر-ساداقا بولعاي، — دەدى قىرىستانا تۋ سىرتىن بەرە بۇرىلىپ.
— قايىر-ساداقالارىڭ وزدەرىڭە. مەن قايىرشى ەمەسپىن، — دەپ قۋان بويجەتكەن مەن ستۋدەنتكە ۇسىنعان، ولار دا المادى. ابدەن ىزالانىپ قۇپ-قۋ بوپ كەتكەن وتكەلشىنىڭ ورەسكەل ىسكە بارارىن سەزگەن، مانادان جۇمساق جۇكتىڭ ۇستىندە ءۇن-تۇنسىز وتىرعان قاريا جاقىن كەلىپ:
— بالام، — دەدى. — سەن رەنجىمە، وكپەڭ ورىنسىز. اقىلعا كەل... سەنى دە ءبىر قازاقتىڭ ادال ءسۇت ەمگەن اناسى تاپقان شىعار. تىلەۋلەرى الدىندا ەكى جاس باس قوسقان...
«توي شاشۋ» دەپ العىن...
— اپاتاي-اۋ...
— ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ عوي. «ساپارلارىڭ وڭ بولسىن»، — دەپ ال دا، بازارىمىزدىڭ قىزىعىن، ساعاتىن، ءساتىن بۇزباعىن، جانىم. تەك «اعالاپ» بارعاندارىڭدا كەۋىلدەرىن قايتارىپ، قۋانىشتارىن لايلاعانىڭ جارامادى. بەسقوناقتىڭ جاۋىن-شاشىنىنان ەشكىم ءۇسىپ ولمەس-اۋ، ۇلكەنگە دەگەن سەنىمدەرىن جوعالتتىڭ با دەپ قورقام. سەندە دە ناق وسىلارداي بۇلدىرشىندەر بولسا، ويلانعانىڭ لازىم. جۇرەلىك ەندى.
قۋان نە دەرىن بىلمەي ۇنجىرعاسى تۇسە كەرى بۇرىلىپ، پارومنىڭ ارعى بەتپەن جالعاستىرعان سىم-تەمىرىن شىرەنە تارتتى. قالقيعان پاروم سەلك ەتىپ، بويىنا جان بىتكەندەي قوزعالىپ شىمىرلاپ، ايناداي جالتىراپ جاتقان سۋ بەتىنە اق كوبىك ءىز تاستاپ سىرعي جونەلدى. بويداعى وكىنىش، ىزا، دارمەنسىزدىكتەن تۋعان اشۋدىڭ ەسەسىن قۋان بەلدەۋ سىمنان العىسى كەلگەندەي ەپتىلىگىنەن جاڭىلىپ ۇستى-ۇستىنە تارتىپ ىرس-ىرس ەتتى. قالتاسىنداعى سەگىز سوم، توقسان تيىن قورلاپ، كۇيدىرىپ كەلەدى. انە، وزەن ورتاسىنان دا استى. قۋاننىڭ مۇرىن ءۇستى عانا ەمەس، ەندى ماڭدايىنان دا تارى ءتۇيىر تەر ءبورىتىپ قاس جيەگىن قۋالاي كەپ، كوز ۇياسىنا ىركىلىپ اشىتا باستادى.
ءبىر قالتارىستا ول شىداماي ماڭدايىن، كوز ءۇستىن پلاششىنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتىپ ءوتتى. ەندى عانا قۋان پارومنىڭ تۇمسىعىندا شوقيىپ، ارعى بەتكە كوز تىگىپ قالعان سارى قانشىقتى كوزى شالدى. سارعىش تىك جارقاباق قايىرلاعان ۇلكەن كەمەنىڭ تابانىنداي ۇڭىرەيىپ تايالعانىن، ماشينا، ات-اربا اراسىنان قاراڭداعان ادامداردىڭ دابىرلاسقان ۇندەرى دە انىق ەستىلە باستادى.
— ءابدىر-اۋ، سەن قايداعىنى ايتپا. بەسقوناق ءبىر كۇندە بىتپەيدى. سوناۋ باتىس بەتتەگى قوزى-قۇيرىقتى كورەمىسىڭ؟
— كوكەتاي-اۋ، ول جاباعى بۇلت مىنا شاقىرايعان كۇننىڭ جۇمىرىنا جۇق بولمايدى عوي.
— ءتۇ-ۋ، ايتادى-اق ەكەنسىڭ؟! — دەدى جۋان داۋىس گۇر ەتىپ. ۇنىندە بەسەنەدەن بەلگىلى جايدى ارىپتەسىنە ۇقتىرا الماعانىنا كۇيىنىش، ءتۇڭىلىس بار. — قۇداي شىركىن، بالاپان تاۋىققا ۇيرەتكەنسىن نە جورىق. وۋ، قىرىق جىل ساحي ساحاراڭنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، سونان ءتىسىمىز سارعايدى ەمەس پە؟ ال، سەن باسىبايلى ءبىر وتارعا يەلىك ەتكەنىڭە مىنە... ءتورت جىل. نەشە مارتە قويىڭمەن بوراندا ىقتىڭ؟ ۇمىتتىڭ با؟
— ابەكە، ايتەۋىر تالاسساق جاس قارايلاستىعىن كولدەنەڭ تارتاسىز. مىناۋ ورىس سىزدەن دە ۇلكەن عوي. جۇگىنىپ كورەلىك...
— تاپقان ەكەنسىڭ ارا اعايىندى. بۇل كىسى قالا ادامى، اڭگىمە باعدارىنان سەزبەيسىڭ بە؟! — دەدى ءابدىر اتالعان لەكىتە كۇلىپ.
شىڭكىلدەك داۋىستى جاسامىس كۇبىرلەي بىرەۋمەن ورىسشا سويلەستى دە، سالدەن سوڭ ءۇنسىز قالدى: قۋانعا جاعاداعىلاردىڭ قاجاسقاندارى ءبىراز ەرمەك بوپ، كادىمگىدەي ەلەڭدەپ، اقىرىن كۇتتى. پاروم كۇتكەندەردىڭ دەنى قۇم جيەگىندەگى ىرگەلەس شوپاندار: ونى قۋان مانا ءتۇسىنىپ، بىلگەن ەدى؛ باستارى توقايلاسقان جەردە تاجىريبە الماسقانداي كەرىلدەسپەسە ىشكەندەرى بويىنا تارامايتىنداي قاشانعى ادەتتەرى.
— ءاي، ارا اعايىنىڭ نە دەدى؟ — دەدى جۋان ءۇن گۇر ەتىپ.
— سىزدىكىن ءجون كورەدى...
— دالەلىن ايت، سەن. قالا ادامى، وقىعان كىسىنىڭ ءسوز توركىنىن بىلەلىك تە. اڭگىمە جەڭگەن، جەڭىلگەندە مە؟ قىسىر كەڭەس — ۋاقىت وزدىرعانعا جاقسى.
— ەندەشە قۇلاق قويىڭىز... اناۋ جاباعى بۇلت ءوز الدىنا، مىناۋ كۇن قان ساسكەدە دىمقىلى مول جەردى ءبىراز بۋساندىرىپ، بۋ بۇلتقا اينالادى. جەلسىز تىمىقتا قاز باۋىر بۇلت بەسىنگە دەيىن كولكىپ، سالقىن تۇسە قايتا جابۋعا ءتيىس كورىنەدى، — دەپ شىڭكىلدەك داۋىس قۇلىقسىز، ءسوز اياعىن سيىرقۇيىمشاقتاندىرىپ جىبەردى.
— انە، توركىنى ءبىر ءسوز وسى.
— پاروم جاقىندادى عوي، تومەن تۇسەلىك. قايران ابەكەڭ-اي، بىلمەيتىنى جوق-اۋ.
— ابەكە، دەيمىن-اۋ... قاز باۋىر بۇلتتا سامولەت ۇشا ما؟ نۇرلان ەرتەڭ استانا اسادى دەيسىز، جول ازابىن كورمەگەي، — دەدى الگى ءبىر شىڭكىلدەك داۋىس موسقال شوپانمەن مامىلەگە كەلەر ۋاقىتتىڭ جاقىنداعانىن اڭداپ. — مەنىڭ زايدا اپكەم انادا ون ەكى ساعات كۇتىپ، ازەر ۇشقان...
— ءاي، سەن ەندى اڭگىمە بەتىن تىڭ شيىرعا سالما. تىنىشتىق كەرەك. الدەنەنىڭ ۇشتىعىن شىعارىپ، قىزىل كەڭىردەك قىپ قويۋعا قانداي سۇناقتىسىڭ-ەي؟! تۇنىمەن قيقىلداستىق...
— قويدىم، ويباي... قويدىم...
سارى قانشىق تىپىرشي ءتۇسىپ، ءشاۋ-شاۋ ەتتى، قۋان ونىڭ نەگە ۇرگەنىنە ءمان بەرمەي، تەز بويىن جيىپ الدى. پاروم وزەن ورتاسىنان اسىپ، جاعاعا جاقىنداعاندا اعىسپەن ىعىپ، قيعاش كەتەتىن عوي. شاماسى ەسسىز حايۋان ونى بىلمەي ءقاۋىپ كورىپ، تىنىشسىزدانىپ تۇر. بەلدەۋ اعاشقا اسىلا وزەن بەتىنە قاراپ، شۇيىركەلەسكەن ەكى جاس سارى قانشىققا كوز تاستاپ؛ «اقىماقسىڭ...» — دەگەندەي ەزۋ تارتىسىپ قويدى.
«ءيا، — دەدى قۋان ىشىنەن جاستارعا جانارىن ايالداتىپ. — ءقازىر قوس اققۋدايسىزدار. ەرتەڭ وشاق قۇراسىزدار، ءتۇتىن تۇتەتەسىزدەر. جولداس-جورا، اعايىن-تۋىس ات ءىزىن سالادى. «اناۋ جەتپەدى»، «مىناۋ جوق» دەگەن شىمشىما ءسوز، تۇرتپەكىل وي باستالادى. «كەرەك» — دەيتىن دە ءسوز بار.
شۇكىرشىلىك ۇمىتىلادى. شىنى-اياق شىلدىرلايدى. «ءۇيمىز»، «نارەستە كەلدى» دەلىنەدى. ەكىنىڭ ءبىرى سىر بۇگەر، شىدار-اق. ءتۇبى ءبىرى قاباق شىتارى حاق قوي. ءبىز دە وسىلاي باستاعانبىز...» قۋان ءوزىنىڭ سۇرعىلت كەلەڭسىز ويعا قالاي، نەگە ىرىق بەرگەنىن سەزبەدى؛ اقىلعا سالسا، ءومىر جولىن جاڭا باستاعالى قول ۇستاسقان ەكى جاسقا شۋاقتى، بازارلى كۇندەر تىلەمەگى ءجون-اق. ايتپەسە بۇنىسى قاي تابا؟ «تابالاعانداي ولار نە جازدى ماعان!؟ جو-جوق؟» — دەدى ول شوشىنا كوڭىل كىربىڭىنىڭ قالاي، نەدەن تۋعانىن ءدال باسىپ، دالەلدەي الماي شيىرشىق اتىپ. ال شىنىندا اناۋ جاعاداعى قارسى العالى جينالعان قالىڭ ءنوپىردىڭ ىشىنەن ءوزىن جەرلەپ، بالاعاتتار بىرەر جاننىڭ تابىلارىن سەزىپ ويلاماۋعا تىرىسقان دالباساسى ەدى.
پاروم تۇمسىعى قيىرشىق جاعانى سۇزە جىرتىپ، سولق ەتتى. قۋان تارتپا سىمدى تاستاي سالىپ، سەكىرىپ جەرگە ءتۇستى دە، ماشىقتى قيمىلمەن شىنجىر ارقاندى قازىققا ءىلىپ، باسپالداقتى ىرعاي كوتەرىپ پاروم كەنەرەسىنە تىرەدى. ءوزى ۇستىنە شىعىپ، بەرىكتىگىن تەكسەرىپ سەكىرىپ-سەكىرىپ قويدى دا پارومعا ءوتتى. سونسىن ول اقىرىن كوز استىنان ۇرلانا جارقاباقتان تومەن اعىلعان: اق، قارا، كوك بورىكتى، جاۋلىقتى ازانعى كۇن نۇرىندا سان تۇسكە بولەنگەن توپقا قارادى. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەيتىن قازاق ەمەس پە، توي يەلەرىنىڭ ءبىرى سۇقتى كوزىن قاداپ، سۇيەكتەن وتەر ءسوزىن بەزەپ كەتەدى-اۋ دەپ قىلپىلداپ تۇر. مۇندايدا سەزىگىن سەزدىرمەي، سىر بەرمەي باعۋ قيىن؛ ول قول ۇشى وز-وزىنەن دىرىلدەي جانقالتاسىنان شىلىمىن شىعاردى دا اسىعا تۇتاتىپ قۇشىرلانا سوردى. قالىڭ توپ دۇسىرلەي، اياقتارىن تالتاڭداي باسىپ، پارومعا كوتەرىلىپ جاتىر. قۋان قيبىجىقتاي، ەلەنبەۋگە تىرىسىپ سىرت اينالدى.
— ۋا، اعا، انا، ساپار وڭ بولعاي! ساۋ-سالەماتسىزدار ما؟! كوز كورىپ، قۇلاق ەستىر جەردەن — قولۇشىن بەرە المادىق — كۇنالىمىز، — دەدى جۋان ءۇن سىنىپ.
— ە، قۇدايدىڭ كۇنىنە داۋا نە؟! بەسقوناق تۇنىنە ۇرىنىپ قالعانىمىز عوي.
— تابيعات شىركىنگە نە شارا. ادامنىڭ بەسقوناعىن ايت تا... ۋا، قۋان، ءتاڭىر اتقىر، بەرى قارا!..
«تانىس ءۇن. بۇ كىم؟» قۋان وڭاي قۇتىلماسىن سەزىپ، قولىنداعى شىلىم تۇقىلىن ساۋساق ۇشىمەن شەرتە سۋعا ىتقىتىپ جىبەرىپ بۇرىلدى. پاروم ورتاسىندا باكەنە، قيىق كوز، سارى جالپاق بەت موسقال ادام تۇر. باسىندا قوڭىر قالپاق، ۇستىندە سۇرعىلت پلاشش. پلاشش ەتەگىنەن قارا شالباردىڭ بالشىق-بالشىق بالاعى، ادەمى كۇرەڭ بوتينكا كورىنەدى. قوزى قارىنى تومپايىپ كەتكەن، اناۋ باۋىرساق مۇرىن مەن ەتەكتى ەرىن، سۇيىق قاسى سول باياعى قالپى... «ءابدىر سەيسەنوۆ پە؟ مەكتەپتەس دوس. بۇ قايدان ءجۇر؟ سوعىستان جاراقاتتانىپ، ەكى قابىرعامدى بەرىپ قايتتىم دەيتىن. كۇلەگەش، سايقىمازاق ەدى. ءبىر اۋداننىڭ اياسىندا ءجۇرىپ، كورىسپەگەلى قاشان؟! ءيا، ءيا، بۇل سول...»
— ءاي، بەتسىز-اۋ، سەن بالاڭدى وتكىزبەگەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟ تالاي ايجان ەكەۋىڭنىڭ قولىڭنان قاسپاق جەگەنى قايدا؟ اي، وڭباسسىڭ سەن!.. جىگىتتەر، جۇكتى... جۇكتى كوتەرىڭدەر. جۇرەلىك...
— ءابدىر، قۇداي اقى...
— قوي ءارى، «اقى»، «اقشا»، «مال» دەپ بارامىسىڭ؟ ەلگە سەنبەيتىنمىن، بەكەر ايتپاعان ەكەن عوي، — دەدى دە، ءابدىر سىرت اينالا جەرگە تۇكىرىپ جۇرە بەردى.
سەڭ سوققانداي قۋان قۇپ-قۋ بوپ تۇرىپ قالدى: «ۋا، بۇ قۋ تاعدىرعا نە جازدىم-ەي؟! ىلگەرى باسقان اياعىم كەرى كەتەتىنى نەسى؟ ايەل اناۋ... بارى، جوعى بەيمالىم. بالالار دا ولى-تىرىمنەن حابارسىز، مەنەن كۇدەر ءۇزىپ ۇشىنعانداي زىم-قايىم. قاراجاتتىق مال، اقشا ۇستاتسام — اكەمىن دە، ىڭعاي تانىتپاسام — جاتپىن با؟ الدە وڭكەي قىز، بوتەن بوساعالىعىنا باعا ما؟ و، باستان-اق تاعدىر شىركىن، ماعان مىرزالىعىڭدى كورسەتپەپ ەڭ. ايتپەسە ءبىر ەركەك كىندىك قيماستاي جازىعىم كانە! ومىرمەن ىلعي كىنالاستىرار نە ءجونىڭ بار؟ مەن دە اناۋ ابدىردەي نەگە اسقاق سويلەپ، داڭعىرلامايمىن...»
قۇداندالى مول شوعىر جارقاباققا قۇمىرسقاداي ءبىر-بىرىنىڭ ارتىنان قۇيرىق تىستەسە كوتەرىلىپ بارادى. جىپكە ءتىزىپ، جوعارىدان تومەن ەسكى سوقپاقتى قۋالاي سوزىلتا تاستاعان ءار قيلى: اق، كوك، سارى، قىزىل ءتۇستى مونشاقتاي كۇن شۋاعىنان قۇبىلا شالىنادى. انە، ولار ماشينا، ات-اربا، سالت اتقا بىتىراي جايىلىپ، جايعاسىپ جاتىر. بۇلاردان ءسال قاعاجۋ اسكەري پلاششتى، باسىندا سۇر پاپاحاسى بار، ۇزىن بىرەۋ تۇر. ءابدىر سوعان بەت الدى، قولىن ۇسىندى.
— پوتوم... پوتوم، ابدير، پريەدۋ... نەپرەمەننو! — دەدى الگى ورىسشا. — جەلايۋ مولودىم سچاستيا!..
«بۇ كىم؟ نەعىلعان ورىس. جەرگىلىكتى ورىستارداي: «با، چتو گوۆوريش» جوق. ءبىر ءتۇرلى ءۇنى بيازى، سابىرلىلىق سەزىلەدى. ابدىرمەن تۋىسىپ العانداي قۇشاقتاسىپ تا قويدى. بۇرىننان بىلەتىن شاماسى»... ماشينالار دۇرىلدەي وت الىپ، كوگىلدىر تۇتىنگە ورانا قوزعالدى. كىسىنەسكەن جىلقى ءۇنى دە شالىندى. Miنe، ءبارى دە كەتتى. ءتىرى پەندە كەلمەگەندەي توڭىرەك تىپ-تىنىش. «سارى قانشىق قايدا؟ جەلوكپە قاتىنداي جاڭاعىلارعا ىلەستى مە؟ ە، فاتيحا قاريانىكىنە تارتقان دا. «يت تويعان جەرىنە»... دەگەندەي حايۋان ەمەس پە؟ ايجان ونى كورىپ، قۋانسىز جالعىز كەلدى عوي. اۋىرىپ قالماعاي؟!» — دەپ مۇمكىن ۇيگە سوعار؟ اشۋى قايتىپ، بەتى بەرى قاراعانداي ەدى... ءوي، مىناۋ ورىس قايتەدى-ەي؟ ارعى بەتكە وتەر بولسا تۇسپەي مە؟ يتتەي ىرىلداسقان ءبىزدى قىزىقتاۋعا كەلگەندەي كەرگيدى عوي. ءا، سولاي ما؟» — ول بەيتانىس ورىستىڭ تۇيە-تايلى جارقاباقتان ءبىر بۇيىرلەي تۇسە باستاعانىن اڭداپ ىركىلدى.
«ءوزى قۇپيالى كۇلىمدەي مە، قايتەدى؟ ءتىسى كۇنمەن شاعىلىسا جىلت ەتتى، شاماسى بىر-ەكى ءتىسى التىن. مۇرتتى، دوڭگەلەك شوقشا ساقالى بۋرىل ادەمى باستىرىلعان. مۇرنى ەتتى، ءىرى، قوڭقاق بىلەم»... قۋان وتكەلشى بولعالى ءبىر ادەت تاپقان ەدى. جولاۋشى بىتكەننىڭ بەت-بەينەسىن جادىندا ساقتاپ، قاباعىنا قاراپ مىنەزىن بولجاپ الەكتەنەدى. «سالماقتى ادام-اۋ» دەپ ويلاعانى، كەرىسىنشە سابىرسىز، دىزاقتاعان كۇيگەلەك، اقىلدى-اۋ دەگەنى تۇيسىكسىزدەۋ كورىنىپ، ءتۇڭىلدىرۋى كوپ. ايتسە دە ول بۇل ءبىر مىنەزىنەن قايتقان ەمەس. ويتكەنى وسى توڭىرەكتىڭ ادامىندا قۇپيا از، ال، بەيتانىس كىسىلەر ەندى قايتىپ كورىنبەيدى. «كوزى شۇڭىرەكتەۋ مە، قالاي؟» — دەپ سول ءبىر ادەتىنە باعىپ تۇر. «ەتى قاشىپ، تەرىسى جۇقارعان... دەمەك تالاي جاسقا كەلگەن... توقتا... وي، مىناۋ...» ول كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ قادالدى. «كوكەم-اۋ، مەن نەعىپ بايقاماعام... سول... ءي-يا، قوي... مۇمكىن ەمەس. جو-جوق، ءوزى... ۆيكتور پەتروۆيچ پە؟» قۋان جۇگىرىپ پارومنان ءتۇستى دە، اڭىرا قاراپ قالدى. بۋىن-بۋىنىن ءبىر ۇساق ءدىرىل بيلەپ بارادى.
— سىنوك... كاك ەتو تاك... نەۋجەلي نە ۋزنال؟
ءۇنى دىرىلدەي قىزىلشىرايلى ءجۇزى اقشىلدانا، كوكپەڭبەك جانارى مولدىرەي ساعىنىشپەن، مەيىرلەنە قاراعان مىناۋ جان دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر قيماسى، ولىمنەن قۇتقارىپ قانا قويماي، اياعىن امان ساقتاعان قارت ەكەنىن كورىپ تۇرسا دا ساناسىنا جەتپەي دال: «كەلۋى مۇمكىن بە؟ الدىن الا حابارلاسپاعانى نەسى؟ مازالامايىن دەگەنى مە؟»
— نۋ... يدي كو منە، سىنوك...
— وتەس، دوروگوي، — دەپ قۋان جارالى، يلىكپەيتىن اياعىمەن قۇمداۋىت جاعانىڭ توپىراعىن كۇرەي، شوقاڭداي ۇمتىلدى.
دەنەلى ءىرى ورىس قۇشاقتاي بەتىنەن ءسۇيىپ، باۋىرىنا باسقاندا قۋاننىڭ جەتىم كوڭىلى ەلجىرەي بوساپ، ءبىر ءتۇرلى شاعىنعانداي جانارىنان ىتقىپ كەتكەن سورتاڭ جاستى ىركە المادى. قولقاسىنا اششى وكسىك تىعىلعانداي دا ءتارىزدى، ءۇن جوق. ەركىنەن تىس شىققان ءمولدىر شىق ءجۇزىن ايعىزداپ، ىشتەگى دەرتتىڭ ۋىتىن قايتارىپ بارادى. جاسىقتىعىن كورسەتپەي قۋانىشىن سەزدىرگىسى كەپ ەزۋ تارتقان ەدى، بەت-الپەتى الەم-تاپىرىق جىلاعانعا بەرگىسىز قۇبىلىپ جۇرە بەرگەنىن اڭدادى، ويتكەنى ۆيكتور پەتروۆيچ جانارىندا اياۋشىلىق جىلت شالىندى.
— كۋان، چتو تى، نە نادو، — دەدى.
قۋان بويىن جيىپ سىرت اينالدى. جەڭىمەن كوز ۇياسىن سيپاپ ءوتتى. كول، ءسال وتىرالىق پاروم شەتىنە. شىلىم شەگەيىك»، - دەدى ۆيكتور پەتروۆيچ. ەكەۋى ءبىر ءسات ءۇنسىز شىلىم شەكتى. اۋىق-اۋىق كۇلىمدەي كوز تاستاسىپ قويادى. ۇزاق جىل كورىسپەي، ساعىنىشتان سارعايعان اكە مەن بالا ءتارىزدى. بوي-سويلارىنا ۇرلانا كوز جۇگىرتىسىپ، جانارلارى توقايلاسا قالسا كۇلىمدەي قۋانىسادى.
— اكە، — دەدى قۋان اقىرىن مەيىرلەنىپ. ۇيگە قايتالىق. مەن ءقازىر...
ۆيكتور پەتروۆيچ كەلىسكەندەي پلاششىنىڭ ەتەگىن قاعىپ، ورنىنان كوتەرىلدى. قۋان ەلپىلدەي پارومعا تىركەۋلى ءسۇيىر تۇمسىق قارا قايىقتى شەشىپ، جاعاعا تارتىپ جاتىر. قوس ەسكەكتى ورنىقتىرىپ، قارتقا قولىن ۇسىندى دا، قايىقتىڭ ورتاسىنداعى بەلدەۋ ورىندىققا جايعاستىردى.
شىرەنە ەسىپ وزەن ورتاسىنا شىققاندا عانا:
— قۇدايىم-اۋ، ۆيكتور پەتروۆيچ، نەگە تەلەگرامما سالمادىڭىز؟ قالادان قارسىلايتىن ەدىم عوي، — دەدى.
— ءبىز مايدانگەرلەر ەمەسپىز بە؟!
— ارينە، دەگەنمەن دە...
— سەن، بالام، وزگەرمەپسىڭ؟ ءالى جىگىتسىڭ، مىقتى. اياق قالاي؟ بۇلتتى كۇندەرى مازالاماي ما؟
— ازداپ...
— قارالۋ كەرەك. جازدا موسكۆاعا كەل، ەمدەيمىز...
— ۆيكتور پەتروۆيچ، بۇ جەرگە قاشان كەلدىڭىز؟ — دەدى قۋان كۇلىمدەي، بەيقام قارت جۇزىنە سۇيىنە ۇڭىلە قاراپ.
— تۇندە... قالاداعى ارىپتەستەرىم تەڭىزگە الىپ شىعىپ، قوناقاسى بەرگەن، سولاردىڭ كوڭىلىن قيماي كەشىككەنىم. ايتپەگەندە پاروم جابىلعانشا ۇلگەرەتىن-اق ەدىم. ءا، مەيلى... ەشتەمە ەمەس، ءبىراز اداممەن تانىستىم. كوستەر جاقتىق، اڭگىمە ايتتىق. تاماشا بولدى. ءابدىر 102 ديۆيزيادان ەكەن عوي. ورنىقتى، اقىلدى جىگىت. سوعىستىڭ كەسىرىنەن وقىماي قالعان سياقتى. ناعىز عالىمعا ءتان قاسيەتى مول. تابيعات قۇبىلىسىن، مال جايىن كەرەمەت بىلەدى. عاجاپ!..
— توقتاڭىز... قالايشا؟ تۇنىمەن... جاۋىن استىندا وتىردىڭىز با؟ — دەدى قۋان ابدەن قىسىلىپ.
— ءيا، تۇنىمەن...
قۋان ەسكەكتى ەسۋدى قويىپ، ءجۇزىن تومەن سالدى، وكىنىش وزەگىن ورتەپ، كۇيزەلە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن ەدى.
قايىق اقىرىن اعىسپەن ىعىپ بارادى.
1983 ج.
You Might Also Like
