سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 2 اپتا بۇرىن)
"؛قازاق"؛ اتاۋى جانە قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋى
10 سىنىپ. قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: "قازاق" اتاۋى جانە قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋى
ساباقتىڭ ماقساتى:
• «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋى مەن ماعىناسى تۋرالى عالىمداردىڭ وي - تۇجىرىمدارى مەن دەرەكتەرى «الاش» اتاۋىنىڭ ماعىناسى، جۇزدەردىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ايتۋ.
• ءبىلىمدى، ۇلتجاندى ازامات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:

1. كارتا
2. تىرەك - سىزبا، سۋرەتتەر، كەستەنى پايدالانۋ.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
• وقۋ قۇرالىن تەكسەرىپ تۇگەلدەۋ
• ءانۇران ورىنداۋ، «حابار»
• وقۋشىلار زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
كورنەكىلىك: كارتا، سۋرەتتەر، سىزبا، كەستە پايدالانۋ.

ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
• مونعول شاپقىنشىلىعىنىڭ جەرگىلىكتى حالىققا قانداي زارداپتارى ءتيدى؟
• ەتنوساياسي قاۋىمداستىق دەگەنىمىز نە، ونىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋعا قانداي اسەرى بولدى؟
• «92 باۋلى قىپشاق شەجىرەسىنەن» نە بىلۋگە بولادى؟
• قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى قىپشاق تايپالارىنىڭ اتقاراتىن ءرولى قانداي؟
• حالىق بولىپ قالىپتاسۋدىڭ قانداي بەلگىلەرىن بىلەسىڭدەر؟
• جۇزدەردىڭ پايدا بولعاندىعى تۋرالى اڭىزدا نە ايتىلعان؟
• قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى قاشان، قالاي اياقتالدى؟

جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
1. «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى.
2. «الاش» اتاۋىنىڭ ماعىناسى.
3. جۇزدەردىڭ پايدا بولۋى.
«قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى دەرەكتەردى كەستە ارقىلى ءتۇسىندىرۋ. ويتكەنى «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋى تۋرالى كوپتەگەن عالىمداردىڭ پىكىرى بار، وسى كەستەنى پايدالانىپ، وقۋشىلارعا تاپسىرما بەرىپ، پىكىرلەرىن ءبىلۋ قاجەت. سونىمەن قاتار قوسىمشا دەرەكتەردەن الدىن الا شىعارماشىلىق تاپسىرما بەرۋگە بولادى.

عالىمدار. ەڭبەكتەرى مەن پىكىرلەرى

«قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن ب. ز. د. VII - IV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ساق تايپالارىنىڭ اتىمەن، «ساق»، «كاسپي»، «قاس»، «قاز»، «حاز»، «از»، «قاساق» دەگەن تايپا اتتارىمەن بايلانىستىرادى.

اكادەميك ن. يا. مار مەن چەح عالىمى ب. گروزنىي. بۇل پىكىردى اكادەميك ءا. ح. مارعۇلان، تاريحشى ش. اقىنجانوۆ، جازۋشى س. مۇقانوۆ، ت. ب. قولدايدى.
(«قازاق» اتاۋىنىڭ توركىنى «قاساق»» «كوسەك» سوزدەرى دەيدى)

اكادەميك ءا. ح. مارعۇلان
(حازارلار اراسىندا قازار - ۇع، بەرىشلىك دەگەن ەكى ءىرى تايپانىڭ بولعانىن ايتادى).

ا. ن. بەرنشتام
(«قازاق» ءسوزى كاس - پي مەن ساق تايپاسىنىڭ بىرىگۋىنەن تايدا بولعان دەپ تۇجىرىمدايدى).

زەرتتەۋشى ا. ءابدىراحمانوۆ
(«قازاق» ءسوزىنىڭ توركىنى قاز جانە وع (وق) دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسىلۋىنان جازىلعان: وع - كونە تۇركى تىلىندە رۋ، تايپا دەگەندى بىلدىرەدى. قازوع (وق)- قاز تايپالارى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى).

ب. ز. د. ءىى عاسىردا جۇڭگو تاريحشىسى بان گۋد
(«حان» كىتابىندا ورتاازيالىق حالىقتاردىڭ ىشىندە «سە» نەمەسە «ساي» اتتى حالىقتىڭ بولعاندىعىن جازعان)

شىعىستانۋشى عالىم ۆ. ۆ. گريگوريەۆ
(جۇڭگو ترانسكريپسياسى بويىنشا «سە» مەن «ساي» سوزدەرىنىڭ ساقتار ەكەندىگىن دالەلدەگەن)

جۇڭگو دەرەكتەرىندە
(بۇل تايپالاردىڭ مونعوليانىڭ الىس تۇكپىرىنەن ءامۋداريا مەن سىرداريا بويىندا ءومىر سۇرگەنىن كورسەتەدى).

ب. ز. ءىى عاسىرى جۋڭعونىڭ تاريحي دەرەگىندە
(كاسپيي جانە ارال تەڭىزدەرىنىڭ ايماعىندا ءومىر سۇرگەن «حاسا»، «كاسا» (قازاق) تايپالارى تۋرالى جازىلعان)

ا. ا. سەمەنوۆ
(اربا نەمەسە ۇيمەنى قىپشاقتار پايدالانعان، كەيبىر عىلىمي پىكىرلەردە «حازار» مەن «قازاق» سوزدەرىنىڭ توركىنى ءبىر دەيدى. وعان «قاز»، «قاس» دەگەن سوزدەردىڭ شىعۋىن دالەل ەتەدى).
XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن يبن رۋزبيحان
(«بۇحار قوناعى» اتتى شەجىرەسىندە قازاقتار اربا ۇستىندە ادام تاڭعالاتىن قازاق ۇيلەرىن تىككەن، سوندىقتان قازاق ءسوزىنىڭ شىعۋى دا قاساع اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنىنە جات ەمەس)

اكادەميك ۆ. ۆ. رادلوۆ
(«قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى تاۋەلسىز، ەرىكتى ادامدار دەپ جازادى)
ا. ا. سامويلوۆيچ، ش. قۇدايبەردييەۆ
(«قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ءوز الدىنا ەل بولىپ، ەركىن جۇرگەن حالىق دەپ جازادى).
ش. ش. ۋاليحانوۆ
(«قازاق» وتە ءقادىرلى ءسوز، كۇشتى، مىقتى، شابىتتى دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى).

ت. جانۇزاقوۆ
(«قازاق» ءسوزىنىڭ ءبىرىنشى بولىگى -«قاز»، «قاس»- ورال، التاي، كاۆكاز، ت. ب. تۇركى تىلدەر توبىندا «ەركىن»، «ەر»، «جىگىت»، «كىسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىنىن دالەلدەگەن).

ن. مىڭجان ۇلى
(اتاقتى «التىن تاس» كىتاپتارىن «كۇلتەگىن»، «تونىكوك» تۇركى جازۋلارىندا كەزدەسەتىن «قازعانۋ»، «قازعاندۇك»، «قازعان تۇتقىن»، «قازعانماسار» دەگەن ەتىستىكتەر «قاجىرلى قايرات جۇمساۋ»، «كۇرەسۋ»، «تالپىنۋ» «ەركىندىككە ۇمتىلۋ»، «ەرلىك ىستەۋ»، «تابىسقا قول جەتكىزۋ» دەگەن ماعىنادا دەپ تۇسىندىرەدى).

م. ح. دۋلاتي
(جانىبەك پەن كەرەي وزدەرىنىڭ ەركىندىكتەرى ءۇشىن كۇرەسىپ، جەكە ەل بولۋعا تالپىنعان كەزدە قازاق دەگەن ات تانىلعان دەيدى).

جوسپارداعى ءۇشىنشى ماسەلەنى قاراستىرعاندا، ءجۇز دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحي الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق كاتەگوريا ەكەنىن جەتە ءتۇسىندىرۋ. ءجۇز تۋرالى ءبىرشاما پىكىرلەر بار. ولاردى كەستە ارقىلى كورسەتۋ.

«ءجۇز» ءسوزى
ارابتىڭ ءبىر نارسەنىڭ «باستى بولىگى» نەمەسە ءبىر نارسەنىڭ «تارماعى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءسوزىنىڭ ساندىق جۇزبەن سالىستىرىپ زەرتتەۋىن ۇيعارادى.
ادامنىڭ جۇزىمەن بايلانىستىرىپ، «ءبىر جاعى»، «ءجۇزى» دەگەن ۇعىممەن سالىستىرادى.
س. ا. امانجولوۆ: «جۇزدەر ح - ءحىى عاسىرلاردى پايدا بولدى»،- دەيدى.
ەتنولوگ عالىم ن. ا. اريستوۆ: «قازاق جۇزدەرى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە پايدا بولدى»،- دەيدى.
قازاق جۇزدەرىنىڭ پايدا بولۋىن اڭىز نەگىزىندە سىزبا ارقىلى تۇسىندىرۋگە بولادى.
اڭىزداعى ءۇش ايماق شىڭعىستىڭ ءۇش بالاسىنىڭ جوشى، شاعاتاي جانە ۇگەدەي ۇلىستارىنىڭ - جەرى ەكەنىن ايتۋ. ساباقتى قورىتىندىلاي كەلە، XV عاسىردىڭ 50 - جىلدارى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاق حاندىعىن قۇرۋى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىندا نەگىزگى ءرول اتقارعانىن، قازاقستاندا حالىق بولىپ قالىپتاسۋدىڭ ءوزى ەكى مىڭ جىلعا جۋىق مەرزىمدى العانىن ايتۋ.
قوتانبايدىڭ ءۇش بالاسى:
• ۇلكەنى - ءۇيسىن
• ورتانشىسى - بولات
• كىشىسى - الشىن
بۇل ۇشەۋى سىرداريانىڭ بويىن ۇشكە بولىسەدى. / حرەستوماتيادان /
جۇزدەر جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى تاريحي - گەوگرافيالىق جەر جاعدايىنا بايلانىستى بولىنگەن. جۇزدەردىڭ وتان قورعاۋ جولىنداعى مەملەكەتتىك فۋنكسيالارى تۋرالى ايتىپ، ءۇشىنشى جوسپاردى قورىتىندىلاۋ.

ساباقتى بەكىتۋ:
•عالىمدار «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن نەمەن بايلانىستىرادى؟
•«قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن قانداي عالىمداردى بىلەسىڭدەر؟
•«قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟
•«الاش» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى قانداي پىكىرلەر بار؟
•قازاق جۇزدەرى قالاي جانە قاشان پايدا بولدى؟

باعالاۋ:
ۇيگە تاپسىرما:
1.§ 12. سۇراقتارعا اۋىزشا جاۋاپ دايىنداۋ.
2. قوسىمشا دەرەكتەردى پايدالانىپ، «قازاق»، «الاش»، «ءجۇز» سوزدەرىنىڭ شىعۋى جونىندە مالىمەت دايارلاۋدى تاپسىرۋ.

نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.

You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما