رابعۋزي «لۇقمان - حاكىم»
ساباقتىڭ ماقساتى: التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ءرابعۋزيدىڭ ءومىرى، جازعان ەڭبەكتەرى تۋرالى مالىمەتتەرمەن تانىستىرۋ. ميف تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
«لۇقمان - حاكىم» اڭگىمەسىنىڭ مازمۇنى مەن تاربيەلىك ماڭىزىن انىقتاتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: وزىندىك ىزدەنۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، جيناقتاۋ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: 1. ادەبيەت تەورياسى. ميف تۋرالى
قولدانىلاتىن ادەبيەتتەر: 1. ا. قىراۋبايەۆا. عاسىرلار مۇراتى. الماتى. «مەكتەپ» 1988 ج.
2. ەجەلگى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتى. الماتى «انا ءتىلى» 1991ج.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋشى سۇراقتار:
1. م. قاشقاري قاي حالىقتىڭ وكىلى؟ (تۇركى)
2. «ديۋاني لۇعاتات - تۇرك» ەڭبەگى قاشان جازىلعان؟ (1072 — 1074ج)
3. قولجازبالارى بار ما؟ (تۇركيا عالىمى قيلاسلي ريفات 1915 - 1917جىلدارى ستامبۋلدا 3 كىتاپ ەتىپ شىعارعان. نەمىس عالىمى كارل بروككەلمان جەكە ۇزىندىلەرىن نەمىس تىلىنە اۋدارعان. تۇرىك عالىمى باسىم اتالاي اۋدارىپ، 1934 — 1943ج. انكارادا جاريالاعان.. وزبەك، تۇرىك تىلدەرىندە اۋدارماسى بار. قازاق تىلىندە ەكى رەت جاريالاندى)
4. سوزدىكتە قانشا تايپانىڭ اتى اتالادى؟ (29 تايپانىڭ)
5. تولىق اتى ءجونى قاالي اتالادى؟( ماحمۇت يبن ءال حۇسەين يبن مۇحاممەد).
6. تۋعان جەرى قايقالا؟ ( قازىرگى قىرعىزستان جەرىندەگى ىستىقكول جاعاسىنداعى (كەي دەرەكتە شۋ بويىنداعى) بارسحان قالاسى.)
7. ماحمۇدتىڭ اكەسى كىم بولعان؟ (بەلگىلى قولباسشى، بارىسحاننىڭ ءامىرى بولعان).
ماحمۇد ءقايدابىلىم العان؟ (قاشقاردا ءدارىس العان، ۇزاق جىلدار تۇرعان. ونىڭ اتى - جونىنە قاي جەردەن شىققانىن كورسەتەتىن داستۇرمەن «ءقاشقاريدى» تىركەۋىنىڭ ءمانىسى دە سودان. ول قاشقاردا العان ءبىلىمىن ودان ءارى تولىقتىرۋ ماقساتىمەن، بۇقارا، نيشاپۋردا، باعداد قالالارىندا بولادى.)
8. عالىمنىڭ تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىلىمە؟ (بەلگىسىز. ول جونىندە ءوزى دە، باسقا زەرتتەۋلەر مەن سول تۇستاعى جازبالاردا دا ەشتەمە ايتىلمايدى).
9. قاندايتىلدەردى مەڭگەرگەن؟ ( تۇركى ءتىلىنىڭ سىرتىندا اراب، پارسى، تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرەدى).
10. ونى كىم دەپ تانيمىز؟( ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدار فيلولوگى، تاريحشىسى، ەتنوگرافى، گەوگرافى رەتىندە)
11. قاي حالىقتىڭ گرامماتيكاسىن جاسادى؟ ماحمۇد قاشقاري – تۇركىنىڭ تۇڭعىش ءتىل مامانى، تۇركى ءتىلىنىڭ وقۋلىعىن جاساعان، گرامماتيكاسىن تۇزەپ، جالپى تۇركى الەمىنىڭ ءتىل ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، وركەنىن وسىرگەن عۇلاما. تۇركولوگيا تاريحىندا ول تۇڭعىش تاريحي - سالىستىرمالى ءادىستى قولدانىپ، تۇركى تىلدەرى تاريحي ديالەكتولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ وسى تىلدەردى سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋ ءتاسىلى بۇكىل شىعىس تىلشىلەرىنە ورتاق زەرتتەۋ ءتاسىلى رەتىندە وزىنشە ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى).
ءىى. جاڭا ساباق: 1. وقۋلىقتا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا رابعۋزي، التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەت، ونىڭ وكىلدەرى تۋرالى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى سۇراۋ، وعان ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىكتەردى جيناقتاتۋ.
قوسىمشا مالىمەتتەرمەن بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
التىن وردا ءداۋىر ادەبيەتى دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبى
1. قازاقستان اۋماعىندا ءحىۇ عاسىردا التىن وردا مەملەكەتى قۇرىلدى. ءحىىى - ءحىۇ عاسىرلاردا شىڭعىسحان قۇرعان مەملەكەتتىڭ قولاستىنا قازىرگى قازاقستان، ورتا ازيا، سولت. يران، قاپقاز، قىرىم قارادى.
2. قازاق جەرى سول كەزدە دەشتى قىپشاق اتالدى. وعان شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى يەلىك ەتتى. ول التىن وردا دەپ اتالدى.
3. التىن وردانىڭ استانالارى ساراي جانە سارايشىق قالالارى بولدى.(استراحان حاجى تارحان ماڭايىندا)
4. التىن وردا ءحىۇ عاسىردا كوك وردا، اق وردا بولىپ ەكىگە ءبولىندى
5. ءحۇ عاسىردا كوك وردادان قازاق ورداسى ءبولىنىپ شىقتى. دەربەس قازاق حاندىعى قۇرىلدى.
6. التىن وردا جۇرتى - تۇركىلەر بولدى. ءتىلى – تۇركى، ءدىنى - يسلام ەدى
7. م. اۋەزوۆ «نازيراگويلىك» دەگەن، نازيراگويلىك باعىتتا دامىدى.
8.»ءنازيرا اراب تىلىندە «جاۋاپ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءبىر اقىننىڭ ەكىنشى اقىنعا جاۋابى. ءبىر ورتاق تاقىرىپتا جازعان اقىنداردىڭ ءبىر - بىرىمەن شەبەرلىك جارىسى.
9. ول كەزدەگى ورتاق تاقىرىپتار - قۇران حيكايالارى.
رابعۋزي
رابعۋزي (لاقاپ اتى؛ شىن اتى - ءجونى – ناسر ءاد - دين بۋرھان ءاد - ءديننىڭ بالاسى (ت.- ءو. ج. ب.) – 13 ع - دىڭ اياعى مەن 14 ع - دىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن جازۋشى، ويشىل.
التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ قۇندى قازىنالارى
1. ءرابعۋزيدىڭ «قيساس – ۋل - ءانبيا»اتتى ەڭبەگى 1310 جىلى جازىلعان. كىتاپتا ەجەلگى شىعىس ەرتەگى - اڭىزدارى، ميفتىك سيۋجەتتەرى، اڭگىمە - حيكايالارى، ولەڭدەر جيناعى توپتاستىرىلعان. كىتاپتا ۆاۆيلون ميفولوگياسىنىڭ كوپتەگەن قالىپتى سيۋجەتتەرى بار: دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى، جەردىتوپان سۋ قاپتاۋى، ادام مەن حاۋا انا وقيعالارى.
رابعۋزيدىڭ قيسسا - س - ۋل ءانبيييا اتتى ەڭبەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەگى نۇسقالارىنىڭ ءبىرى سانالادى.
التىن وردا داۋىرىندەگى (ءحىىى - ءحۇ عع) تۋىندىلارعا "كودەكس كۋمانيكۋس" سياقتى اۆتورى بەيمالىم ەسكەرتكىشتەردى، سونداي - اق حورەزميدىڭ "مۇحاببات - نامە"، قۇتبتىڭ "حۇسراۋ - شىرىن"، ءسايف سارايدىڭ "گۇليستان بي - ت - تۇركي"، دۇربەكتىڭ "ءجۇسىپ - زىليحا"، ءرابعۋزيدىڭ "قيسساس - ۋل ءانبيا" اتتى شىعارمالارى جاتادى.
ءرابعۋزيدىڭ "قيسساس ۋل - ءانبيا" ەڭبەگى
قيسسا - ءسۇل ءانبيييا» - التىن وردا مەملەكەتى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءدىني تاقىرىپتاعى سوقتالى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى.
اتالعان جادىگەر دۇنيەدەگى اڭىز - اڭگىمەلەردى جيناقتاپ، قۇراستىرعان، ءبىراز قيسسالاردى جازعان - رابعۋزي. بۇل بۇركەنشىك ات - «رابات وعىزى» دەگەن سوزدەردىڭ قىسقارعان نۇسقاسى. شىن ەسىمى - ناسرەتدين ۇلى بۇرھانەددين ەكەن. تاريحتا نەگىزىنەن رابعۋزي دەگەن بۇركەنشىك اتىمەن بەلگىلى.
رابعۋزي وعىز رابات دەگەن قالانىڭ قازىسى بولعان كورىنەدى. دەرەك كوزدەرگە قاراعاندا، شىعارماسىن سول قالانىڭ اكىمى ناسرەتدين توقبوعا بەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازىپ، كىتاپتى الگى اكىمگە سىيعا تارتقان ەكەن.
قارا سوزبەن جازىلعان جىر
بۇل شىعارماسىن كونە تۇرىك تىلىندە جازعاندىقتان، ونى وقىپ، ونداعى قيسسالارمەن تانىسۋ سول كەزدەگى تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ەشقايسىسىنا دا اۋىر بولماعان كورىنەدى.
«قيسسا - ءسۇل ءانبيييا» - نەگىزىنەن پايعامبارلار مەن اۋليە - انبيلەر ءومىرى جايلى، سونداي - اق ولاردىڭ باسىنان وتكەرگەن وقيعالارىن بايان ەتەتىن پروزالىق شىعارما.
ال تاسقا باسىلعان كۇيىندە بىزگە جەتكەن، باسپا ءجۇزىن كورگەن العاشقى نۇسقاسى - 1914 جىلى قازان باسپاسىنان جارىققا شىققان جيناق. كەيىنىرەك بۇل كىتاپ تاشكەنت قالاسىندا بىرنەشە مارتە قايتا باسىلىپ، ەل اراسىنا بۇرىنعىسىنان دا كەڭ تارالا تۇسكەن ەدى.
«قيسسا - ءسۇل ءانبيييانىڭ» قازان باسپاسىنان جارىق كورگەن نۇسقاسىنا 79 - داي قيسسالار مەن حيكايالار ەنگەن ەكەن.
479 بەتتىك بۇل شىعارما حاقىندا ايتا كەلىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەبايەۆ «عىلىم» باسپاسىنان 1973 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى:
«ولاردى، ياعني قيسسا - حيكايالاردى تاقىرىپ مازمۇنىنا، يدەيا - مانىنە قاراي مىناداي ۇلكەن ءۇش توپقا جىكتەۋگە بولادى:
1. جەر، كوك، ادامزات، حايۋانات، جىن - شايتان، پەرىشتەلەر، ادام - اتا، وت، توپىراق جايلى تۇسىنىكتەر، ماقالا، اڭگىمەلەر؛
2. اۋليە - انبيلەر، پايعامبارلار، سولاردىڭ ءومىرباياندارى، ءىس - ارەكەتتەرى تۋرالى قيسسالار، ەرتەكتەر، اڭىزدار؛
3. شەجىرە - ياعني مۇسىلمان جىل ەسەبىنىڭ، حيجرانىڭ العاشقى ون جىلى ىشىندە بولعان تاريحي وقيعالار، كۇنتىزبە - جىل، اي، كۇن اتتارى، نازىم ولەڭدەر.»
كىتاپپەن جۇمىس. وقۋشىلارمەن ورىندالاتىن جۇمىستار.
ءى توپقا. 1 - اڭگىمەدەگى ايتىلعان حيكايالار نەگىزىندە تومەندەگى تابليسانى تولتىر، لۇقمان حاكىم جايلى اڭگىمەنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن ءتۇسىندىر،
رابعۋزي اڭگىمەسىندەگى ادامگەرشىلىك يدەياسى ادام قانداي بولۋ كەرەك؟
نەدەن ساقتانۋ قاجەت؟
ءىى توپقا. 2 - اڭگىمەدەگى لۇقمان حاكىم جايلى حيكايادان شىعاتىن قورىتىندىنى انىقتا.
سۇراق. نەگە لۇقمان حاكىم قويدىڭ ءتىلى مەن جۇرەگىن اسىپ بەردى؟
ءتىلدى ڭ قاسيەتى مەن ادامعا تيگىزەر زيانى جايىندا قانداي ماقال - ماتەلدەر، دانالاردان شىققان سوزدەردى بىلەسىڭدەر؟
ءىىى توپقا. 3 - اڭگىمەدەگى لۇقمان حاكىم جايلى حيكايادان شىعاتىن قورىتىندىنى انىقتا.
1. دانالىق دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ بارلىق ادامدا بولا ما؟
قورىتىندى. 1. رابعۋزي كىتابى نە جايىندا؟
2. كىتاپتى كىمگە تارتۋ ەتكەن؟ (قالانىڭ اكىمى ناسرەتدين توقبوعا بەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازىپ، كىتاپتى الگى اكىمگە سىيعا تارتقان ەكەن).
ۇيگە تاپسىرما. 1. رابعۋزي جايلى دەرەكتەر نەگىزىندە رەفەرات جازۋ.
2. رابعۋزي حيكايالارىن قازاق ەرتەگىلەرىمەن سالىستىرۋ.
3. حيكايالارىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن انىقتاۋ.
«لۇقمان - حاكىم» اڭگىمەسىنىڭ مازمۇنى مەن تاربيەلىك ماڭىزىن انىقتاتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ساباقتىڭ ءتۇرى: وزىندىك ىزدەنۋ ساباعى
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، جيناقتاۋ، توپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: وقۋلىق، كوركەم ادەبيەت، تىرەك كەستە، ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: 1. ادەبيەت تەورياسى. ميف تۋرالى
قولدانىلاتىن ادەبيەتتەر: 1. ا. قىراۋبايەۆا. عاسىرلار مۇراتى. الماتى. «مەكتەپ» 1988 ج.
2. ەجەلگى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتى. الماتى «انا ءتىلى» 1991ج.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
1. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ: ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋشى سۇراقتار:
1. م. قاشقاري قاي حالىقتىڭ وكىلى؟ (تۇركى)
2. «ديۋاني لۇعاتات - تۇرك» ەڭبەگى قاشان جازىلعان؟ (1072 — 1074ج)
3. قولجازبالارى بار ما؟ (تۇركيا عالىمى قيلاسلي ريفات 1915 - 1917جىلدارى ستامبۋلدا 3 كىتاپ ەتىپ شىعارعان. نەمىس عالىمى كارل بروككەلمان جەكە ۇزىندىلەرىن نەمىس تىلىنە اۋدارعان. تۇرىك عالىمى باسىم اتالاي اۋدارىپ، 1934 — 1943ج. انكارادا جاريالاعان.. وزبەك، تۇرىك تىلدەرىندە اۋدارماسى بار. قازاق تىلىندە ەكى رەت جاريالاندى)
4. سوزدىكتە قانشا تايپانىڭ اتى اتالادى؟ (29 تايپانىڭ)
5. تولىق اتى ءجونى قاالي اتالادى؟( ماحمۇت يبن ءال حۇسەين يبن مۇحاممەد).
6. تۋعان جەرى قايقالا؟ ( قازىرگى قىرعىزستان جەرىندەگى ىستىقكول جاعاسىنداعى (كەي دەرەكتە شۋ بويىنداعى) بارسحان قالاسى.)
7. ماحمۇدتىڭ اكەسى كىم بولعان؟ (بەلگىلى قولباسشى، بارىسحاننىڭ ءامىرى بولعان).
ماحمۇد ءقايدابىلىم العان؟ (قاشقاردا ءدارىس العان، ۇزاق جىلدار تۇرعان. ونىڭ اتى - جونىنە قاي جەردەن شىققانىن كورسەتەتىن داستۇرمەن «ءقاشقاريدى» تىركەۋىنىڭ ءمانىسى دە سودان. ول قاشقاردا العان ءبىلىمىن ودان ءارى تولىقتىرۋ ماقساتىمەن، بۇقارا، نيشاپۋردا، باعداد قالالارىندا بولادى.)
8. عالىمنىڭ تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىلىمە؟ (بەلگىسىز. ول جونىندە ءوزى دە، باسقا زەرتتەۋلەر مەن سول تۇستاعى جازبالاردا دا ەشتەمە ايتىلمايدى).
9. قاندايتىلدەردى مەڭگەرگەن؟ ( تۇركى ءتىلىنىڭ سىرتىندا اراب، پارسى، تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرەدى).
10. ونى كىم دەپ تانيمىز؟( ءوز زامانىنىڭ اسا ءبىلىمدار فيلولوگى، تاريحشىسى، ەتنوگرافى، گەوگرافى رەتىندە)
11. قاي حالىقتىڭ گرامماتيكاسىن جاسادى؟ ماحمۇد قاشقاري – تۇركىنىڭ تۇڭعىش ءتىل مامانى، تۇركى ءتىلىنىڭ وقۋلىعىن جاساعان، گرامماتيكاسىن تۇزەپ، جالپى تۇركى الەمىنىڭ ءتىل ونەرىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، وركەنىن وسىرگەن عۇلاما. تۇركولوگيا تاريحىندا ول تۇڭعىش تاريحي - سالىستىرمالى ءادىستى قولدانىپ، تۇركى تىلدەرى تاريحي ديالەكتولوگياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ وسى تىلدەردى سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋ ءتاسىلى بۇكىل شىعىس تىلشىلەرىنە ورتاق زەرتتەۋ ءتاسىلى رەتىندە وزىنشە ءبىر مەكتەپ بولىپ قالىپتاستى).
ءىى. جاڭا ساباق: 1. وقۋلىقتا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەر بويىنشا رابعۋزي، التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەت، ونىڭ وكىلدەرى تۋرالى كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى سۇراۋ، وعان ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىكتەردى جيناقتاتۋ.
قوسىمشا مالىمەتتەرمەن بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
التىن وردا ءداۋىر ادەبيەتى دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبى
1. قازاقستان اۋماعىندا ءحىۇ عاسىردا التىن وردا مەملەكەتى قۇرىلدى. ءحىىى - ءحىۇ عاسىرلاردا شىڭعىسحان قۇرعان مەملەكەتتىڭ قولاستىنا قازىرگى قازاقستان، ورتا ازيا، سولت. يران، قاپقاز، قىرىم قارادى.
2. قازاق جەرى سول كەزدە دەشتى قىپشاق اتالدى. وعان شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى يەلىك ەتتى. ول التىن وردا دەپ اتالدى.
3. التىن وردانىڭ استانالارى ساراي جانە سارايشىق قالالارى بولدى.(استراحان حاجى تارحان ماڭايىندا)
4. التىن وردا ءحىۇ عاسىردا كوك وردا، اق وردا بولىپ ەكىگە ءبولىندى
5. ءحۇ عاسىردا كوك وردادان قازاق ورداسى ءبولىنىپ شىقتى. دەربەس قازاق حاندىعى قۇرىلدى.
6. التىن وردا جۇرتى - تۇركىلەر بولدى. ءتىلى – تۇركى، ءدىنى - يسلام ەدى
7. م. اۋەزوۆ «نازيراگويلىك» دەگەن، نازيراگويلىك باعىتتا دامىدى.
8.»ءنازيرا اراب تىلىندە «جاۋاپ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءبىر اقىننىڭ ەكىنشى اقىنعا جاۋابى. ءبىر ورتاق تاقىرىپتا جازعان اقىنداردىڭ ءبىر - بىرىمەن شەبەرلىك جارىسى.
9. ول كەزدەگى ورتاق تاقىرىپتار - قۇران حيكايالارى.
رابعۋزي
رابعۋزي (لاقاپ اتى؛ شىن اتى - ءجونى – ناسر ءاد - دين بۋرھان ءاد - ءديننىڭ بالاسى (ت.- ءو. ج. ب.) – 13 ع - دىڭ اياعى مەن 14 ع - دىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن جازۋشى، ويشىل.
التىن وردا داۋىرىندەگى ادەبيەتتىڭ قۇندى قازىنالارى
1. ءرابعۋزيدىڭ «قيساس – ۋل - ءانبيا»اتتى ەڭبەگى 1310 جىلى جازىلعان. كىتاپتا ەجەلگى شىعىس ەرتەگى - اڭىزدارى، ميفتىك سيۋجەتتەرى، اڭگىمە - حيكايالارى، ولەڭدەر جيناعى توپتاستىرىلعان. كىتاپتا ۆاۆيلون ميفولوگياسىنىڭ كوپتەگەن قالىپتى سيۋجەتتەرى بار: دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى، جەردىتوپان سۋ قاپتاۋى، ادام مەن حاۋا انا وقيعالارى.
رابعۋزيدىڭ قيسسا - س - ۋل ءانبيييا اتتى ەڭبەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەگى نۇسقالارىنىڭ ءبىرى سانالادى.
التىن وردا داۋىرىندەگى (ءحىىى - ءحۇ عع) تۋىندىلارعا "كودەكس كۋمانيكۋس" سياقتى اۆتورى بەيمالىم ەسكەرتكىشتەردى، سونداي - اق حورەزميدىڭ "مۇحاببات - نامە"، قۇتبتىڭ "حۇسراۋ - شىرىن"، ءسايف سارايدىڭ "گۇليستان بي - ت - تۇركي"، دۇربەكتىڭ "ءجۇسىپ - زىليحا"، ءرابعۋزيدىڭ "قيسساس - ۋل ءانبيا" اتتى شىعارمالارى جاتادى.
ءرابعۋزيدىڭ "قيسساس ۋل - ءانبيا" ەڭبەگى
قيسسا - ءسۇل ءانبيييا» - التىن وردا مەملەكەتى تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءدىني تاقىرىپتاعى سوقتالى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى.
اتالعان جادىگەر دۇنيەدەگى اڭىز - اڭگىمەلەردى جيناقتاپ، قۇراستىرعان، ءبىراز قيسسالاردى جازعان - رابعۋزي. بۇل بۇركەنشىك ات - «رابات وعىزى» دەگەن سوزدەردىڭ قىسقارعان نۇسقاسى. شىن ەسىمى - ناسرەتدين ۇلى بۇرھانەددين ەكەن. تاريحتا نەگىزىنەن رابعۋزي دەگەن بۇركەنشىك اتىمەن بەلگىلى.
رابعۋزي وعىز رابات دەگەن قالانىڭ قازىسى بولعان كورىنەدى. دەرەك كوزدەرگە قاراعاندا، شىعارماسىن سول قالانىڭ اكىمى ناسرەتدين توقبوعا بەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازىپ، كىتاپتى الگى اكىمگە سىيعا تارتقان ەكەن.
قارا سوزبەن جازىلعان جىر
بۇل شىعارماسىن كونە تۇرىك تىلىندە جازعاندىقتان، ونى وقىپ، ونداعى قيسسالارمەن تانىسۋ سول كەزدەگى تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ەشقايسىسىنا دا اۋىر بولماعان كورىنەدى.
«قيسسا - ءسۇل ءانبيييا» - نەگىزىنەن پايعامبارلار مەن اۋليە - انبيلەر ءومىرى جايلى، سونداي - اق ولاردىڭ باسىنان وتكەرگەن وقيعالارىن بايان ەتەتىن پروزالىق شىعارما.
ال تاسقا باسىلعان كۇيىندە بىزگە جەتكەن، باسپا ءجۇزىن كورگەن العاشقى نۇسقاسى - 1914 جىلى قازان باسپاسىنان جارىققا شىققان جيناق. كەيىنىرەك بۇل كىتاپ تاشكەنت قالاسىندا بىرنەشە مارتە قايتا باسىلىپ، ەل اراسىنا بۇرىنعىسىنان دا كەڭ تارالا تۇسكەن ەدى.
«قيسسا - ءسۇل ءانبيييانىڭ» قازان باسپاسىنان جارىق كورگەن نۇسقاسىنا 79 - داي قيسسالار مەن حيكايالار ەنگەن ەكەن.
479 بەتتىك بۇل شىعارما حاقىندا ايتا كەلىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەمباي كەنجەبايەۆ «عىلىم» باسپاسىنان 1973 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى:
«ولاردى، ياعني قيسسا - حيكايالاردى تاقىرىپ مازمۇنىنا، يدەيا - مانىنە قاراي مىناداي ۇلكەن ءۇش توپقا جىكتەۋگە بولادى:
1. جەر، كوك، ادامزات، حايۋانات، جىن - شايتان، پەرىشتەلەر، ادام - اتا، وت، توپىراق جايلى تۇسىنىكتەر، ماقالا، اڭگىمەلەر؛
2. اۋليە - انبيلەر، پايعامبارلار، سولاردىڭ ءومىرباياندارى، ءىس - ارەكەتتەرى تۋرالى قيسسالار، ەرتەكتەر، اڭىزدار؛
3. شەجىرە - ياعني مۇسىلمان جىل ەسەبىنىڭ، حيجرانىڭ العاشقى ون جىلى ىشىندە بولعان تاريحي وقيعالار، كۇنتىزبە - جىل، اي، كۇن اتتارى، نازىم ولەڭدەر.»
كىتاپپەن جۇمىس. وقۋشىلارمەن ورىندالاتىن جۇمىستار.
ءى توپقا. 1 - اڭگىمەدەگى ايتىلعان حيكايالار نەگىزىندە تومەندەگى تابليسانى تولتىر، لۇقمان حاكىم جايلى اڭگىمەنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن ءتۇسىندىر،
رابعۋزي اڭگىمەسىندەگى ادامگەرشىلىك يدەياسى ادام قانداي بولۋ كەرەك؟
نەدەن ساقتانۋ قاجەت؟
ءىى توپقا. 2 - اڭگىمەدەگى لۇقمان حاكىم جايلى حيكايادان شىعاتىن قورىتىندىنى انىقتا.
سۇراق. نەگە لۇقمان حاكىم قويدىڭ ءتىلى مەن جۇرەگىن اسىپ بەردى؟
ءتىلدى ڭ قاسيەتى مەن ادامعا تيگىزەر زيانى جايىندا قانداي ماقال - ماتەلدەر، دانالاردان شىققان سوزدەردى بىلەسىڭدەر؟
ءىىى توپقا. 3 - اڭگىمەدەگى لۇقمان حاكىم جايلى حيكايادان شىعاتىن قورىتىندىنى انىقتا.
1. دانالىق دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟ بارلىق ادامدا بولا ما؟
قورىتىندى. 1. رابعۋزي كىتابى نە جايىندا؟
2. كىتاپتى كىمگە تارتۋ ەتكەن؟ (قالانىڭ اكىمى ناسرەتدين توقبوعا بەكتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازىپ، كىتاپتى الگى اكىمگە سىيعا تارتقان ەكەن).
ۇيگە تاپسىرما. 1. رابعۋزي جايلى دەرەكتەر نەگىزىندە رەفەرات جازۋ.
2. رابعۋزي حيكايالارىن قازاق ەرتەگىلەرىمەن سالىستىرۋ.
3. حيكايالارىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزىن انىقتاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «قالقامان - مامىر» پوەماسىنىڭ كوركەمدىك يدەياسى
-
ءبىلىم بەرۋ مەن ءبىلىم الۋداعى جاڭا تاسىلدەر
