تەكتىنىڭ مىنەزى
ءى. مۇڭ
تۇمان دا ەمەس، جاڭبىر دا ەمەس، نە اسپانى جوق، نە الاتاۋى جوق استانانىڭ ساڭىلاۋسىز، ەستە قالمايتىن، بىلىنبەي جىلجىپ بارا جاتقان ەن-تاڭباسىز بەلگىسىز كۇنى ەدى. ەكىنشى قاباتتىڭ الا-بۇلدىر فوەسىندە سويلەمەيتىن، سويلەسە سۋرەتى قاشىپ كەتەتىن ساقاۋ تەليەۆيزورعا تەلمىرىپ وتىرعانبىز. اسقار بار، اكىم بار، اعامىز بار، باسقاسى مەنىڭ ەسىمدە جوق... قىرىپ تاستايتىنداي توپىرلاپ وسىندا كەلەمىز. ءبىر ءبىر بولمەگە شىرەنىپ-شىرەنىپ ەنەمىز. كىم نە تىندىرىپ جاتىر؟.. ايتەۋىر، كوزگە بولسا دا ستول ۇستىندە جايۋلى قاعاز جاتادى. ءبىر دوسىمىز اق پاراقتىڭ شەكەسىنە اتىن جازىپ قويىپ، اي بويى سوعان تامسانا قاراۋمەن قاراياتىن بولعان سوڭ اكىمنەن «وتىرىك جازۋشى» دەگەن تيتۋل الىپ، اقىرى بالا-شاعاسىن اداسىپ زورعا تاۋىپ ەدى. ءال-فارابي اتىنداعى شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ بۇگىنگى تۇرعىندارىنىڭ ءتۇرى وسى. ديمەكەڭ ۇكىسىن تاعىپ، عابەڭ اقسارباس شالىپ بوساعاسىن مايلاعان قۇتحانانىڭ اعالار ازايعان سايىن بەرەكەسى دە قاشا باستاعان... ايتەۋىر، پارىقسىزعا ەرمەك، پاناسىزعا مەكەن...
...كەزىندە كوركەمدىگىن جىگىتتىڭ تورەسىنەن دە وزدىرماعان اعامىز الپىستىڭ توعىزىنا ەندى ىلىككەندە اياق استىنان كۇرت سىندى: شودىرايعان بەت سۇيەككە قاراۋىل بولىپ قوڭقيعان مۇرىن قالدى، قىزىل كۇرەڭ نۇرلى ءجۇز قۋقىل تارتىپ، تاناداي شارالى كوزدىڭ وتى وشكەن سوڭ مىناۋ بەي-بەرەكەت زاماننان ايالدايتىن تياناق تاپپاعانداي دۇنيەگە سەلقوس قارايتىن بولعان. قاجىپ وتىردى. قاجىپ وتىرىپ:
— كەتىك بالا، سونىمىز بەكەر-اق بولدى-اۋ ءا! — دەدى.
اسپانى دا جوق، الاتاۋى دا جوق اق شاڭىت تەرەزەگە انشەيىن قاراپ وتىرىپ ايتا سالعان. قايتىپ كەلمەيتىن، قايتىپ كورمەيتىن، مىناۋ اق شاڭىت تەرەزە سەكىلدى بەيماعلۇم دۇنيەنىڭ ار جاعىندا كوزدەن ءوشىپ، كوڭىلدە عانا قالعان ءۇمىتسىز ساعىنىشتىڭ وكىنىشىن ەسكە الىپ ەدى. ون توعىز جىل وتكەن سوڭ. كىم بىلەدى، ون توعىز جىل بويى كوڭىلىنەن تاستاماي دا جۇرگەن شىعار... «كەتىك بالادان» باسقا، اعامىزدان باسقا ءتىرى پەندەنىڭ قۇلاعىنا شالىنباعان، سوناۋ سوزاقتىڭ شالعايىندا قاپ كەتكەن ول دا ءبىر قيماس قۇپيا ەدى...
... سوزاقتىڭ ىستىعى مىڭ قايناتادى. قاراتاۋ بالقىپ، كۇن كوزىنەن شوگىپ بارا جاتقان سياقتى. ءۇشباسقا جەتسەك توعاي بار، توعايدا جىلقىلى اۋىل وتىر دەپ ەدى. ءۇشباستىڭ دا توپىراعى قولامتا، توعايى تازدىڭ جەلكە تۇلىمىنداي شولدەپ وتىر ەكەن، بۇلاققا ەمىنگەن تازدىڭ تەلپەگىندەي قاراشا ءۇيدىڭ شىبىنى تورعايداي. ىستىققا تۇنشىققان ونشاقتى قۇلىن قۇيرىق قاعۋعا دارمەنى جوق جەلى باسىندا سۇلاپ-سۇلاپ جاتىر. تۇڭدىكتى جاۋىپ، ىرگەنى تۇرگەنىمەن بەتىڭدى جالىن شارپيدى. ونىڭ ۇستىنە سول جالعىز جىرتىقتى كگب-نىڭ پودپولكوۆنيگى بوكسەسىمەن بىتەپ الىپتى. شىمكەنتتەن ەرە شىققان تاكەن اعامىزدىڭ نەمەرە تۋىسقانى ەدى. كگب-نىڭ قىزمەتكەرى تۇرماق قايىر دامەتكەن كوشەنىڭ مۇساپىرىنە دە كۇدىكپەن قارايتىن اعامىز تۋىسقانىمەن وبەكتەپ سويلەسە قويمادى. قالادان شىقپاي جاتىپ قاباعى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ەكى تاۋلىك بويى ەكى اۋىز ءسوزىن جۇرتقا قيماي جارىلىپ كەتە جازداپ وتىرعانداي كورىندى. قارسىداعى قۇم بەلدىڭ شاعىلىن يەگىمەن ءسۇزىپ، شاعىلدان شالقىعان قاراقۇرىق ساعىمدى كوزىمەن قۋالاپ ءمىز باقپاي قالىپ ەدى، الدەن ۋاقىتتا:
— بەيىشتەن ءۇن كەلەدى قوڭىر سالقىن، — دەپ كۇبىرلەپ وتىر ەكەن.
— ءسوز ەكەن-اۋ، جەلدىڭ دە ءتۇرى، ءتۇسى بولا ما ەكەن؟! — دەپ جالعىز جىرتىقتىڭ وتىنە تىعىن بوپ جاتقان پودپولكوۆنيك ماي سىڭگەن مايكەسىن جۋان قارنىنان جىرتىپ الىپ جەلپىپ-جەلپىپ قويدى، ونىمەن دە قويماي: — اباي دا ابايمىن دەپ انشەيىن ايتا بەرەدى ەكەن-اۋ! — دەپ اقىندى توركىنىنە اپارىپ تاستاعانداي بولدى.
مانادان ماڭايىڭداعى ەش جاندى مەنسىنبەي، ابايمەن عانا تىلدەسىپ وتىرعان اعامىز شارالى كوزىن جالت ەتكىزىپ ءبىر توڭكەرىپ الدى دا داستارحاننىڭ ەتەگىن كەيىن سەرپىدى.
— بىزگە ەكى ات ەرتتەڭدەر، — دەدى، — جەلدەپ قايتقىم كەلىپ وتىر.
اعامىز ەلۋ جاسقا تولعان ەدى. تۋىسقانى تۇرماق ءوزىنىڭ ەلۋ جاسىن دا مەنسىنگەن جوق، مويىنداعىسى كەلمەگەندەي ناۋمەز قارسى الىپ، ماسكەۋدەگى قىزمەتتەس جورا-جولداستاردىڭ قۇرمەت — داستارحانىنان «سپاسيبو» دەگەن ءبىر سوزبەن قۇتىلىپ، الماتىعا قاشىپ كەلگەنبىز، مۇنداعى دوس-جارانداردىڭ قۇتتىقتاۋىنا ەرىن جىبىرلاتپاستان سوزاقتان ءبىراق شىقتىق...
... جىلقىشى ەكى ات ەرتتەپ قويعان ەكەن. جاتاعان جابى تورى ماعان ءتيدى دە شولاق كەكىل، قىسقا جال، كەلتە قۇيرىق ۇزىن قاراكوكتى اعامىزعا كولدەنەڭ تارتىپ تۇرىپ:
— بايقاڭىز، ەر سالعانىمىزعا ەكى-اق كۇن بولىپ ەدى، تاستاپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەدى جىلقىشى.
كەلەر جىلى ۇيىرگە قوسامىز دەپ وتىرعان ءتورت جاسار ءساۋىرىن ەكەن، بۇل باياعى اقبوزدىڭ تۇقىمى شىعار دەگەنىمدە، «بولسا بولار!» دەپ مال يەسى ماقتانىشىن جاسىرا الماي قالدى. ماقتانىپ تۇرىپ تۋىسقانىن كوتەرىپ اتقا سالعاندا ۇزىن قاراكوك قابىرعاسى سوگىلگەندەي ىڭق ەتىپ قايقاڭ قاقتى دا اعامىزدىڭ ەكى اياعى سولاڭداپ جەر تىرەپ قالدى. تاستاپ كەتەدى دەگەن اساۋدىڭ اينالشىعى قۇرتتاپ تۇر ەكەن. جابى تورىعا ىزدەسىپ تاياق تاستامعا دوقىلداپ باردى دا توبەگە ۇرعانداي تۇردى دا الدى. اتامىز جىلاپ جىبەرە جازدادى. اتتان قارعىپ ءتۇسىپ ساۋىردان ءبىر سالىپ ەدى، ۇزىن قاراكوك ەكى-ۇش اتتاپ، بەتىمىزگە بەدىرەيە قارادى. «جازىعىم نە ەدى؟» دەگەندەي. سوسىن تۇك بولماعانداي ۋاھام دۇنيەدەن بەيحابار ماڭگىرىپ تۇرىپ قۇيرىق كوتەردى.
— كەتىك بالا، قاشتىق! — دەدى.
سونىمەن تاعى دا قاشاتىن بولدىق. اڭىز بولعان اقبوزىنىڭ بۇگىنگى تەگىنە وكپەلەدى مە، اعايىننىڭ بىتەۋلىگىنەن قاشتى ما، اعامىز ءۇشباستان اتتانعانشا اسىق بولدى. جىلقىسى تۇگىل ادامىنىڭ ءوزى ازىپ كەتكەن مىناۋ زاماننان قاشقانمەن قايدا بارىپ قۇتىلماقسىڭ؟!
... ماقتانىشى دا وتىرىك، مازاعى دا وتىرىك دەپ ماسكەۋدىڭ زيالى جۇرتىن جاقتىرمايتىن اعامىز قاشاندا ساياق جۇرەتىن. بىلەتىنى بيت تەرىسىندەي بولسا دا جالعاندى جالپاعىنان كەشكەندەي تەرىسىنە سىيماي شىرەپ وتىراتىندارى دا راس. ارعى-بەرگىنى بوپسالاپ ساپىرعاندا داراسى قايسى، داراقىسى قايسى ەكەنىن اڭعارماي دا قالاسىڭ. ءسوزى پىسىق، سەزىمنەن جۇرداي، جارتىلاي جارگون، جارتىلاي كەڭسە تىلىندە تەرمين وراپ قۇساتىن وتىرىك ينتەللەكتۋالدىڭ ورتاسى ءبىر كۇن وتتاسۋعا دا جەتپەيتىنى راس. وتىرىك لەبىزدى كومەيدەن شىقپاي جاتىپ تانيتىن اعامىز جالعان «جاقسىلارعا» ادەپتى ءسوزىن شىعىنداپ تا جاتپايتىن. كىرپيازدىعى دا ەمەس، جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە ونەر ماڭىنداعى جالپاق جۇرتتىڭ قارا تىرناق باتپايتىن تەرەڭدىگىنەن جەرىپ بولعان. سونان سوڭ دا ونى كوبىنە ستاديون مەن يپپودرومنان، سپورت زالدارى مەن فۋتبول ماڭىنان، قايداعى ءبىر رەڭسىز جۇرتتىڭ ورتاسىنان تابۋعا بولاتىن ەدى: تانىمايتىن كەزبەنى، تابانى ءبۇرسىز ەزبەنى ءبىر ساپتاياق سىرا مەن بۋتەربروتتىڭ سۇحباتىنا شاقىرىپ الىپ جالىقپاي تىڭداپ وتىراتىنى بار. بىرەۋدىڭ اقىلىنا جىعىلىپ، بىرەۋدىڭ ناقىلىنا تامسانىپ كورمەگەن وعان جۇرتتىڭ بالانى الداۋعا جارامايتىن «دانالىعى» ەمەس، جامان دا بولسا، نادان دا بولسا دارالىعى قاجەت ەدى: ايتپەسە بۇل ەلدىڭ جاقسىلىعى مەن جاماندىعى كوركەم سوزگە قالاي تۇسپەك؟!. جاقسى كورەتىن جاناشىرىنا بولماسا كەز كەلگەنگە ءىشىن الدىرا بەرمەيتىن اعامىزدىڭ وسى مىنەزى الىستى قويىپ اعايىننىڭ وزىنە دە ۇناي بەرمەيتىن: «بۇل تاكەنگە نە بولعان ءوزى، كىسىلىگىن بۇلداعانى ما، كىسىكيىك پە؟» — دەپ قايران قالىپ، كەيبىر زامانداستارى: «وسىنىڭ ءوزى اۋرۋ ەمەس پە؟» — دەپ كۇدىكتەنىپ، اياعىن وسەككە اينالدىرىپ جىبەرگەن كەزدەرى دە بولعان. تىرلىكتىڭ قيقىم- باقاي وسەگى مەن قياناتتان ۇندەمەي قۇتىلىپ، ءومىر-باقي ەستىگەنى مەن جيعان-تەرگەنىن جاتتايمىن دەپ ءجۇرىپ ءوزى دە جاتتاندى، الدە كىمنىڭ جاڭعىرىعى بولىپ كەتكەن جارتىكەش جانداردان بەزىپ شىعاتىنىن قايدان ءبىلسىن بۇل جۇرت... سويتە تۇرا قاراپايىمدىلىعىنا دا ءسوز جەتپەيدى. تاكەننىڭ سورى-قاراپايىمدىلىعى ەدى. دامدە قازى مەن قارتانى تاڭدايىندا ۇستاپ تامسانباعان، سىيلاساڭ قارا سۋىڭدى دا حاننىڭ اسىنداي كورەتىن. قۇرمەتتەپ تاققا وتىرعىزساڭ دا، تاقتايعا وتىرعىزساڭ دا وعان ءبارىبىر بولاتىن. وسىنى پايدالانعان «دوس-جاران» تاكەنگە دەگەن ماقتاۋى مەن سىي-قۇرمەتىن ولشەپ قانا لاقتىرىپ، وعاشتىعىن ورداعا سىيعىزباي كوپتىرىپ جىبەرەتىن... تاكەن بىرەۋگە ۇناماسا، مىنىمەن ەمەس، مىنەزىمەن سىيماعان. تاكەنگە بىرەۋ ۇناماسا مىنەزىمەن ەمەس، مىنىمەن جاقپاعان...
... ماسكەۋدەن تاڭعى ەلەڭ-الاندا شىعىپ ەدىك. قالانىڭ قىلىشتاي عيماراتتارى ىرسيىپ-ىرسيىپ ارتتا قالعان. الدىمىزدان الا مىسىق كەسىپ ءوتىپ ەدى، كەيدە ىرىمشىل، جوققا سەنگىش، كەيدە ىرىم-جىرىمدى قاپەرىنە دە الماي كەشىپ جۇرە بەرەتىن اعامىز تاكسيدى توقتاتىپ كەرى قايتتىق. الا مىسىقتىڭ كەسىرىنەن ءبىر كۇن كەشىگىپ شىعىپ، كۇتۋدەن كۇپتى بولعان اعايىنعا تاعى دا سۇيكىمسىز بوپ قالىپ ەدىك. ماسكەۋدىڭ قوقىس تارپىعان تەنتىرەمەسىندەي ەمەس، سوزاقتىڭ مىسىقتارى ۇيىر-ۇيىرىمەن ورەدى ەكەن، اۋىلدىڭ الاسى بولسىن، قاراسى بولسىن، ايتەۋىر، اعايىن سۇرەي عوي، الدىنان مىڭ مىسىقتىڭ وزەنى اقپاق تۇگىلى ەسەك تۇرسا دا اعامىز اتتاپ كەتەتىن سياقتى. اق كويلەكتىڭ جاعاسىن شۇبار گالستۋكپەن قىلعىندىرا بۋىپ، شىمقاي قارا كاستومدى قۇمكەنتتىڭ الا شاڭىنا سالىپ ۇرىپ كەلەدى. قىرىق بەس گرادۋستىق ىستىقتا سول گالستۋكتى بوساتقان جوق، سول كاستومدى شەشكەن جوق. سوۆحوزدىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءجۇسىپتىڭ اتشاپتىرىم اۋلاسىندا، جۇزىمنەن جەلەك بۇركەنگەن، ەل كوشىپ-قونسا تارلىق قىلمايتىن كەڭ ساكىسىنىڭ قاق تورىندە توبەدەي بولىپ وتىردى دا قويدى.
وتاعاسى كەسەك ادام ەكەن. ساركىدىر تارتقان شاقتاعى سارعىش جۇزىنە تۇسكەن سىزات پەن سامايىنىڭ اعى بولماسا جىگىتتىڭ نارى دەرلىك. ءجۇرىس-تۇرىسى نىق، ءسوزى ساناۋلى، ساناسى شايداي، بەتىڭە قاسقايىپ قارايتىن وتىرىسىنىڭ ءوزى-اق كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتاتىن كەسەك مىنەزدى تانىتقانداي. وتاعاسى ورنىقتى ادام ەكەن...
كولەڭكە باسى ۇزارىپ، كوكجيەكتىڭ قىزىل مۇنارى قويۋلانىپ، كۇن قوناقتاۋعا بەت العان. جارقىن ءجۇز، جايدارى وتىرىستان با، ءبىرازدان بەرى بىتەلىپ قالعان اعامىزدىڭ كومەيى دە ەپتەپ اشىلايىن دەگەن. ءشاي قۇيىپ وتىرعان ۇزىن بويلى اق سارى قىزدىڭ سۇيرىكتەي ساۋساعىنان، قايماقتان سۇزگەن ىرىمشىكتەي سۇيكىمدى دە ءتاتتى جۇزىنەن كوز الماستان وتاعاسىنان ارى-بەرگىنىڭ وتتى-كەتتى اڭگىمەسىن سۋىرتپاقتاپ تارتا باستادى. جۇسەكەڭ دە كەلگەننەن بەرى اعامىزدىڭ باس-اياعىنا سىناي قاراعان سەكىلدى ەدى، كۇتپەگەن جەردەن:
— سەن اكەڭنىڭ نەدەن قايتىس بولعانىن بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
الدە سۇراق توتەسىنەن بولدى ما، الدە ەسىندە جوق پا، اعامىزدىڭ تاناداي كوزى شىنىداي قاتىپ توسىلىپ قالدى.
— اكەڭە قارىزىم كوپ ەدى، ءبىر مەن ەمەس، ەل قارىزدار ەدى، — دەپ جۇسەكەڭ ويعا شومىپ وتىرىپ قالدى دا، اڭگىمەسىن ءبىراز كۇتتىرىپ بارىپ باستادى. — 1932 جىلدىڭ، ۇمىتپاسام اقپانى ما ەكەن، قىزمەت بابىمەن ەل ارالاۋعا شىقتىق. مەن ءارى كومەكشى، ءارى اتقوسشىمىن. ارقادان شىققان جۇرت تاعى دا بوسىپ كەلىپ جاتىر دەگەندى ەستىگەنبىز. سول جىلى ءبىزدىڭ ءوڭىردى قىس قارلى، ءارى ايازدى بولدى. كۇن شاتىناپ، تەرىستەن سوققان قىزىلشۇناق سىرمانى سۋماڭداتىپ ايداپ تۇر. جول اۋىرلاپ قالعان ەكەن، شىعا بەرە-اق مالتىعا باستادىق. جىلقى جارىقتىق سەزىمتال عوي، الدەنەدەن سەسكەنىپ، جول جيەگىندەگى قوجىر-قوجىر مۇردەسىنەن وسقىرىنىپ وتەدى. شانا ءسۇرىپ كەتكەن كۇرتىك استىنان ءبىر كەزدە سالىندى سياقتى ءبىر نارسە سەرەڭ ەتە قالعانى. نە بولدى ەكەن دەپ بارىپ كورىپ ەدىم... استاپىراللا، وندىردەي جاس جىگىتتىڭ ولىگى. سىرما كومىپ تاستاعان ەكەن. انا كۇرتىكتىڭ استى دا ولىك، مىنا كۇرتىكتىڭ استى دا ولىك. ىلگەرى وزعان سايىن قارعا-قۇزعىن دا كوبەيە باستادى. ناۋا جولدىڭ جيەگى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتقان... قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كوپشىلىگى ەر ادامدار. ەركەكتىڭ ايەلدەن گورى اشتىققا وسال ەكەنىن سوندا ءبىلدىم... قوش، سونان اۋىلدان اۋىلعا جەتكەنىمىزشە كورگەنىمىز وسى. اكەڭ ەلدىڭ ەر-ازاماتتارىن كوتەرىپ، كولىك شىعاردى، ولىكتەردى كومدىرىپ، بويىندا جانى بارلاردى جيناستىرىپ، اس-سۋ ۇيىمداستىردى. بويدان قۋات كەتكەن سوڭ بولمايدى ەكەن، ءبىرازى ۇسىكتەن ءىرىپ ءولدى، بۇرلىعىپ ءولدى، ءتىرى قالعاندارى نەكەن — ساياق-اۋ... قايران قازاق قار كەتكەنشە قارعا-قۇزعىنعا جەم بولدى عوي، امال قانشا!.. سونان قايتار جولدا اكەڭ مارقۇم شاناعا ەتبەتىنەن جاتىپ الىپ ال كەپ جىلاسىن. بار ايتارى: مىناۋ يت زامان، سۇم زامان نە بولىپ بارادى؟! سودان جىلاي-جىلاي، وكسي-وكسي ۇيگە جەتكەن سوڭ دا وكسىگىن باسا الماي وكسىكتىڭ اياعى ىقىلىققا اينالدى دا ىقىلىقتان ىشەگى ءتۇيىلىپ دۇنيەدەن قايتتى. ازاماتتىڭ ارىسى ەدى، امال قانشا، ەل كۇيىگىنە شىداي الماي كەتتى عوي...
اۋلاعا ىمىرت قوناقتاپ قالعان ەكەن. ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءجۇزىمىزدى كورە الماي، كورۋگە ءداتىمىز جەتپەي سوناۋ وتىز ەكىنشى جىلدىڭ اشتىعى مەن ايازىنا ءبىز كىنالىدەي تۇقىرايىپ تىم-تىرىس وتىرىپ قالدىق. سونان شام جانعانشا وتىردىق. شام جانعان سوڭ وتاعاسى تاعى دا:
— اكەڭە قارىزىم كوپ ەدى، — دەدى كۇرسىنىپ. — جەتەلەپ ءجۇرىپ جەتكىزدى، سۇيرەلەپ ءجۇرىپ ادام قاتارىنا قوستى. سەنى كورگەن سايىن ارۋاق الدىنداعى قارىعىم ەسىمە تۇسەدى دە وزىمنەن-وزىم قىسىلامىن. جاس بولسا كەلىپ قالدى، ارۋاق الدىنداعى قارىزىمنان قۇتىلسام دەپ ءجۇرۋشى ەدىم، وڭتايىمەن كەلىپسىڭ، اناۋ گاراجدا اق «ۆولگا» تۇر، ەرتەڭ ءمىنىپ كەتەسىڭ، قىز مىنە وتىر، باسىنا جاۋلىقتى وسى ۇيدەن، ءوزىم سالىپ جىبەرەمىن!.. شىراعىم، مەن ەكى سويلەمەيتىن ادام ەدىم، ەكى سويلەتپەيتىن شىعارسىڭ، — دەپ وتاعاسى ءسوزىن نىعىزداپ ءبىتىردى.
قىز قىپ-قىزىل بوپ ورتەنىپ بارادى ەكەن. ىدىس-اياقتى جيعان بوپ تۇرىپ كەتتى. سودان قايتىپ ۇيدەن شىققان جوق. قوناقاسىنى كورشىنىڭ ايەلى كەلىپ جاسادى. اعامىزعا قاراساڭ ءالى ءمىز باقپاعان سياقتى. بايبىشەسىمەن اجىراسىپ، ەلۋ جاسقا كەلگەندە بويداق قالىپ ەدى. ول ەمەس، مەن قۋانىپ وتىرمىن. ول ەمەس، مەن ويلانىپ وتىرعاندايمىن...
...قوناق كادەسىن جاساۋعا قىرعا شىقتىق. ىرگەدەن باستالاتىن جۇگەرىنىڭ ەگىسى قاراقۇرىق. اۋدەم جەر وزىپ كەتكەن اعامىز جۇگەرىدەن دە سورايىپ، توبەسى كوكجيەكتى ءتۇرتىپ تۇر ەكەن. كوكجيەكتە قاپ كەتكەن جەر مەن كوكتىڭ اراسىنداعى اق جولاق سىزاتقا كەكجيە قاراپ تۇر ەكەن.
— شال، ەندى قايتتىك؟! — دەدىم.
— جاس قوي، وبال عوي، — دەدى. بار ايتقانى وسى.
— ون سەگىزدەگى قىزدىڭ نەسى جاس؟!
مەن ءالى دە ءۇمىتىمدى ۇزگەن جوق ەدىم...
... تاۋدىڭ كوكشاتىر ساعىمىنان با، ءتۇن بالاسىندا التايدىڭ اسپانى كىلەگەيسىز بوز شاعىرماق بولۋشى ەدى. قاراتاۋدىڭ اسپانى جۇلدىزدان باسقا جىلتى جوق مەڭسىز قارا ەكەن. ماساسى مازاسىز، شەگىرتكەسى ۇيىقتامايتىن زارجاق. توبەڭ الاسا، ىرگەڭ تىنىمسىز بولعان سوڭ ۇيقى دا قاشاعان. ساكىنىڭ ءجۇزىم شاتىرى ءۇپ ەتكەن جەلدى دە ىركىپ قالعانداي تۇنشىقتىرىپ تۇر. اتامىز تىم-تىرىس، وتاعاسى دا تىم-تىرىس. مەن ەرتەڭگى كۇندى ويلاپ جاتىرمىن. كىرپىك ىلمەسەك تە تاڭ اتقانشا بۇلك ەتپەيتىن شىعارمىز دەپ ەدىم...
اياق استىنان اۋىل ءۇستى ازان-قازان بولدى دا كەتتى. الدەقايدان ءبىر ەسەك باقىرىپ ەدى، قۇلاعىمىزدىڭ تۇبىنەن ەكىنشىسى اقىرىپ قويا بەردى دە، ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنان ءبىر ءبىر ەسەك ايقايلاسىپ شىعا كەلدى، باسەكەگە تۇسكەندەي. قازاقتىڭ ەسەگى ساعات سايىن اقىرادى دەۋشى ەدى، سوزاقتىڭ ەسەگى ساعاتىڭا پىسقىرمايتىن كورىندى. ماسكەۋدىڭ ماشينا گۇجىلىنە وتىققان بىتەۋ قۇلاقتىڭ مۇندا كەلگەن سوڭ ناعىپ اشىلا قالعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، اڭىراعان، ماڭىراعان، ىشقىنعان، قىشقىرعان مىڭ سان قيقۋدان سوزاقتىڭ اسپانى قاقىراپ تۇسەتىندەي كورىنگەن. الدىمەن جۇسەكەڭ اۋناپ ءتۇستى، ونان سوڭ اعامىز توڭكەرىلدى. ەسەكتىڭ داۋسىن ەستىپ ەسىنە ات ءتۇستى مە، اعامىز جوق جەردەن:
— جۇسەكە، باياعى كوكقاسقالاردان جۇرناق بار ما؟ — دەگەنى.
— كوكقاسقا دەيمىسىڭ؟.. ولار قىرعىن ەدى عوي، — دەدى جۇسەكەڭ. ولار اقبوزدىڭ تۇقىمى ەدى عوي، ودان جۇرناق قايدان قالسىن، ءبارى دە ەسەك بوپ كەتكەن. قۇر ماقتانعانىمىز بولماسا مال بىتپەگەن ەل ات ءقادىرىن قايدان ءبىلسىن. اقبوز ارقا جىلقىسى بولاتىن...
ەسەك داۋسىنان جۇسەكەڭنىڭ اڭگىمەسى دە جۇلىم-جۇلىم بوپ كەتتى دە، اقىرعان مەن باقىرعاننىڭ ارەدىك-ارەدىگىندە ۇستاپ قالعانىم: قىس قاتتى بولعان جىلدارى ارقانىڭ جىلقىسى قاراتاۋعا اۋىپ كەلەدى ەكەن دە جاز شىعا ەلگە قايتقاندا بۇكىل سوزاق مال تۇياعىنان قارا توپىراق بوپ قالاتىن كورىندى. مال يەسى تەبىن مايىنا ءار تۇتىنگە ءبىر ۇيىردەن جىلقى تاستاپ كەتەدى ەكەن. تاكەن اعامىزدىڭ اتاسى ءبىر جىلى ءۇيىر جىلقىنىڭ ورنىنا اقبوز ايعىردى قالاپتى دا بوداۋىنا جالعىز قىزىن قالىڭسىز ۇزاتىپ جىبەرىپتى. اعامىز جازعان «اقبوز اتتىڭ» شىن تاريحى وسىلاي بوپ شىقتى.
اڭگىمە تاعى دا قىزعا كەلىپ تىرەلگەن سوڭ اعامىز ودان ورمەن وتاعاسىن قاجاعان جوق. قاراتاۋدىڭ مەڭسىز قارا اسپانىنان اقبوز ات پەن كوكبوز اتتى ىزدەپ ەدىم، بالا كۇنىمدە شەشەم مارقۇم قولىمەن بايلاپ، ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كورسەتىپ كەتكەن ەكى اتتىڭ ءبىرىن دە تابا المادىم. جەردەگى اتقا قول جەتپەي جۇرگەندە اسپانداعى ات قايدان ۇستاتسىن!..
... كەتەردە جۇسەكەڭ گاراجدىڭ قاقپاسىن اشتى. اق «ۆولگانى» ايداپ شىقتى دا قاسقايىپ تاكەنگە قارادى. تاكەن اعامىزدىڭ ءومىرى كەسىپ سويلەگەنى وسى شىعار:
— جۇسەكە، — دەدى، — استىڭىزداعى جالعىز اقبوزىڭىزدى اۋدارىپ مىنگەندەي بولمايىن. ءبارىبىر مۇنى ماسكەۋگە الىپ كەتپەسپىن. ءبىراق، مەن ءمىندى دەپ ەسەپتەڭىز... ال، بالانىڭ باگىن بايلاماڭىز. ونىڭ دا ءوز تەڭى بار شىعار. وسىمەن، اللا رۇقسات ەتسە ارۋاق الدىنداعى قارىزىڭىزدى مەن كەشتىم!..
قىز قوشتاسۋعا شىقپادى. مەن قيماي تۇرمىن. قوس قالتامدى كەزەك قاعىپ، تەمەكىمدى قالدىرىپ كەتىپپىن دەگەن سىلتاۋمەن ۇيگە قايتا كىردىم. تەرەزەنىڭ الدىندا تەرىس قاراپ تۇر ەكەن.
— قارىنداس، ءبىز كەتەتىن بولدىق قوي...
— ساۋ بولىڭىزدار! — دەدى تەرىس قاراپ تۇرىپ.
اتتانىپ بارا جاتىپ ماشينانىڭ تەرەزەسىنەن تاعى قارادىم. ول دا تەرەزەگە قاراپ تۇر ەكەن. كوزىندە جاس بار سياقتى كورىڭدى. اعامىزدان قۇتىلعانىنا قۋانىپ جىلادى ما، اعامىزدىڭ قايىرىلماي كەتكەنىنە قىستىعىپ جىلادى ما، قايدان بىلەيىن... بىلاي شىعا بەرە:
— تاكە، وسىنىمىز بەكەر بولدى-اۋ! — دەدىم.
اعامىز تىرس ەتكەن جوق. تاناۋدى ءبىر بۇراپ تاستاپ ماشينانىڭ ماڭداي شىنىسىنان كوز الماي وتىرىپ الدى.
قاس ماڭدايدا كوسەگەنىڭ كوك جوتاسى شالقىپ جاتىر ەدى. قاس ماڭدايدا مىڭ جىلقىنىڭ توبەسى تۇتىندەپ جاتقان...
... ەكى جىل كۇتىپتى. تاكەن اعامىز ۇيلەندى دەگەندى ەستىگەن كۇنى كەنەتتەن اۋىرىپ قىز بايقۇس قايتىس بولىپتى. كەيىن مەن دە اعامىزعا رەنجىگەن بولدىم: وتاعاسى ارۋاقتى اۋزىنا الىپ، ارۋاق الدىنداعى قارىزىم ەدى دەگەن سوڭ، نەگە باس تارتتىڭىز؟! ول قىز ارۋاق الدىنداعى قارىزدىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. مۇمكىن، ماحابباتتىڭ قۇربانى بولعان شىعار...
... تۇمان دا ەمەس، جاڭبىر دا ەمەس، نە اسپانى جوق، نە الاتاۋى جوق استانانىڭ ساڭىلاۋسىز، ەستە قالمايتىن، بىلىنبەي جىلجىپ بارا جاتقان ەن-تاڭباسىز بەلگىسىز كۇن ەدى. اسقار بار، اكىم بار، اعامىز بار، باسقاسى مەنىڭ دە ەسىمدە جوق. اعامىز قاجىپ وتىردى. قاجىپ وتىرىپ:
— كەتىك بالا سونىمىز بەكەر-اق بولدى-اۋ ءا! — دەدى. — كىم ءبىلسىن ولمەيتىن بە ەدى... مەن دە ولمەي جۇرە تۇراتىن با ەدىم...
ۇشەۋمىز بىردەي سەلك ەتتىك. مۇندايدا اكىمنەن گورى سوزگە شاپشاڭ اسقار:
— ءاي، ىسقاقتىڭ الا كوزى، مىنا شالىڭ نە دەپ وتىر؟! — دەپ ماعان قارادى.
— ەششە پياتنادسات دنەي، ي پ-دەس! — دەپ جاۋاپتى اعامىزدىڭ ءوزى بەردى دە ورنىنان تۇردى. — قوي، مەن تامىما بارايىن، — دەدى.
سول كەتكەننەن تۇپ-تۋرا ون بەس كۇن دەگەندە اعامىز جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى...
... تۋعان جەردىڭ قاسيەتىن كوڭىلىندە ساقتاپ كوزگە ايتپايتىن اعامىزدان، بىرەۋمەن تانىسا قالسا، «قازاقپىسىڭ، سوزاقپىسىڭ» دەپ، سوزاعىن قازاعىنىڭ قاسىنا، قازاعىن سوزاعىنىڭ قاسىنا اپارىپ قوياتىن اسقاردان، قاراتاۋ دەسە دومبىراسىنا جۇگىرەتىن كۇيشى دە كۇيشىل تولەگەن توقبەرگەنۇلىنان كوز جازىپ قالعان سوڭ، ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن-اۋ دەپ بۇگىندە ات اياعى جەتپەي قالعان قاراتاۋدىڭ مەڭسىز قارا اسپانى مەن ساعاتپەن ساناسپايتىن داڭعازا ءتۇنىن دە ساعىناتىن بولدىق...
... قايران تاكەم-اي، سونىڭىز بەكەر-اق بولدى-اۋ!.. كىم بىلەدى... ول دا ءتىرى جۇرەتىن بە ەدى... سەن دە ءتىرى جۇرە تۇراتىن با ەدىڭ؟!..
II. قيانات
«يالتادان شىقتىم، كۇتىپ الىڭدار» دەپ الجەكەڭ تەلەگرامما سوعىپتى. ەلدەن بىرەۋ كەلە جاتىر دەسە ەلەگىزىپ وتىراتىن مەن، شىدامىم تاۋسىلىپ، تاكەن اعامنىڭ ۋىسقا تولا سىقپاداي مۇرىنىن گازەت بەتىنەن اجىراتا الماي ءىشىم پىستى.
اپتاسىنا ءۇش-اق كۇن لەكسيا بار: سەنبى كۇنى اعامىزعا ەرىپ، سالاقتاپ ستاديون شارلايمىز. ءومىرى دوپ تەۋىپ كورمەسە دە فۋتبول دەسە جەر تۇبىنەن ىزدەپ بارۋعا ءازىر. جەكسەنبىدە يپپودرومدا توتاليزاتورعا تۇسەمىز: كەيدە ۇتامىز، كەيدە ۇتىلامىز. تىرشىلىكتە تاكەڭنىڭ قاشاندا ۇتىسىنان ۇتىلىسى كوپ. ۇتسا — قۋانبايدى، ۇتىلسا — وكىنبەيدى. وسىلاي بولۋعا ءتيىس دەگەنگە ابدەن كوندىگىپ العان. جالپى ول تاعدىرعا قارسى تۇرعان ادام ەمەس. دۇيسەنبى مەن سەيسەنبىدە جازۋشىلار وداعىنان تاپجىلماي، الماتىدان كەلگەن پوچتانى اقتارامىز: باسپادان جاڭا شىققان كىتاپتار، گازەت-جۋرنالدار پۇشپاعىنا دەيىن وقىلادى. تاكەڭنىڭ ولپى-سولپى دۇنيەلەردى قارا سيامەن سىزىپ وتىرىپ رەداكسيا جاسايتىن ادەتى. بىردە ونشاقتى بەتى قىزىل-الا شيماي بولعان «اباي جولىن» تاكەڭنىڭ ستولىنان كورىپ، سەمينارعا كەلگەن ءابۋ اقساقالدىڭ شالقاسىنان تۇسكەنى بار.
— ياپىر-اۋ، مىنا تاكەنگە نە بولعان؟! — دەپ مەنىڭ بەتىمە كۇدىكتەنە قارادى.
«دۇرىس قوي» دەي سالدىم. ول كەزدە اۋەزوۆكە قول تيگىزۋ كۇناحارلىق بولاتىن. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى «قان مەن تەردىڭ» جاڭا رەداكسياسىنان تۇتاس ءبىر بەت ءۇزىندى جاريالاعان ەكەن. تاكەڭ ودان دا ساۋتامتىق قالدىرماي، گازەتتىڭ شالعايىنا پىكىرىن قوسا جازىپ، ابەكەڭ ماسكەۋگە كەلىپ قايتقاندا اەروۆوكزالدا قولىنا ۇستاتتى. ابەكەڭ ۇندەمەي، ءتورت بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ الدى.
تاكەڭنىڭ قولى قازىمىر ەدى. ونىڭ مىنەزىنە، تىلىنە بىتپەگەن قازىمىرلىق قولىندا، قالامىندا قالعان. ءبىراق ول كىنامشىل قازىمىرلىق ەمەس، قالامىنىڭ سۇلتاندىعىن تانىتاتىن، ونەرگە بيىكتەن قارايتىن كىرپيازدىعى بولاتىن. ءۇش جىل قاسىنان قالماي جىراقتا جۇرگەندە اعادان جۇققان ءبىر نارسە بولسا، ول وسى تىلگە دەگەن كىرپيازدىق شىعار.
كىمنىڭ جيناعى ەكەنى ەسىمدە جوق، جۇقالتاڭ ولەڭ كىتاپشاسىن شيمايلاپ-شيمايلاپ، مەنىڭ الدىما لاقتىرىپ تاستادى دا:
— لوگيكا جوق! — دەدى. — جىپكە تىزگەن قۇمالاقتاي جەتىم شۋماقتاردى تىركەي بەرەدى، تىركەي بەرەدى، الباستىعا مىنگەن الدار كوسەنىڭ الاۋلايىندەي تاۋسىلمايتىن، تۇيىعى، تياناعى جوق بىتپىراق!
تاكەڭنىڭ قالامى قاسىپ تاستاعان قانشاما بىتپىراقتار جازۋشىلار وداعىنىڭ كۇرەسىنىندە قالدى ەكەن؟ ەگەر سونىڭ ءبارىن جيناعاندا تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ رەداكتورلىعى جايىندا ءبىر ەڭبەك جازۋعا بولار ەدى. بۇل مەن كورگەن ءۇش جىل عانا. تاكەڭ ماسكەۋدى 25 جىل قونىس ەتكەن. 25 جىلدا قانشامىزدىڭ «بىتپىراعىمىزدى» وقىدى ەكەن؟..
— كەتىك بالا، كەتتىك! — دەدى. — الجەكەڭ كەشىكسەك رەنجيدى.
بىردە سىركە جاڭبىرى سىلبىدەي سالبىراپ، بىردە سىرعاق قارى جىلبىراپ، ءاسفالتىن قويمالجىڭ، ۇيلەرىن الا-شابدار قىپ قاعىنىپ تۇراتىن ماسكەۋدىڭ قارا كۇزى الباستىداي ەڭسەڭدى باسادى دا تۇرادى. بۋ ەكەنى بەلگىسىز، تۇمان ەكەنى بەلگىسىز، قۇرىم ارالاس دىمقىلعا ءزاۋلىم ۇيلەر بەلۋاردان مەلدەكتەپ وتىر. ساۋىرى عانا جىلتىراپ، باۋىرى باتپاقتان قاراكەر تارتقان تۇيدەك-تۇيدەك ماشينالاردىڭ كوشە قاقىراتقان گۇجىلى اسپاننان ەستىلەدى. ءاسفالتى دە، اسپانى دا قارا بارقىت قالانىڭ مازاسىز شۋى جەردە مە، كوكتە مە، ايتەۋىر گۇر-گۇر. وسى ءبىر گۇرىل كۇندىز قۇلاعىڭنىڭ قۇلىعىن قوزعاپ، جاتقاندا جاستىعىڭنان ىزىڭ بوپ قادالاتىنى بار. قالادا شيرەك عاسىر تۇرسام دا قىم-قۋات تىرلىككە وتىقپاي، قىر قازاعى بولىپ قالا بەرە بەرگەن مەن بايقۇس، تاماعىن جۇرە جەپ، ىشقىرىن جۇرە قاسىنىپ، بورس-بورس جەلگەن ماسكەۋ جۇرتىنا ىلەسە الماي، وتىزدان كەيىنگى وقۋى قۇرىسىن دەپ ەلگە قايتپاق ەدىم، تاكەن اعامىز بولماعاندا قايتىپ تا كەتەر ەدىم.
— بەتتى ءبىر تۇزەگەن سوڭ جول ورتادان جالت بەرۋ جىگىتتىڭ مىنەزى ەمەس، — دەپ توقتاتقان.
بوتەن قالا، بوتەن جۇرت، بوتەن نيەت، كىل بوتەننىڭ ورتاسىندا جەتىمسىرەپ جۇرگەن پاقىر، اعامىز دا جەتىم كوڭىل شىعار دەپ از كۇن باۋىر باسىپ قالعان سوڭ قيا الماپ ەدىم. ايتەۋىر قارا تۇتارىم دا، پانا تۇتارىم دا تاكەڭ.
جالاڭباس، جالاڭ پلاشش، وكشەسى قيسايعان جازدىق تۋفليمەن قىستاپ شىعاتىن اعامىز جىلىنشىگى جىلتىلداپ سىركە جاڭبىردى جىرتىپ جونەلدى. ۆوۆروۆسكيي كوشەسىنەن ۆوسستانيە الاڭىنا شىعا بەرگەندە تاناۋدى ءبىر بۇراپ تاستاپ:
— كەتىك بالا، ۇستا! — دەدى.
ماسكەۋ ارباكەشتەرىنىڭ الماتىداعى ارىپتەستەرىنەن ايىرماسى — قاناعاتشىل ءارى اڭگىمەشىل، شاي-پۇيعا تيىن تاستاساڭ دا راحمەتىن ايتىپ، جون سىلتەۋگە كەلگەندە باجانداي جاناشىرلىق جاسايتىنى جانە بار. الماتىنىڭ ازنابايلارىنا التىن بەرسەڭ دە قىرتيىپ، العىس ايتۋدىڭ ورنىنا قۇرىقتايعا قول بەرىپ امانداستى دا بۇلدىرىقتايدى قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاقتى. بۇرىن الجەكەندى سىرتتاي عانا بىلگەنىم بولماسا، اۋىز-ەكى اڭگىمەلەسىپ، اڭگىمە-دۇكەندە تىزە ءتۇيىستىرىپ، الدىنان وتپەگەن ەدىم، ۇلكەندە اعا، كىشىدە ءىنى جوق اكەسىز وسكەن جەتىم بايقۇس اقساقال ارقامنان قاققان سوڭ ءبىرتۇرلى ءىشىم ەلجىرەپ، كوڭىلىم بوساپ سالا بەرگەنى. ماشيناعا وتىرعان سوڭ دا ماسكەۋدىڭ ءبىر كەتىگى تولىپ قالعان سياقتى كورىنگەن.
— الجەكە، قوناق ۇيگە تۇسەسىز بە، الدە بىزبەن جۇرەسىز بە؟ — دەدى تاكەڭ، كۇتىمگە ۇيرەنىپ قالعان اعا ينستيتۋتتىڭ جاتاقحاناسىن قومسىنىپ جۇرە مە دەگەن ۇنىندە جاسقانشاقتىق تا بار.
— سەن پاتەر الىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ الدىڭعى ورىندا وتىرعان الجەكەڭ بۇكىل دەنەسىمەن بۇرىلىپ ۇمىتتەنە قارادى.
— پاتەر قايدان بولسىن، مىنا كەتىك بالا ەكەۋمىز ليتينينستيتۋتتىڭ جاتاعىن جايلاپ جاتىرمىز، ەكەۋىمىزدە داڭعاراداي ەكى بولمە.
سالت باستى، ساباۋ قامشى تاكەڭنىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ ونشا كەلىسپەي جۇرگەنىنەن حاباردار بولسا كەرەك، الجەكەڭ مۇڭايىپ ءۇنسىز قالدى. «ياپىراي!» — دەدى دە ءسوزىنىڭ اياعىن جالعاستىرماي قويدى. ونىڭ جالعاسىندا اعانىڭ ىنىگە دەگەن جاناشىرلىعى جاتقانىن سەزدىم. الماتى بولسا ءبىر ءجون. ماسكەۋگە ءيىسى قازاقتىڭ بيلىگى جۇرمەيتىنىنە، بوتەن جۇرت بوستەگىنە دە وتىرعىزبايتىنىنا وكىنگەن سەكىلدى.
— قوناق ۇيگە بارساق بارالىق، ءبىراق ەكەۋىڭ دە بۇگىن مەنىڭ قاسىمنان كەتپەيسىڭدەر، — دەدى الجەكەڭ. — مىناۋ بۇلتى زىلدەي بۇلىڭعىردا جالعىز ءوزىم كۇڭىرەنىپ قوناق ۇيدە قالاي جاتامىن؟!.
تاكەڭ ۇندەگەن جوق. ءومىرى كۇي تاڭدامايتىن اعامىز قاراتاياقتىڭ كومفورتى مەن استا توك داستارحانىنان قارابايىر تىرلىكتىڭ تۋلاعى مەن قارا سۋىن ارتىق سانايتىن. سونى بىلەتىن الجەكەڭ:
— جاتاعىنا بارساق تا بولادى، — دەدى جۇباتقانداي. — ءبىر تۇنگە جامباسىم جاتىرقاماس، ءوزىمىز عانا بولىپ، ماڭدايدىڭ تەرىن سىپىرىپ تاستاپ ءشاي ىشەلىكشى!
«ءوزىمىز بولىپ» دەگەنگە تاعى دا ءىشىم جىلىپ قالدى. قازاق «ءوزىمىز» دەگەندى ءجيى ايتا بەرمەيدى، ويتكەنى، ونىڭ استارىندا تەك ءىش تارتۋ عانا ەمەس، ەت-باۋىرىم، وزەگىم دەگەن ۇعىم جاتىر، جاتقا بىلدىرە بەرمەيتىن سەزىم، تامىرداعى قان سوعىسىنداي ىستىق ءلۇپىل بار. اعايىندى جىلىتاتىن، الىستى جىبىتەتىن دە «ءوزىم» دەگەن ۇعىمنىڭ قۇدىرەتى...
ءوزىمىز بولىپ وتىردىق. كەتىك بالا ورتا كاستريۋل سارى مايعا ورىستىڭ ءتۇشپاراسىن قۋىرىپ الىپ كەلدى. كەيىندە، جۇبان اعامىز ماسكەۋگە كەلىپ كەتكەن سايىن رەستوراننىڭ سىپايى ءدامىن جاتىرقاپ: «ءبىر كۇننەن سوڭ سابىن شايناعانداي بولادى ەكەنسىڭ، مۇنان دا ۇيگە بارىپ، قاليحاننىڭ قۋىرما پەلمەنىن جەيىكشى» — دەيتۇعىن. تاكەڭ وسىندا كوشكەن سوڭ جاتاقحانا ءۇي اتاندى. ءۇي اتاندىرىپ وتىرعان تاكەڭ: كەلگەن-كەتكەندى ايتپاعاندا، كۋرسانتتار مەن سەميناريستەر، ايان باستاعان ستۋدەنتتەر، اراسىندا قاراشاي-بالقارى دا بار، تاكەندى ساعالايتىن، تاكەندى اعالايتىن، قارىنى اشقاندارعا قامقورشى، قالام ۇستاعاندارعا ۇلگى ەدى. تاكەندى ءبىر كۇن كورمەي قالساق جاتاقتىڭ ءبىر قابىرعاسى ۇڭىرەيىپ، جەتىمسىرەپ وتىراتىنبىز. ماسكەۋدەن كەتە قالساق، ارتىمىزعا تاستاپ كەتەر جالعىز ساعىنىشىمىز تاكەڭ، ماسكەۋگە كەلە قالساق، اسىعىپ جەتەر ساعىنىشىمىز تاكەڭ. ول جوق جەردە استانانىڭ بوتەن ەكەنى، سەنىڭ دە استاناعا بوتەن ەكەنىڭ بىردەن ەسىڭە تۇسەدى دە بىرەۋدىڭ ەسىگىندە جۇرگەندەي ەڭسەڭ ءتۇسىپ، ۇلى قالانىڭ ۇلىسى تۇرماق قۇلىنا دا سۇيكەنگىڭ كەلمەي زارەزەپ كوڭىل ەلەگىزىپ، ەلگە قاراپ ۇليسىڭ.
ءبىرى اقساقال، ءبىرى اعا جاسىندا بولعان سوڭ بىر-بىرىنە اقىل ايتىپ، ادەبيەت جايىندا اڭگىمە ساپىرىسقان جوق. ءبىراق ءبىر-بىرىن ىشتەي وقىپ وتىرعان سياقتى: ۇندەمەي عانا اندا-ساندا تاناۋدى بۇراپ تاستاپ، ارىپتەسىنە ءتىلسىز ەرىپ، ءدىلمارسۋدى جاقتىرمايتىن جۇمباقتاي تاكەڭنىڭ مىنەزىن الجەكەڭ باياعىدان بىلسە كەرەك، سۇراق قويماي، سۇرانىپ سويلەمەي ءىنىسىنىڭ ىرقىندا وتىردى. الدا-جالدا سىرتقا شىعا قالسا، بىرەۋدى داتتاپ، بىرەۋدى بوقتاپ، جات كوز ىشتەگى جاراسىن جازىپ بەرەتىندەي تەك وسەك ارقالاپ كەلەتىندەردى دە كورگەنبىز. يالتادان شىعارماشىلىق ۇيىندە 24 كۇن قامالىپ جاتىپ، ەل ساعىنىپ قالعان سوڭ با، الجەكەڭە ءيىسى قازاقتىڭ جامانى جوق سەكىلدى، اڭعال دا قامسىز كوڭىلىنە، ءازىل ارالاس جاياۋ اڭگىمەسىنە سەنسەك، الماتىعا جۇماق ورناپ قالعانداي. كونياكتان شىمشىپ قانا ءدام تاتىپ وتىرىپ:
— مىنانىڭ ءبارىن جيناڭدار، — دەپ داستارحانعا باتا بەردى دە: — ءبىر تۇنگى ۇيقىمىزدى قازا قىلىپ كارتا وينايمىز، — دەدى.
ەرمەك ءۇشىن كوندىك. قالتالارىڭ بار ما دەپ سۇراعان دا جوق، قالتامىزدىڭ بار-جوعىن ءوزى دە سەزەتىن بولۋى كەرەك، ادەيى جورتا جاسادى ما، الجەكەڭ اڭعال ويناپ، ارتىق زاكاز بەرىپ قۇلاپ وتىردى دا تاكەڭ اعامىزدىڭ قولى ءجۇرىپ بەردى.
ماسكەۋدىڭ تۇنجىراعان ىز تاڭى قاراقۇرىق تەرەزەنى تەسە الماي كەيىستى قاباعىن زورعا اشقان. بىزبەن بىرگە ءتۇن اسقان الجەكەڭ ءبىر كەسە قارا شايدان سوڭ قۋناپ شىعا كەلدى. وسىدان وتىز ەكى جىل بۇرىنعى الجەكەڭ بۇگىنگى مەنەن الدەقايدا جاس ەدى. سول كەزدەگى اعالارىمىزدىڭ ورنى بولەك پە، سوندا دا ولار اقساقال اتانعان. جاسى جۇزگە جەتسە دە اقساقال بولا الماعاندار از با! جاس اتاۋلىنى وزىمسىنە سويلەيتىن ادەتىمەن:
— عابەڭ جاپونيادان كەلىپ ماسكەۋ قوناق ۇيىندە جاتقان كورىنەدى، كازىر ۇشەۋمىز دە بارىپ سالەم بەرىپ شىعامىز — دەگەندى بۇيىرىپ ايتقانداي بولىپ ەدى، ىرىلداقپەن ساقالىن قىرىپ تۇرعان تاكەڭ سەلت ەتكەن جوق.
— ساعات توعىزدا قىزمەتكە بارۋىم كەرەك، كەتىك بالا ەرتىپ بارادى عوي، — دەپ سەلقوس جاۋاپ بەرە سالدى، ارتىنشا: — شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ عابيت اۋرۋىم جوق! — دەگەندە تاناداي كوزى جالت ەتە قالىپ ەدى، جانارىنان بۇرىن-سوڭدى بايقاماعان ىزالى ۇشقىندى كوردىم.
الجەكەڭ ءىنىسىنىڭ شورت سوزىنەن تىكسىنىپ قالدى، ءبىراق نە بولدى دەپ سۇراعان جوق، قولقاسىن وتكىزە الماعانىنا رەنجىگەن دە جوق. تاكەڭ قىزمەتكە ءبىر اپتا تۇسكە دەيىن، ءبىر اپتا تۇستەن كەيىن باراتىن. بۇل جۇماداعى كەزەڭى ءتۇس اۋا ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاساقانا جالعان سويلەدى. بۇل ونىڭ تابيعاتىندا جوق قىلىق ەدى.
ءبىز كەلگەندە عابەڭ تاڭعى تۋالەتىن ەندى عانا اياقتاپ، جەڭىل كيىممەن وتىر ەكەن. ەكى اعامىزدىڭ اڭگىمەسىنە ارتىق قۇلاق بولمايىن دەپ كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدىم، ءسوزىن دە كەربەز تاستايتىن ادەتىمەن عابەڭ:
— قاليحان سەن قۋىس ۇيەن قۇر شىقپا دەگەندى ماسكەۋگە كەلگەن سوڭ ۇمىتىپ قالىپ پا ەدىڭ؟ — دەپ توقتاتىپ الدى.
امان-سۇگىردەن سوڭ زىتا جونەلۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن ونسىز دا سەزگەم، ەكەۋارا اڭگىمەدە ەنشىم بولماعان سوڭ ءجون-جوسىقسىز قالا بەرۋدەن قىسىلعانىم دا راس. ءدۇدامال ويدان عابەڭنىڭ ءوزى قۇتقاردى. قازاقي ءداستۇردىڭ ءبارى بىردەي قايدان جامان بولسىن.
سىپايى عانا تاڭعى اس كەلدى. ءۇش ريۋمكا ەرتكەن تورعىن ءتۇستى كونياك تاباققا اتقوسشى بولىپ ءجۇر ەكەن. مەن شيشاعا ۇمتىلا قويماعان سوڭ ىدىستى دا كەربەز ۇستايتىن عابەڭ كۇرەڭ بوتەلكەنىڭ قىناي بەلىنەن شىمشىپ قانا كوتەرىپ، ءشۇر ەتكىزىپ قانا ويماقتاي قۇتىلاردىڭ ىندىنىن جىبىتكەن بولدى.
اڭگىمەنى الجەكەڭ باستاعان. ۇمىتپاسام، ۇزىن-ىرعاسى تاكەن جايلى: دارداي باسىمەن بالا-شاعانىڭ شۋلى جاتاعىندا جاتقانى، ەلۋدەن اسقان سوڭ تىرلىكتىڭ ەر ادامعا جەتىمدىك اكەلەتىنى، ۆورونكوۆقا ايتىپ نە پاتەر اپەر، بولماسا ەلگە شاقىر دەپ ءسوزىن تۇيىقتاعانى ەسىمدە. (تۋىسقاندارىنىڭ ايتۋىنشا تاكەن 1916 جىلى تۋعان. ول كەزدە سوزاق اقمولا گۋبەرنياسىنا قاراسا كەرەك).
انشەيىندە دە ويىن سىرت كوزگە شالدىرماي، سالقىن تىڭداپ، بەيتاراپ وتىراتىن عابەڭ بۇل جولى دا ارالاسى جوق الىستاعى ءبىر اڭگىمەنى قۇلاققا ىلگىسى كەلمەگەندەي سەلسوق قالىپ تانىتتى دا ءبىرازدان سوڭ بارىپ قابىرعاعا قادالىپ وتىرىپ، ايدالاعا ءسوز قاتتى.
— وسى تاكەن اعاڭنىڭ قالى قالاي، سول ءوزى اۋرۋ دەپ ەدى عوي؟..
ورتامىزعا تەپ-تەگىن تاستاي سالعان مىندەتسىز ساۋال ماعان ارنالعان ەدى، كوڭىلىندە تۇيتكىلى جوق اشىق سويلەيتىن الجەكەڭ الدىمدى وراپ:
— اۋرۋ تۇرماق سايتانى دا جوق، تۇنىمەن كارتا ويناپ ەدىك، قالتامىزدى تۇك قويماي قاعىپ الدى، — دەدى.
تاڭ قالدىم. ەكى جارىم جىلدا مەن بايقاماعان ول نەتكەن اۋرۋ؟ وسىندا كەلگەن-كەتكەننىڭ بىردە ءبىرى تاكەننىڭ قاباق شىتقانىن كورگەن ەمەس، اۋزىنان ارتىق ءسوز ەستىگەن ەمەس. تاڭ قالىپ وتىرعانىمىزدى عابەڭە ايتىپ ەدىم، اعامىز قولىنداعى ۆيلكاسىن سىندىرىپ الاتىنداي اسجاۋلىققا ماپەلەپ قانا قويدى دا:
— سوندا اناداعى ءبىر جىگىتتەردىڭ اڭگىمەسى وسەك بولعانى ما؟ — دەپ ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
وسەك دەگەن شىركىننىڭ وتپەيتىن جەرى جوق قوي، عابەڭنىڭ «الگى ءبىر جىگىتتەردىڭ اڭگىمەسى» دەگەنى كوڭىلىمدە كۇدىك بولىپ تۇردى دا الدى. وسەكتىڭ تۋرا ادرەسىن تابۋ قيىن، ءبىراق، «الگى ءبىر جىگىتتەردىڭ» ماسكەۋگە كەلىپ كەتكەنىن مەن دە بىلەمىن...
... كوك تۇتىنگە كەپتەلگەن ماسكەۋدىڭ سارشا تامىزىندا عابەڭ ەكى اي جازۋشىلار وداعىن باسقارۋعا كەلگەن. ۆورونكوۆتىڭ كابينەتىندە الدەبىر ءىس قاعازدارىن اقتارىپ وتىر ەكەن، سالەمىمىزدى سالقىن الىپ، بىزدەرگە نازار سالماستان قاباعىن ءبىر كوتەردى دە قول بەرمەيمىن دەگەندەي قالامسابىنا قول سوزدى. تاكەڭ تۇسكى اسقا شاقىرىپ ەدى:
— جوق، بارمايمىن! — دەپ شورت كەستى. — ماعان شايدى وسىندا اكەلەدى، — دەدى دە سۋىرمادان ءبىر نارسە ىزدەگەن بولدى.
كەلگەنىمىزدى جاقتىرمادى. تاكەڭ وعان ءمان بەرگەن جوق، بەرسە دە سونى بايقاتقىسى كەلمەدى. عابەڭنىڭ سالقىن قاباعىنا تاپ بولىپ كورمەگەن مەن قاراداي قىسىلىپ، قورلانىپ قالدىم. مەيلى، مەنى ەسكەرمەي-اق قويسىن، تاكەن اعامىزعا: «وتىر، رەستوراندى قايتەمىز، كازىر وسىندا ءشاي كەلەدى» دەۋىنە بولاتىن ەدى عوي دەگەن ءبىر ناز ىشىمدە كەتتى. كەشكىسىن جاتاقحاناعا كەلسەك، ليتفوندىنىڭ ەمحاناسىنان: «سروچنو ياۆيتەس نا دۆۋحنەدەلنۋيۋ پروفيلاكتيكۋ» دەگەن تاكەڭە شاقىرۋ قاعاز جاتىر ەكەن. تاكەڭ بۇعان دا ءمان بەرگەن جوق، جىل سايىنعى پروفوسموتر عوي دەي سالعان.
ايمانوۆتىڭ استاناعا كەلۋى بىزدەرگە سايران: اۋەلى «دومكينودا» دارىلداپ، ونان سوڭ ەكى-ۇش كۇن ءماجيت بەگاليننىڭ ۇيىندە جىرعاپ جاتىپ، ەكى جۇماعا كەتكەن تاكەندى ءبىر جۇمادان سوڭ اۋرۋحاناعا ىزدەپ بارسام، ەزۋىن ەكى ەلى سىرلاپ، بەتىن بەس قابات اكتەگەن تىراش قاتىن: «ون داۆنو ۆىپيسالسيا» دەپ تەرەزەنىڭ كوزىنەن قايتاردى.
جاتاقحانادا جالعىز وتىر ەكەن. كوڭىلدى وتىر ەكەن. كوڭىلى جاراسسا بەتىنە قان تەۋىپ، جانارى جالتىلداپ جانىپ تۇراتىن ادەتى.
— ءاي، كەتىك بالا، سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟! — دەپ قۋانىپ قالدى.
الدىندا ءبىر بوتەلكە وستانكينو سىراسى، قارا سۋعا قايناتقان ەكى-ۇش سوسيسكا قىسىر سيىردىڭ ەمشەگىندەي ءبۇرىسىپ جاتىر. سياسى كەپپەگەن ءبىر پاشكى قاعازدى تۇيگىشتەپ-تۇيگىشتەپ بىلاي قويدى دا:
— كەتىك بالا، مەن ەت اكەلىپ قويدىم، سەن سونى جاقسىلاپ اس، قاسقىرشا جۇلىپ جەپ وتىرىپ، مەن ساعان ءبىر نارسە وقىپ بەرەيىن، — دەدى. جەلپىنىپ ايتتى.
ماحامبەتتىڭ اجال الدىنداعى اقىرعى ساتىنە ارنالعان «قاروي» اتتى حيكاياسى ەكەن. اۋرۋحانادا جاتقان ءۇش-تورت كۇندە جازىپ بىتىرگەن ەكەن. اندا-ساندا قارش ەتكىزىپ جىلىكتەن ءبىر جۇلىپ، اندا-ساندا تاناۋدى ءبىر بۇراپ تاستاپ قوڭىر داۋىسپەن وقىپ شىقتى. قالاي ەكەن دەگەندەي كوزى جاساۋراپ ماعان قارادى. مەن كۇلدىم. نەگە كۇلەسىڭ دەگەندەي تاعى دا قارادى. مەنىڭ ەسىمە وتكەن ءبىر وقيعا ءتۇسىپ ەدى...
... دراماتۋرگتەردىڭ سەمينارىنا كەلدىم دەپ اكىم تارازي ەكى اي بويى ماسكەۋدە ىڭىرانىپ جاتىپ الدى. ونەبويى تولعان مىندەت. الاكولدىڭ شىبىنىنان باسقا شىجىق بىتپەگەن اسحاناسىندا وتىرىپ كوتلەت پو كييەۆسكي سۇرايتىن كوزەلىڭ استانادا اشتان ولەيىن دەپ جاتسا دا باقايىن قىبىرلاتپايتىن پاندىعىن جۇرتقا جۇك قىلادى دا جۇرەدى. ءبىر كۇنى تاكەڭ:
— جىگىتتەر، مەنى ءبىر جۇما ىزدەمەڭدەر، ۆورونكوۆتان رۇقسات الدىم، ەسىكتى جاۋىپ قويىپ ءبىر شارۋاعا كىرىسەمىن، — دەدى.
ماقۇل دەدىك. اياعىنىڭ ءسىڭىرىن سوزىپ الىپ، توسەكتە كۇبىدەي بولىپ سەرەيىپ جاتقان اكىمگە ءبارىبىر. مەن ەڭ سوڭعى تيىن-تەبەنگە ەكى كيلو سۋشكي ساتىپ اكەلدىم دە: وسىنى ءبىر جۇماعا جەتكىزەمىز دەدىم. ءيا، جەتكىزەمىز عوي دەدى ول. كۇنكورىسكە بولا ءبىر سەناريي اۋدارىپ جاتقانمىن، شاي قايناعانشا بوس وتىرمايىن دەپ سونى قولعا الدىم. كوزىمنىڭ قيىعى ءبىر تۇسكەندە توسەكتەگى اكىم تەرەزەنىڭ كاسەگىنە شىعىپ الىپ: «ويبوي، بۇل اياق بولمادى، تاياق بولدى عوي!» — دەپ قىزىل اسىعىن سيپالاپ سارناپ وتىرعان. ەندى ءبىر باسىمدى كوتەرگەندە شاۋگىمنىڭ سۋى تاۋسىلىپ، تۇتىندەپ بارا جاتىر ەكەن. اكىم ءمىز باعار ەمەس، تومارعا مىنگەن ايۋدىڭ تايىنشاسىنداي تەرەزە كوزىندە قونجيىپ ءالى وتىر، بىلەگىندە سۋشكيدىڭ شىعىرشىقتالعان بوس ءجىبى. ءاي، سۋشكي قايدا دەسەم:
— بىلمەيمىن، — دەيدى. — راسىندا سۋشكي قايدا؟ — دەپ وزىمنەن سۇرايدى. ەكى كيلو سۋشكيدى ءبىر ساعاتتا جەپ تاۋىسىپ، ماعان قۇر ءجىبىن ۇسىنادى. باعىمىزعا ءبىر جۇما ەسىگىمدى قاقپاندار دەگەن اعامىز ەكى كۇن وتپەي ءوزى ىزدەپ كەلگەنى. ۋىسىندا شيىرشىقتالعان قولجازبا.
— ال، جىگىتتەر، تىڭداپ جىبەرىڭدەر! — دەدى.
سونداعىسى قازاق ادەبيەتىندە شاعىن پوۆەستىڭ ۇلگىسى بوپ قالعان تاكەڭنىڭ «كوك قارشىعاسى» ەدى. قالاي ەكەن دەگەندەي بەتىمىزگە كۇلىمسىرەپ قارايدى. سيراعىن سيپالاپ وتىرعان اكىم:
— پوۆىسىڭىز كەرەمەت، تەك اناۋ اپ-ادەمى تاناۋدان دىم قالدىرمايتىن بولدىڭىز عوي! — دەگەندە اعامىزدىڭ قارقىلداپ كەپ كۇلگەنى بار.
تاكەڭ ويلانىپ كوپ ءجۇرىپ، تەز جازاتىن. ارا-تۇرا كوك دومبىراسىن سابالاپ-سابالاپ العانى بولماسا، جازۋ ستولىنان تۇرمايتىن. اۋرۋحاناعا قامالعان ءۇش كۇندە «قارويدى» الىپ قايتتى. ءبىراق: «تاكەن اۋرۋ ەكەن، اۋرۋحانادا جاتىر ەكەن» دەگەن وسەك الماتىعا «قارويدان» بۇرىن جەتكەن. مۇنىڭ دا بۇكپەسىن مەن عابەڭمەن بولعان كەزدەسۋدەن سوڭ بارىپ ءتۇسىندىم.
سول وقيعادان ءبىراز بۇرىن: «تاكەن ەلگە قايتاتىن بولىپتى، جازۋشىلار وداعىنا ەكىنشى حاتشىلىققا بارادى ەكەن» دەگەن اڭگىمە ەستىگەنبىز. ءارى قۋاندىق، ءارى قوبالجىدىق. ماسكەۋدە تاكەنسىز قالاتىن بولدىق-اۋ دەپ كوڭىلدى مۇڭ شالدى. سويتسەك، كەيبىرەۋلەرگە تاكەننەن كورى تاق قىمبات ەكەن. سونسوڭ دا وسەكپەن بولسا دا ونى ەلگە جولاتپاي جاسقاي تۇرۋ كەرەك بولىپتى. كەيىن ءبىر وڭاشادا: «تاكە، سونداعى ءبىر ءسوزدىڭ اياعى نە بولدى؟» — دەپ سۇراعانىمدا تەمەكىسىن ءبىر سورىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە:
— سۇرتكەنىم بار! — دەدى.
تالانت دەيتۇعىن ب ا ق كەز-كەلگەنگە تالعاۋسىز قونا بەرمەيدى. ب ا ق قونباعانداردىڭ قاشاندا تاققا ۇمتىلاتىن ادەتى. اللانىڭ بەرمەگەنىن اتاقپەن ۇرىپ العىسى كەلەتىندەر از با! اتاق ءۇشىن اتاسىن دا ساتىپ، باتانى الباستىدان تىلەيدى. الباستىنىڭ قىزعانىشتان باسقا بەرەر باتاسى جوق. وسى رەتتە اندرە مورۋانىڭ : «زاۆيست ۋمەرياەت سۆوە بەشەنستۆو تولكو ۆدوۆول ناسىتيۆشيس سۆويم نيەۆەجەستۆوم» دەگەن ءسوزىن قايتالاعىم كەلىپ تۇر. بالزاك الەمىنىڭ بيىگى — «شەگىرەن بىلعارى» جارىق كورگەندە جانىندا جۇرگەن كەشەگى دوس-جاراندارى قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداپ، تۇگەلدەي جامانداپ شىعا كەلىپتى. ءبىر عانا رومان ەمەس، اۆتوردىڭ ارتىنان ءشوپ ەرتىپ، وت قويىپ ورتەپ جىبەرە جازداعان ەكەن. بۇگىن ويلاپ وتىرسام، تاكەن تۋرالى الىپ قاشپا اڭگىمە «اقبوز ات» رومانىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن بايلانىستى سياقتى. قازاق پروزاسىنداعى ليريكالىق، پسيحولوگيالىق بولەك جانرداعى بۇل رومان بۇعان دەيىنگى تالايلاردىڭ كوركەمسوزگە تاتىمايتىن جالعان بويامالارىنىڭ پارقىن بۇزىپ، جالعان اتاقپەن جۇرگەن بەدەلدەردىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرگەنگە ۇقسايدى.
حح-عاسىردىڭ باسىندا قازاققا قاسىرەت اكەلگەن قازان توڭكەرىسىن ايمانداي قىپ شەشىندىرگەن العاشقى رومان كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كەڭدىگىنە كەسەك بوپ كولدەنەڭ كەپتەلىپ قالدى دا ونىڭ اۆتورىن بىردەن قارا تىزىمگە الىپ، قالپاعىن تەرىس كيگىزبەسە دە الەۋمەتتىك وي-پىكىردى لوبلىتپاس ءۇشىن ونى ۇلتتىق رۋحاني ومىردەن شەتتەتۋ كەرەك بولدى. تاكەڭنىڭ قيىر جايلاپ، شەت قونىپ ءجۇرىپ الۋىنا وسى دا سەبەپ بولعان شىعار. ونى اۋەلى ادەبيەتتەگى بەتكە ۇستار دەيتۇعىن بەس-التى زامانداستارىنىڭ تىزىمىنەن سىزىپ تاستادى دا، كەيىن «اقبوز اتتىڭ» اۆتورى قايدا دەپ ىزدەگەن دە جوق. ەلدىڭ مادەني، ادەبي پروسەسىندە تاكەن ءالىمقۇلوۆ دەگەن قالامگەر بولماعانداي، قازاق توپىراعىندا «اقبوز اتتاي» رومان تۋماعانداي تىم-تىرس تىمپيما وينادىق.
«مال، مالدان سوڭ ال!» — دەيتىن قازاق تىگەرگە تۇياق قالدىرماي قي سىپىرىپ اكەتكەندە دە قىڭق ەتكەن جوق ەدى، ماڭدايعا باسقان جالعىز جۇيرىگىن اۋدارىپ العاندا جانى شىرقىراپ قويا بەردى. جۇيرىگىن الۋ — قازاقتىڭ جانىن الۋمەن بىردەي دەسەك، تەكتىدەن قالعان تۇلپاردىڭ سوڭعى تۇياعى اقبوزدى تەك ات دەپ قانا تۇسىنەمىز بە؟..
گولوششەكيننىڭ ەكىنشى وكتيابرىنەن سوڭعى، وتىزىنشى جىلداردىڭ قىرعىنىنان سوڭعى، 37ء-نىڭ قۇربانى بولعان قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى مەن تەكتىسىنىڭ وتالىپ كەتكەن كىل بوزداقتارىنىڭ، داڭعىل بوزدارىنىڭ بودۋىن كىمنەن تالاپ ەتكەندەيمىز. «اقبوز ات» وسىنىڭ ازاسى ەمەس پە؟! اقبوزعا كەلگەن زاۋال — داڭعىل بوزدارعا كەلگەن زاۋال ەمەس پە ەدى! وسىدان كەيىن تاكەن ەسىمىن سەپتەمەي كور! وسىدان كەيىن اقبوزدان جابىسىن وزدىرعىسى كەلگەن جابى مىنگەندەردىڭ تاسى ورگە دومالاماعاندا قايتسىن! قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى اقبوزىن اۋدارىپ الىپ، تاكەنگە ەسەك مىنگىزۋگە تىرىستى.
م.اۋەزوۆتەن كەيىن قازاق سوۆەت جازۋشىسى بولا الماعان، بولعىسى كەلمەگەن قالامگەر تاكەن ءالىمقۇلوۆ. اكتۋالدى دەيتۇعىن ناۋقانداردى، سوۆەت شىندىعى دەيتۇعىن شىمقاي وتىرىكتەن اينالىپ قاشىپ، جاسىراتىنى جوق، تۇلكى بۇلتاققا سالعان مانيەۆرى دە كوپ بولدى. ءبىرى «ابايدىڭ جولىن» قۋىپ، ءبىرى ابايدىڭ «جۇمباق جانىن» قاجاپ، وتكەننىڭ تاريحىنان، وتكەننىڭ ساعىنىشىنان بۇگىننىڭ ۋايىمىن قوزداتتى. بۇگىننىڭ قاسىرەتىن وتكەننىڭ اۋزىنا سالىپ، وتكەننىڭ تۇلعاسىنان، بۇگىننىڭ زار كەشكەن تارلانبوزدارىن جاسادى. قازاققا بولماسا، سوۆەت وكىمەتىنە كەرەكسىز بوپ قالعان احان، سەيتەك، تاتتىمبەت، سۇگىر، ماحامبەتتەردەن تاكەن كىمدى ىزدەدى، سولاردىڭ زامانىنان نەنى ىزدەدى؟
ناۋان حازىرەت يتجەككەنگە ايدالىپ، پاناسىز قالعان احان، قوسكولدەن ايرىلىپ، قونىسسىز قالعان احان، كوك قارشىعاسىن كوك اسپانعا قويا بەرىپ، بار ءۇمىت، بار ارمانىنان ايرىلعان احاننىڭ جان-دۇنيەسىنەن اڭعارىمدى وقۋشى كىمدى تانىر ەدى؟.. «احان اۋرۋ ەكەن، پەرىنىڭ قىزىمەن شاتاسىپ، جىندانىپ كەتىپتى» دەيتىن وسەكتەن سوڭ بار دۇنيەدەن باز كەشىپ، ەلسىز كولدىڭ جاعاسىندا جالعىز قالعان احاندى تۇسىنەتىن بالاسى ىباننان باسقا ءتىرى جان جوق. اكەمەن سويلەسەيىن دەسە ول دا مىلقاۋ، ءتىل جوق. تىرلىكتە جالعىزدىقتى كوپ كورىپ، ءتىلسىز ارۋاقتارمەن كوپ سىرلاسقان تاكەندى الدە كىمدەر جىندانىپتى دەسە سەنىپ كورشى؟.. شاعىن دا بولسا ەپوپەيانىڭ جۇگىن ەنشىلەپ تۇرعان «كوك قارشىعادا» احان، احان زامانى ەمەس، تاكەن تاعدىرى، تاكەن وبرازى جاتىر. تاكەن تراگەدياسى — تابيعات بەرگەن ءوزىنىڭ تالانتىندا ەدى.
تاكەن مىنەزى كوپكە جاعا بەرمەيتىن. سونسوڭ دا ول كوپكە سيا بەرمەيتىن. دانالىعى مەن بالالىعىن، قاراپايىمدىلىعى مەن تاكاپپارلىعىن تەل كوتەرىپ جۇرەتىن جۇمباقتاۋ اعامىز ەشكىممەن تاۋسىلىپ سويلەسپەيتىن، ەشكىمنىڭ اڭگىمەسىن تاۋىسىپ تىڭدامايتىن. ءبىر اداممەن ءبىر كۇن جادىراپ وتىرسا، ەرتەڭىندە سول كىسىگە جولامايتىن دا ادەتى بارتۇعىن. ونىڭ عالامات ءبىلىمدارلىعى مەن سەزىمتال ينتۋيسياسىنان جاسقانىپ، تەرەڭىن تۇرتپەي، باسكە شاقىرماي، ازىل-قالجىڭىمەن عانا جاراساتىن جاقىن جاندار قاسىندا ءجۇردى. ءبىر كۇندىك، ءيا ءبىر ساتتىك اڭگىمەدەن سوڭ بارىن تاۋىسىپ الاتىن «ينتەللەكتۋالداردىڭ» ەرتەڭىندە وعان قىزىعى جوق ەدى، سونان سوڭ دا سول ادامنىڭ شىجىعىنان دا قاشاتىن. سونسوڭ دا ونى اعاش اتقا مىنگىزۋشىلەر كوپ بولدى. كوزىنشە قۇراق ۇشىپ قول بەرىپ، كومەسكىدە ساۋساعىن شوشايتقاندار دا بۇگىندە تاكەنشىل بولعانسيدى...
... تۇمان دا ەمەس، جاڭبىر دا ەمەس، نە اسپانى جوق، نە الاتاۋى جوق الماتىنىڭ ساڭىلاۋسىز، ەستە قالمايتىن، بىلىنبەي جىلجىپ بارا جاتقان ەن-تاڭباسىز بەلگىسىز كۇنى ەدى. ءال-فارابي شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ الا-بۇلدىر فوەسىندەگى سويلەمەيتىن، سويلەسە سۇرەتى قاشىپ كەتەتىن ساقاۋ تەليەۆيزورىنا تەلمىرىپ وتىرعانبىز. اسقار بار، اكىم بار، اعامىز بار، قالعانى ەسىمدە جوق. كەزىندە كوركەمدىگى جىگىتتىڭ تورەسىنە دەس بەرمەگەن اعامىز الپىستىڭ توعىزىنا ەندى ىلىككەندە اياق استىنان كۇرت سىندى: شودىرايعان بەت سۇيەككە قاراۋىل بولىپ قوڭقيعان مۇرىن قالدى، قىزىل-كۇرەڭ نۇرلى ءجۇزى قۋقىل تارتىپ، تاناداي شارالى كوزدىڭ وتى وشكەن سوڭ مىناۋ بەي-بەرەكەت زاماننان ايالدايتىن تياناق دۇنيەگە نەمكەتتى قاراپ وتىرىپ، قاجىپ وتىرىپ:
— ەششە پياتنادسات دنەي ي، كونەس! — دەدى.
اسپانى دا جوق، الاتاۋى دا جوق اق شاڭىت تەرەزەگە انشەيىن قاراپ وتىرىپ ايتا سالعان. قايتىپ كەلمەيتىن، قايتىپ كورمەيتىن، مىناۋ اق شاڭىت تەرەزە سەكىلدى بەيماعلۇم دۇنيەنىڭ ار جاعىنا ساعىنىشتاي ءسىڭىپ بارا جاتىر ەدى. ونبەس كۇننەن سوڭ نەدەن قۇتىلاتىنىن ايتقان جوق.
تۇپ-تۋرا ونبەس كۇن دەگەندە اعامىز جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى. ءوزىنىڭ دۇنيەدەن وتەرىن ونبەس كۇن بۇرىن سەزىپ، الماتىعا سۇيەگىن دە قالدىرعىسى كەلمەي، ءوزىنىڭ سوزاعىنا الىپ كەتكەنى دە ەرەكشە ءبىر قاسيەتتىڭ ءبىرى شىعار. دانالار مەن دارالاردىڭ، تەنتەكتەر مەن تەكتىلەردىڭ وتانى — قاسيەتتى سوزاق جەرىندەگى اۋليە-انبيەلەردىڭ زيراتىنا قاسيەتتى تاعى ءبىر اعامىزدىڭ كۇمبەزى بارىپ قوسىلدى...
26 قاراشا 1998 جىل.
You Might Also Like
-
ول كەزدە سافۋان اعامىز سەكرەتار، امانتاي اعامىز پروزانىڭ ساراپشىسى. بوقشامدى قولتىقتاپ جازۋشىلار وداعىنا كەلدىم.
