InfoHub Logo

رىسقۇلوۆ تۇرار (1894-1938) — قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى پەرزەنتى، بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. بۇرىنعى جەتىسۋ وبلىسى، ۆەرنىي ۋەزىنىڭ شىعىس تالعار بەكەتىندە تۋعان. اكەسى رىسقۇل جىلقىايدار ۇلى 19-شى عاسىردىڭ 80ء-شى جىلدارى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ وزبىرلىعىنا شىداماي سىرداريا وبلىسىنىڭ چەرنيايەۆ ۋەزىنەن (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇلكىباس اۋدانى) ۆەرنىي ۋەزىنە قونىس اۋدارىپ كەلگەن بولاتىن. جاڭا قونىسىندا دا ادىلەتسىزدىك كورگەن رىسقۇل 1904 جىلى جەلتوقساندا حالىققا تىزەسى باتقان سايماساي ۇشكەمپىروۆ دەگەن بولىستى اتىپ ولتىرەدى. تۇرمەدە جاتىپ ءوش الۋشىلاردىڭ جالعىز ۇلى تۇرارعا زيانى تيەر دەپ قاۋىپتەنگەن ول بالاسىن قاسىنا الدىرتادى.

«تۇرمە بالاسى» اتالعان رىسقۇلوۆ تۇرمە ۇيلەرىن سىپىرىپ، باستىقتىڭ اتىن ايداپ ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنەدى. اكەسى 10 جىلعا سوتتالىپ، ساحالينگە جەر اۋدارىلعان سوڭ «قىرعىزبايەۆ» دەگەن جالعان فاميليامەن ناعاشىلارىنىڭ قولىنا كەلىپ، مەركەدەگى ورىس-تۇزەمدىك باستاۋىش مەكتەپتە وقيدى. 1910 جىلى رىسقۇلوۆ پىشپەكتەگى 1ء-شى دارەجەلى اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىنە قابىلدانىپ، ونى 1914 جىلى قازان ايىندا باۋ-باقشا ءوسىرۋشى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى. بۇل مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن وعان سامارا قالاسىنداعى ورتا دارەجەلى اۋىل شارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنە ءتۇسۋ ءۇشىن ارنايى جولداما بەرىلەدى، ءبىراق ۋچيليششە ديرەكتورى «قازاق — كوشپەلى، وعان جەر وڭدەۋدى وقۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ قابىلداماي قويادى. تاۋى شاعىلعان رىسقۇلوۆ 1915 جىلى تاشكەنتتەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا تۇسۋگە تىرىسادى، ءبىراق ونى مۇندا دا «بۇراتانا» دەگەن سىلتاۋمەن قابىلدامايدى. اقىرى ول وقۋ مينيسترىنە ارىزدانا ءجۇرىپ، ارنايى رۇقساتپەن ەمتيحان تاپسىرادى دا، وقۋعا قابىلدانادى. كۇن كورۋ ءۇشىن وقۋمەن قاتار تاشكەنت قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كراسنوۆودسك تاجىريبە الاڭىندا باعبان بولىپ ىستەيدى. 1916 جىلى جازدا قازاق دالاسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باستالعان كەزدە رىسقۇلوۆ وقۋىن تاستاپ، اۋليەاتا ۋەزىندەگى مەركە اۋىلىنا اتتانادى. ول كەلگەن كەزدە حالىق اشىق باس كوتەرۋلەرگە شىعىپ، جەر-جەردە قارۋلى قاقتىعىستار ءورشي باستاعان بولاتىن. ول اقكوز قوسان ۇلى باستاعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىس-ارەكەتىنە ۇيىمدىق سيپات بەرىپ، ساياسي باعدار سىلتەدى. مەركەدەگى كوتەرىلىستىڭ ورشىگەن كەزىندە ونى پاتشا اكىمشىلىگى تۇتقىنعا الدى، ءبىراق ونىڭ ىس-ارەكەتىنەن كىنا تاپپاي، بوساتىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن رىسقۇلوۆ مەركەگە ورالىپ، وندا «قازاق جاستارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق وداعىن» قۇردى. وسى جىلى جازدا رىسقۇلوۆ رسدجپ قۇرامىنا مۇشە بولىپ قابىلداندى. 1918 جىلى ساۋىردە اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانىپ، ءوز كۇش-جىگەرىن اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىقتى ءتونىپ تۇرعان اجال تىرناعىنان اراشالاپ قالۋعا، ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋگە، كەڭەستەرگە جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن كوپتەپ تارتۋعا جۇمسادى. اۋليەاتادا ۋەزدىك توتەنشە كوميسسيا ۇيىمداستىرىپ، قارۋلى وتريادپەن بىرگە جەر-جەردى ارالاپ، ورىستار مەن قازاقتاردىڭ ءوزارا قىرقىسىن تيۋعا، كونتريبۋسيا رەتىندە تارتىلىپ الىنعان قازاقتاردىڭ مال-مۇلىكتەرىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرگىزۋگە تىرىستى. رىسقۇلوۆتىڭ ىقپالىمەن اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامى مەن جۇمىس ءتاسىلى تەز وزگەرە باستادى. ۋەزدىك كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە قازاقتار كوپتەپ تارتىلدى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن اۋليەاتا قالاسى ماڭىندا قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىڭدارى ۇيىمداستىرىلدى.

1918 جىلى شىلدەدە اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. ۋەزدىك كەڭەستىڭ سان ءتۇرلى قىزمەتىن ۇيىمداستىرا وتىرىپ، رىسقۇلوۆ بۇرىنعىسىنشا نەگىزگى كۇش-جىگەردى اشارشىلىقپەن كۇرەس ىسىنە باعىتتادى. سىرتتان كەلەر كومەكتىڭ جوقتىعى ونى تەك ىشكى رەزەرۆتەردى ءتيىمدى پايدالانا بىلۋگە ءماجبۇر ەتتى. رىسقۇلوۆ اۋليەاتا قالاسىنىڭ 52 ورىس كاپيتاليسىنە اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ پايداسىنا 3 ميلليون سوم سالىق تولەتتىردى.

1918 جىلى قىركۇيەكتە رىسقۇلوۆ تۇركىستان اكسر-ىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل كوميسسارياتقا دەنساۋلىق ىسىمەن شۇعىلدانۋمەن قاتار اشتىقپەن كۇرەسۋ مىندەتى دە تاپسىرىلعان ەدى. اشتىقپەن كۇرەسۋگە دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ كۇش-قۋاتى مۇلدەم جەتكىلىكسىز بولاتىن. سوندىقتان دا ول اشتىقپەن جۇيەلى تۇردە كۇرەسۋ ءۇشىن، قۇرامىنا ءتۇرلى كوميسسارياتتاردىڭ وكىلدەرى كىرەتىن ارنايى ۇيىم قۇرۋدى تالاپ ەتتى. وسىعان وراي 1918 جىلى قاراشانىڭ 28-ىندە ەرەكشە ورتالىق كوميسسيا ۇيىمداستىرىلىپ، ونىڭ ءتوراعاسى بولىپ رىسقۇلوۆ تاعايىندالدى. كوميسسيا تۇركىستان اكسر-ىنىڭ 19 ۋەزىندە 923 مىڭ ادامعا ارنالعان تاماقتاندىرۋ ورىندارىن اشتى.

1919 جىلى ناۋرىزدىڭ 14-ىندە تۇركىستان اكسر-ى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. وسى جىلى ناۋرىزدىڭ 14-31ء-ى ارالىعىندا تاشكەنت قالاسىندا وتكەن تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ 2ء-شى كونفەرەنسياسىندا ورتالىق كوميتەت جانىنان مۇسىلمان بيۋروسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ونىڭ جەتەكشىلىگىنە سايلانعان رىسقۇلوۆ مۇسىلمان بيۋروسى قىزمەتىن جانداندىرا ءتۇسۋ ماقساتىمەن ۇيىمداستىرۋ، رەداكسيا-باسپا، مادەني-اعارتۋ جانە اسكەري بولىمشەلەرىن قۇردى. 1920 جىلى قاڭتاردىڭ 21-ىندە تۇركىستان اكسر-ى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. ول اتقارۋ كوميتەتىن تۇركىستاننىڭ تاريحي-وبەكتيۆتى جاعدايى مەن ەرەكشەلىگىن باسشىلىققا الىپ جۇمىس ىستەيتىن ورگانعا اينالدىردى، سونداي-اق ونى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قۇقىن قورعايتىن ۇيىم دارەجەسىنە كوتەردى. ءتوراعا رەتىندە ول ورىس شارۋالارىنىڭ قارۋسىزداندىرىلۋىنا، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارىنىڭ تەڭەستىرىلۋىنە، ورىس شارۋالارى مەن قازاقتاردىڭ كوشپەلى حالىقتاردان تارتىپ العان جەرلەرىن كەرى قايتارۋىنا قول جەتكىزدى. تۇركىستان اكسر-ىنىڭ ساياسي-مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى جولىندا تاباندى كۇرەس جۇرگىزدى. رەسپۋبليكانى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىنە اينالدىرۋعا، ساياسي، ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق، اسكەري جانە مادەني ماسەلەلەر بويىنشا ناقتى دەربەستىك قۇقىقتارىنا يە بولۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. بۇل ارەكەتتەر ماسكەۋدەگى ورتالىق باسشىلار تاراپىنان قاتتى سىنعا ۇشىرادى. ناتيجەسىندە، 1924 جىلى اقپاننىڭ 4-ىندە ركپ(ب) وك شەشىمىنە وراي رىسقۇلوۆ كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا قىزمەتكە جىبەرىلىپ، ورتالىق-شىعىس ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ بەكىتىلدى.

1924 جىلى جازدا كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ موڭعولياداعى وكىلەتتى وكىلى بولىپ تاعايىندالدى. ول وندا موڭعوليا كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە اتسالىستى. موڭعوليا استاناسىنىڭ اتىن ۋلانباتور (قىزىل-باتىر) دەپ قويۋدى ۇسىندى. 1926 جىلى ناۋرىزدا رىسقۇلوۆ قازاقستانعا جىبەرىلىپ، قازاق ولكەلىك بك(ب)پ كوميتەتى باسپا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. وسى جىلى ءساۋىردىڭ 19-ىندا رىسقۇلوۆ قازاق ولكەلىك بك(ب)پ كوميتەتى قاۋلىسىمەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولىپ بەكىتىلدى. كوپ ۇزاماي مامىردىڭ 31-ىندە بۇكىلوداقتىق واك-نىڭ قاۋلىسىمەن رەسەي فەدەراسياسى حكك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ بەكىتىلدى. بۇل قىزمەتىنە قوسا رىسقۇلوۆ تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋدا ۇكىمەت كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ، ونى 6 جىلدا اياقتاۋ ورنىنا 3 جىلدا پايدالانۋعا بەرىلۋىن ۇيىمداستىردى. ماماندانعان قازاق جۇمىسشىلارىن قالىپتاستىرۋعا، قازاق جاستارىن رەسەي جانە شەت ەل وقۋ ورىندارىندا كوپتەپ وقىتۋعا كوپ كوڭىل ءبولدى. قازاق ولكەلىك بك(ب)پ كوميتەتىن باسقارعان ف.گولوششەكيننىڭ «قازاقستاندا كىشى قازان توڭكەرىسىن جاساۋ» يدەياسىنا اشىق قارسى شىقتى. كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ زارداپتارىن جويۋ، قازاقستانداعى اشارشىلىق اپاتىنان حالىقتى قۇتقارۋ جايىندا ي.ستالينگە ناقتى ۇسىنىستار جاسادى.

1937 جىلى مامىردىڭ 21-ىندە كيسلوۆودسكىدە دەمالىستا جۇرگەن رىسقۇلوۆ «پانتۇرىكشىل»، «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن تۇتقىنعا الىندى. كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ماسكەۋ تۇرمەسىندە جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ءازيزا دا كەڭەستىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرىعىنا ىلىگىپ، الجير-دە 18 جىل ايداۋدى باستان كەشتى. ەسكەندىر ەسىمدى ۇلى تۇرمەدە قايتىس بولدى.  رىسقۇلوۆ كسرو اسكەري القاسى جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىمەن 1956 جىلى جەلتوقساننىڭ 8ىندە اقتالدى. قازىرگى كەزدە جامبىل وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىنا رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمى بەرىلگەن. تاراز قالاسىندا رىسقۇلوۆ ەسىمىمەن اتالاتىن دەمالىس باعى بار، ونىڭ ورتالىق الاڭىنا ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. الماتى قالاسىنداعى باسقارۋ اكادەمياسىنا، ءبىر كوشەگە رىسقۇلوۆ ەسىمى بەرىلگەن. كورنەكتى قازاق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبە» (1-2-كىتابى)، «جۇلدىز كوپىر»، «قىل كوپىر»، «تامۇق» اتتى رومان حامساسىندا رىسقۇلوۆ كەلبەتى سومدالعان. 2006 جىلدان باستاپ تۇرار رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇرلى رىسقۇلوۆ وقۋلارى وتەدى.

---