InfoHub Logo

ۇرىقتانۋ — بۇل زيگوتانىڭ قالىپتاسۋىنا جانە كەيىن جاڭا ورگانيزمنىڭ دامۋىنا اكەلەتىن اتالىق جانە انالىق گامەتالاردىڭ قوسىلۋ پروسەسى. ۇرىقتانۋ پروسەسىندە زيگوتادا حروموسومالاردىڭ ديپلويدتى جيىنتىعى ورناتىلادى، بۇل وسى پروسەستىڭ وتە كۇشتى بيولوگيالىق ماڭىزىن انىقتايدى. جىنىستى جولمەن كوبەيەتىن جانۋارلاردىڭ تۇرلەرىنە قاراي سىرتتاي جانە ىشتەي ۇرىقتانۋدى اجىراتادى.

سىرتتاي ۇرىقتانۋ اتالىق جانە انالىق جىنىس كلەتكالارىنىڭ سىرتقى ورتاعا تۇسۋىمەن جۇرەدى. مىسالى، سىرتتاي ۇرىقتانۋ بالىقتارعا ءتان. ولاردان بولىنەتىن اتالىق (ءسۇت) جانە انالىق (ۋىلدىرىق) جىنىس كلەتكالارى سۋعا ءتۇسىپ، سول جەردە ولاردىڭ «كەزدەسۋى» مەن ۇرىقتانۋى جۇرەدى. تەڭىز كىرپىلەرىنىڭ ءۇرىقتانۋى تۋرالى مالىمەتتەر سپەرماتوزويدتار مەن جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ جاناسقانىنان 2 سەكۋند وتكەننەن كەيىن جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ پلازمالىق مەمبراناسىنىڭ ەلەكترلى قاسيەتتەرىنىڭ وزگەرىسى باستالاتىندىعىن كورسەتەدى. گامەتا قۇرامىنىڭ جاناسۋى 7 سەكۋندتان كەيىن باستالادى.

ىشتەي ۇرىقتانۋ سپەرماتوزويدتاردىڭ اتالىق ورگانيزمنەن انالىق ورگانيزمگە جىنىستىق قاتىناس بارىسىنداعى تاسىمالداۋىمەن جۇرەدى. ءمۇنداي ۇرىقتانۋ سۇتقورەكتىلەردە كەزدەسەدى، ءتىپتى، ءمۇنداعى ماڭىزدى ءسات جىنىس كلەتكالارىنىڭ اراسىنداعى كەزدەسۋ بولىپ تابىلادى. بۇل كەزدە جانۋارلاردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارىنا تەك ءبىر عانا سپەرماتوزويدتىڭ يادرولىق قۇرامى ەنەدى. ال سپەرماتوزويدتىڭ سيتوپلازماسى بولسا، ءبىر جانۋارلاردا جۇمىرتقا كلەتكاسىنا كوپ مولشەردە تۇسسە، ەكىنشىلەرىندە جۇمىرتقا كلەتكالارىنا تىپتەن، تۇسپەيدى.

ادامداردا ءۇرىقتانۋ فاللوپيي تۇتىكشەسىنىق جوعارعى جاعىندا جۇرەدى، جانە باسقا دا سۇتقورەكتىلەردەگىدەي ۇرىقتانۋعا يادرولىق قۇرامى جۇمىرتقا كلەتكاسىنا تۇسەتىن ءبىر عانا سپەرماتوزويد قاتىسادى. فاللوپيي تۇتىكشەسىندە كەيدە ءبىر عانا ەمەس، ەكى نەمەسە ودان دا كوپ جۇمىرتقا كلەتكاسى بولادى، ونىڭ ناتيجەسىندە ەگىز، ۇشەم جانە ت.ب. تۋىلۋى مۇمكىن. مىسالى، XVIII عاسىردا رەسەيدە ءبىر انانىڭ (فەدور ۆاسيليەۆ شارۋانىڭ ايەلى) 16 ەگىز، 7 ۇشەم جانە 4 تورتەم (بارلىعى 69 بالا) بوسانعاندىعى تۋرالى مالىمەتتەر بار.

ۇرىقتانۋ ناتيجەسىندە ۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكاسىندا حروموسومانىڭ ديپلويدتى جيىنتىعى قالپىنا كەلەدى. جۇمىرتقا كلەتكالارى وۆۋلياسيادان كەيىن شامامەن، 24 ساعات ۇرىقتانۋعا قابىلەتتى بولسا، ال سپەرماتوزويدتاردىڭ ۇرىقتاندىرۋ قابىلەتى 48 ساعاتقا عانا ساقتالادى. ۇرىقتانۋ مەحانيزمىندە ءالى كوپ نارسە تۇسىنىكسىز بولىپ وتىر. جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ يادرولىق ماتەريالىن كوپتەگەن سپەرماتوزويدتاردىڭ ىشىندە تەك بىرەۋىنىڭ عانا ەنۋى، جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ پلازمالىق مەمبراناسىنىڭ ەلەكترلى قاسيەتتەرىنىڭ وزگەرىسىمەن بايلانىستى دەپ جورامالدايدى. جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ مەتابوليزمىنىڭ سپەرماتوزويدتارمەن اكتيۆتەنۋى جايلى سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن ەكى بولجام بار. ءبىر زەرتتەۋشىلەر سپەرماتوزويدتىڭ كلەتكا بەتىندەگى سىرتقى رەسەپتورلارمەن بايلانىسى مەمبرانا ارقىلى، جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ ىشىنە تۇسەتىن جانە ينوزيتولتريفوسفات پەن كالسيي يوندارىن اكتيۆتەندىرەتىن سيگنال بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەيدى. باسقالارى بولسا، سپەرماتوزويدتاردا ارنايى ينيسياسيالايتىن فاكتور بار دەپ تۇجىرىمدايدى.

ۇرىقتانعان جۇمىرتقا كلەتكاسى زيگوتاعا باستاما بەرەدى، زيگوتادان ورگانيزمدەردىڭ دامۋىن زيگوگەنەز دەپ اتايدى. سوڭعى جىلدارى جاسالعان تاجىربيەلىك جۇمىستار، سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ ۇرىقتانۋى، ادامداردى قوسا، شىنى تۇتىكتە دە مۇمكىن ەكەندىگىن جانە شىنى تۇتىكتە دامىعان ۇرىقتار ءارى قاراي دامي الاتىنىن، ايەل ادامنىڭ جاتىرىنا يمپلانتاسيالاۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى. قازىرگى كەزدە «شىنى تۇتىكتىك» بالالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر بار. ونىمەن قوسا ادامنىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىن سپەرماتوزويدتار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سپەرماتيدتەر دە ءۇرىقتاندىرا الاتىندىعى دالەلدەندى. اقىرىندا، سۇتقورەكتىلەردىڭ جۇمىرتقا كلەتكالارىن (جاساندى تۇردە يادرولارى الىنىپ تاستالعان) ولاردىڭ سوماتيكالىق كلەتكالارىنىڭ يادرولارىمەن ۇرىقتاندىرۋى دا مۇمكىن.

زيگوگەنەزدەن باسقا كوپتەگەن جانۋارلاردىڭ ورگانيزمدەرى تابيعي جاعدايدا پارتەنوگەنەز جولىمەن (گرەكشە parthenos-قىزدىق جانە genesis- دۇنيەگە كەلۋ) كوبەيە الادى. پارتەنوگەنەزدىڭ وبليگاتتى جانە فاكۋلتاتيۆتى تۇرلەرىن اجىراتادى. وبليگاتتى پارتەنوگەنەز -ورگانيزمدەردىڭ ءۇرىقتانباعان ءجۇمىرتقا كلەتكاسىنان كوبەيۋى. مۇنداي پارتەنوگەنەز 90-نان اسا جانۋار تۇرلەرىنىڭ، كەيبىر ومىرتقالىلاردى قوسا، كوبەيۋ ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. وبليگاتتى پارتەنوگەنەزدىڭ مىسالى رەتىندە تەك انالىق دارالاردان قۇرالعان كاۆكازدىق جارتاس كەسىرتكەسىنىڭ كوبەيۋىن الۋعا بولادى. فاكۋلتاتيۆتىك پارتەنوگەنەزدىڭ مەنى سول، ول كەرىسىنشە، جۇمىرتقا كلەتكالارىنىڭ ۇرىقتانباي-اق تا، ۇرىقتانعاننان كەيىن دە دامي الاتىندىعى. فاكۋلتاتيۆتى پارتەنوگەنەز ءوز كەزەگىندە انالىق جانە اتالىق بولادى. انالىق پارتەنوگەنەز ارالاردا، قۇمىرسقالاردا، كولوۆراتكالاردا ءجيى، ولاردا ۇرىقتانباعان جۇمىرتقا كلەتكالارىنان اتالىقتار داميدى. اتالىق پارتەنوگەنەز كەيبىر يزوگامدى بالدىرلاردا كەزدەسەدى.

وسىمدىكتەردە ۇرىقتىڭ ۇرىقتانباعان جۇمىرتقا كلەتكاسىنان داميتىندىعى جايلى مالىمەتتەر دە بەلگىلى. جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، بۇل قۇبىلىس اپوميكس دەگەن اتاۋعا يە. ول كوپتەگەن جابىقتۇقىمدى وسىمدىكتەردە، ونىڭ ىشىندە قولدان وسىرىلەتىن قىزىلشا، ماقتا، زىعىر، تەمەكى جانە ت.ب. ءجيى كەزدەسەد.

تابيعي پارتەنوگەنەزبەن قاتار جاساندى (يندۋسيرلەنگەن) دەگەن اتقا يە پارتەنوگەنەزدى اجىراتادى، ول جۇمىرتقا كلەتكاسىن بەلسەندىلەۋگە جانە ناتيجەسىندە ۇرىقتانباعان جۇمىرتقالاردىڭ دامۋىنا اكەلەتىن جۇمىرتقا كلەتكالارىن فيزيكالىق جانە حيميالىق فاكتورلاردىڭ كومەگىمەن تىتىركەندىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. جاساندى پارتەنوگەنەزدى كوپتەگەن سيستەماتيكالىق توپتارعا جاتاتىن جانۋارلاردان-تىكەنتەرىلىلەردەن، قۇرتتاردان، مولليۋسكالاردان جانە كەيبىر سۇتقورەكتىلەردەن بايقاعان.

اندروگەنەز (لاتىنشا: andros-ep ادام، genesis-دۇنيەگە كەلۋ) پارتەنوگەنەزدىڭ ءتۇرى بەلگىلى. ەگەر، جۇمىرتقا كلەتكاسىندا يادرونى يناكتيۆاسيالاسا جانە وسىدان كەيىن وعان بىرنەشە سپەرماتوزويدتار ەنسە، وندا ءمۇنداي جۇمىرتقا كلەتكاسىنان اتالىق يادرولاردىڭ (سپەرماتوزويدتار) قوسىلۋىنان اتالىق ورگانيزم قالىپتاسادى. ۆ.ل. استاۋروۆتىڭ (1904 — 1974) جىبەك قۇرتىنىڭ اندروگەنەزىن كورسەتكەن تاجىربيەلەرى كەڭىنەن بەلگىلى. بۇل تاجىربيەلەردىڭ ءمانى مىنادا. جىبەك قۇرتى ءبىر ءتۇرىنىڭ (Bombyx mandarina) جۇمىرتقا كلەتكالارىنا جوعارى تەمپەراتۋرانىڭ كومەگىمەن يادرولارىن يناكتيۆاسيالاپ، كەيىن بۇل جۇمىرتقا كلەتكالارىن جىبەك قۇرتىنىڭ باسقا ءتۇرىنىڭ (ۆ. mori) سپەرماتوزويدتارىمەن ۇرىقتاندىرادى. سوڭعىلارى جۇمىرتقا كلەتكالارىنا ەنە وتىرىپ، بىر-بىرىمەن قوسىلىپ، قاسيەتى جاعىنان اكەلىك ورگانيزم (ۆ. mori) بولىپ شىققان جاڭا ورگانيزمدەرگە باستاۋ بولادى. بۇل ورگانيزمدەردى ۆ. moriء-دىڭ انالىقتارىمەن شاعىلىستىرعاندا ۆ. mori-گە تيەسىلى ۇرپاق بەرەدى. تابيعاتتا پارتەنوگەنەزدىڭ ءرولى مەن تۇرلەرى كوپ ەمەس، سەبەبى ول ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلۋىنىڭ كەڭ مۇمكىندىكتەرىن قامتاماسىز ەتە المايدى. ءبىراق، ونى قولدانۋدىڭ پراكتيكالىق ماڭىزى بار. ونىڭ ىشىندە، ب. ل. استراۋموۆ جىبەك ونەركاسىبىندە كەڭىنەن قولدانىلاتىن جىبەك قۇرتىنان پارتەنوگەنەتيكالىق ۇرپاقتى الۋ ءادىسىن تاپقان.

زيگوگەنەز بەن پارتەنوگەنەزدەن باسقا گينوگەنەز (گرەكشە gyne-ايەل ادام) بولادى، ول سپەرماتوزويدتىڭ جۇمىرتقا كلەتكاسىمەن كەزدەسىپ ونى اكتيۆتەندىرەدى، ءبىراق سپەرماتوزويد يادروسى جۇمىرتقا كلەتكاسىنىڭ يادروسىمەن قوسىلمايدى. بۇل جاعدايدا ۇرپاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى تەك انالىقتاردان تۇرادى. ساقينالى قۇرتتار، بالىقتار مەن قوسمەكەندىلەردىڭ جەكە تۇرلەرىندە گينوگەنەز تەك انالىقتاردان قۇرالعان ۇرپاقتاردى بەرەتىن كوبەيۋدىڭ قالىپتى ءتۇرى بولىپ تابىلادى. گينوگەنەزدى، سونىمەن قاتار، كلەتكالىق يادرونى بۇزا الاتىن فاكتورلاردىڭ كومەگىمەن (رادياسيا، تەمپەراتۋرا جانە ت.ب.) جاساندى جولمەن شاقىرۋعا بولادى. كوبىنە، جاساندى گينوگەنەز جاعدايلارى جىبەك قۇرتى، كەيبىر بالىقتار مەن امفيبيا تۇرلەرىندە سيپاتتالعان. مۇنداي تۇرلەردى الۋ شارۋاشىلىق تۇرلەردىڭ جاعدايىندا پراكتيكالىق ماڭىزعا يە بولۋى مۇمكىن.

جوعارىدا ايتىلىپ وتكەندەي، گۇلدى وسىمدىكتەردىڭ (جابىق تۇقىمدىلار) قوسارلانا ۇرىقتانۋ تۇرىندە ماڭىزدى ايىرماشىلىق بەلگىلەرى بولادى (س. گ. ناۆاشين، 1896)، ونىڭ ءمانى، ۇرىقتىق قاپشىقتا گاپلويدتى جۇمىرتقا كلەتكاسى مەن ديپلويدتى ورتالىق كلەتكا سپەرميالارمەن ۇرىقتانادى، ناتيجەسىندە ەندوسپەرم كلەتكاسىنا دەيىن داميتىن ديپلويدتى ۇرىق جانە تريپلويدتى كلەتكا قالىپتاسادى. پارتەنوگەنەز، اندروگەنەز جانە گينوگەنەز جىنىستى كوبەيۋدىڭ اۋىتقۋ تۇرلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل تۇرلەر جەكە ەۆوليۋسيالىق بەيىمدەلۋى ناتيجەسىندە، ەۆوليۋسيا بارىسىندا پايدا بولعان دەپ جورامالدايدى.

---