ستاقان
قولىنا قالام الىپ، جيناقتاعان ويىن قاعازعا تۇسىرە بەرگەنى سول ەدى، تىرس-تىرس ەتىپ تەرەزە اينەگى شەرتىلدى. جانىبەك ەرىكسىز جوعارى قارادى. جەرتولە — “پودۆالدا” تۇراتىن جانىبەكتىڭ جانارى كىسى بويى بيىككە سالىنعان جارتىكەش تەرەزەنى شولدى. ءۇيدىڭ تىستاعى ىرگەتاسىنىڭ ءبىر بۇيىرىنەن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تەسە ورناتقان تەرەزەسىماقتان كۇن ساۋلەسى تۋرا تۇسپەسە دە، قۇدايدىڭ جارىعى الاقانداي بولمەگە جارىپ وتەتىن. ال كىشكەنە بالا ەركىن سىيىپ كەتەرلىك جارتىكەش تەرەزە ورىستاردىڭ ادەتىمەن تەمىر تورلى ءارى اشىلما توپسالى ەدى.
جانىبەك وسى تەرەزەگە كوزى ءتۇسىپ كەتسە، ءوزىن اباقتىنىڭ اياداي كامەراسىندا وتىرعانداي، ءبىر سالقىن كۇي بيلەيتىن... ءقازىر دە سول ءبىر سەزىم تۇلا بويىن جايىمەن ارالاپ ءوتتى.
تەرەزە كوزىنەن الدەبىرەۋدىڭ الاقانى كورىندى دە، ساۋساقتارى شىنىسىن تاعى قاقتى. جانىبەك ەرىكسىز ورنىنان تۇردى. قوس قابات تەرەزەنى اشتى.
تىستان كوكتەمنىڭ سالقىن، دىمقىل اۋاسى لاپ قويدى.
— امانسىز با، جەرلەس؟ — دەگەن ورىسشا داۋىس ەستىلدى.
ىلە-شالا ءجۇزىن جيرەن تۇك باسقان باس تا كورىندى. ساۋىس-ساۋىس سارى شاشتى باس اۋزىنان اڭقىعان اراق ءيىسى جانىبەكتىڭ قولقاسىن اتتى. جانىبەك كەرى شەگىندى.
— تۋىسقان، كەشىرىڭىز! مىناۋ ستاقاندى بەرە سالىڭىزشى! —دەدى الگى البا-جۇلبا باس.
جانىبەك سوندا عانا بايقادى: تەرەزە الدىنداعى جالپاق بەتون ەرنەۋدە قىرلى ستاقان تۇر ەكەن. بۇل الگى كۇلىمسى باستان تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلىپ، ەكى ءجۇز گرامدىق ستاقاندى جالپاق الاقانعا ۇستاتا سالدى. ستاقان كەسەك الاقانعا جۇتىلىپ-اق كەتتى.
ستاقانمەن بىرگە باس تا، ءيىس تە عايىپ بولدى...
سوندا عانا جانىبەك:
— ۋ-ۋح! — دەدى.
بۇل جەراستى بولمەگە كەشە عانا كوشىپ كەلگەن. ايەلى كىشكەنە ۇلىن الىپ اۋىلعا كەتكەن ەدى، الداعى ماي ايىندا جانىبەك تاريحتان كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعاماق، سونىڭ قامىمەن اعايىن-تۋىسقا “جىلۋ” جيناپ دەگەندەي. مال ساتسا دا، سەپ قوي... ال جولداسى كەتىسىمەن-اق، بۇرىنعى پاتەرىنەن قوجايىنى ءۇيىمدى ساتام دەپ سىلتاۋراتىپ، قۋىپ شىققان. قاپەلىمدە بۇل جايلى پاتەر تابا الماي، امالسىز قۋىقتاي جەرتولەنى جالداعان.
جانىبەك جارتىكەش تەرەزە الدىنا جاقىن قويىلعان ۇستەلىنە كەپ وتىردى. تەرەزەگە ءبىر ءسات باسىن كەگجيتە كوتەرىپ قاراپ قالدى دا، كوزى باعجيىپ كەتتى. تەرەزە كوزىنەن تىزىلگەن بالتىرلار كورىندى. الدە نەگە كەزەككە تۇرعانى انىق ەدى. ايەل زاتىنىڭ توق بالتىرلارى، ەركەك كىندىكتىنىڭ كەڭ شالبارلارى كوزگە ۇرادى.
— تفۋ! — جانىبەك ىزا بوپ كەتتى.
ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قابىرعا جاقتاعى قوس كىسىلىك اعاش توسەكتىڭ ۇستىندەگى جاستىقتى الىپ، تەرەزە شەگەندەلگەن ويىقتى تىعىندادى. بولمە ءىشى قاراڭعى تارتىپ كەتتى. اۋىز ۇيدەن عانا بولماشى سىبىرلەگەن جارىق تۇسەدى. ەرىكسىز ەلەكتر جارىعىن قوستى.
الدەن ۋاقتا ول: “قازاق حالقىنىڭ جەكە ۇلت رەتىندە رۋحاني جاقتان تۇلەيتىنىن تۇسىنگەن جانىبەك حاننىڭ اسىل مۇراتىن كەنەسارى حان دا بەك ءتۇيسىندى. سوندىقتان ول رۋحاني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە تىرىستى...” دەپ سۇيكەكتەتە جازا باستادى.
جانىبەك جەرتولە بولمە ءىشى قوڭىر سالقىن بولسا دا، تىنىستى اشار كوكتەمنىڭ سونى لەبىن اڭساپ قويادى. وعان ءبىراق بالتىر كەدەرگى... جارىق دۇنيەمەن جالعاستىرار جارتىكەش تەرەزە تىعىنداۋلى. باسقا لاج جوق. مۇنىڭ پاتەرى ىعى-جىعى جەرمەشەل ۇيلەردىڭ اراسىندا ەدى.
* * *
تەرەزە بۇگىن تاعى شەرتىلدى...
تاريحشىنىڭ دا ءبىر اپتادان بەرى ەتى ۇيرەنىپ العان ەدى. بۇل تاڭەرتەڭگى توعىز بولماي، الگى بەلگىلى ناس باسقا ستاقاندى بەرەدى. كەشكى جەتىدەن وتە جۋان قولدان ستاقاندى قابىلداپ الادى. ستاقاننىڭ دا ءوز ورنى بار. ول جانىبەك بۇل ۇيگە كوشىپ كەلمەي تۇرعاننان بەرى بەلگىلەنسە كەرەك. سوعان قاراعاندا، ستاقان جاي ەمەس، وسى ۇيدە، وسى جەردە ساقتالىپ قالعان تاريحي رەليكۆيا سياقتى.
ستاقاننىڭ سىرتتاعى قوجاسى ىدىستى بۇعان بوس اكەلمەيدى. مىندەتتى تۇردە ەلۋ گرامداي تۇبىنە قالدىرادى... وعان جانىبەك تە ۇيرەندى. العاشقى جولى ستاقانداعى سارقىننان جيىركەنگەن دە، ءارى تاڭىرقاعان دا. تىستاعى قوجايىننىڭ جۋان باسىن ازاننان “جازاتىنى” عوي دەپ ويلاعان.
ولاي بولماي شىقتى. ول ستاقاندى تەرەزەسىنەن ەنگىزىپ، ەرنەۋىنە قويدىرىپ جۇرگەنى — ۇيدەگى قوجايىنعا ارنايى قالدىرعان سارقىنى — “سارقىتى” ەكەن. ءتىپتى قۇرمەتى بولسا كەرەك.
جانىبەككە ەرتەڭگىسىن كەلە-سالا، “نەگە ىشپەدىڭ؟ ساعان ارنايى قالدىردىم عوي... ىشپەسەڭ رەنجيمىن!” دەپ، “سارقىتىن” ىشكىزىپ كەتكەن. سودان بەرى كۇنى بويى جاپادان-جالعىز جازۋىن اينالدىرىپ وتىرعان جانىبەك تە قامشى سالدىرمايتىن بولدى. “سارقىت” تا ءتۇرلى ءتۇستى: كەيدە قىزىل، كەيدە اق.
سىرتتاعى بەيتانىس قوجايىننىڭ “سارقىتى” كەشكە جاقىن بوي-بويىن بوساتاتىنداي، ەركىن تىنىستاتاتىنداي كۇيگە تۇسىرەتىن. داندەپ العانى سونداي، كۇن كەشكىرە باستاسا-اق، جاستىقتى الىپ، جارتىكەش تەرەزەنى جارىم-جارتىلاي اشىپ، ەلەڭدەي كۇتەتىندى شىعارعان.
ال كەشە تۇندە بۇل ديسسەرتاسياسىنا سوڭعى نۇكتە قويدى... عىلىم اكادەمياسىنداعى ءبولىمى مەن جەتەكشىسىنىڭ وتكەندە ايتقان ەسكەرتۋلەرىن تۇگەل تۇزەتىپ، جالپى جۇمىسىنىڭ مۇرتىن باستىرىپ شىققان. ەندى قورعاۋعا جىبەرسە دە بولادى. سوندىقتان بۇگىن ءبىر دەمالىپ، ەرتەڭ جۇمىسىنا بارادى. قورعاۋ كۇنىن بەلگىلەتەدى.
تەرەزە قاعىلعاندا، بۇل قالاعا شىعۋعا ساقاداي ءازىر ەدى. جۋىنىپ-قىرىنىپ، مۇنتازداي كيىنىپ تە قويعان.
ەرىكسىز تەرەزەگە بەتتەدى...
ارعى جاقتان تانىس ساۋىس باس، تانىس جۇندەس قول كورىندى.
— امانسىڭ با، تۋىسقان؟
— ءوزىڭ امانبىسىڭ؟
— ازىرگە ءتىرى ءجۇرمىن... و-و-و! كيىنىپ الىپسىڭ عوي. دۇرىس-دۇرىس! قاشانعى وتىرا بەرەسىڭ؟ دالاعا شىق! مۇندا كەل! مەنىڭ ءومىرىمدى دە كور...
— جارايدى، — دەپ قالعانىن جانىبەك ءوزى دە تۇسىنبەدى، سوسىن: — مەيلى، ءقازىر شىعام، — دەدى.
جانىبەكتە ستاقان يەسىن دە ءبىر كورەيىنشى دەگەن قىزىعۋشىلىق سەزىم بوي كوتەردى. ول جۇقا پالتوسىن يىعىنا ىلە سالىپ، تىسقا جونەلە بەردى.
جەرتولە بولمەنىڭ سىرتقا شىعاتىن ەسىگى دە، كوشەگە وتەتىن قاقپاسى دا ۇستىڭگى قاباتتاعى ءۇي يەسىنىڭ كىرىپ-شىعار ەسىگىنەن بولەك ەدى. جانىبەك ءۇيدى اينالىپ كەلگەندە، اراق-شاراپ ساتاتىن لاپكەنىڭ الدىندا ءبىراز جۇرت ءيىرىلىپ قالىپتى. جانىبەك ءوزى ىزدەگەن ادامدى بىردەن-اق تانىدى. ونىڭ ءجۇندى ءجۇزى دە، قىرلى ستاقانى دا ەتەنە بوپ كەتكەن ەدى.
— ءحالىڭ قالاي؟ — جانىبەك قولىن بەردى.
— قۇدايعا شۇكىر! — ول بۇعان سىناي قارادى.
گالستۋك تاققان جىپ-جيناقى ءتۇرىن جاقتىرماي تۇرعانداي. جانىبەك تە باستان-اياق ءسۇزىپ شىقتى.
ەڭ ارىسى — قىرىقتىڭ ىشىندە، ءبىراق جاسىنا جەتپەي قارتايىپ كەتىپتى. ءجۇزىن ءجۇن باسىپ، قاباعىن قىرتىس-قىرتىس ءاجىم تورلاپتى. بەتى — ىسىك، كوزى — سۋالىڭقى. سول جاق كوزىنىڭ استىن سوقا سويىپ كەتكەندەي، تەرەڭ تىرتىق تارتىلعان. ۇيىسا وسكەن جيرەن ساقال-مۇرتىنا بيت بالالاپ، سەلدىر-ساۋىس شاشىن سىركە باسىپ كەتكەندەي ەكەن. ءوڭى — جۇدەۋ. ۇستىندە كونەتوز كيىم-كەشەك. ءبىراق كەۋدەسى كوتەرىڭكى، يىعى دا تۇسە قويماعان.
— تۋىسقان، — دەدى ول ادەتىنشە، — ۆاسيليي شۋمانوۆ — جۇمىسسىز.
— جانىبەك شوتبايەۆ — اسپيرانت.
— جانىبەك... جەنيا دەسەك تە بولادى.
— ءيا.
— جەنيا، وندا بىردەڭە الساڭشى! قاڭسىرىعىم كەۋىپ تۇر.
— جارايدى. بۇگىن ازداپ دەمالۋعا بولادى... ءبىراق بۇ جەردە قالاي بولار ەكەن؟!
— ءا-ا! ونىڭ جاراسى جەڭىل. مىنا جاقتا ءبىزدىڭ كۇركەمىز بار.
— ءحى-ىم!.. مەيلى، سەن دە قۇدايدىڭ پەندەسىسىڭ عوي.
— ءي-ا-ا، ەر جىگىت ەكەنسىڭ. جەنيا، ءبىر بوتەلكەسىن ءبىر-اق... اق بولسا، ءتىپتى جاقسى.
— ىشكەن سوڭ، تازاسىن ىشەيىك!
— جەنيا، كەتتىك كۇركەگە...
ءۆاسيلييدىڭ كۇركە دەگەنى — ورتەنىپ كەتكەن دۇڭگىرشەك ەكەن. ءىشى كۇيە بولسا دا، كۇندە لاپكەدەن بانكا، تاعى ونى-مۇنى ىدىسقا قۇيدىرىپ الىپ ىشەتىندەر دۇڭگىرشەك ءىشىن ەتەك-جەڭدەرىمەن سىپىرىپ-اق تاستاپتى. ىشىندە تاعى بىر-ەكەۋ وتىر.
— جەنيا، مۇندا كەل! — دەپ ۆاسيليي ۇستىندەگى كۋرتكاسىن توڭكەرىلگەن ەسكى، قاڭىلتىر شەلەك ۇستىنە توسەدى.
كۇن جىلى ەدى. جانىبەك پالتوسىنىڭ ءوڭىرىن اشىپ تاستادى. مىنا جەردى جاقتىرماسا دا، كەلىپ قالعان سوڭ قايتا المادى. ونىڭ ۇستىنە ءتىلى قىشىپ، قولى سۋماڭداپ ءبىر جارتىنى دا الىپ قويدى. تابيعاتىندا جىندى سۋعا ءۇيىر بولماسا دا، كەت ءارى ەمەس ەدى. ەندى شەگىنۋگە كەش بوپ قالدى... بىرەر رەت تاستاپ جىبەرىپ، مىنا “تۋرچاتنيكتەن” شىعىپ كەتەم عوي، جاتاقحاناعا بارىپ، اسپيرانت قىزدارمەن قالجىڭداسىپ، رەتى كەلسە ويناپ-كۇلىپ دەگەندەي، ءبىر ءتۇن جىگىتتىك جاساپ قايتام عوي دەپ ويلاپ ۇلگەردى.
— جەنيا، ال الىپ قويايىق، تانىستىق ءۇشىن!
— داۆاي!
وزەگىن “پارلامەنت” ورتەپ ءوتتى.
— تەمەكى تارت. جەڭىل بولادى. العاشىندا ءبارى وسىلاي... كەيىنگىلەرى سۋشا كەتەدى.
— ۆاسيا، قىشقىلداۋ ەكەن.
— ارينە، نە قىمبات، سول — اششى... داۆاي، تاعى ءبىردى...
— ۋح!
— عاجاپ! جەنيا، كوزىڭ شىراداي جاندى.
— سايتان اتسىن!
— قوي، ولاي دەمە! بۇل دا ادام ءۇشىن جاسالعان، جەنيا، ادام ءۇشىننىڭ ءبارى — سەندەرشە اللانىكى... دەمەك بۇل دا قاسيەتتى.
— مەيلى، الساق بولدى ەمەس پە؟!
— ارينە، جەنيا! داۆاي، سەن ءۇشىن! سەندەي ءمارت جىگىت ءۇشىن! سەندەي جىگىتتەر از قالدى عوي!.. داۆاي!
— داۆاي!
ەكەۋى دە تارتىپ-تارتىپ سالدى. ەكەۋىنە ءبىر ستاقان...
— ...ءتۇھ، اش قۇرساعىما ءتۇسىپ كەتتى! سەن كۇندە قالاي ءىشىپ ءجۇرسىڭ؟
— مەنىكى سپيرتتەلىپ قالعان، جەنيا.
— ۆاسيا، جۇمىسسىزسىڭ، ءا-ا!؟ سوندا ىشۋگە قايدان تاباسىڭ؟ الدە “پودپولنىي ميلليونەر”؟ ءا-ا!
— و-و! ول مەنىڭ بيزنەسىم... قۇپيا.
— ۆاسيا، تاعى دا ءبىر قۇيىپ قوي، ءبىراق ەندى سەن ىشپەيسىڭ!
— جەنيا! جەنيا! سەن رەنجىپ قالدىڭ با؟ قوي! مەنىڭ بيزنەسىم بىلاي — تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن لاپكەنىڭ اۋزىن اڭديمىن. انا تۇرىك حاسان قۋسا دا كەتپەيمىن. كەيدە ول ساباپ تا تاستايدى. قۋ قۇلقىن ءبىراق، مەنى وسى جەرگە بايلاپ قويعان عوي... سونىمەن ءوزىڭ سەكىلدىلەر كەپ قالادى، كوبىسىندە ستاقان، ريۋمكا دەگەن جوق. مەنىڭ قىرلى ستاقانىم، مىنە، سول كەزدە كادەگە اسادى، باۋىرىم! ولار دا ريزا، مەن دە ريزا! ۆوت بەسپلاتنىي بيزنەس. بۇل — سيقىرلى ستاقان... ءقادىرلى ستاقان، تاريحي ستاقان، ويتكەنى بۇعان كىمنىڭ ەرنى تيمەدى. جىننىڭ دا، جىندىنىڭ دا... سەنىڭ الدىڭدا پاتەر جالداپ تۇرعاندار دا بۇل ستاقاننىڭ ءدامىن تالاي تاتقان...
— حا-حا! قۋسىڭ‚ ءا-ا‚ ۆاسيليي...
— ەندى ونسىز بولا ما؟ بارلىق قۇدىرەت ستاقاندا تۇر عوي... جەنيا‚ از سەكىلدى... قالاي ويلايسىڭ‚ بۇگىن سەنىڭ ءبىر دەمالاتىن كۇنىڭ. مەنى دە ريزا قىلىپ وتىرسىڭ. مەن ۇنەمى ايتىپ جۇرەيىن ءوزىڭدى‚ تاعى ءبىر شيشا الىپ بەرسەڭشى! قۇداي ءۇشىن‚ باۋىرىم! اللا ريزا قىلسىن سەنى! شىن تىلەگىم!
— ءا-ا، مەيلى! الساق — الالىق! بار‚ جۇگىر! جەتە مە؟
— ە-ەھ‚ جەنيا! تاپتىرمايتىن دجەنتەلمەنسىڭ... مەن ءقازىر! جانىبەك ءوزىنىڭ قىزىپ قالعانىن باعامدادى. ءىش جاعىنان اراقتىڭ قىزۋىمەن‚ سىرتتان كوكتەم كۇنىنىڭ جىلۋىمەن بالقىعان بۇل اپتا بويى اپانىنان شىقپاعان ايۋداي‚ بوي-بويى بالبىراپ العان. ءوزىن ءالى دە شاراپ بۋى جەتپەي تۇرعانداي سەزىنەدى. كوڭىلى دە كوكجيەكتى اڭساپ كورگەن جانداي كوتەرىڭكى كۇيگە بولەنگەن. ءدال ءقازىر بىر-ەكى رەت تاستاپ العاندى ءجون دەپ وتىر. ارعىسىن تاعى كورەر... “مەيلى... ەڭ كوبى — قىز-قىرقىنعا ەرتەڭ بارار. بۇگىنشە ۆاسيلييمەن ءبىر تويلاسىن!”
ۆاسيليي دا اپ-ساتتە ات ارقان جەردەن جۇگىرىپ كەلدى. ول بىردەن-اق جانىبەكتىڭ كوزى كىلەگەيلەنە باستاعانىن بايقادى.
— ۆاسيا‚ اكەل-ل-دىڭ بە؟ — ءتىلى دە كۇرمەلە باستاپتى.
— اكەلدىم‚ بۇركىتىم!
— ۆا-ا-اس... قۇيشى! مەيلى...
— ءقازىر، سۇڭقارىم، ءقازىر. تىسكە باسار دا اكەلدىم.
— مولودەس، كازاك! اتامان بولاسىڭ…
— راحمەت، جەنيا! مەن كازاكپىن عوي. ءدال تاپتىڭ.
— ا-ا-ا، مەن بىلەم، ۆاسيا، مەن ءبارىن دە بىلەم! قاڭعىرىپ جۇرگەن كازاكتار…سەن قانداي كازاكسىڭ؟
— جەتىسۋلىق… اتام ۆەرنىيعا كەلىپتى، سيبير شۋمانوۆ… ناعىز كازاك بولعان.
— مولودەس! مەيلى، سەن ءبىراق ءبارىبىر سىبىردەن كەلگەنسىڭ. قاڭعىباس!
— جو-و-وق‚ جەنيا! الىپ قويشى! مەن جەرلىكپىن. ۆەرنىيلىق كازاك. الماتينەس.
— مەيلى! داۆاي‚ دەنساۋلىق ءۇشىن!
— دەنساۋلىق ءۇشىن!
— ءتۇۋ! اششى قيار‚ ساسىق كاپۋستا... قايدان اكەلدىڭ؟
— حاسان تۇرىكتىكى. جەنيا‚ ول تۇرىك ەمەس‚ سەن بىلەمىسىڭ؟ ول — كۋرد... ءوزىن تۇرىكپىن دەپ قويادى.
— ول نەگە ولاي دەيدى؟
— جەنيا‚ ول: قازاقتار وزدەرىن “تۇرىك” دەيدى... سوندىقتان مەن دە “تۇرىكپىن” دەپ قويام دەيدى.
— ۆاسيا‚ كەتتىك حاسانعا! ول نەگە قازاقتى الداپ ءجۇر؟ كورسەتەمىز وعان! — دەپ جانىبەك تالتىرەكتەي ورنىنان تۇردى. — اقىماق! ول كىمدى الداماق؟!
— جەنيا! قوي! ول — وڭباعان‚ قاتىگەز ادام... كەرەگى جوق. ودان دا ىشەيىك! ءما‚ ال!
— سەن نە‚ قورقاسىڭ با؟
— قورقام! ونىمەن بايلانىسپايىق. ولار — مافيا. ءبارى اراق ساتۋمەن، اراق جاساۋمەن اينالىسادى.
— مافيا! حا-حا-حا! تاپقان ەكەنسىڭ مافيانى... ءا-ا‚ مەيلى ىشەيىك!
— مۇنىڭ ءجون‚ جەنيا!..
— مەيلى!
... كۇن تۇستەن اۋا جانىبەك ۆاسيلييگە سۇيەنىپ‚ ەكەۋى دە جەرتولە بولمەگە كەپ جىعىلدى. ۆاسيليي ءبىراق تاريحي ستاقانىن ۇمىتقان جوق. قالتاسىنا سالىپ الا ءجۇردى.
* * *
ۆاسيليي ويانىپ كەتتى. شولدەن بۇرلىعىپ جاتىر ەكەن. توسەككە شەشىنبەستەن قۇلاپتى. باسى دا سىنىپ بارادى. ەدەندەگى ەسكى سىرماق ۇستىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ جانىبەك جاتىر. قاننەن-قاپەرسىز قور-قور ەتەدى.
كوكتەم كۇنى ەڭكەيىپ كەتسە كەرەك‚ بولمە ءىشى — الا كولەڭكە. ۆاسيليي الدەنە ەسىنە ءتۇستى مە‚ ورنىنان اتىلا تۇردى. جەردە جاتقان جانىبەككە ءتونىپ‚ ونى جۇلمالاپ جونەلدى. ول بولسا‚ ءبىراق بىلق ەتەر ەمەس. قوينى-قونىشىن اقتارىپ جاتىپ، اجەپتاۋىر اقشا تاپتى. اقشانى كۇرەكتەي الاقانىنا ۋىستاعان كۇيى تىسقا ۇمتىلدى. ابىروي بولعاندا‚ ۆاسيليي كۇرت حاساننىڭ لاپكەسىنە ۇلگەردى. ول ءالى جابا قويماپتى. ادام دا جوق ەكەن. حاسان بۇعان نە ىزدەپ كەلدىڭ دەگەندەي، ەجىرەيە قارادى. ۆاسيليي ەڭگەزەردەي لاپكەشىمەن يىقتاس بولسا دا‚ قاسقىر كورگەن قويانداي قالتىرادى دا قالدى. قولدارى دىرىلدەپ‚ بار مۇكاممالىن ۇسىنا بەردى. سوندا عانا حاساننىڭ ەزۋى جيىرىلىپ‚ سويعان قاسقىرداي كۇرەك تىستەرى ىرسيدى.
اقشانى ءۇن-تۇنسىز جىتقىرىپ جىبەرگەن حاسان:
— قايسىسى كەرەك؟ — دەپ بارق ەتتى.
— اق‚ — دەدى ۆاسيليي.
حاسان ءبىر شولمەكتى الىپ‚ ۇستەل ۇستىنە تۇبىمەن ءدۇرس ەتكىزدى. ۆاسيليي سەلك ەتە ءتۇستى. قولىن ءبىراق اراققا سوزا قويمادى. حاسان دا تەسىلە قارادى. ەندى ۆاسيليي دە ورىستىعىنا باسىپ‚ كوزى شاتىناپ‚ قاسارا قالدى.
— تاعى دا بەر! — دەدى.
— از با؟
— از. مەن مول بەرگەم‚ — دەدى.
— جوعال! ازعىن!
— حاسان‚ قۇداي ءۇشىن‚ قوجايىننىڭ اقشاسى عوي... مەنى ءولتىرىپ تاستايدى. راقىم ەتە گور!
— ءما‚ مالعۇن! — حاسان تاعى ءبىر شولمەكتى ءدۇرس ەتكىزدى. — كەت بار‚ القاش!
— راحمەت! راحمەت! يسۋس القاسىن!
— جوعال ارى‚ ەسۋاس! يسۋسىڭ وزىڭە...
ول بولمەگە كىرگەندە‚ جانىبەك ءالى “ءولىپ” جاتىر ەكەن. بۇل كەلە سالا جان قالتاسىنداعى ستاقانىن الىپ‚ شولمەكتىڭ اۋزىن ستاقان ەرنەۋىنە تيگىزە قۇيدى. شىنى شىنىعا ءتيىپ سىلدىرلاپ كەتتى. ءمولدىر سۋدى تولتىرا قۇيعان ۆاسيليي ءبىر-اق تارتتى.
— ۋ-ۋا! جانىم-اي!
ۇستەل باسىنداعى جالعىز ارقالى ورىندىققا وتىرا كەتتى. قالتاسىنان شىلىم الىپ تۇتاتتى. الا كولەڭكە بولمە ىشىنە ەندى عانا زەر سالىپ قارادى. ءبىر بۇرىشتا ەدەننەن بەتون توبەگە دەيىن تىرەپ كىتاپ جينالىپتى. قاسىندا الدەقانداي سەمىز‚ قاعاز پاپكالار بەتىنە تىزىلە قويىلعان اعاش شكاف. ءبىر جاق قىسقا قابىرعانى الىپ جالپاق اعاش توسەك تۇر. ۇستىنە مول ەتىپ سالىنعان كورپە-جاستىق پەن قىتايدىڭ قالىڭ ودەيالى ۇيقى-تۇيقى. قارسى قابىرعاعا تاقىر كىلەمشە كەرىلىپتى دە‚ ونىڭ بەتىنە ءۇش كيىم ىلگىشكە كيدىرىلگەن بىركيەر كيىم-كەشەك ءىلىنىپتى. بولمەدە باسقا باسى ارتىق-اۋىس ەشتەڭە جوق. تەك ۇستەل ۇستىندە ءوزى اكەلگەن ەكى شولمەك اراق پەن ستاقان‚ ءبىر قوراپ تەمەكى عانا.
ۆاسيليي ىبىرسىپ جاتقان اۋىز بولمەگە شىعىپ‚ گازعا شاي قويدى. سۋىق سۋ ءىشتى. شاي قايناعانشا ەسكى توڭازىتقىش ىشىنەن سۋىعان ەت‚ سارى ماي شىعارىپ‚ نان تۋراپ‚ قانت سالىپ‚ جاتىن بولمەگە ۇستەلدى جاساپ جىبەردى. جانىبەكتى جۇلقىلاپ ءجۇرىپ وياتىپ‚ بەتىن مۇزداي سۋمەن جۋدىردى. ول دا ەس جيعانداي بولدى. ۇستەلدى توسەككە جاقىنداتىپ‚ ەكەۋى ەمىنە شايعا وتىردى. شايدى ورىندىقتى يەمدەنگەن ۆاسيليي قۇيدى. جانىبەك العاشقى ءبىر كەسە شاي مەن ءبىر ستاقان اراقتان كەيىن عانا جان شاقىردى.
— ۆاسيا‚ مەن ماس بوپ قالىپپىن عوي... مۇندا قاشان كەلدىك؟
— جەنيا‚ ءبارى ويداعىداي‚ سەن ەش قام جەمە! ەشتەڭە بۇلدىرگەن جوقسىڭ.
— مەن‚ نە؟ بىردەمە ىستەمەك بولدىم با؟
— ءا-ا‚ لاپكەشى حاسانمەن بايلانىسپاق بولدىڭ‚ مەن ءبىراق الىپ كەتتىم. ول — وڭباعان ادام... ميليسيا شاقىرتىپ‚ شىرىلداتىپ تۇرىپ سالىپ جىبەرەدى. اسىرەسە سەن سەكىلدى ينتەلليگەنتتەردى... ولاردىڭ قالتاسىن “مۋسورلارمەن” بىرگە قاعىپ الادى. انالار دا سوعان داندەگەن... ءجا‚ الىپ قويايىق!
— مەيلى‚ الساق — الايىق!
— سەن قاعازدى عانا كەمىرۋشى مە دەسەم‚ ءسپيرتتى دە ءبىر ادامداي سىلتەيدى ەكەنسىڭ... ىشە ءبىلۋ كەرەك.
— ۆاسيا‚ ستۋدەنتتىك شاقتا شايقادىق قوي... ۇيلەنگەلى قايتا ازايتتىق. كۇن كورۋ دە وڭاي ەمەس. ايتەۋىر ايەلىم قىزمەت ىستەيدى. مەنىكى پاتەراقىعا زورعا جەتەدى. مەملەكەت دەگەن ءىلىم-عىلىمدى ۇمىتتى عوي...
— جەنيا‚ سەن كەرەمەت ءمارت جىگىتسىڭ! مىنا زامانعا ءبىراق ونداي ادامدار كەرەگى جوق. ءبىر كەزدە مەن دە سەن سياقتى ەدىم... مەن تاستاپ جىبەرەيىن‚ ءا-ا!
— كوتەرىپ قوي!
— ساۋدا ىستەمەيسىڭ بە‚ جەنيا؟ باسىڭ ىستەپ تۇر. مەن سەكىلدى قور بولمايسىڭ.
— سونى ءوزىم دە ويلاپ ءجۇرمىن. ساۋدانىڭ دا ءبىراق، ءمانى كەتتى عوي‚ تاۋار دەگەن جىن اتادى... وسىنى قورعاپ السام‚ كومپيۋتەر ورتالىعىن اشسام دەيمىن. مەن كەزىندە تاريح دەپ‚ “پوليتەحتى” ءتورتىنشى كۋرستان تاستاپ كەتتىم عوي.
— ءا-ا، سولاي ما؟ ايتتىم عوي، سەن تەگىن ادام ەمەسسىڭ... ءبىلىمدىسىڭ... كوممۋنيكابەلنىي...
— ە-ە‚ قويشى! سەن دە ايتا بەرەدى ەكەنسىڭ. مەيلى... قۇيشى!
— و‚ نە دەگەنىڭ؟! بۇل كۇن‚ بۇل شولمەك سەنىكى ەمەس پە؟! الىپ قوي‚ تارتىنبا!
جانىبەك تە تولتىرا كوتەردى.
— ۆاسيا‚ مىناۋىڭ سۋ سەكىلدى كەتتى عوي...
— ايتىپ ەم عوي‚ ءالى-اق سۋى قايسى‚ ۋى قايسى — ايىرا الماي قالاسىڭ دەپ... ال‚ باۋىرىم! ال‚ تۋىسقان!
— مەيلى! ءوزىڭ دە...
— ارينە!
— ۆاسيا‚ سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ كازاكسىڭ... ونى بىلەم. وتباسىڭ بار ما؟
— قايداعى وتباسى؟! مەن دە ءبىر قاڭعىرعان قاڭباقپىن...
— مەيلى... سوندا دا... سەن دە ساۋ سيىردىڭ جاپاسى ەمەسسىڭ.
— ە-ەح‚ جەنيا! جارانىڭ اۋزىن تىرناپ وتىرسىڭ... مەن ءبىر الىپ قويايىن‚ رۇقسات ەت!
— مەيلى‚ الساڭ ال! ماعان ءبىراق ىشەك-قارنىڭدى اقتارىپ‚ قاتىرىپ اڭگىمە ايتاسىڭ... تاريحشىلار تىڭداعاندى‚ سويلەگەندى‚ سوسىن ىشكەندى جاقسى كورەدى. ۇقتىڭ با؟!
ۆاسيليي تولى ستاقاندى ءبىر-اق توڭكەردى.
— ... جەنيا‚ مەن قۇداي جازالاعان اداممىن... ويتكەنى ەۆرەي قىزىنا ولەردەي عاشىق بولىپ‚ سوعان ۇيلەندىم. ەلەونورا وتە سۇلۋ‚ اقىلدى ەدى. اقىرى مەنى تاستاپ كەتتى... جو-جوق‚ ول ەمەس‚ مەن كەتىپ قالدىم! انا ءبىر جىلدارى وداق قۇلاپ‚ جۇرت جان-جاققا تاراقان سەكىلدى تىراعايلاپ قاشا باستاعاندا‚ نورا دا‚ تۋىستارى دا كوشەمىز دەدى. مەن زاۋىتتا ماستەر بولاتىنمىن. تۋعان قالامنان كەتكىم دە كەلمەدى. نورا: “مەنىمەن جۇرمەسەڭ، وسىندا تەنتىرەپ قالا بەر. بۇل قالانى قۇداي دا ۇمىتىپ كەتكەن” دەسىن. قويشى‚ سونىمەن پولشاعا كەتتىك. ۆارشاۆاعا تاقاۋ دەريەۆنيادان ءۇي الدىق... جەنيا‚ كەشىرشى‚ تاماعىم قۇرعاپ قالدى. ءىشىم دە كۇيىپ بارادى. ءبىر الايىن!
جانىبەك ۇندەمەدى‚ ءۆاسيلييدىڭ كوزى جاساۋراپ كەتىپتى.
— سەن نورانى ءالى سۇيەسىڭ عوي... سولاي ما؟
— ءيا! ۇلىم بار عوي... قيمايمىن! جەنيا‚ رۇقسات ەتشى!
— ە-ە‚ مەيلى!
ءۆاسيلييدىڭ ءجۇن-جۇن جۇزىندەگى قينالىس ءىزى جىم-جىلاس بولدى.
— ۆارشاۆانى تاستاپ كەتتىڭ بە؟
— تاستادىم... الماتىنى‚ الاتاۋدى اڭسادىم دا تۇردىم. سالتىنا دا ۇيرەنە المادىم. ادامدارى دا سالقىن ەكەن.
— ايەلىڭ قال دەمەدى مە؟
— ۇندەمەدى. ۇلىم دا ءتىس جارماي قويدى... ولاردىڭ سول ءبىر ىزاسى دا ءوتىپ كەتتى عوي دەيمىن‚ پوەزعا ءبىر-اق قارعىدىم. نورا ءبىراز اقشا سالىپ بەرگەن. سونىمەن اكەمنەن قالعان اعاش ۇيگە كەلگەم‚ اپكەم ەسىگىنەن دە قاراتقان جوق: “ەۆرەيكاڭا بار” دەيدى. مەن دە قىرسىقتىم دا قالدىم.
باردىم دا مونشاعا كىرىپ الدىم... مىنە‚ جەنيا‚ مەنىڭ ءومىرىم!
— مەيلى‚ — دەدى جانىبەك ءتىلىنىڭ مايەگى “مەيلىنى” قايتالاپ. — ۆاسيليي‚ قاتىننان جولىڭ بولماپتى. مەيلى! باسىڭ امان بولسىن!
— جو-و-وق! جەنيا‚ ايەلدەن جولىم بولدى عوي‚ مەن اقىماق قادىرىنە جەتپەدىم عوي... نورا‚ ەي بوگۋ‚ تاماشا ايەل بولاتىن! مەنىڭ بار قويانشىقتىعىمدى كوتەردى عوي. مەندەي جىندى كازاك نە ىستەمەدى؟ تالاي رەت اۋزىم يي ساسىپ‚ كوشەدە توبەلەسىپ‚ ۇيدە جانجال شىعارۋعا جۋان جۇدىرىعىمدى دايىنداپ كەلسەم دە‚ استى-ۇستىمنەن ءتۇسىپ‚ ءايمالاپ-وبىپ قارسى الاتىن... ە-ە-ەھ‚ ونداي ايەل قايدا؟! مەنى ەل قاتارىنا قوسىپ‚ ادام قىلدى عوي. ءتىرى جۇرگەنىم — سونىڭ ارقاسى... ايتپەسە باياعىدا سىبىردە سۇيەگىم توڭعا قاتىپ جاتار ما ەدى‚ جەنيا!؟
— مەيلى... ۆاسيا‚ جىلاما! الىپ قوي! قاتىن ءۇشىن قايعىرما! قايىرىلما!
— جىگىتسىڭ سەن‚ جەنيا! ەركەكسىڭ! تاريحشى... سەنىكى قانداي تاريح؟
جانىبەك تە ماسايعان سايىن “مەيلىسى” كوبەيدى.
— مەيلى‚ ۆاسيا... قازاق تاريحى... قازاق ورداسى تاريحى.
— قالاي؟ قازاق ورداسى... “التىن وردا” ەسىمدە! قازاق ورداسى‚ ەي بوگۋ‚ جەنيا‚ ءتاڭىرىم جارىلقاسىن! ەستىگەن ەمەسپىن.
سول-اق ەكەن‚ جانىبەك ءتۇسىندىرىپ الا جونەلدى. “قازاق حاندىعى — قازاق ورداسى” دەپ ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن شالدى.
— جەنيا! سەن رەنجىمەشى‚ تۋىسقانىم! مەنىڭ مىنا اراقپەن ۋلانىپ‚ شىلىممەن كەۋىپ قالعان ميىما ەشتەڭە كىرەر ەمەس. كەشىر! قازاقتاردىڭ تاريحى — كومۋلى جاتقان ءالي بابانىڭ قازىناسى... ناعىز شىندىق‚ ناعىز تاريح جابۋلى عوي.
— مەيلى! مەن سول قازىنا قاقپاسىنىڭ كىلتىن تاپتىم. ۆاسيا‚ “قازاق ورداسىنىڭ تاريحى” دەگەن 400 بەتتىك مونوگرافيا جازىپ قويدىم. سونىڭ العاشقى ءبولىمىن عانا ىقشامداپ‚ كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعايمىن.
— ءا-اي‚ جەنيا‚ اقىلدى ادامسىڭ! سوندا قالاي دەپ قورعايسىڭ؟
— “قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك سەبەپتەرى”. سەن ءبىراق تۇسىنبەيسىڭ!
— ءيا‚ تۇسىنە المايمىن... ءبىراق ماعان نورا ءبىر نارسەنى ءتاۋىر وقىتقان.
— ول نە؟ مەيلى...
— ءا-ا‚ ول — ەۆرەي حالقىنىڭ مۇراسى: “كاتەحيزيس” ... مەن تاريحتى جاقسى بىلمەيمىن: ورىس تاريحىن دا‚ كازاچەستۆو تاريحىن دا ... قازاقتاردىڭ تاريحىن تەم بولەە‚ ءبىراق “كاتەحيزيستى” وقىعام. نورانىڭ باعىنا‚ مەنىڭ سورىما تۇك تە ميىما كىرمەدى. ەلەس-ەلەس‚ ەمىس-ەمىس بىردەڭەلەر عانا...
وندا سەن ايتىپ وتىرعان تاريح اتاۋلىنى كەرىسىنشە جازۋ كەرەك دەيدى. ۇلتتاردىڭ ۇلت ەكەنىن‚ كىم ەكەنىن ۇمىتتىرىپ‚ تىلدەرىن “كاشا-مالاشا” قىلىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن. وندا...
بۇل ەكەۋى شاتىپ-بۇتىپ ۇزاق وتىردى. اقىرى ۋداي ماس بولىپ‚ ەكەۋى ەكى جاققا سەرەيىپ ءتۇستى. ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتكەن. جارىق وشپەي قالعان.
* * *
جانىبەك جانىعا وياندى. قۋىعى جارىلايىن دەپ جاتىر ەكەن. باسى — شويىنداي‚ ميى — مەڭ-زەڭ. تالتىرەڭدەپ تۇرىپ‚ قابىرعا جاعالاپ‚ تىسقا شىعىپ كەلدى. مۇنىڭ تاسىر-تۇسىرىنان ۆاسيليي دە وياندى. ول شىلىم تۇتاتتى. ءوزى توسەك ۇستىنە شىعىپ الىپتى. جانىبەك ويۋلى سىرماق ۇستىنە قۋىپ ءتۇسىردى. توسەككە شەشىنبەستەن ءوزى قۇلادى.
— جارىقتى ءوشىر‚ الباستى! — دەپ ايقاي سالدى. كەشىكپەي كەرەناۋ ۇيقىعا كەتتى...
ۆاسيليي جارىقتى ءوشىرىپ‚ شىلىمىنىڭ شوعىن قىزارتىپ‚ ءبىرتالاي وتىردى. شوقيىپ وتىرىپ ۇستەل ۇستىندەگى ستاقان مەن شولمەك تۇبىندە قالعان سارقىندى قوتارىپ سالدى. تاعى تەمەكى تۇتاتىپ‚ جامباستاي قيسايدى. سول بويىندا اۋزىنان سۋ اعىپ‚ ۇيىقتاپ كەتتى. ال اڭداۋسىزدا سەرمەلىپ قالعان قولىنان ۇشىپ كەتكەن شىلىم تۇقىلى اياق جاعىنداعى بۇرىشقا جينالعان كىتاپتاردىڭ اراسىنا بارىپ ءتۇستى. جانىبەك تە‚ ۆاسيليي دە قاتتى قورىلعا باسقان ساتتە قاتتالعان مول كىتاپتىڭ ەتەگىنەن وت كورىندى. جالىننىڭ جارىعىنان قاراڭعى بولمەنىڭ ءىشىن قاراڭ-قۇراڭ تولقىندى ساۋلە قىدىردى.
قاق بۇرىشتان كوتەرىلگەن كوپ كىتاپتىڭ جالىنى ماڭايىن تەز-اق جالماي باستادى. سولىقتاعان ءيتتىڭ تىلىندەي جالاڭداعان وت الدىمەن اعاش شكافتى‚ ونىڭ ۇستىندەگى قولجازبا سالۋلى سەمىز پاپكالاردى وراپ الدى. ءورت جالىنى جيۋلى كىتاپتى بويلاي بەتون توبەگە جەتىپ‚ كەرى شالقىعاندا‚ ەتەگى ەدەندەگى قازاق سىرماعىنىڭ شەتىنە ىلىككەن.
جانىبەك پەن ۆاسيليي ءبىراق سەزەر ەمەس. وت قىزۋىن دا سەزىنەر ەمەس. قايتا ىشتەگى جالىن مەن تىستاعى جالىن جاندارىن جايلاندىرا تۇسكەندەي‚ قامسىز قورىلدايدى. قۋ قاراعاشتىڭ شىرىك ءدىڭىن كەۋلەگەن شوقتاي‚ بۇرىشتاعى توبە بويى تىك تۇرعان كىتاپتاردى ورانعان وت باعانى ءۇيدىڭ ورتاسىنا قاراي وقىستان قۇلادى. شوقتانعان كىتاپ جالى جەردە جاتقان ءۆاسيلييدىڭ اياعىن باسىپ قالدى.
ۆاسيليي سوندا عانا باجىلداي‚ ال جانىبەك بارقىراي ويانعان...
العاشىندا تۇككە تۇسىنبەي‚ وتتىڭ قىپ-قىزىل ساۋلەسى قىدىرعان كوردەي بولمەدە بىر-بىرىنە جالاڭاش قول ۇمتىلدى. قۇشاقتارى ايقاسا كەپ تۇسكەندە عانا تامۇق ەمەس، وڭدەرى ەكەنىن اڭداپ‚ شىعار ەسىككە ەكەۋى دە ەسسىز ۇرەيمەن قارعي سەكىردى. تار ەسىككە تىعىنداي كەپتەلدى دە قالدى.
ىلە ىرەي تىرەسىپ اۋىزعى بولمەگە‚ ودان سىرتقا دا شىقتى-اۋ! تاڭ قىلاڭ بەرىپتى. كوكتەمگى تازا اۋا كۇيىك قولقالارىن قاۋىپ قالدى. ەكەۋى دە ەكى جاققا بۇرىلا جەر تىزەرلەپ، بۇرالا لوقسي بەردى. ال تاڭ بوزى ءتان توڭازىتارلىق ىزعارلى ەدى.
2003 جىل، ناۋرىز
You Might Also Like
-
زاۋ بيىكتە كوك الەمنىڭ كوزىندەي بوپ قارا نوقات قالىقتايدى. قارا بارشىن قاناتىنىڭ استىندا الاتاۋ شۇبارتادى، الماتى مۇنارتادى. كوك جۇزىندە الاڭسىز جۇزگەن تاۋ قىرانى وتتى جانارىمەن ءنوپىر قالاعا قاراشى...
