InfoHub Logo

الماتى قالاسى، جەتىسۋ اۋدانى
№148 مەكتەپ–گيمنازيانىڭ
7 «ا» سىنىپ وقۋشىسى
شاريپحان ۆەنرا ءداستۇر قىزى
عىلىمي جەتەكشىسى: ءۋاش دىلاي بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى

مازمۇنى

كىرىسپە 

ءى . نەگىزگى ءبولىمى:

1.2  بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمدار

1.3 ويىنشىقتاردىڭ شىعۋ تاريحى

ءىى. زەرتتەۋ ءبولىمى

2.1 وينشىقتاردىڭ ساپاسى جانە ولاردىڭ بالالار اعىزاسىنا كەلتىرەتىن اسەرى جانە ونىڭ الدىن الىۋ جولدارى

2.2 بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى ءوندىرۋ مەن ساتىلىمعا شىعارۋعا قويىلاتىن تالاپتار

2.3 وتاندىق وينشىق يندۋسترياسى

قورىتىندى

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

كىرىسپە

قازىرگى تاڭدا ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنا قۋانىش سىيلاۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايانبايدى. ال بالانىڭ سەرىگى دە، ەرمەگى دە ويىنشىق بولعاندىقتان، بالاسىنا ونىڭ ءتۇر-تۇرىن اپەرۋدەن اتا-انا جالىقپايدى. وكىنىشكە قاراي، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ويىنشىقتىڭ بارلىعى دا كورشىلەس جاتقان قىتايدان اكەلىنەدى. الايدا كەيبىر اتا-انا وسى ويىنشىقتاردىڭ قانشالىقتى بالا اعزاسىنا ءقاۋىپتى ەكەنىنەن حابارسىز بولعاندىقتان، وسى جانسىز زاتتىڭ بالاعا قانشالىقتى قاتەرلى ەكەندىگىن بىلە بەرمەيدى  نەمەسە بىلسە دە نەمقۇرايلىق تانىتادى. سونىڭ سالدارىنان بالا ازاپ شەگەدى.

سوندىقتان مەن ءوز قۇربىلارىمدى، اتا-انالاردى ويىنشىق تاڭداۋدا اباي بولۋعا شاقىرا وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى بالالاردىڭ دەنساۋلىقتارىن قورعاۋدا از دا بولسا ءوز ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى.

زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى: ساپاسىز وينشىقتاردىڭ بالالار دەنساۋلىعىنا تيگىزەتىن اسەرىن وقعامعا جەەتكىزۋ.

زەرتتەۋدىڭ ماسەلەسى: ساپاسىز وينشىقتار.

زەرتتەۋدىڭ مىندەتتەرى:

1. ويىنشىقتىڭ بالا ومىرىندەگى الاتىن ورنى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ

2. ساپاسىز ويىنشىقتارىنىڭ قۇرامىنداعى ۋلى زاتتاردىڭ بالا اعزاسىنا زياندى جاقتارىن كورسەتۋ.

3. قازاقستاندا ويىنشىق يندۋسترياسىن دامىتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايقىنداۋ.

ءى.  نەگىزگى ءبولىمى:

1.1.بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمدار

XXI- عاسىر بىلىمدىلەر عاسىرى بولعاندىقتان بۇگىنگى تاڭدا زامانىمىزعا ساي زەردەلى، وي- ءورىسى جوعارى، جان- جاقتى دامىعان ۇرپاق قالىپتاستىرۋ مەملەكەتىمىزدىڭ العا قويعان اسا ماڭىزدى مىندەتى بولىپ تۇر.

بالالارعا ارنالعان تاۋارلار: ويىندار مەن ويىنشىقتار، توسەك ابزەلدەرى، كيىم، اياق كيىم، جيھاز، اربا، سومكەلەر (ارقاعا اساتىن سومكە، ريۋكزاكتار، پورتفەلدەر جانە)، كۇندەلىكتەر مەن سوعان ۇقساس بۇيىمدار، داپتەرلەر، باسقا دا قاعازدان جانە كارتوننان جاسالعان كەڭسە تاۋارلارى، كەڭسە قۇرالدارى نەمەسە بالالار اسسورتيمەنتى تاۋارلارىن دايىنداۋعا ارنالعان جاساندى پوليمەر جانە سينتەتيكالىق مەكتەپ ماتەريالدارى.

2.2 ويىنشىقتاردىڭ شىعۋ تاريحى

بالانىڭ ەڭ العاشقى ويىنشىعى-سىلدىرماق. ەجەلگى گرەسيادا جانە ريمدە سىلدىرماقتى جاڭا تۋعان بالاعا سىيلاعان. وسىنداي سىلدىرماقپەن اناسى جانە كۇتۋشىسى بەسىك جىرىن ايتقان. سونىمەن بىرگە ەجەلگى نانىم سەنىمدەر بويىنشا سىلدىرماقتى سىلدىرلاتۋ ارقىلى جىن-شايتانداردى ۇركىتەدى دەپ سەنگەن.

بىزگە بەلگىلە ەڭ ەجەلگى ويىنشىق ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءىىى عاسىردا پايدا بولعان.وكىنكە وراي، كوپتەگەن ەجەلگى ويىنشىقتار ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتپەدى.ەجەلگى ويىنشىقتاردى اعاشتان،سازدان،سۇيەكتەن جانە مەتالداردان جاساعان .

ويىنشىق – بالانى جان-جاقتى تاربيەلەۋ ماقساتىنا پايدالانىلادى. بالانىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋگە كومەكتەسەدى،بەلگىلى ءبىر ماقساتتاعى، ويلاستىرىلعان ارەكەتكە ۇيرەتەدى، قيالىن دامىتىپ، ەڭبەككە سۇيىسپەنشىلىگىن، تەحنيكاعا قىزىعۋشىلىعىن، بىلۋگە قۇمارلىعىن، اڭعارعىشتىعىن قالىپتاستىرادى، تالعامپازدىققا تاربيەلەيدى، ونەرگە ىنتالاندىرادى. ويىنشىقپەن ويناۋعا بەلگىلى جاعدايدا پەداگوگيكالىق، ەستەتيكالىق، گيگيەنالىق، تەحنيكالىق تالاپ قويىلادى،سونداي-اق ول بالانىڭ جاس ەرەكشىلىگىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى.

وينشىقتىڭ تۇرلەرى

•    ديداكتيكالىق ويىنشىقتار
•    بەينەلىك ويىنشىقتار
•    تەحنيكالىق ويىنشىقتار
•    كونسترۋكتورلىق ويىنشىقتار

ءىى. زەرتتەۋ ءبولىمى
2.1 وينشىقتاردىڭ ساپاسى جانە ولاردىڭ بالالار اعىزاسىنا كەلتىرەتىن اسەرى

بۇگىندە ساۋدا اينالىمىندا ويىنشىقتاردىڭ سانى كوپ بولعانىمەن، ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. قىرۋار قارجىعا ساتىپ الىنعان ويىنشىق بالا ويىنىنا شىداس بەرمەي، اپ-ساتتە «ىستەن» شىعادى. ءارى دەنى قىتايلىق ويىنشىقتاردان بولىنەتىن يىسكە بالا تۇگىلى، ەرەسەك ادامنىڭ ءتوزۋى مۇمكىن ەمەس. سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق قاداعالاۋ دەپارتامەنتى ماماندارىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، وتكەن جىلى ساۋدا ورىندارىندا توكسيكولوگيالىق زەرتتەۋگە الىنعان ويىنشىقتاردىڭ كوپشىلىگى تالاپقا ساي كەلمەي، ساۋدا اينالىمىنان شىعارىلدى. ويىنشىقتاردىڭ قۇرامىنداعى فورمالدەگيد قوسىندىسى مەن تولۋول سۇيىقتىعى مولشەردەن ارتىق. وتكىر ءيىس پەن شامادان تىس بوياۋ بالا اعزاسىن ۋلايدى. تىنىستى تارىلتىپ، لوقسىتادى. ءتۇرلى تەرى اۋرۋىن تۋدىرادى. بۇل - ستيرول مەن فەنول قوسپاسىنىڭ كوپتىگى،- دەيدى ايماقتىق سانيتارلىق-گيگەنالىق قاداعالاۋ ءبولىمىنىڭ ماماندارى. 

ماسەلەن مىناداي «سكەيتتەگى كىسى» (باسقاتىرعىش ويىنشىعى)،  «كەرتىكتەرى بار دوپ»، «Drawing&writingBoard» تاقتاسى، «باسقاتىرعىش - ماشينا»،«№8024 سكەيتبورد - باسقاتىرعىش»، «فوتواپپارات»،  «سۋدا جۇزگىش ۇيرەك»، «كۋبيكتەر»، «مۋزىكالىق دابىل»، «QY-148ا ءۇيالى تەلەفونى»، «قامىر»  سياقتى ويىنشىقتاردا ستيرول كونسەنتراتىنىڭ شامادان كوپ ەكەنى انىقتالدى. ستيرولمەن ۋلانۋ كەزىندە باس اۋىرۋ، باس اينالۋ، ۇيقى باسۋ، جۇرەكتىڭ شانشۋى، تەرىنىڭ قىشۋى، مۇرىن مەن اۋىز قۋىسى قۇرعاۋى، ءيىس سەزۋ قابىلەتىنىڭ جوعالۋى سياقتى سيمپتومدارى بايقالادى.

سىلدىرماقتار جانە قاتتى دىبىس شىعاراتىن ويىنشىقتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى تەكسەرىستەن وتپەدى. «ديسنەي»، «Kaili» جانە«نيەۆالياشكا» وتە قاتتى دىبىس شىعارادى. دىبىستىڭ دەڭگەيدەن جوعارى بولۋى ەستۋ اپپاراتىنىڭ زاقىمدانۋىنا جانە جۇيكە اۋرۋلارىنا اكەپ سوعادى.

ويىنشىق بالانىڭ تەك ەرمەگى عانا ەمەس. ءاربىر اتا-انا ءوز بالا¬سىنا قۋانىش سىيلاۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايابايتىنى بەلگىلى. ال بالانىڭ سەرىگى دە، ەرمەگى دە ويىنشىق بولعاندىقتان، بالاسىنا ونىڭ ءتۇر-تۇرىن اپەرۋدەن اتا-انا استە  تارتىنىپ قالمايدى. وكىنىشكە وراي، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ويىنشىقتىڭ بارلىعى دا كورشىلەس جاتقان قىتايدان اكەلىنەدى. الايدا، اتا-انا ويىنشىقتاردىڭ قانشالىقتى بالا اعزاسىنا زيانى بارىنان حابارسىز بولعاندىقتان، وسى جانسىز زاتتىڭ بالاعا قانشالىقتى قاتەرلى ەكەدىنە باس اۋىرتپايدى.  

شىندىعىنا كەلگەندە، سول بالالاردىڭ ويىنشىقتارىنىڭ بارلىعى دا – شەتەلدىڭ مۋلتفيلم، ەرتەگىلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرى. مىنە، مۇندا دا وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسى جۇرۋدە دەگەن ءسوز. ونسىز دا تەلەەكراندارىمىزدى شەتەلدىڭ مۋلتفيلمدەرى جاۋلاپ الىپ، سابيلەرىمىز وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسىمەن ءوسىپ جاتقانى ازداي، ولاردىڭ كۇندەلىكتى قولىنان تاستامايتىن ويىنشىقتارى دا قىتايدىكى. سەبەبى، اسپاناستى ەلى ءبىر عانا ويىنشىق ەكسپورتىنىڭ وزىنەن جىلىنا قىرۋار قارجى تاۋىپ وتىر. ءارى كەڭ-بايتاق جەرى بار قازاق ەلىنىڭ ۇرپاعى، كەلەشەكتە مەملەكەتتىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن بۇگىنگى كىشكەنتاي جەتكىنشەكتەردىڭ ءالجۋاز دا اۋرۋ بولىپ، جات ەلدىڭ بودانىندا ءوسۋى ءۇشىن ادەيى جاسالىپ جاتقا¬ن قيتۇرقى ساياسات بولۋى ابدەن مۇمكىن.

بازارلار مەن دۇكەندەردە بالا كوڭىلىن اۋلايتىن سانالۋان ويىنشىقتار بار. ادەمى قۋىرشاقتارى ءتۇرلى-تۇستى جۇمساق ماتەريالدان تىگىلگەن، قابىرعاسىن باسساڭىز، اندەتەتىن قۋىرشاقتار مەن ۇلكەن ماشينالار، ءتىپتى، اتىس-شابىس قارۋلارىنان تۇراتىن ويىنشىقتار جيىنتىعى ەرەسەكتەردىڭ دە جانارىن وزىنە ەرىكسىز اۋدارتادى. ءبىراق بۇگىنگى تاۋار ساتىلىمىنداعى ويىنشىقتار تەك باتىستىق ۇلگىدە شىعارىلعان. بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ ويىنشىقتارى – شەتەلدىڭ مۋلتفيلمدەرى مەن كينولارىنىڭ كەيىپكەرلەرى. نەگە قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ الدار كوسە، تازشا بالا كەيىپكەرلەرىن ءوزىمىزدىڭ بولمىسىمىزعا ساي ەتىپ شىعارماسقا؟ ەگەر قازاق ەرتەگى-اڭىزدارىنداعى ۇلتتىق كەيىپكەرلەر بەينەسىندە ويىنشىقتار جاسالسا، بۇل بالا ءۇشىن باعا جەتپەس سىي بولار ەدى. ايتپاقشى، ەلىمىزگە بەلگىلى ءانشى، پروديۋسەر ءقىدىرالى بولمانوۆتىڭ «بال بالا» جوباسىمەن بۇلدىرشىندەر ءۇشىن ۇسىنىلعان قازاقشا ءان ايتىپ، بي بيلەيتىن ويىنشىقتار شىعارىپ جۇرگەنىنە كوپ ۋاقىت بولدى. بۇل – ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلىعىن ۇلىقتايتىن جاقسى باستاما. الايدا، ول ويىنشىق¬تاردىڭ باعاسىنىڭ قىمباتتىعى كوپ اتا-انانىڭ قالتاسىنا سالماق تۇسىرەتىنىن دە جاسىرا المايمىز.

ەرەسەكتەر بالالارعا جىلتىراعان جۇڭگو ويىنشىقتارىن اپەرۋگە قۇشتار. ءبىراق تا ونىڭ نەگىزى حيميالىق ءوندىرىستىڭ قالدىقتارىنان جاسالىناتىندىقتان بالانىڭ ميىن زاقىمداپ، كورۋ قابىلەتىن تومەندەتىپ، كەمتارلىققا ۇشىراتاتىنىنان كوپ جاعدايدا حابارسىز.

      

بوياۋى تىم قانىق، الىستان «مەن مۇندالاپ» تۇرعان ويىنشىقتاردان ساقتانعان ءجون. سەبەبى بوياۋدىڭ قۇرامىندا فەنول، فورمالدەگيد، قورعاسىن ەەلمەنتتەرى بار. بۇل زاتتار ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە، كوز بەن تىنىس الۋ مۇشەلەرىنە كەرى اسەر ەتەدى. بالا كەز كەلگەن نارسەنى الدىمەن اۋزىنا سالادى، سوندىقتان ويىنشىق ساتىپ الاردا اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراعانىڭىز ابزال. 

ساپاسىز وينشىقتاردىڭ  بالالار دەنساۋلىعىنا كەرى تاسەر بەرەتىندىگىن بىلىدىك، ەندى باللارعا دۇرىس وينشىق تاڭداۋدا جانە ونىمەن بالالاردى ويناتۋدا كوڭىل بولەتىن بىرەشە جاعدايلار تۋرالى اقىل-كەڭەستەر.

1. دۇرىس وينشىق تاڭداۋ.
وينشىقتىڭ ءتۇسىنىڭ تىم جارقىن جانە حيميالىق ءيىسنىڭ وتە وتكىر بولماۋىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك، ساپاسى تومەن بوياۋ مەن ماتەريال باللاعا  اللەرگيا اكەلۋى مۇمكىن.
2. جۇمىساق وينشىقتاردى قاقپاعى بار قوراپشالاردى ساقتاعان ابزال.
3. ويىنشىقتاردى ءجيى جانە مۇقيات تازالاۋ.

2.2 بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى ءوندىرۋ مەن ساتىلىمعا شىعارۋعا قويىلاتىن تالاپتار

•    بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى جوبالاۋ كەزىندە ءونىم مەن بۇيىم جوباسىنىڭ وسى تەحنيكالىق رەگلامەنت تالاپتارىنا سايكەس كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
•    بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى جوبالاۋ كەزىندە ومىرلىك سيكلىنىڭ بارلىق كەزەڭىندە مەحانيكالىق، حيميالىق، رادياسيالىق، بيولوگيالىق، ەلەكترلىك، ءورت قاۋىپسىزدىگىمەن جانە بالالاردىڭ ادامگەرشىلىك-ەموسيونالدىق سالاۋاتتىلىعىمەن بايلانىستى بارلىق قاۋىپتەردى سايكەستەندىرۋگە ءتيىس.
•    بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردىڭ قاۋىپتەرىنە جۇرگىزىلگەن باعالاۋدى ەسكەرە وتىرىپ، ومىرلىك سيكلدىڭ بارلىق كەزەڭىندە بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردىڭ ءقاۋىپىن جويۋعا نەمەسە ونى رۇقسات ەتىلگەن دەڭگەيگە دەيىن ازايتۋعا (تومەندەتۋگە) ارنالعان بارلىق شارالار كەشەنى انىقتالۋى ءتيىس.
•    بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى جوبالاۋ كەزىندە جوبالاۋ قۇجاتتاماسى ازىرلەنۋگە ءتيىس. جوبالاۋ قۇجاتتاماسى جوبانىڭ تەحنيكالىق سيپاتتاماسىن، بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردىڭ ەگجەي-تەگجەيلى سىزبالارىن، پايدالانۋ سيپاتتامالارىن، پايدالانۋ جونىندەگى نۇسقاۋلىقتى جانە وزگە دە قاجەتتى قۇجاتتاردى قامتيدى.
•    بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمدار ەگەر ماقساتى بويىنشا پايدالانۋ كەزىندە ولار:

ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا، سونداي-اق قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپ توندىرمەسە؛ بالانىڭ ادامگەرشىلىك-ەموسيونالدىق سالاۋاتتىلىعىن ساقتاسا؛ تۇتىنۋشىلاردى اداستىرماسا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نارىقتا ورنالاستىرىلۋى مۇمكىن.
•    شىققان جەرى بەلگىسىز جانە ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا جانە قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپ توندىرەتىن بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمدار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ساراپتاما جۇرگىزىلمەي الىپ قويۋعا جانە جويۋعا جاتادى.
•    اسا ءقاۋىپتى، وتە ءقاۋىپتى زياندى زاتتار بالالارعا ارنالعان ونىمدەر مەن بۇيىمداردى دايىنداۋ ءۇشىن قولدانىلماۋى ءتيىس.       اۋىر مەتالداردىڭ كونسەنتراسياسى (قورعاسىن، مىرىش، كۇشان، سىناپ، حروم، كوبالت، نيكەل)، زياندى حيميالىق زاتتاردى ءبولىپ شىعارۋلارى (فورمالدەگيد، فەنول، بەنزول، ستيرول، ۆينيلحلوريد جانە ت.ب.) وسى تەحنيكالىق رەگلامەنتتىڭ 1، 2، 3، 4، 5 جانە 6-قوسىمشالاردا بەلگىلەنگەن نورمالاردان اسپاۋى ءتيىس

2.3 وتاندىق وينشىق ونىمدەرى

بۇگىنگى كۇنى بالا تاربيەسىندەگى بىردەن-بىر قۇرال – ويىنشىقتار. ءبىر وكىنىشتىسى، قازاق بالالارىنا ەرمەك بولار ۇلتتىق ويىنشىقتارىمىز كوپ ەمەس. بۇلدىرشىندەرىمىز ءتۇر-سيپاتى تۇسىنىكسىز شرەك، بەتمەن، سپانچ بوب، ورمەكشى-ادام، ۆامپير-قانىشەرلەر، ءتۇرلى روبوتتاردى جاندارىنا سەرىك ەتۋدە. مۇنداي شەتەلدىك مۋلتفيلمدەردىڭ كەيىپكەرلەرى ۇرپاق ساناسىن ۋلاپ قانا قويماي، بالانىڭ ۇلتجاندى، ادامگەرشىلىگى مول ازامات بولىپ ەر جەتۋىنە كەدەرگى بولادى. ال بۇعان توسقاۋىل قوياتىن اتا-انالار دا تىم بەيقام. ويىنشىق تاربيەنىڭ باستاۋى بولسا دا، ۇلكەندەر ونى بالانى جۇباتۋ مەن الداپ، كوڭىلىن اۋلاۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ، «ويىنشىق قوي» دەپ نەمقۇرايلى قاراۋىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

قازاق بالاسىنا قازاقى ويىنشىقتىڭ قاجەتى ەكەندىگىن تۇسىنەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتكەن. ءبىراق بۇعان ۇكىمەت تە، اتا-انا دا، كاسىپكەرلەر دە نازار اۋدارار ەمەس. ارينە، وتاندىق ويىنشىقتاردى وندىرەتىندەر مۇلدەم جوق دەپ اۋزىمىزدى قۇر شوپپەن سۇرتە الماسپىز. الايدا ولاردىڭ اراسىنان ءقىدىرالى بولمانوۆتىڭ «بال-بالا» ويىنشىقتارىنان وزگەسىنىڭ اتىن ەستي بەرمەيمىز. ماسەلەن، 2015 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇڭعىش رەت بۇلدىرشىندەرگە ارنالعان ويىنشىق شىعاراتىن سەح ىسكە قوسىلعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. بۇگىندە «پلاستيك ناۋرىز» كاسىپورنىندا ءتۇرلى ولشەمدەگى امەريكالىق «ماك» اۋىر جۇك كولىكتەرىنىڭ مودەلدىك ويىنشىقتارى، بالانىڭ ءوزى دە وتىرىپ ايداي الاتىن «تالاكار» ويىنشىق كولىگى، قۇراستىرمالى ويىنشىقتار جانە قۇم جينايتىن قالىپتار شىعارىلادى.

«ايگولەك»، «تازشا بالا»، «الدار كوسە» سياقتى وتاندىق ونىمدەردىڭ ءوزى كەم دەگەندە 7-8 مىڭ تەڭگە تۇرادى. بۇل قاراپايىم وتباسى ءۇشىن از اقشا ەمەس.

دەسەك تە، كەز كەلگەن بالا ءسابي كۇنىنەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ وسۋگە ءتيىس. بۇل ورايدا، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى ناسيحاتتاپ، بالعىندارىمىزدىڭ بويىنا ۇلتتىق بولمىستى ءسىڭىرۋ قاجەت. الايدا قازاقتىڭ ەرتەگىلەرى مەن باتىرلار جىرىنىڭ كەيىپكەرلەرىن بەينەلەيتىن وتاندىق ويىنشىقتار شىعارۋ ءوندىرىسىن قولعا الۋعا  اسىعار ەمەسپىز. دۇكەندەردە ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بولار بوبەكتەرىمىزدىڭ تاڭداۋىن كورگەندە، كوڭىلىڭ قالادى. بارلىعى بىردەي شەتەلدىك مۋلتفيلمدەردىڭ كەيىپكەرلەرىنە قۇمار. ال شەتەلدىك ويىنشىقتار بالالاردى مادەنيەتكە، ونەگەلى دۇنيەگە ۇيرەتەرى كۇماندى. سوندىقتان، قازاقى ويىنشىقتىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن ايتپاي-اق تۇسىنۋگە بولار.

قازاق بۇلدىرشىندەرى اڭىزعا اينالعان قازاق ەرتەگىلەرىندەگى قازاقى مىنەزدى كەيىپكەرلەردى تانىمايتىن دا ءتارىزدى. سەبەبى ولاردىڭ ساناسىن شەتەلدىك مۋلتفيلم كەيىپكەرلەرى جاۋلاپ العان. ونىڭ ۇستىنە، قازاق مۋلتفيلمدەرى مەن ويىنشىقتار اراسىندا ءوزارا ساباقتاستىق جوق. وسىنىڭ سالدارىنان ۇلتتىق تاربيەنىڭ ءيىسىن دە سەزبەگەن بۇلدىرشىندەر ءوسىپ كەلەدى. سودان كەيىن باتىستىڭ ويىنشىعىمەن ويناپ، مۋلتفيلمىمەن وسكەن بالادان قازاقىلىقتى تالاپ ەتۋگە قۇقىمىز بار ما ەكەن؟! ۇلتتىق ويىنشىقتار ارقىلى جاس بۋىن الدىنداعى ءتىل مەن ءدىل ماسەلەسىن دە جەڭىلدەتۋگە، جەدەلدەتۋگە ابدەن بولادى. بالالار ۇلتتىق ويىنشىقتارمەن ويناي وتىرىپ ويلايدى، ويىنشىق بولشەكتەرىنىڭ اتاۋىن ءبىلۋ ارقىلى قازاقى تانىمى تولىسا تۇسەدى. قازىرگى جاستارىمىز كوز اشقاننان وزگەنىڭ ويىنشىعىمەن  ويناپ، وزگە اتاۋلاردى جاتتاپ وسكەندىكتەن، كەيىن ءوز تىلىنە شورقاق بولماعاندا ءقايتسىن؟

ۇلتتىق ويىنشىقتارعا بيزنەس رەتىندە ەمەس، ۇلتتىق يدەولوگيا رەتىندە قاراۋ قاجەت. ۇلتتىق بولمىسقا تۇنىپ تۇرعان قازاقى ويىنشىقتاردى دامىتۋ، جەتىلدىرۋ ارقىلى بۇلدىرشىندەردىڭ بويىنا قازاقىلىق بولمىستىڭ ءدانىن ەگەر ەدىك. الايدا بىزدە بالالارىمىزدىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان ونىمدەردى ءوندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قولداۋى از بولىپ تۇر. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە الماتىدا پلاستماسسا وڭدەيتىن «قىزىل تۋ» زاۋىتى جۇمىس ىستەگەن. سول زاۋىت جانىنان بۇلدىرشىندەرگە ارنالعان ويىنشىقتار شىعارىلاتىن. ءبىراق نارىقتىڭ تار سوقپاعىنان وتە الماعان بۇل ءوندىرىس ورنى 90-جىلدارى قۇردىمعا كەتتى. ءبىراق كەيىنىرەك  ونىڭ ورنىن «سۇڭقار» اتتى قازاقستاندىق ويىنشىق زاۋىتى الماستىردى. بۇل دا ءوز كەزىندە ەلدەگى جالعىز ويىنشىق شىعاراتىن كاسىپورىن بولعان ەدى. ءبىراق وزىمىزدە ءوندىرىلدى دەگەن اتى بولماسا، ويىنشىققا كەرەكتى زاتتاردىڭ ءبارىن كورشى مەملەكەتتەردەن تاسۋ زاۋىتقا ەش تابىس اكەلمەگەندىكتەن، ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. سودان بەرى وتاندىق ويىنشىقتاردى ءوندىرۋ ءىسى ەلىمىزدە كۇرمەۋى شەشىلمەگەن ماسەلە بولىپ كەلەدى.

جۇلدىزدى جۇپ ءقىدىرالى مەن قاراقات 2010 جىلى ۇلتتىق ناقىشتاعى «بال-بالا» ويىنشىقتارىن شىعارۋدى باستادى. ارينە، بۇگىندە قازاقى ناقىشتاعى ويىنشىقتار ءار قازاقتىڭ ۇيىندە بار دەۋگە كەلمەس. دەسە دە، وتاندىق ءونىم ءوز تۇتۋنىشىلارىن الدەقاشان تاپقان.

قورىتىندى

كەز كەلگەن بالا ويىنشىق ارقىلى ەسەيىپ، ءوي-ورىسىن دامىتادى. سول سەبەپتى دە، بالالارعا ويىنشىق ساتىپ الاردا قاتەلەسپەۋ قاجەت. ءبىراق ويىنشىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ساپاسىنا باسا ءمان بەرەتىندەر از. دۇكەن سورەلەرىندە جايعاسقان قىزىلدى-جاسىلدى ويىنشىقتار كوز سۇرىندىرگەنىمەن، ولاردىڭ ساپاسىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. ويلانباستان ءتۇرلى ويىنشىقتاردى ساتىپ العان اتا-انا بالالارعا قالاي ءقاۋىپ توندىرگەنىن دە سەزىنبەي قالۋى مۇمكىن. ويىنشىقتاردىڭ كەيبىرى بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا، پسيحولوگياسى مەن دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. 

ەلىمىزگە كەلەتىن جۇڭگو ويىنشىقتارىنىڭ كوپشىلىگىندە ەشبىر قۇجات جوق، سوندىقتان مۇنداي ويىنشىقتار كوبىنەسە بازارلاردا ساتىلادى.ارينە، قالاداعى ۇلكەن دۇكەندەردەن ساپالى ءارى بارلىق قۇجاتى بار، ارنايى تەكسەرىستەن وتكەن ويىنشىقتاردى تابۋعا بولادى. مۇنداعى ءاربىر ونىمدە دايىنداۋشى، تاۋار بەلگىسى، ويىنشىق اتاۋى، دايىندالعان كۇنى مەن وندىرگەن مەملەكەتتىڭ اتى قازاقشا نۇسقادا جازىلعانىن دا بايقاۋعا بولادى. ءبىراق ولاردىڭ باعاسى بازارداعىدان 2-3 ەسە قىمبات. سوندىقتان، دۇكەندەردەگى ويىنشىقتار تالاپقا ساي بولعانىمەن، ولار كەز كەلگەننىڭ ۋىسىنا تۇسپەيدى. ال بازارلارداعى ويىنشىقتاردىڭ 90 پايىزىنىڭ سەرتيفيكاتى جوق.

كوبىندە اتا-انا بالاسىنا ءبىر ساتتىك قۋانىش سىيلاۋ ءۇشىن ونىڭ ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنىن بىلە تۇرا، ءمان بەرمەيدى. ارينە، دۇكەندەردەگى باعاسى شارىقتاعان ويىنشىقتاردى سابيىنە الىپ بەرۋگە ءبارىنىڭ قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. دەگەنمەن دە بالانىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قارا بازارداعى قاپتاعان ارزان ويىنشىقتاردان گورى، دۇكەندەردەن سەرتيفيكاتى بار ويىنشىقتاردى العان ءجون. وسى ماسەلەلەردى قولعا الىپ، سىرتتان كەلەتىن ويىنشىقتىڭ ساپاسىنا ءتيىستى ورىندار اي– قاتاڭ قاداعالاناتىن ماسەلە. ويتكەنى ويىنشىق – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ باستى ماسەلەسى. ويىنشىق ماسەلەسىنە جەڭىل-جەلپى قاراۋعا بولمايدى. ويىنشىق ارقىلى بالانىڭ ويلاۋ قابىلەتى ارتادى، سول ارقىلى ومىرگە بەيىمدەلەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. ول كىم، بۇل نە؟
2. قىتايدىڭ زياندى ويىنشىقتارىنا قاشان توسقاۋىل قويىلادى؟ - ج. سۇلەيمەنوۆ استانا.
3. «ارزان ويىنشىق – قىمبات دەرت» اۆتور: ساندۋعاش ءالىمجانوۆا
4. «ساپاسىز ويىنشىقتار بالا بولاشاعىن بۇلىڭعىرلاتادى» ماقالا 14.09 2013
5. بالالاردى ارباعان «سيقىر ويىنشىقتار» ونىڭ دەنساۋلىققا زيانى قانداي؟ ماقالا 04.2012
6. «قۋىرشاقتاردى كۇلىمدەتىپ، سابيلەردى سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن قايران جۇڭگو» ماقالا 29 شىلدە، 2011
7. «4 ميلليون بالامىز جۇڭگو تاۋارىنا تەلمىرىپ وتىر» اۆتور: جانار كەلمەنبەتوۆا، قاراعاندى

---