InfoHub Logo

قارا قارعالار قاراقۇرىم بولىپ توپ-توبىمەن ۇشادى. الا قارعالار دا جالعىز-جارىم جۇرە بەرمەيدى.

جىلى جاققا ۇشار الدىندا قارلىعاشتار تەلەگراف سىمىنا تىزىلە قونىپ الىپ ۇزاق سىرلاسادى.

جىلى جاققا قاراي تىرنالار ءۇش بۇرىشتانىپ الىپ، ۋلاپ-شۋلاپ ۇشىپ بارا جاتادى.

قورعالجىننان قايتقان قوقي قازدار دا توپتاسىپ ۇشادى.

جابايى ۇيرەك-قازدار دا ۇيىمشىل.

ءتىپتى جاۋىز تورعايلار دا توپ-توبىمەن جۇرەدى.

ال سارىالا قاز نەگە جالعىز؟

اي-قاسقا اتقا ءمىنىپ، ءتاڭىرتاۋدى بەتكە الىپ بارا جاتقان مەن جالعىز. توبەمنەن ۇشىپ بارا جاتقان سارىالا قاز جالعىز.

الدە قاناتتارىنىڭ سۋسىلى، الدە مۇڭدى ءۇن سارىنى — سارىالا قاز ۇشقان بيىكتەن ءبىر ايانىشتى ءۇن شىعادى.

ايناكول — كوكساي اڭعارىنىڭ تورىندە، شامادا ءۇش مىڭ مەتر بيىكتىكتە.

شىعىسىندا — اتاقتى ماناس شىڭى.

جىلقىشى اسقار، ورمانشى مۇرات جانە مەن ۇشەۋمىز ءۇش اتقا ءمىنىپ، ايناكولگە جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر.

كولدىڭ تۇبىندەگى تاستار كورىنىپ جاتىر. سوعان قاراپ: «ە-ە، تاياز ەكەن عوي» دەپ قالۋىڭ مۇمكىن. قايداعى تاياز، تۇيە بويلامايدى. تۇبىنەن تاستار كورىنىپ جاتقانى — كولدىڭ سونشالىقتى مولدىرلىگى، پەرىشتەنىڭ كوز جاسىنداي تازالىعى.

كولدىڭ ارعى شەتى ارەڭ كورىنەدى. ەكى جاقتان: شىعىس پەن باتىستان اسپان تىرەپ تۇرعان شىڭداردىڭ اراسىن جالعاستىرىپ تۇرعان كەزەڭ بار ەكەن. ۇلان بەل دەسە بولعانداي. مۇز قۇرسانعان.

بيىك-بيىك شىڭداردان قۇلاعان ۇلكەندى-كىشىلى سۋلاردىڭ توسپاسى سول.

ايناكول — سول توسپانىڭ استىنان شىم-شىم شىعىپ جاتقان ايدىن. ەگەر وسى توسپا بولماسا، بۇكىل سۋ لاق ەتىپ تومەنگە بىردەن قۇلاسا، ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتى الدەقاشان سۋ شايىپ كەتەر ەدى.

تابيعات شەبەر. توسپا، توسپا — ساتى-ساتىمەن قۇلاعان سۋ اسا جويقىن ەمەس.

بۇعان دەيىن مەن كورگەن كولدەر مەن تەڭىزدەر جەر دەڭگەيىنەن تومەنىرەك جاتىر ەدى. ولاردا جاعا، جاعالاۋ دەگەن بولار ەدى. ەگەر وزەن ياكي تەڭىز جاعادان شىعىپ، ارناسىنان اسىپ كەتسە، وندايدا:

— ويباي! تاسقىن! توپان سۋ قاپتادى! اقىرزامان! — دەپ ادامدار الجاسقانداي الاق-جۇلاق ەتىپ، ەستەرى شىعىپ كەتەر ەدى.

ال، مىنا ايدىن جەر بەتىنەن ەڭ جوعارى، تىم بيىكتە، تاۋ باسىندا، شىڭعا جاقىن جاتىر. جاتىسى جايدارلى. القىنعان ەشتەڭە جوق. تاسقىننىڭ، توپان سۋدىڭ ەلەسى دە جوق. تەك قاتار تۇرعان قوس شىڭنىڭ اراسىن ءبولىپ جاتقان كەزەڭنەن سوققان جىبەك سامالدان كولدىڭ بەتىندە قاز تاڭدايلى مايدا تولقىن ءبىرىن-بىرى قۋالاپ وينايدى.

سول ۇلبىرەگەن مايدا تولقىنعا قارسى التى بالاپان قاتار ءجۇزىپ بارادى. ولاردىڭ ۇستىندە، بيىكتە سارىالا قاز نازىك ۇنمەن جالىنىشتى كەيىپتە شىرىلدايدى.

بىزگە قاراي جاقىنداي ءتۇسىپ:

— قايتىڭدار! نە بار سەندەرگە؟! بالاقايلاردى قورقىتپاڭدار! قايتىڭدار، — دەيدى.

ءۇنى نازىك. كوپ بولسا، ۇيرەكتىڭ ۇلكەندىگىندەي. رەڭى سارىالا. قاناتى دا قىسقالاۋ. سويتە تۇرا، ەگەر ءبىز كولگە جاقىنداي بەرسەك، توبەمىزدەن شۇيىلەتىن ءتۇرى بار. وتە وجەت.

ءتىپتى قامشىمەن سالىپ كەپ قالساڭ جەتەتىن جەرگە دەيىن جاقىندايتىنىن قايتەرسىڭ. ءبىراق ءبىز قامشى سىلتەمەدىك. بەيبىت ادامدار ەكەنىمىزدى بىلدىرۋگە تىرىستىق.

بالاپاندار ەداۋىر الىستاپ كەتكەنشە سارىالا قاز الدىمىزدى كەس-كەستەي بەردى. قازدىڭ جالىنىشتى ءۇنى:

— كەتىڭدەر بۇل ارادان. بۇل جەر ادامدار مەكەندەيتىن ورىن ەمەس. بۇل ارانى قۇداي بىزگە بۇيىرتقان. تيىسپەڭدەر، كەتىڭدەر، — دەگەن كەيىپ تانىتادى.

بالاپاندار الدىدان سوققان مايدا تولقىندارمەن ارپالىسىپ، الىستاپ بارادى. جالعىز جانىن پيدا قىلىپ، جانتالاسا قورعاعان اناسى بولماسا، بەيشارا التى بالاپان تىم قورعانسىز.

سارىالا قازدى شىرىلداتا بەرمەيىك دەپ ءبىز جاعالاۋدان كەيىنىرەك كەتىپ، اتتاردىڭ اۋىزدىعىن الىپ، تۇنىپ تۇرعان شالعىن كوككە قويا بەردىك. الۋان-الۋان حوش ءيىس گۇل-مايسانى توسەنىپ، جانتايىپ-جانتايىپ جاتا كەتتىك.

تەڭىز بەتىنەن ءۇش مىڭ مەتر بيىكتىكتە ادام تەز شارشاي ما دەپ قالدىم. لەزدە ۇيقىم كەلدى. ءبىراق سارىالا قازدىڭ شىرىلداعان داۋسى ءالى ەستىلىپ تۇر ەدى.

كەنەت گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى شىقتى دا ۇيقىم شايداي اشىلدى. ورنىمنان اتىپ تۇردىم. قاسىمداعى سەرىكتەرىم دە ءۇرپيىسىپ تۇرەگەلدى.

سول-سول ەكەن، مىلتىق داۋسى تاعى دا گۇرس ەتتى. كول ۇستىندەگى شىرىلداپ جۇرگەن سارىالا قاز اسپاندا سەلك ەتكەندەي بولدى دا، وتقا ورانىپ-ورتەنىپ تومەن قۇلديلاي بەردى.

مىلتىق ەكىنشى رەت اتىلعان سوڭ بارىپ، اپ-اشىق كۇندە نايزاعاي شارتىلداعانداي بولىپ، اسپان تىرەگەن شىڭداردان تومەن قاراي ۇيدەي-ۇيدەي تاستار دومالاي باستادى.

ءبىز جاققا قاراما-قارسى قاباقتان قالباڭ ەتىپ كورىنگەن اتتى ادامدى جوعارىدان دومالاعان ساندىقتاي تاس ات-پاتىمەن قوسا كولگە تۋلاقتاي قىلىپ لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. كولدىڭ سۋى اسپانعا شاپشىدى.

توبەدەن قۇلاعان سۋسىما تاستار ەداۋىر تولاستاماي، سالدەن كەيىن بارىپ، ساتىر-سۇتىر باسىلدى. كولدىڭ بەتى تىنشي قالدى.

— مۇنداي بيىكتىكتە مىلتىق اتۋعا بولمايتىنىن بىلمەيتىن قانداي ادام؟ — دەدى ورمانشى مۇرات.

— اجال ايداعان بايعۇس قوي. ايتپەسە، بالاپان قورىعان جالعىز سارىالا قازدا نەسى بار، — دەدى جىلقىشى اسقار.

— سارىالا قازدىڭ بالاپاندارى كورىنبەس پە ەكەن؟ — دەپ كول بەتىن ءتىنتي قاراپ مەن تۇرمىن.

ەشتەڭە كورىنبەدى. توبەدەن قۇلاعان تۇيە تاستار دا، سارىالا قازدى اتقان ادام دا ات-پاتىمەن زىم-زيا. بىلاي قاراساڭ كولدىڭ ءتۇبى كورىنىپ جاتىر.

ال، تۇيەنى تۇگىمەن، كەمەنى جۇگىمەن جۇتاتىن ءتۇرى بار.

تۇسىنىكسىز قۇبىلىس: كولدىڭ تۇبىندەگى مايدا تاستار كورىنىپ جاتىر.

ال، تاۋدان دومالاپ تۇسكەن تۇيەدەي تاستار كورىنبەيدى.

الگى مىلتىق اتقان ادام با، پەرى مە، ول دا كورىنبەيدى. استىنداعى اتى دا جوق.

قاناتى قاتپاعان التى بالاپاننان بەلگى جوق.

سول بالاپاندار ءۇشىن باسىن وققا بايلاعان، بالاقايلارى ءۇشىن شىر-پىر بولىپ، بىزگە:

«قايتىڭدار!» دەپ جالىنعان سارىالا قاز ءىز-تۇزسىز.

* * *

سارىالا قاز بەن ونىڭ قاناتتارى قاتپاعان التى بالاپانىنىڭ جانازاسىنا ايناكول اينالاسىنداعى اڭ مەن قۇس بىتكەن تۇگەل جينالدى.

تاۋ باسىنا بۇلتتار ءۇيىرىلىپ، اسپان استى تۇنەرىپ، قاراڭعى تارتىپ، شارت-شۇرت نايزاعاي ويناپ، نوسەر جاۋىن دولدانا، ىشقىنا ءسيىپ-سيىپ جىبەردى.

نوسەر ءسال-پال باسىلعاندا، جارتاستىڭ تەكشەسىندە تۇرعان تەڭبىل بارىس اقىردى:

— ءبىز وسىنشا كەڭ دۇنيەگە سيماي قالعاندار ەمەسپىز. ءبىزدى سيدىرمادى. سودان كەيىن تاپقان جالعىز پانامىز — ءتاڭىرتاۋدىڭ ۇشار باسى ەدى. جاۋىزدىڭ وعى بۇل جەرگە دە جەتتى. ءبىراق جاۋىز جازاسىن الدى. قۇدىرەت ونىڭ جازاسىن بەردى. ال، ەندى قۇدىرەت ءبىزدى قاشانعى قورعاي بەرەدى. قۇداي: «ساقتانساڭ، ساقتايمىن» دەگەن. سوندىقتان ءبىز ءوزىمىزدى ۇيىمداسىپ قورعاۋىمىز كەرەك! — وسىنى ايتىپ تەڭبىل بارىس تەكشە تاستا وتىرعان ۇلار قۇسقا مويىن بۇرىپ:

— سەن قالاي ويلايسىڭ، ۇلار حانىم؟ — دەدى.

— مەن دە سەندەي ويلايمىن، بارىس مىرزا، — دەدى ۇلار حانىم. — ادامدار ايتادى: «ۇلى تاۋعا شىققان بار ما؟ ۇلار ەتىن جەگەن بار ما؟» دەپ. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەتىمىزدى جەگەن ادام ەڭ ءقاۋىپتى دەگەن كەسەلدەن جازىلادى. وسىعان بولا ءبىزدىڭ تۇقىم وتە از، ءتىپتى قۇرىپ بارادى.

— ال، قۇلجا مىرزا نە ايتار ەكەن؟ — دەدى تەڭبىل بارىس ىڭىرانا سويلەپ.

سانسىز ساقينالى ءيىر-شيىر ءمۇيىزىن ءبىر سىلكىپ تاستاپ، ءاپايتوس قۇلجا كۇيىس قايىرىپ جاتقان جەرىنەن اسىقپاي تۇرەگەلىپ:

— ءبىزدىڭ ادامنان باسقا جاۋىمىز جوق، بارىس مىرزا، — دەدى. — ءبىر جاۋ بولسا ءسىز ءوزىڭىز بولار ەدىڭىز، بارىس مىرزا، ءبىراق ءسىز ءبىزدىڭ اقساق-توقساق، اۋرۋ-سىرقاۋىمىز بولماسا، باسقالارىمىزعا تيىسپەيسىز. قۇداي سىزگە نىساپ بەرسىن. ال، ەندى ءبىزدىڭ وسى مەكەنىمىزدەگى جالعىز سارىالا قازدىڭ تۇقىمى ءۇزىلدى. الدە مۇمكىن جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ راحىمى تۇسسە، تۇقىمى ۇزىلمەس تە، كىم بىلەدى، — دەپ قۇلجا قايتادان كۇيىس قايىرا باستادى.

الدىنا ارقارلاردىڭ قۇلجاسى ءتۇسىپ كەتكەنىنە نامىستانىپ، شىتىناپ تۇرعان تاۋتەكە شىداي الماي، الدىڭعى اياعىنىڭ تۇياعىمەن تەكشە تاستى شەكىپ-شەكىپ جىبەرىپ، اي ءمۇيىزدى باسىن شايقاپ-شايقاپ قويىپ:

— بارىس مىرزا، كەشىرىڭىز، مەنەن دە ءبىر اۋىز ءسوز تىڭداڭىز، — دەپ باقىلدادى. — وسى وكىمەت ءبىز سياقتىلاردى قورعايتىن مەكەمە قۇردى دەپ ەدى، ءبىراق الدىمەن ءبىزدى اڭدىپ اتاتىندار سول مەكەمەنىڭ ادامدارى ما دەگەن كۇدىگىم بار، باق-باق-باق... ال، بەيشارا سارىالا قازدىڭ قۇداي يمانىن بەرسىن، باق-باق-باق...

تەڭبىل بارىس: — تاعى دا كىمدە قانداي پىكىر بار؟ — جان-جاعىنا تاڭدانا قاراپ قويدى.

قوڭىر ايۋ قورباڭ-قورباڭ ەتىپ العا شىقتى:

— ەگەر سارىالا قاز شىننان ولگەن بولسا، ولىگى سۋ بەتىنە قالقىپ شىعار ەدى. مىنا مەن كولدىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ-اق تۇرمىن، ەشقانداي بەلگى جوق. ونىڭ جانى اسپانعا ۇشىپ كەتتى. قۇداي بار بولسا، سارىالا قازدىڭ تۇقىمى ۇزىلمەۋى ءتيىس. مەن سولاي ويلايمىن، — دەپ قورباڭداپ بارىپ ورنىنا وتىردى.

تەڭبىل بارىس جارتاستان تومەنگە قاراي ءۇڭىلىپ، تەكشە تاستاردىڭ ۇستىندە شوقيىپ-شوقيىپ وتىرعان كوك قاسقىرلاردى كوردى.

— سەندەر مۇندا قايدان جۇرسىڭدەر؟ مۇنداي بيىككە كوتەرىلمەۋشى ەدىڭدەر عوي، — دەپ قاسقىرلاردى جاقتىرماعانداي سىڭاي تانىتتى تەڭبىل بارىس.

قاسقىرلاردىڭ كوكجال ارلانى:

— ول راس، تەڭبىل بارىس، ءبىزدىڭ مەكەنىمىز تومەن، ىلدي جاقتا. ءبىراق مىلتىق اسىنعان ادامداردان كوبىنەسە قورلىق كورگەن ءبىز، قاسقىرلار اۋلەتى بولامىز. بيىكتە وسىنداي اڭ-قۇستاردىڭ قۇرىلتايى بولىپ جاتىر دەگەندى الاقانات ساۋىسقاننان ەستىپ، ءبىز دە بارىپ تىڭدايىق دەپ كەلىپ ەدىك. ەشكىمگە زيانىمىز جوق. بەيبىت ماقساتپەن كەلدىك، — دەدى الپاۋىت ارلان.

— بۇل جيىن بيىك شىڭنىڭ ماڭايىن مەكەندەيتىن اڭ-قۇستاردىڭ مارقۇم سارىالا قازدىڭ جانازاسىنا ارنالعان قارالى جيىنى، — دەپ تەڭبىل بارىس تاستاردىڭ تەكشەسىندە تۇرىپ قاسقىرلارعا ەسكەرتۋ جاساپ قويدى. — وسىنداي قيىن-قىستاۋ ساتتە كوك ءبورى اتانىڭ بالالارى قورقاۋلىعىڭدى ىستەپ جۇرمەسەڭ بولعانى، ايتەۋىر.

كوكجال ارلاننىڭ جەلكە ءجۇنى تىكىرەيىپ، تەڭبىل بارىستىڭ مىنا ەسكەرتۋىنە نامىستانىپ قالدى:

— ول نە دەگەنىڭ، تەڭبىل بارىس مىرزا، كوك ءبورىنىڭ بالالارىن «قورقاۋ» دەپ قورلاما. ءبىز دە، ءوزىڭ سياقتى بايتاق دالانىڭ توسىندە مىڭ-مىڭداپ جورىتقان اقبوكەندەردىڭ اۋرۋ-سىرقاۋىن عانا قاناعات تۇتىپ كۇن كورگەن حالىقپىز. ءبىراق ءبىر كەزدە ءبىز ءوزىمىز اسىراپ وسىرگەن ادامدار ەسىردى. شىققان تەگىن، كيەسىن ۇمىتىپ كەتتى. اقبوكەندى قىرىپ سالدى. ءبىزدى دە اسپاننان «ۆەرتولەت» دەگەن بالەدەن اتىپ، ازايتتى.

ادامداردىڭ مالىن جەسەڭ جەگەنىڭدى جەلكەڭنەن شىعارادى.

سوندا نە ىستەيمىز؟ قايدا بارىپ كۇن كورەمىز، تەڭبىل بارىس؟!

قابىرعادان قويىلعان قاھارلى سۇراققا تەڭبىل بارىس نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، جانى كۇيزەلگەندەي ىڭىرانا بەردى.

— وبالىڭ ادامدارعا، — دەدى اقىرى تەڭبىل بارىس. — ادامداردىڭ اقىلى قىسقا، ءبىر كەزدە كوك تۇرىكتەردىڭ ءتۇپ اتاسىن قاسقىرلار اسىراپ، سودان تۇقىمى ءوسىپ كەتكەنىن ۇمىتىپ كەتكەن. كوك ءبورى كوك تۇرىكتەردىڭ كيەسى عوي! سونى ولار قالاي ۇمىتادى؟ ا، مۇمكىن ادامدارعا قۇداي اقىل-سانا بەرىپ، مەيىرىم بۇيىرتىپ، اقبوكەندەردى ەندى قىرا بەرۋىنە تيىم سالىپ، دالا كيىكتەرىن قايتا كوبەيتەر...

كوك بورىلەردىڭ ارلانى اسپانعا قاراپ تۇمسىعىن كوتەرىپ:

— ۋا، تەڭبىل بارىس، ايتقان سوزدەرىڭ جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن! — دەپ وزاڭداتا ۇزاعىنان ۇلىعاندا شىڭ-قۇزدار جامىراي جاڭعىرىقتى.

* * *

اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ ارلان ۇلىعاندا، ءبىزدىڭ اتتارىمىز قۇلاقتارىن تىكشيتىپ، وقىرىنىپ، ءتىپتى بىرەۋى ۇرەيلەنە ءسيىپ-سيىپ جىبەردى.

* * *

وسىنىڭ ءبارى ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا وتكەندەي تاڭعاجايىپ كورىنىستەر بولدى.

الدە مەن ءۇش مىڭ مەتر بيىكتىكتە وكپەمە اۋا جەتپەي قينالىپ، ۇيىقتاپ قالدىم با؟

ءۇش سالت اتتى جوعارىدان تومەن ءتۇسىپ، ىلديلاپ كەلە جاتىرمىز.

— وسى مەن الگىندە ۇيىقتاعان جوقپىن با؟ — دەپ سۇرادىم قاسىمداعى اسقار مەن مۇراتتان.

— جوق، — دەدى مۇرات ورمانشى بەتىمە تاڭدانا قاراپ.

— ازداپ قانا كوز شىرىمىن العان سياقتىسىڭ... الگىندە ءبىز اتتاردى وتقا قويىپ، كوگالدىڭ ۇستىندە قيسايىپ جاتقاندا، — دەدى اسقار جىلقىشى.

— اڭ-قۇستاردىڭ قۇرىلتايى بولعان سياقتى، — دەدىم مەن كۇمىلجىپ.

— اڭ-قۇستاردىڭ قۇرىلتايى بولۋشى ما ەدى؟ — دەپ تاڭ قالدى اسقار جىلقىشى.

— ا-ا؟ قايداعى قۇرىلتاي؟ — دەپ سۇرادى مۇرات ورمانشى.

— ە-ە، ءتۇسىم ەكەن عوي، — دەدىم مەن ىڭعايسىزدانىپ.

— قانداي ءتۇس كوردىڭ، ايتساڭشى، — دەدى اسقار.

مەن كورگەنىمدى تۇگەل ايتىپ ءتىزىپ بەردىم.

— مىنە، قىزىق، — دەدى اسقار جىلقىشى.

— بولسا — بولار، — دەدى مۇرات ورمانشى. — ويتكەنى سارىالا قاز اسپاننان وتقا ورانىپ، كول ۇستىنە شىرىلداپ تۇسكەنى راس.

— ۇيدەي-ۇيدەي تاستار قۇلادى عوي، ايتەۋىر، — دەدى اسقار جىلقىشى.

— سارىالا قازدى اتقان ادام ات-پاتىمەن سۋعا قۇلاعانى دا راس. ءبىراق ءبارى كورىنبەي كەتتى، — دەدى مۇرات ورمانشى.

— مۇنىڭ ءبارىن مەن دە كوردىم، — دەدىم مەن. — اق تەڭبىل بارىس باستاعان جينالىس... ءتۇسىم بولدى عوي سوندا.

اسقار مەن مۇرات ۇندەمەي بەتىمە قارادى. ءدال وسى كەزدە توبەمىزدەن سارىالا قازدىڭ تانىس داۋسى ەستىلدى.

— مىناۋ سول ما، باسقا ما؟ — دەدى اسقار.

— ءدال ءوزى! — دەدى مۇرات ورمانشى.

— قالايشا؟ — دەدى اسقار جىلقىشى.

— بۇل — فەنيكس! — دەدى مۇرات ورمانشى.

— ول نە تاعى دا؟ — دەپ سۇرادى اسقار جىلقىشى.

— ورتەنسە، كۇلىنەن قايتا ءتىرىلىپ كەتەتىن سونداي اۋليە قۇس بولادى، — دەدى مۇرات ورمانشى.

— ەستىمەگەن ەلدە كوپ، — دەپ باسىن شايقادى اسقار جىلقىشى. سارىالا قاز توبەمىزدەن شىرىلداپ ۇشىپ، ءبىزدى اڭعاردىڭ اۋزىنا دەيىن شىعارىپ سالدى. جاپادان-جالعىز.
مازمۇنى

---