ساۋلەنىڭ كۇلكىسى
(پوۆەست)
كوزىنە قۇيىلعان اششى تەردى كۇيەلى ساۋساعىمەن اندا ساندا ءبىر ءىلىپ تاستاپ بالقيا — كادىمگى اينامكوز اتالعان بالقيا كەلە جاتتى. ول، زاۆودتىڭ ىرگەسىندەگى جەر ۇيلەردەن وتە بەرە، تالاي تانىستارىنا كەزدەستى، «سوعا كەتۋىن» وتىنگەن تالاي جىلى سوزدەردى دە ەستىدى، ءبىراق ەشقايسىسىنا بۇرىلعان جوق. «تەمىرىم جىلاپ قالادى عوي»، — دەگەننەن باسقا ءسوز دە ايتپاي كەتە بەردى.
ءۇيى قالانىڭ شەتى بارىپ تىرەلگەن تاۋدىڭ ەتەگىندە ەدى، سوعان جەتپەي توقتايتىن ەمەس. توقتاماسقا ءالى جوق، ءال جوق بولسا دا توقتايتىن ءتۇرى جوق.
ونىڭ قالجىراعاندىعى سونداي: يىعىنداعى زىلدەي كۇرەكپەن بىرگە تەڭسەلىپ، تەربەلىپ كەلەدى. ول وتىزعا ءالى جەتپەگەن جاس بولسا دا، ءوڭىنىڭ تايعاندىعى سونداي: قابىعىمەن قاتقان قارا اعاشقا ۇقسايدى، تەك جانارى ۇلكەن نۇرلى كوزىنىڭ وتى عانا جايناي تۇسكەندەي.
ونىڭ كوك جەلكەسىندە بۋلىعا شىققان ءتۇتىنىن قازاق ەلىنىڭ اشىق اسپانى مەن ءور نامىسىنا بۇركىپ اعىلشىندار سالعان زاۆودتىڭ قارا مۇرجاسى تۇر. ول ارقانىڭ ءور كەۋدەسىنە قانجارداي قادالىپ ەلۋ جىلدان بەرى قۇلاماي تۇرعانىنا قارا قوشقىل ءتۇتىنىن اۋىق اۋىق تۇيدەگىمەن لاقىلداتادى. بالقيانىڭ كەۋدەسىنەن شىققان جالىن سول قارا قوشقىل تۇتىننەن دە كەسەك.
بۇل — ءبىرى مەن ءبىرى جالعاسا، ءيىن تىرەسە سالىنعان جەر ۇيلەردىڭ مۇرجاسىنان كوك الا ءتۇتىن قاپتاپ ۇشاتىن كەشكى شاق ەدى. زاۆود مۇرجاسىنان شىققان قويۋ ءتۇتىن جوعارىدان سورعالاپ كوپ جەر ۇيلەردىڭ تومەننەن كوتەرىلگەن ءالسىز ءتۇتىنىن ءىلىپ الىپ الىسقا اكەتىپ جاتقانداي، ءبىراق، ءبارى قوسىلىپ قاپتاسا دا قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن باسا الاتىن ەمەس، اسقار تاۋىنان اسا الماي كوك تۇماندانىپ توسكەيدە تۇنىپ تۇر.
سپاسسكيي زاۆودى سوران شوقىسىنىڭ كۇنگەي جاق بەتىندەگى ءبىر كىشكەنە سايدىڭ ىشىندە بولاتىن. سول سايدىڭ ءور جىراسىندا ونداعان جەر ءۇي بار. زاۆود يەلەرىنىڭ بەس التى ۇيلەرىنەن شىققان ءتۇتىنى بارلىق جەر ۇيلەردىڭ تۇتىنىنەن باسىم، بالقيانىڭ كوزى سوعان دەيىن ەدى، «ءوزى توقتىڭ ءتۇتىنى دە توق» دەگەن وسى ەكەن اۋ، — دەدى ىشىنەن. ول اشتىق پەن توقتىقتى ويلاپ كەلە جاتىپ ۇيىنە جەتكەنىن دە بىلگەن جوق.
ءيا، كۇن شىعا كەتكەن ۇيىنە بالقيا دا جەتتى، شىعانداپ بارىپ ۇياسىنا كۇن دە باتتى. ونىڭ ءۇيى قاڭىلتىر مۇرجاسى مەن تاقتاي ەسىگىنەن باسقاسى ايۋدىڭ ۇڭگىرىنە ۇقساس بىردەڭە ەدى. تاڭ سارىدەن تۇرعاندار عانا سول قاڭىلتىر مۇرجادان شىققان ءتۇتىندى كورەتىن دە، قايسى ءبىرى: «بايعۇس سايداقتىڭ ءوزى كەتسە دە وتى وشكەن جوق»، — دەپ شۇكىرلىك ەتەتىن.
سايداق وتكەن جىلى ءبىر اعىلشىننىڭ كوزىن شىعارعانى ءۇشىن ايدالىپ كەتكەن ەدى، سونان ءالى قايتقان جوق. كەتكەنىنە سەگىز ايدان اسىپ بارادى، سونان بەرى ناقتىلى حابار دا جوق. ونىڭ ارتىندا قالعان ايەلى وسى بالقيا مەن بەس جاسار بالاسى تەمىر. ول ەكەۋىن قازىبەك دەيتىن قاراعاندىدان وسى سپاسسكييگە كوشىرىپ اكەلگەن-دى. قاڭىلتىر مۇرجادان شىققان تۇتىنگە دە شۇكىرشىلىك ەتەتىندەردىڭ ءبىرى دە، وسى جەر ۇيشىكتى سالىپ بەرگەن دە سول قازىبەك بولاتىن.
بالقيا ۇيىنە جەتسە دە، ىشىنە كىرە الماي تالتىرەكتەپ بارىپ بوساعاعا وتىرا كەتتى، يىعىنداعى ءزىل كوتەرەم كۇرەگى دە ۇشىپ ءتۇستى.
از دامىلداپ الدى دا:
— تەمىر! ا، تەمىرجان! كەل، بالاپانىم! مەن ساعان توقاش اكەلدىم، كەلە عوي، — دەدى ول كوكىرەگىن جالىن قانشا كەرنەسە دە كوتەرىڭكى داۋىسپەن.
ول قانشا قاپالانسا دا، قامىققانىن بالاسىنا سەزدىرمەيتىن، كوز جاسىنىڭ ءبىر تامشىسىن دا كورسەتپەيتىن. جۇرەگى قانشا ەلجىرەسە دە، ەگىلگەن ءسوزدى وعان كوپ ايتا قويمايتىن. قانشا قاجىپ كەلسە دە، سول ادەتىمەن قايراتتانىپ بالاسىن اڭساي كۇتىپ ەدى، ونىڭ ۇيدە جوعىن بىلگەننەن كەيىن كوڭىلى قايتا بوساپ كەتتى.
— ءتىرى جەتىمەگىم اي، مەزگىلسىز قايدا قاڭعىپ ءجۇر ەكەنسىڭ؟
ول سونى ايتتى دا ەڭىرەپ قويا بەردى. سول توگىلگەن كوز جاسى قاسىرەت تاسقىنىنا اينالعانداي الۋان ءتۇرلى قاپاس ويلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سوعىپ، ونى تۇنشىقتىرىپ جىبەردى.
— توگىلشى، قاندى جاس! سايداقپەن بىرگە كەتىپ، سول ولگەن جەردە بىرگە ولمەگەن مەنى تۇنشىقتىرشى... باتىرشى قارامدى... مىنە، سەگىز اي بويى زارلانۋدامىن، كوزدىڭ جاسى توپان بولىپ باسسا دا قاسىرەت وتى سونەر ەمەس، نە ىستەيمىن؟ قالاي توزەم بۇل ازاپقا!
ول وسىلاي زارلانعان كۇيى ۇيگە كىردى.
ۇقىپتى ايەلدەردىڭ، قولىنداعى جاي ءجۇن دە جىبەككە اينالادى عوي. بۇل ءۇيدىڭ سىرتى ايۋدىڭ ۇڭگىرىنە ۇقساعانىمەن، ءىشى قايسى ءبىر ساسىق بايلاردىڭ ۇيىنەن ارتىق جايناپ تۇراتىن. دۇنيە جيھازى باي ەمەس، نە بارى بەتى سۇيەكپەن ورنەكتەلگەن ادەمى اعاش كەرەۋەت، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سارىالا ساندىق پەن كونەتوز بولسا دا كوز تارتاتىن الا سىرماق. ىشىنە ازىق-تۇلىك سالىنىپ، ۇستىنە ىدىس-اياقتار قويىلعان قىزىل كەبەجە سول جاق بوساعانى جالعىز ءوزى الىپ تۇر.
كۇن ساۋلەسى كەتكەندىكتەن، ءۇيدىڭ ءىشى كۇڭگىرت ەدى. بۇلاۋلانعان كوزىنە سايداقتىڭ قىستىرۋلى تۇرعان اق قۇر بەلبەۋىنەن باسقا دۇنيە تۇسە قويعان جوق.
— يەسىز قالعان قۋ بەلدىك، — دەدى ول بەلبەۋگە قادالىپ. — سايداق كۇرەسكە تۇسكەندە شارشى توپتىڭ كوزى ساعان دا ءتۇسۋشى ەدى اۋ. ەندى مىناۋ، قايعىمەن تۇسكەن مەنىڭ قاباعىم سەكىلدى سالبىراپ تۇرعانىڭ. سەن ءبىر تۇرعان قۋ بەلگى، بەلگى ەمەس، كورگەن سايىن جۇرەگىمدى ورتەيتىن كۇيىكسىڭ. تۋراپ-تۋراپ تاستايىن با، قۋ ادىرا! — دەپ بەلبەۋدى كەۋدەسىنە باسىپ، از تۇردى دا، — يەسىز قالساڭ دا، تۇرا تۇرشى، تىم بولماسا ءبىر جىل تۇرا تۇرشى! — دەدى وكسىگىن باسا الماعان داۋىسپەن.
ول تالتىرەكتەپ بارىپ، پەشتىڭ ۇستىندە تۇرعان كەتىك قارا شەلەكتەن سۋ ءىشىپ تۇرعان كەزدە ەسىك جاقتان بىرەۋ مۇرنىن تارتىپ كەپ قالىپ ەدى، سەلك ەتتى دە قولىنداعى وجاۋى ءتۇسىپ كەتتى.
— بۇل كىم؟ — دەدى ول بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرعان تەمىردى ەندى عانا اڭعارىپ. تەمىر ءۇن قاتقان جوق، تاناۋىن تاعى ءبىر بۇلك ەتكىزدى دە، جاۋدىراعان كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ جىبەردى.
بالقيا بالاسىنىڭ قاپالى ەكەنىن قاباعىنان سەزىپ قالدى دا، قۇشاقتاي الىپ توسەگىنە قاراي الا جونەلدى.
— قۇلىنىم اۋ، بالاپانىم اۋ، قايدان كەلدىڭ؟ ءوزىڭ جىلاپسىڭ عوي، كانە بەرى قاراشى!
تەمىر جاۋاپ قاتپاستان بۇلقىنىپ بارىپ ساندىقتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
شەشەسى ءوز كوزىنە ۇقساس ونىڭ مولدىرەگەن كوزىنە قاراپ ءسال وتىردى دا، قالتاسىنداعى ەكى توقاشتىڭ ءبىرىن قولىنا ۇستاي جاقىندادى.
— مەن ساعان نە دەۋشى ەدىم؟ اكەڭ سەنى تەمىردەي بەرىك بولسىن دەپ اتىڭدى تەمىر قويعان-دى، سەن جاسىق بولما، بالالارمەن توبەلەسە قالساڭ جىلاۋشى بولما دەيتىنىم قايدا؟
بالالاردان جىلاۋدى نامىس كوردى مە قالاي، تەمىر وكسىگىن باسا الماسا دا:
— بالا ەمەس، — دەدى الدەنەگە ناساتتانعانداي نىعىزدانا ءتۇسىپ،
— ەندى كىممەن توبەلەستىڭ؟.. ماسقارا، سەن الدە ۇلكەندەرگە سوقتىعىپ جۇرگەن شىعارسىڭ.
تەمىردە ءۇن جوق. ول شەشەسىمىن:
— ايت شىنىڭدى، دەپ اقىرعانىنا دا ءمىز باققان جوق.
شەشەسى جىلى شىراي كورسەتىپ جۇمساق ۇنمەن:
ءوزىڭ جاۋراپسىڭ عوي، قايدان كەلدىڭ؟ قيناما شەشەڭدى، — دەگەندە عانا بارىپ امالسىزدان ءۇن قاتتى.
— تاۋدان.
بالقيانىڭ كوزى شاراسىنان شىعا شاتىناپ كەتتى.
— تاۋدان!.. وندا نەڭ بار؟.. كىم سەنى وندا ەرتىپ بارعان؟
— ەشكىم ەرتكەن جوق، قۇدايدان قاشىپ ءوزىم باردىم...
— قۇدايىڭ كىم؟
— الگى وزىنەن قىلىشى ۇزىن قۇداي.
— ول كىم؟ مىرقال ما؟
— ءيا.
— سەن ونان نەگە قورقاسىڭ؟
— مەن ونىڭ قىلىشىن بوقتادىم، ول مەنىڭ باسىمدى شابامىن دەپ تۇرا قۋدى، سونسوڭ مەن قاشىپ كەتتىم.
بالقيا مىرقالعا ىزالانا تۇرىپ بالاسىنا ءزىلدى ءۇن قاتتى.
— سەن ونىڭ قىلىشىن نەگە بوقتايسىڭ؟
تەمىر دە العاشقىسىنداي ەمەس وكسىگىن باسىپ، شيرىعىپ الدى.
— ءوزىڭ ەشكىمگە تيىسپە، تيىسكەندى اياما دەيتىنىڭ قايدا؟ ىشىندە ءوزىنىڭ ءىنىسى ابزال دا بار ءبىر توپ بالا اسىق ويناپ ءجۇر ەدىك، ول كەلدى دە مەنىڭ ساقامدى قىلىشىمەن قاق ءبولدى، سونسوڭ مەن ونىڭ قىلىشىن...
بالقيا وعان ەندى ەشتەڭە ايتا العان جوق، ءسوزىن بىتىرتپەستەن قۇشاقتاي الىپ، قۇشىرلانا ءسۇيدى دە:
— تىم بولماسا سەن ءتىرى بولساڭ ەكەن. سەنىڭ ەر جەتىپ ادام بولعانىڭدى كورسەم ەكەن، — دەدى كۇبىرلەپ.
وسى كەزدە بىرەۋ ەسىكتى تىقىلداتىپ ەدى، تەمىر شەشەسىنىڭ قولىندا تۇرعان توقاشتى الا سالىپ توسەكتىڭ استىنا ءبىر اق سۇڭگىدى.
— سول قۇداي، — دەدى ول كۇبىرلەپ.
— كىم بولساڭ دا كەلە بەر! — دەدى بالقيا اشۋلى ۇنمەن.
تەمىردىڭ ۇيگە كەلۋىن اڭدىپ ءجۇرىپ كەلگەن مىرقال بولار دەگەن وي بالقياعا دا ساپ ەتىپ ەسىك جاقتان كوز الماي وتىر ەدى، باسىندا وقالى تاقياسى، ۇستىندە قوس ەتەكتى كويلەگى بار، كويلەكتىڭ سىرتىنان بارقىت قامزول كيگەن سۇڭعاق بويلى اقسۇر قىز سىلاڭ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
— كەش جارىق، جەڭەشە، — دەدى ول ەسىكتەن كىرە بەرە.
بالقيا قارا كولەڭكەدە ونىڭ كىم ەكەنىن ءجوندى اڭعارماستان:
— كىم بولساڭ دا كوڭىلىن جارىق بولسىن، — دەپ ۇڭىلە قاراپ ءسال كىدىردى دە: — كۇنىم اۋ، زۋراجانسىڭ با؟ — دەدى.
— ءيا، مەنمىن، جەڭەشە، ءسىز جۇمىستان بۇگىن كەش كەلدىڭىز عوي، اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىز با؟
— كۇن شىعا كەتىپ، كۇن باتا كەلەتىن ادەتىمنەن ءالى تانعانىم جوق. دەنىم دە ءازىر ساۋ. كەلشى، ءبىراز وتىرشى قاسىما.
زۋرا ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان بالقياعا قاراي بەتتەي بەرە «ءۇي نەدەن مۇنشا قاراڭعى» دەگىسى كەلگەندەي توبەدەگى تەرەزەگە قاراي بەرىپ ەدى، شەكەسىندە تۇرعان تاقياسى ۇشىپ ءتۇستى. ول ەڭكەيىپ تاقياسىن الا بەرىپ، بار داۋسىمەن:
— جەڭەشەتاي اي! — دەپ بارىپ بالقيانى قۇشاقتاي الدى.
تەمىر وزىنەن زۋرانىڭ سونشا قورىققانىنا ءماز بولىپ توسەك استىندا سىقىلىقتاپ جاتىر. زۋرا كۇلەرىن دە اشۋلانارىن دا، نە دەرىن دە بىلمەي:
— وي، تەنتەك، ونان دا ساۋلەنى بارىپ تەربەتسەڭشى، — دەپ اۋزىنا تۇسكەن ءسوزدى تالعاماستان ايتا سالدى.
تەمىر توسەك استىنان توقاشىن شايناي شىعىپ، تاقيانى باسىنا كيدى دە:
— زۋرا تاتە، وسى تاقيانى ماعان سىيلاڭىزشى، — دەدى جالىنىشتى ۇنمەن.
زۋرانىڭ بالقياعا ايتار ءسوزىن وڭاشا ايتۋ ءۇشىن تەمىردى ۇيدەن كەتىرگىسى كەلىپ:
— تاقيانى كي دە، ءبىزدىڭ ۇيگە بار دا، ساۋلەنى تەربەتە تۇر. ءقازىر اپان ەكەۋىمىز دە بارامىز، — دەپ ەدى، تەمىر ءوز سانىن ءوزى سابالاپ تۇرا جونەلدى.
— كەشەگى سۇراعانىڭىزدى اكەلىپ ەدىم، — دەدى زۋرا، كامزولىنىڭ قالتاسىنان قاعازعا وراعان ءبىر قايناتىم شايدى الىپ جاتىپ، — ۇيدە قالعانى دا وسىنداي-اق، وكپەلەي كورمەڭىز.
— راقمەت، قالقام، بۇل ءۇشىن مۇنداي مەزگىلسىز ۋاقىتتا كەلمەي اق قويسان ەدى.
— بۇل ءۇشىن ەمەس، ءسىزدى شاقىرا كەلدىم.
— جاي ما؟ — دەدى بالقيا ۇرەيلەنە قاراپ، — الدە جەزدەڭ كەلدى مە؟
— جەزدەم كەلگەن جوق، تاتەم سىزگە شاي ءىشىپ كەتسىن دەدى.
— يلاھي جاي بولعاي، — دەدى بالقيا ۇرەيلى كوزىن زۋرانىڭ كوزىنەن الماي. — مۇرات كەتپەپ پە ەدى؟
— كەتكەن. ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭىز؟. — دەپ زۋرا دا سەزىكتەنە قالدى. ءبىراق ەكەۋىنىڭ كۇدىگى ەكى باسقا، ونى ەكەۋى دە ايىرا الماي وتىر.
— سايداق اعاڭنان حابار جوق پا؟ مۇراتتىڭ ەستىگەن بىلگەنى جوق پا ەكەن؟
ءوز كۇدىگىمەن الىسىپ وتىرعان زۋرا بالقيانىڭ نە ويمەن بۇلاي بارلاپ وتىرعانىن اڭعارماستان:
— تاتەم بولماسا مەن مۇراتپەن سويلەسە العانىم جوق، — دەپ ەدى، بالقيانىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، ەرنى دىرىلدەپ سالا بەردى.
— ونان دا سايداعىڭ ءولدى، كۇنىڭ ءسوندى، سونى ەستىرتۋ ءۇشىن شاقىرا كەلدىم، — دەسەڭشى دەگىسى كەلىپ زۋرانىڭ بەتىنە قادالىپ ەدى، ونىڭ جۇزىندە الدەنە ءبىر جۇمباق كۇلكى ويناپ تۇر ەكەن. سونى كورگەن سوڭ عانا بالقيانىڭ جۇرەگى جىلي قالدى.
زۋرا ونىڭ نەگە بۇلاي قۇبىلىپ وتىرعانىن سەزگەن جوق. كۇدىگىن كۇلكىسىمەن جۋا تۇسكىسى كەلگەندەي جىميا قاراپ از وتىردى دا:
— جەڭەشە! — دەدى ول باسىن بالقيانىڭ يىعىنا سۇيەپ، — ءسىز كەشەگى ءبىر ءسوزدى ماعان قالاي ايتتىڭىز؟ الدە مۇراتتىڭ ءوزى مەن جايىندا سىزگە بىردەڭە دەپ پە ەدى؟
بالقيا ءوزىنىڭ كەشە نە دەگەنىن ەسىنە تۇسىرە الماي ءسال كىدىردى دە:
— مەن ساعان نە دەپ ەدىم؟ — دەدى.
— مۇراتتىڭ بار سىرىن بىلەتىن بۇل جاھاندا ءبىر اق ادام بار، ول — سەنسىڭ دەدىڭىز عوي ماعان، سول نە ءسوز؟
— ول بەكەر مە؟ — دەدى بالقيا ءسال كۇلىمسىرەپ،
— بەكەر ەمەس ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟
— سەنىڭ جۇرەگىڭ نەگە مۇنشا بەزىلدەي قالدى؟
— ءسىزدىڭ سول سوزىڭىزدەن قورقىپ ءجۇرمىن.
— قورىقپاي اق قوي، مۇرات ەكەۋىڭنىڭ تىلەكتەرىن بىرگە جانسا دەگەن تىلەگىمنەن باسقا تۇگىم جوق.
— جاسىرماڭىز! — دەپ زۋرا قادالا ءتۇستى، — سىزگە نە مۇرات بىردەڭە ايتقان، نە مىرقالدىڭ قوڭىرسىتىپ جۇرگەن ءسوزىن ەستىگەنسىز، ەكىنىڭ ءبىرى. ەگەر، مۇرات بىردەڭە دەگەن بولسا جاسىرماي اق ايتا بەرىڭىز.
— مۇرات جايىندا ءوز تىلەگىمنەن باسقا بىلەرىم جوق، ال، مىرقال دەگەنىڭدى مەن بىلمەيمىن.
— مىرقالدى قالاي بىلمەيسىز؟
— كادىمگى تايماننىڭ مىرقالى ما؟
— ءيا، ءيا!
— سونىمەن سىرلاساتىن مەن بە؟
— سىرلاسپاساڭىز ەكەۋىڭىزدىڭ ءسوزىڭىز نەگە ءبىر جەردەن شىقتى؟
— ول ساعان نە دەپ ەدى؟
— سەن وقىعان قىزسىڭ، مۇرات سياقتى نادانعا قور بولما، ءومىرىڭدى وكسىتپە دەيدى.
— وعان سەن نە دەدىڭ؟ مىڭ جىل وقىساڭ دا مۇراتتاي بولا المايسىڭ دەدىڭ بە، جوق پا؟
— ونان دا اۋىرلاۋ سوزدەر ايتتىم، — دەدى زۋرا بالقيانىڭ ادالدىعىنا دا، ءوز كۇدىگىنىڭ الداعانىنا دا كوزى ەندى عانا جەتكەندەي بولىپ، — مەن ونىڭ بۇگىنگى ءبىر سوزىنەن اركىمدى، اسىرەسە ءسىزدى ارباعىسى كەلەتىنىن بايقادىم. ەگەردە، سىزدەن بىردەڭەلەر سۇراي قالسا، تۇك تە بىلمەيمىن، اۋلاق كەت، دەڭىز. ءجۇرىڭىز.
زۋرا سونى ايتتى دا اقىرىن كۇرسىنىپ، قىسىلا دەم الدى. ءبىراق، ونىڭ بۇلاي كۇرسىنۋىندە جانە مىرقالدىڭ سەسكەندىرە ايتقان مىنا سوزىندە نە سىر بارىن بالقيا سەزگەن جوق.
ىمىرت جامىلعانىمەن، ءتۇن قاراڭعىلىعى ءالى تۇسە قويعان جوق ەدى، سوندا ساقتانعىسى كەلدى مە قالاي، زۋرا ۇيدەن شىعا بەرە ءبىر قولىمەن شولپىسىن ۋىستاي ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن بالقيانى قولتىقتاپ الدى.
«ەگەر، — دەدى ول ىشىنەن، — ەگەردە بۇل كىسى ەستىگەن حابارىن مىرقال سياقتىلارعا ايتىپ قويسا بىزگە جاقسى ەمەس. اسىرەسە مۇراتقا ءقاۋىپ. كەرەمەت اۋ، وسىنى مىرقال قايدان ءبىلدى ەكەن؟ مۇرات وعان ايتپاق تۇرسىن، تانىمايدى دا. مەن ايتقانىم جوق. جەزدەم ايتقان جوق، ەندى كىم؟ ول بۇگىن، ءبارىن ەستىپ-بىلگەن ادامداي اق سۇرادى عوي مەنەن. ەكى وي جوق، ول بىردەڭەنى سەزگەن، قالاي ءسوزدى؟ مۇرات، مەن جەزدەم ۇشەۋىمىزدەن باسقا كىم بىلەدى، كەرەك دەسە تاتەمە دە ايتقانىمىز جوق. ال، وعان: لاي سۋدان بالىق اۋلاعان سوقىر بالىقشىعا ۇقساماي كەت دەسەم: — بىلەم، ءبارىن بىلەم، بۇگىن جاسىرعانىڭمەن، ەرتەڭ شىنىڭدى ايتاسىڭ، ايتقىزامىن، دەيدى. بۇل، بار سىرىن بىلگەن كىسىنىڭ ءسوزى ەمەس پە؟»
وسى كەزدە سوۆدەپتىڭ كەڭسەسى جاقتان ءبىر ەكەۋ كەلە جاتىر ەدى. زۋرا سولاردى كورە سالا سەلك ەتتى دە:
— مىنا ءبىر ەكەۋ كەلە جاتىر، بۇزىق ويدا جۇرگەندەر بولىپ جۇرمەسىن، بەرىرەك ءجۇرىڭىزشى، — دەپ بالقيانى وزىنە قاراي تارتىپ بۇرا جونەلدى.
دىبىس بىلدىرمەس ءۇشىن سىلدىر قاققان شولپىسىن قالتاسىنا سالدى دا:
— تەزىرەك ءجۇرىڭىز! — دەدى.
2
دومبىراسىنىڭ ءۇنىن كەيدە باياۋلاتىپ، كەيدە داۋىلداتا جونەلىپ وتىرعان قازىبەك ءوزىنىڭ بۇل ساپاردان كوڭىلدى قايتقانىن دومبىراسىنىڭ كۇيىنەن دە سەزدىرگەندەي ەدى، دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ بارىپ توقتاتتى دا:
— Ay، كەمپىر، ءبىر سۇمدىقتى، سۇمدىق بولسا دا ۇلكەن قىزىقتى ايتسام اۋزىڭا يە بولاسىڭ با؟ — دەدى ول ايەلى بايانعا يمەنە قاراپ.
— ە، بايعۇس، — دەدى بايان قازىبەكتىڭ سوزىنە تاڭىرقاعان پىشىنمەن، — وتىزعا جەتپەستەن كەمپىر اتادىڭ، الپىستا نە دەمەكسىڭ؟..
قازىبەك ايتقالى وتىرعان ءسوزىنىڭ جولىن انمەن اشىپ العىسى كەلگەندەي، دومبىرانى دا، ءوزىنىڭ كومەيىن دە اڭىراتىپ قويا بەردى:
اسەتتەي سال ءان سالساڭ باياۋلاتىپ،
مال تابادى ەر جىگىت جاياۋ جاتىپ.
التى قىردىق استىنان ءان شىرقاسام،
ءداتىڭ ءقايتىپ شىدايدى وياۋ جاتىپ.
ءىنجۋ مارجان سەكىلدى،
ال كورىندىڭ كوركەم اي،
گۇل مايىسىپ، قۇر جايناپ،
سەن كەرەك دەپ كەلسەڭ اي،
ءوز باسىڭدا قولقام بار،
وگەيسىتپەي بەرسەڭ اي،
سەيفىل مالىك — جامالداي
بەينەتىڭە كونسەم اي،
قوزى كورپەش بايانداي،
ءبىر مولادا ولسەم اۋ، دەگىزگەن
بايان ەدى اۋ، شىركىن ءبىر كەزدە.
— ە، بايعۇس، كوڭىلىن ومىرىندە ءبىر كوتەرىلگەن ەكەن، ۇزاعىنان جارىلقاسىن.
— كوڭىلدىڭ كوتەرىلگەنىن بولشيەۆيك بولعاندا كورەرسىڭ ءالى.
— ءالى بولعان جوق پا ەڭ؟ انەۋگى كۇنى ەمەس پە ەدى، بولشيەۆيك بولدىم، بولشيەۆيكتەرگە قىلىش، مىلتىق سوعىپ بەرەتىن بولدىم دەپ گۇرىلدەگەنىڭ.
— ونىم راس. ءبىراق ونان دا ۇلكەن كوممۋنيست دەگەنى بولادى ەكەن. وعان ناعىز اق جۇرەك، ادال ادامداردى عانا الاتىن كورىنەدى. جۇرەگىمنىڭ اقتىعىن، نيەتىمنىڭ ادالدىعىن ولار دا بىلگەن بولۋ كەرەك، جاڭا كەلە جاتىپ گالكين جولداسقا كەزدەسىپ ەدىم.. سەن كوممۋنيست بولعىڭ كەلسە ارىز .بەر، الامىز، دەدى، زۋراجانعا سول ارىزدى جازدىرىپ الايىن، ۇمىتتىرماشى.
— جازعان اۋ، قارتايعاندا جالپىلداي بەرمەي، سول بالانىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىرساڭشى ۇيدە.
— دەنىڭ ساۋ ما، ەي، قارتايعانىڭ نە ايتىپ وتىرعان؟ ەگەر مەن كوممۋنيست بولسام، پايداسىن كورەتىن سەن ەمەسسىڭ بە؟
— ماعان نەسى پايدا؟
— كوممۋنيست بولعان ادام ايەلدەردى وتە قادىرلەيدى.
ولاردى بۇرىنعىداي ۇرىپ-سوعۋ بۇلاي تۇرسىن، ماڭدايىنان دا شەرتپەيدى. مىسالى، سەن مەنەن كەتىپ، اناۋ ەلۋگە كەلگەنشە بويداق جۇرگەن كەلدەكبايعا تيەم دەسەڭ دە ەركىن، جاق جازۋعا مەنىڭ حاقىم جوق. سەبەبى، سەنىڭ ەركىڭ وزىڭدە، كوممۋنيست ادام وزىنەن باسقانىڭ ەركىنە قول سۇعا المايدى.
— كەلدەكبايىڭ نە ەي، ايتىپ وتىرعان؟
— جاي انشەيىن، ءسوزدىڭ ولشەۋى عوي.
وسى كەزدە زۋرا مەن بالقيا كىرىپ كەلدى دە، ەكەۋى دە قازىبەككە اڭىرا قاراپ ەسىك كوزىندە تۇرىپ قالدى.
— سالەم، جەزدە! — دەدى زۋرا قۋانىشتى ۇنمەن.
— كەل، بالدان دا ءتاتتى بالدىزىم! قاراعىم بالقيا، — دەدى دە قازىبەك الدەنەنى ايتىپ سالعىسى كەلىپ ءمۇدىردى دە: — امان-ساۋ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەپ جىلى ءسوزدىڭ قۇشاعىن اشىپ تاستادى. ءبىراق ول قۇشاققا البىرت زۋرا كۇمپ بەرگەنىمەن، بالقيا سەزىمتال جۇرەگىنىڭ ق ۇلى بولىپ تۇرىل قالدى. ول ءۇي يەلەرىنىڭ كورسەتكەن قوشەمەتىنە دە ىزەت كورسەتە العان جوق. كوزىن قازىبەكتىڭ قاباعىنان ايىرماعان كۇيى ىلگەرى بىر-ەكى اتتادى دا، ورتاداعى دىڭگەكتىڭ، ەسىك جاق تۇبىنە وتىرا كەتتى.
«سايداقتىڭ ءبىر حابارىن الماي كەلمەسپىن دەپ كەتكەنى قايدا؟ قايدا سول اكەلگەن حابارى؟ زۋرانىڭ شاقىرعان شايى سايداقتىڭ قارا سورپاسى ما؟ سونى ەستىرتۋ ءۇشىن شاقىردى ما؟ ەگەر اكەلگەنى قۋانىشتى حابار بولسا ءسۇيىنشى سۇرار ەدى عوي».
بالقياعا سوققى بولىپ تيگەندەي وسى. زۋرا سونى سەزگەندەي:
— جەزدە، اكەلگەن نەندەي جاقسىلىعىڭىز بار؟ دەپ ەدى، قازىبەك اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە:
— اۋمالى-توكپەلى زاماندا جاقسىلىق از عوي، ءبىراق ولجاسىز دا ەمەسپىن... ا، زۋراجان، ەسىكتى بەكىتىپ، تەرەزەنى قىمتاي سالشى، ءاي بايان باتىر، شايىڭ قايناسا تەزىرەك جاساپ جىبەرشى! — دەپ قازىبەك بايانعا يەك قاقتى.
بالقيانىڭ قاياۋلى كوڭىلىنە مانادان دەمەۋ بولىپ وتىرعان قازىبەكتىڭ وسىناۋ ءبىر جارقىن ءجۇزى عانا ەدى، ونىڭ «تەزىرەك» دەگەن ءسوزىنىڭ ارتىندا ءبىر پالە بۇعىپ تۇرعانداي، ءقازىر شايدىڭ ۇستىندە سول پالە ءوزىن باس سالاتىنداي سەزىندى دە دىڭگەككە بەتىن قالقالاي بەرە كوزىنىڭ جاسىن توگىپ جىبەردى.
— شىراعىم بالقيا، بەرىرەك وتىر! دەدى قازىبەك شاي جاسالعان دوڭگەلەك ستولعا جاقىنداي بەرە كۇبىرلەپ، — مەنىڭ ساعان اكەلگەن قۋانىشىم دا بار، رەنىشىم دە بار. الدىمەن وسى ۇيدەن بۇگىنگى ەستىگەنىڭدى ەلگە جايماسقا، ەشكىمگە ايتپاسقا انت ەت.
— اعاتاي اۋ، سايداقتان حابارىڭىز بار ما، الدىمەن سونى ايتساڭىزشى؟
— ەشكىمگە ءازىر ايتا كورمە، سايداعىڭ ءتىرى، قۇداي جەتكىزسە بىر-ەكى كۇندە ءوزىڭ دە كورەسىڭ، ءبىراق...
قازىبەك وزىنە قادالعان ءۇش ايەلدىڭ كوزىنەن يمەنگەندەي تومەن قاراپ:
— ءبىراق ول، — دەي بەرگەن كەزدە بىرەۋ ەسىكتى قاعىپ قاعىپ جىبەردى.
— بۇل كىم ءوزى؟
— اش، اش!
— مىرقالسىڭ با؟
— مەنى تەرگەيتىن سەن ەمەسسىڭ، اش جانىڭ بارىندا.
— مۇرىندىقسىز بۇقاداي، بۇل كىم ءوزى؟ — دەدى قايىبەك بىلە-تۇرا ءزىل تاستاپ. — ە، ءوزىمىزدىڭ تايىنشا بۇقا ەكەن عوي.
— تارتا سويلەڭدەر ءتىلدى، — دەدى ەسىكتەن كىرە بەرە مىرقال زۋراعا ىزبارلانا قاراپ.
— سەن بۇرقىراتاتىن كۇلىمىز جوق، تورىمىزگە شىق، دەدى زۋرا وعان ءتوردى نۇسقاپ.
— جوق، شىقپايمىن، اسىعىسپىن، سەنى شاقىرىپ جاتىر.
— كىم؟
— سوۆدەپ باستىعى.
— قايسىسى؟
— ءبارى دە، كيرسانوۆ تا، گالكين دە، قارساق، سارساق...
— مەنى قايتەدى؟
— وزدەرىنەن سۇرا. مىناۋ وتىرعان سايداقتىڭ قاتىنى ما؟ نەمەنە، بايىڭنان حابار-وشار بار ما؟
— اتقا ءمىنىپ جۇرگەن ازاماتىمىز سەن بىلمەسەڭ وشاق باسىندا وت كوسەپ وتىرعان مەن نە بىلەيىن؟ — دەدى بالقيا سەسكەنگەنىن سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ.
— ە، شورت بىلەدى، قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن.
— شورتتان باسقا ءوزىڭنىڭ دە بىلەرىڭ از اۋ! — دەدى زۋرا كۇلىپ.
— تارتا سويلە دەيمىن مەن ساعان.
— اۋ، شىراقتارىم اۋ، — دەدى مانادان قانشا ويلانسا دا سوۆدەپتىڭ زۋرانى نە ءۇشىن شاقىرعانىنا كوزىن جەتكىزە الماي وتىرعان قازىبەك، — ەكەۋىڭ ءازىلدى قويىپ، جونگە كەلىڭدەر دە ماعان مىنانى تۇسىندىرىڭدەرشى! شاقىرعان كىم؟ نە ءۇشىن؟
— مەن جاراپازانشى ەمەسپىن، ءبىر ءسوزدى قايتا قايتا ايتا بەرەتىن، جاڭا مىنا بالدىزىڭا ايتتىم، سول بارىڭە دە جەتەدى، ايدە، زۋرا، كيىن تەز!
— و، توبا! مىناعان نە ىستەسەم ەكەن، ءا؟ ەي شىراعىم، سەن ءوزىمنىڭ تىلەگى ءبىر، مۇڭى ءبىر، تۋعان جىلى دا ءبىر زامانداسىم تايماننىڭ بالاسى مىرقالسىڭ با، جوق الدە، ماي بىتسە قۇتىراتىن مالسىڭ با؟ ادام بولساڭ بىزگە قوقاڭداماي انا اعىلشىندارعا، بايلارعا قوقاڭدا. و، توبا! توبا!
مىرقال ءارى ۇيالدى، ءارى ىزالاندى. ءبىراق قازىبەكتىڭ سوزىنە جاۋاپ قايتارا العان جوق. كيىنىپ جاتقان زۋراعا الارا قارادى دا:
— ىرعاتىلماي، بول! — دەپ زىرك ەتتى.
— توقتاڭدار، مەن دە بارامىن، — دەپ قازىبەك تە شايىن ىشپەستەن اتىپ تۇردى.
— ءسىزدى شاقىرعان ەشكىم جوق، سوندىقتان ءسىز بارمايسىز دا مەن بارعىزبايمىن، — دەپ مىرقال كۇمپيە قالىپ ەدى، قازىبەكتىڭ:
— مەنى بارعىزبايتىن كىم؟ سەن بە؟ — دەگەن داۋسى ساڭق ەتكەندە ول سەلك ەتە ءتۇستى. وسىمەن ءسوز ءبىتتى دە، ولار اسىعا كيىنىپ جونەلە بەردى.
ءۇيدىڭ ءىشى تىم-تىرىس. تەك قازىبەكتىڭ «ءبىراق ول» دەگەن ءسوزىنىڭ ار جاعىندا نەندەي سىر بارىن بىلە الماي و الاسۇرعان بالقيانىڭ جۇرەگى عانا جاڭا ءبىر دابىلدى قاعىپ تۇرعانداي. سول دابىل وزدەرىنە شاتتىعى مول باقىتتى كۇندى اكەلەتىنىن سەزگەندەي تورگى ۇيدەگى نارەستەلەردىڭ سىقىلىقتاعان ادەمى كۇلكىسى ەستىلەدى.
* * *
اسپانى اشىق ايسىز ءتۇن.سامساعان سانسىز جۇلدىزدار ساۋلەسىن قانشا توكسە دە قالىڭ جامىلعان ءتۇن كورپەسىن سەرپە الار ەمەس. زاۆود ماڭىنداعى بەس-التى تاس ۇيلەردىڭ تەرەزەسىنەن عانا كور شىراعىنداي الدەنە سىعىرايادى. تىرلىكتىڭ ءدال قازىرگى بەلگىسى سول عانا.
سول قاراڭعىنى سۇڭگىپ كەلە جاتقان قازىبەكتىڭ جانى دا ءدال ءقازىر سول تۇندەي، ءۇمىتى دە سول جىلتىراعان شىراعدانعا ۇقساس.
الىستان شىققان پوەزدىڭ گۋدوگى قارا ءتۇندى ءتىلىپ وتسە دە ءومىردىڭ تۇنىنە سۇڭگىپ كەلە جاتقان قازىبەكتى سەلت ەتكىزە العان جوق. تەك زۋرا عانا سەلت ەتتى. ول قاراعاندىدان كومىر اكەلە جاتقان پوەزد ەكەنىن ءبىلدى دە.
«مىنا شاقىرىس تەگىن ەمەس، مۇرات بۇگىن دە كەلگەي»، دەدى ىشىنەن.
بۇلار ەسىك الدىنا كەلگەندە الدارىنان قارساقتىڭ: — توقتا، كىمسىڭدەر؟ — دەگەن داۋسى شىقتى.
— ءبىز! — دەدى مىرقال. — ءبىزىن كىم؟
— سوۆدەپتىڭ ايدىندى ميليسياسى تايمانوۆ مىرقالدى تانىمايتىن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ ا، قارسەكە، ءسىز بە ەدىڭىز، كەشىرىڭىز، مىنە، بۇيرىعىڭىز بۇلجىعان جوق.
— ەكەۋ عوي.
— قاسىنداعىسى — جەزدەسى.
— جەزدەسىنىڭ كەرەگى نە؟ توقتا، مۇمكىن ونىڭ دا كەرەگى بولار. مەن كيرسانوۆ جولداستان سۇراپ شىعايىن.
قارساق سونى ايتتى دا، ىشكە كىرىپ كەتتى.
— شىراعىم، مىرقال اۋ، سەندەردىڭ ويلارىن نە وسى؟ — دەدى قازىبەك بۇلاردىڭ ءسوز تۇرپاتىنان ەندى عانا سەسكەنىپ.
— تيشە، ءتارتىپتى بۇزباي تەك تۇر.
— ءتارتىپ بۇزىپ نە ىستەدىم؟
— تيشە دەيمىن. سوۆدەپتىڭ ماڭىندا ولاي سويلەۋگە بولمايدى.
— سويلەۋگە بولمايدى؟ بەرگەن بوستاندىقتارىڭ سويلەتپەۋ مە؟
— تيشە، قوجايىن كەلە جاتىر.
قارساق قايتا شىقتى دا:
— اعاي، ءسىز جۇرە بەرىڭىز! قارىنداس، سەن ماڭدايىڭدى سوعىپ الاسىن، مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستا.
— مەن نەگە كىرمەيمىن، مەن سوۆدەپتىڭ جاۋىمىن با، شاقىرشى سول كيرسانوۆ دەگەن اۋليەڭدى.
— جەزدە، تالاسپاي اق قويىڭىز، — دەدى زۋرا ىشكە كىرۋگە ىڭعايلانىپ، — ءوزىم اق بارايىن، ءبىراق كەتىپ قالماڭىز، قايتاردا قورقامىن.
— توبا، توبا! — دەۋدەن باسقا قازىبەكتىڭ ايتارى دا، ىستەر لاجى دا بولعان جوق.
* * *
— ميحايل اندرەيەۆيچ، — دەدى كيرسانوۆ امانداسىپ بولماستان، — سەنىڭ سىرقاتتانىپ جاتقانىڭدى بىلە تۇرا شاقىرعانىما عافۋ ەت. سوۆدەپكە ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەر تونگەندىكتەن امالسىزدان شاقىردىم.
— نەندەي ءقاۋىپ؟
— سوڭعى كەزدە تۇسكەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ءبىزدىڭ دۇشپاندارىمىز جۇمىسشىلاردىڭ ءوز ىشىنەن شىعا باستاعانى بايقالعان ەدى...
— جۇمىسشىلار! — دەپ گالكين كيرسانوۆتىڭ بەتىنە قادالا قالدى.
كۇنگىرت جانعان جالعىز شام كيرسانوۆتىڭ الدىندا تۇر، وعان تاياۋ وتىرعان گالكين عانا. ەكەۋى دە شەگىر كوز، ەكەۋىنىڭ دە ادەمى مۇرتى بار، ەكەۋىنىڭ دە دەنەسى سىمباتتى، ەكەۋى دە جاپ-جاس جىگىتتەر، سوندىقتان با، جوق الدە شالقي جانعان شام ساۋلەسى ءجوندى كورسەتپەي وتىر ما، ايتەۋىر، ەكەۋىنىڭ وڭىنەن ەشقانداي وزگەرىس بايقالمايدى، تەك داۋىستارى عانا الشاق.
— ءسوزدى بولمەي قويا تۇر! — دەدى كيرسانوۆ قاباعىن شىتىپ، ونىڭ تاڭىرقارلىق تۇگى دە جوق. قاراڭعىلىقتىڭ تۋمانى كىمدى دە بولسا اداستىرادى. ءوز ىشىنەن دەگەندە جۇمىسشىلاردىڭ ىشىندەگى اداسىپ جۇرگەن ساناسىزدارىن عانا ايتىپ وتىرمىن. مەن سوندا دا سەنبەي، اقيقاتىنا جەتۋ ءۇشىن تەرەڭىرەك تەكسەرۋدى ورىنباسارىما تاپسىرعان ەدىم، قورىتىندىسىن بۇگىن بەرىپ وتىر.
وسى كەزدە قارساق ەسىكتەن قارادى دا:
— كەلدى، كىرسىن بە؟ — دەدى.
— اۋىز ۇيدە وتىرا تۇرسىن، ءوزىن، بەرى كەل! — دەدى. ارجاقتان زۋرانىڭ:
— ەرتەڭ كەلسەم قايتەدى؟ — دەگەن داۋسى ەستىلىپ ەدى.
— اناۋ ايەل كىم؟ — دەدى گالكين.
— وسى قاستاندىقتاردىڭ قۇپيا سىرلارىن بىلەتىندەردىڭ ءبىرى. ءمانىسىن كەيىن ايتارمىن. مىنا تۇرعان كوجەكوۆ قارساق جولداستىڭ تاپسىرعان قورىتىندىسىنا قاراعاندا ءبىر توپ قازاق جۇمىسشىلارى بىزگە قارسى ۇيىم اشقان كورىنەدى.
— ماقساتى نە سوندا؟
— ماقساتى سوۆدەپتى قۇلاتىپ، كىلەڭ قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ وكىمەتىن قۇرۋ.
— ولارعا مۇنداي كۇش قايدان كەلىپتى؟
— ولاردى الداپ بىزگە ايداپ سالىپ وتىرعان الاش. الاشتى ايداپ سالىپ وتىرعان اعىلشىندار، اعىلشىندار مەن الاشتىڭ سوۆدەپتى قۇلاتۋدان ايارى جوق.
— ءبىز باستان كەشىرىپ وتىرعانداي ءداۋىردى ادام بالاسى كورگەن ەمەس، سوندىقتان ومىردە بولماعان جايلارعا كەزدەسۋىمىز عاجاپ ەمەس، ءبىراق ءدال وسى ءسوزىڭىزدىڭ قيسىنى ازداۋ. ەگەر راس بولسا ءبىز قالاي بايقاماي كەلگەنبىز؟
— ولاردىڭ ورتالىعى قاراعاندىدا كورىنەدى. مۇندا تەك، ءبىرلى-جارىمدى تىڭشىلارى عانا كەلىپ، جۇمىسشىلاردى ۇگىتتەپ جۇرسە كەرەك مىسالى، وتكەن ءتۇنى شالقاروۆ مۇرات دەيتىن كەلىپ جاسىرىن جيىلىس اشىپتى. ول قاراعاندىدا بولىپ وتكەن كەشەگى جيىلىستا سوۆدەپتىڭ باسىنداعىلار ءۇمىتىمىزدى اقتاماي وتىر دەپ تە لەپىرىپتى.
— مۇمكىن ەمەس، — دەدى گالكين باسىن شايقاپ، — مەن شالقاروۆ جولداستى جاقسى بىلەمىن. ول الاشتىڭ ادامى ەمەس، ونىڭ جاۋى، الاشتىڭ جاۋى اعىلشىنداردىڭ دا جاۋى.
ەسىك جاقتان قارساقتىڭ داۋسى شىڭكىلدەي جونەلدى:
— ونى سىزدەن گورى مىنا مەن جاقسى بىلەمىن، مىنا مەن! — دەپ ول كەۋدەسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. كوزى دە ەشكى كوزدەنىپ ەجىرەيە قالعان ەدى، ءتور جاقتا وتىرعانداردىڭ كولەڭكەسىنەن ونىڭ كوزى كورىنگەن جوق.
— سابىر، جولداس كوجەكوۆ، سابىر! — دەدى كيرسانوۆ ەندى سايقالدانا قالىپ، — جولداس گالكين، سەنىڭ جاڭاعى ءسوزىڭ الداۋ ما، الدانۋ ما؟ اشىعىراق ايتقاندا ءوزىڭ ولاردىڭ الداۋىنا تۇسكەنبىسىڭ؟ جوق، الدە ولارمەن بىرىگىپ ءبىزدى الداماقسىڭ با؟
— ءسىزدىڭ كۇدىكتەنەرىڭىز مەن بولدىم با؟ — دەپ گالكين سۋىق جىميىسپەن كۇلە سويلەپ ەدى، كيرسانوۆ قانشا سەسكەنسە دە ءتۇسىن كوپ وزگەرتە قويمايتىن قالپىمەن:
— بۇل ءسوزىڭ شالقاروۆتىڭ اقتىعىنا سەنگەندىكتەن ايتىلسا وقاسى جوق، ولاي ەمەس پە دەپ قورقامىن — دەدى.
— وندا مەنىمەن بۇل جەردە، بۇلاي سويلەسپەڭىز، — دەدى گالكين سالماقپەن، — ءادىل سوتىمىز جۇمىسشىلار جۇرتشىلىعى بولسىن، سولاردىڭ الدىنا بارايىق تا سەكەمدى ءسوز، سەنىمسىز كوڭىلدىڭ بارلىق سىرىن جاسىرماستان اشىپ سالايىق. تەك ەكى جاق تا ىشتەگىسىن بۇكپەسىن، تۇگەل اقتاراتىن بولسىن.
— سەن دۇرىس ءتۇسىن، جولداس گالكين. اڭگىمە سەن جايىندا بولىپ وتىرعان جوق، سەنىڭ ادالدىعىڭا ءوزىم دە كەپىل بولا الام. ماسەلە شالقاروۆ جانە باسقالار جايىندا بولىپ وتىر. سەن ولاردىڭ كىلەڭ قازاق جۇمىسشىلارىنان قۇرىلعان ۇلت پارتياسى بارىن بىلمەي بوسقا لاعىپ وتىرسىڭ.
— الاش پارتياسى ما ايتىپ وتىرعانىڭىز؟
— جوق، ونان باسقا، ماقسات جاعىنان بۇل دا سونداي، ايىرماسى — بۇلار كىلەڭ جۇمىسشىلاردان قۇرالعان.
— جاڭاعى ءبىر ايتقاننان باسقا دالەلدەرىڭىز بار ما؟ — دەپ گالكين قانشا قادالسا دا:
— ءبارىن بىردەي بايانداۋ، ياعني ءبارىن بىردەي جاريا ەتۋ قاجەت ەمەس. مەنىڭ سىزدەرگە ايتىپ وتىرعانىم تەك سونىڭ العاشقى دابىلى عانا. كىمدە-كىم سول دابىلعا قۇلاق سالىپ، ىزىنە تۇسە بىلسە، ءبارىن دە تابا الادى، — دەپ كيرسانوۆ تىرەسۋدەن تالعان جوق.
ەرەگىسپەن ەگەسىپ ءوزىن-وزى قايراي تۇسكىسى كەلگەندەي، گالكين دە تايىنار ەمەس.
— ىزگە تۇسكىش بولساڭىز قازاق جۇمىسشىلارىن ريەۆوليۋسيادان بەزدىرگىسى كەلەتىن مىنا كوجەكوۆتىڭ ىزىنە ءتۇسىڭىز، — دەدى ول قارساقتى سۇق قولىمەن نۇسقاپ.
ول قارساقتىڭ:
— قۇرمەتتى گالكين جولداس! ءوزىڭىز ءۇشىن وتىنەمىن، تەزىنەن تىلىڭىزگە يە بولىڭىز، — دەگەن شىڭكىلىن شەگىرتكەنىڭ شىرىلى عۇرلى دا كورگەن جوق.
— ول بىزگە ادال نيەتپەن كەلگەن جوق، ىشىمىزگە كىرىپ الىپ وسىنداي ىرىتكى سالۋ ءۇشىن كەلگەن الاشتىڭ اتارمانى. جولداس ايعاقوۆ! جولداس جايساقوۆ! ايتىڭىزدارشى كوجەكوۆ قارساققا سەنۋگە بولا ما؟
— ءبىز ابدەن شارشاپ وتىرمىز. مەن ەرتەڭنەن باستاپ وقۋ جۇمىسىن باسقارۋدان كەتەمىن، — دەدى جايساقوۆ.
— كەتسەڭ كەت، سەنىڭ ورنىڭا جالعىز قۇراي، — دەپ قارساق ىلىنىسە كەتتى.
— ەرتەڭنەن قالماي كەتپەكشى ەدىم، ەندى ەرەگىستىم، قاشان سەن قۋىلعانشا كەتپەيمىن، — دەپ جايساقوۆ نىعارلانا ءتۇستى.
— ءالى دە كەش ەمەس، ويلانىڭىز! ويلانباي ۇرىنىپ وزىمىزگە ور قازىپ جۇرمەڭىز! — دەپ گالكين قايتادان كيرسانوۆقا بۇرىلىپ ەدى، ول ستولدى سارت ەتكىزدى.
— توقتات ونداي بىلشىلدى! سەنىڭ ويىڭشا، جۇمىسشىلاردىڭ ىشىنەن ۇلتشىلدار شىقپايدى عوي ءسىرا، ساياسي سوقىر.
ەكەۋى بىرىنە-بىرى ءۇنسىز قادالىپ بارىپ تىندى دا، ەكەۋى تەمەكىلەرىن قاتار بۇرقىراتىپ ءۇيدىڭ ءىشىن كوك تۇتىندەتىپ جىبەردى. كيرسانوۆتىڭ ىشىندەگى ءتۇتىن وسىنداعى زاۆودتىڭ تۇتىنىنەن دە قويۋ.
مانادان ءۇن قاتپاي، كىم سويلەسە سونىڭ اۋىزىنا عانا قاراپ، ەسىك جاقتا وتىرعان قارشىعا كوزدى، قارا مۇرتتى، اق سۇر جىگىت الدەنەگە بەكىندى دە ارىستانداي اتىپ تۇردى. گالكيننىڭ جاڭاعى ءسوز تاستاعان ايعاقوۆ كەمەلى وسى ەدى. ول جەتىپ بارىپ كيرسانوۆتىڭ الدىندا سىعىرايىپ تۇرعان شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرىپ ساۋلەسىن مولايتا ءتۇستى دە:
— قارساق! سەن بەرى تامان كەلشى، — دەدى بۇيىرا سويلەپ.
كيرسانوۆتان باسقانى بەتىنە قاراتپايتىن قارساق سوۆدەپتىڭ ورىنباسارى بولا تۇرا كەمەل سياقتى جاي ، مۇشەسىنەن مىنانداي وكتەم ءسوزدى كۇتكەن جوق ەدى، نە سەبەپ ەكەنى بەلگىسىز، جاق جازباستان كەمەلدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى.
كەمەل كۇس الاقانىن سارت ەتكىزىپ ونىڭ يىعىنا سالدى دا:
— مىنا شامعا قارا دا شىنىڭدى ايت! ءوزىڭ زۋراداي سۇلۋ قىزدى سۇيە المايسىڭ دا، سۇيگەن مۇراتتى كورە المايسىڭ. ونى اقساتۋ ءۇشىن بار قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ اتىن بىلعايسىڭ. ولاردا قانداي اكەڭنىڭ قۇنى بار؟
— و، اڭعال سورلى! — دەدى قارساق وتىرىك كۇلە سويلەپ، — سورلى اڭعالدىڭ ءوزىن-وزى ورعا قۇلاتقالى تۇرعانىن قارا.
— سايقالدانبا! — دەدى كەمەل ساڭق ەتىپ، — مەن اڭعال بولسام دا سەندەي سايقال ەمەسپىن. ورعا قۇلاتساڭ دا جىعىلمان. ال سەن سياقتىلارعا جەر ءجۇزىنىن ءبارى دە ور... ەگەر سەن سالعان مىنا لاڭدى، سەن جاپقان مىنا جالانى ەستي قالسا جۇمىسشىلاردىڭ قولى سەنىڭ مىناۋ جالبىراعان شاشىڭنان ءبىر تال قالدىرمايدى دا، مىناۋ جىلتىراعان بەتىڭدى كۇيەگە اينالدىرىپ جىبەرەدى، وعان يمانىڭ كامىل بولسىن، — دەدى دە كيرسانوۆ پەن گالكينگe قاراپ سۋىرىلا جونەلدى، — ءقادىرلى جولداستار! قارساقتىڭ قارا قامى ءۇشىن ريەۆوليۋسيالىق ءىسىمىزدى مانسۇق ەتپەيىك. ەگەر قارساقتىڭ مىنا وسەگىنە ەرەر بولساق ءوزىمىزدىڭ دە، سوۆدەپتىڭ دە ابىرويىن ايرانداي توگەمىز. سونى وسى باستان ەسكەرەيىك.
كيرسانوۆ ستولدى سارت ەتكىزدى دە زىركىلدەي جونەلدى:
— بۇل نەندەي انارحيستىك؟ سوۆدەپتىڭ كوميسسارى ماعان سەنبە، ونىڭ ورىنباسارىنا سەنبە، بۇل نە باسسىزدىق؟
— ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن وسىلاردىڭ وزدەرى، — دەپ قىسىلىپ وتىرعان قارساق ءبىر كۇڭك ەتتى دە جىم بولدى.
— ءسىز ناعىز باسسىزدىقتىڭ قايدا ەكەنىن ءدال بىلمەي وتىرسىز، — دەدى كەمەل قاتۋلانا ءتۇسىپ، — بۇل سۇر بويداقتىڭ اۋىز ۇيدە وتىرعان قىزدا دامەسى بار. ونى ءسىز بىلمەيسىز، مىنا مەن جاقسى بىلەمىن. قىز مۇنان گورى الگى ايتىلىپ وتىرعان شالقاروۆ مۇرات دەيتىن جىگىتتى ۇناتاتىن كورىنەدى.. ءبىزدىڭ قازاق جىگىتتەرىنىڭ ەجەلدەن ادەتى. قىزدا كەتكەن ەسەسىن ونىڭ سۇيگەن جىگىتىنەن الاتىن. ونى بىلە تۇرا مەن نەگە سەنەمىن؟
— كەمەل! — دەدى قارساق داۋسى دىرىلدەپ، — جالىنامىن، جازىم بولارسىڭ، جاۋلاسپا مەنىمەن.
كەمەل مىرس ەتتى:
— ا، سەن مەنى وسىلاي قورقىتپاقسىڭ با؟
— قورقىتپايمىن، ساقتاندىرامىن. سەن مەنىڭ العالى جۇرگەنىم باسقا قىز ەكەنىن بىلەسىن، بىلە تۇرا جالا جاۋىپ تۇرسىڭ. وعان تۇگىم كەتپەيدى، تەك ءوزىن جازىم بولاسىڭ، سورلى.
— وتىرىكتەن وزەن اعىزساڭ دا جىلتىر بەتىڭ بۇلك ەتەر ەمەس، بۇل قالاي؟ الدە سەنىڭ بەتىڭ سىرىدەن جارالعان با؟ بەرى قاراشى! — دەپ كەمەل بەتىنە ءۇڭىلىپ ەدى، قارساقتىڭ كوزى جىپىلىقتاپ بارىپ ءتۇسىپ كەتتى. شىندىقتىڭ وتىنە شىداي الماي تىپىرلاعان ونىڭ كوزى كيرسانوۆتىڭ دا جانىن تىپىرلاتىپ جىبەردى.
— ەگەر، جان كەرەك بولسا مەنى الداما! — دەدى ول قارساققا تىستەنە قالىپ.
ونىڭ ءتىسى نە ءۇشىن شىقىرلاي قالعانىن قارساقتان باسقالار ۇققان جوق. سول عانا ۇقتى دا قايتادان قايراتتانىپ الدى.
— ەگەردە سەنبەسەڭىزدەر، مۇنان بىلاي شالقاروۆتى ءسوز ەتۋدى مۇلدەم قويايىق تا، قاشان سوۆدەپ قۇلاپ، ءوزىمىز قولعا تۇسكەن كۇنى تۇرمەنىڭ ىشىندە سويلەسەيىك، — دەدى.
— قارساق، — دەدى كەمەل قادالعان كوزىن الماستان، تۇلكىشە بۇلاڭداۋىڭ جەتەر ەندى. پاتشا اكىمدەرىنە قۇيرىعىن تىعىپ الىپ، تۋعان ەلىن تونايتىن بولىستارعا ۇقساما، كيرسانوۆ جولداس پاتشانىڭ اكىمى ەمەس تە، سەن بولىس ەمەسسىڭ.
— مىنا جولداستاردىڭ الدىندا ايتىپ قويايىن، — دەدى كيرسانوۆ قارساققا. شانشىلىپ، — ەگەردە سەنىڭ شالقاروۆ جولداسقا جالا جاپقانىن راس بولسا ايامايمىن، ەشبىر سوت تەرگەۋسىز جازاڭدى ءوزىم بەرەم، ءوزىم اتامىن. ازىرشە بۇل جۇمىس وسىمەن توقتاي تۇرسىن، قىز قايتا بەرسىن.
كيرسانوۆتىڭ كەنەتتەن بىلاي جالت بەرۋىندە قانداي سىر بارىن وزىنەن باسقا ەشكىم سەزگەن جوق.
3
— توبا، نە دەرسىڭ بۇلارعا. وسىنداي ءبىر سۇمدىقتىڭ بارىن بىلگەندەي كەلگەنىم مۇنداي جاقسى بولار ما، — دەپ قازىبەك وزىنە-وزى ريزا بولىپ كەلە جاتتى دا، بىلاي شىعا بەرە زۋرانىڭ بىلەگىنەن ۇستان، قۇلاعىنا كۇڭك ەتتى. — سەن ەشتەڭە سەزدىڭ بە؟
— تۇگىن سەزسەم بۇيىرماسىن. مەنى اۋىز ۇيگە وتىرعىزىپ قويدى دا، وزدەرى تورگى ۇيدە كۇجىلدەستى دە جاتتى. بىرەۋلەردىڭ اتىن دا اتادى ما قالاي، ءجوندى ەستي المادىم.
ول مۇراتتىڭ اتى اتالعانىن ەستىگەن ەدى، ءوزىن تۋعان قارىنداسىنداي كورەتىن جەزدەسىنەن ۇيالدى دا، ونى ايتا العان جوق. قازىبەك ەڭكەيە قالىپ جان-جاعىن بايقاپ الدى دا:
— سەرەيمەي قۇلاعىڭدى اكەل، سەن ەستىمەسەڭ، مەن ءبارىن دە ەسىتتىم، سەنى نە ءۇشىن شاقىرعانىن دا ءبىلدىم، — دەدى، زۋرانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
زۋرا سۇڭعاق بويلى ەدى، ءتورت باقتاۋ قازىبەكتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاۋ وعان قيىن تيگەن جوق.
— ءسىز دالادا ءجۇردىڭىز عوي، قالاي ەستىدىڭىز، — دەدى اقىرىن.
— ءبىر سويقاننىڭ بارىن سەزگەن جەزدەڭنىڭ تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرىپ، تىڭ تىڭداۋدان باسقا امالى بولمادى. ۇيگە بارعان سوڭ ءبارىن دە ايتامىن. ءاي، قارا بەت قارساق، تۇرا تۇر، — دەدى تىستەنىپ.
— ول نە ىستەدى؟
— كەيىن ەستىرسىڭ، ءازىر سۇراي كورمە.
قازىبەكتىڭ بۇل ءسوزى زۋرانىڭ قارساققا دەگەن وشپەندىلىگىن كۇشەيتە ءتۇستى.
«ازعىن! ايۋان، ماعان جەتۋ ءۇشىن مۇراتتى قۇرباندىققا شالماق، اكەڭدى ايتىپ سويساڭ دا ول تىلەگىڭە جەتە الماسسىن»، — دەدى ىشىنەن.
ول ەكەۋى وسىلاي قايراتتانسا دا الدەنەندەي ءبىر اۋىر ويعا ءتۇسىپ، ءۇنسىز تۇنجىراپ كەلە جاتىر ەدى، ارت جاقتان بىرەۋدىڭ: — كىمسىڭدەر، ەي؟ — دەگەن داۋسى شىقتى.
— وزىنە كىم كەرەك ەدى، مەن قازىبەك! — دەپ، قازىبەك تۇرا قالدى.
— ءا، سەن بە ەدىڭ. بىرەۋدى تۇرمەگە اپارا جاتقان مىرقال ەكەن دەپ ەدىم.
— سەزدىم، تايمانىم، سەزدىم، — دەدى قازىبەك كۇرسىنە سويلەپ، — سەن ادامسىڭ.
— ادام بولسام بوپتى. وزدەرىڭ تۇندەلەتىپ قايدان كەلەسىڭدەر؟ مىناۋ زۋراجان با؟ — دەدى تايمان زۋرانىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ، — شىراعىم اۋ، جەتى تۇندە سەن نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— مىرقالدىڭ ارقاسىندا تۇندە جورتاتىن اڭ بولدىق قوي، — دەدى زۋرا مۇڭ شاققانداي بولىپ.
— شىراعىم اي، مىنا ءسوزىڭنىڭ توركىنى نەتكەن جامان ەدى، ول جۇگىرمەك سەندەرگە دە سوقتىعىپ ءجۇر مە؟
— ءازىر سوقتىعا قويعان جوق، جاي سۇيكەنىپ ءجۇر، — دەدى قازىبەك مىسقىلمەن مىرس ەتىپ، — مىنا بالانى شاقىرا ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ ەدى، تەمىر بولعانىمەن مىلتىقتىڭ دا بۋى بار عوي، سول بۋعا ءپىسىپ ءبىراز كۇمپيىپ ەدى، دەگەنمەن ۇياتى بار يت قوي، مەن وتىرىپ: «ءاي شىراعىم مەن سەنىڭ اكەڭمىن»، دەپ ەدىم، قويا قويدى.
— تۋماي كەتكىر اي، قۇلاعىمدى شۋلاتىپ اق ءبىتىردىڭ اۋ ابدەن. تانيتىن بىرەۋ كەزدەسە قالسا مىرقالدان كورگەن ءزابىرىن ايتار ما ەكەن دەپ قىپىڭداپ تۇرام. قايتەرسىڭ بۇل، نە ىستەرسىڭ ىشتەن شىققان شۇبار جىلانعا.
— ساعان ايتپاعاندا كىمگە ايتسىن. مىسالى، وزىمىزگە تيىسە قالسا دا ارىز ايتار وكىمەتىمىز ءوزىڭسىڭ. سەن وعان وڭاشادا قۇلاعىنا قۇيىپ قوي، تىڭداماسا قۇلاعىن ءبىراز بۇراپ قوي.
— ونداي اقپاقۇلاققا ايتىلعان ءسوز اعادى دا كەتەدى، ەندى ءتورت قازىققا كەرىپ تۇرىپ سويعاننان باسقاسى قالعان جوق.
— جاس بالا عوي، ءبىراز ايتساڭ اقىلعا كونەر.
— جوق، ول اتاڭا نالەت جامان الىنە دە، جاستىعىنا دا قاراماستان سونداي باققۇمار، ب ا ق قۇمار ادام تاياققا بولماسا اقىلعا كونبەيدى.
ول وسىنى ايتتى دا، قوش ايتپاستان ءوزىنىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى...
تايماننىڭ جاڭاعى ءسوزى قازىبەكتىڭ جانىنا ۇيالاپ قالعان ەدى. ول سونان باسقانى ويلاماستان بارىپ ۇيىنە كىرە بەرە، قارسى كەلگەن مۇراتپەن ءسۇزىسىپ قالدى.
— مۇرات! — دەدى قازىبەك وعان تاڭدانا قاراپ، — جايشىلىق پا، جارقىنىم؟
«مۇرات! مۇراتىم!..» — دەپ سوقتى كەيىندە كەلە جاتقا» زۋرانىڭ جۇرەگى.
مۇرات قازىبەكتىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قاتپاستان:
— زۋرا قايدا؟ — دەپ ەسىككە قاراي ۇمتىلا بەرە، كوزى تابالدىرىقتان ەندى عانا اتتاپ كەلە جاتقان زۋرانىڭ كوزىنە ءتۇسىپ ەدى، جانى كۇلىپ سالا بەردى.
«زۋراڭ مۇندا! مۇندا...» دەپ سوقتى زۋرانىڭ اساۋ جۇرەگى.
قازىبەك مۇراتتىڭ زۋرامەن امانداسۋعا دا شاماسىن كەلتىرگەن جوق.
— جول بولسىن، باتىر، كەشە ءازىر كەلمەسپىن دەن كەتكەن ەكەنسىڭ، جايشىلىق پا؟ — دەدى شىدامسىزدانىپ.
— ءبىر تىعىز جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم، سىزدەرسىز وتكەن بەس مينۋت جانىمدى سىعىپ جىبەردى. وزدەرىڭىز قايدا بارىپ قايتتىڭىزدار؟
— ەرىككەن نەمەلەر، اۋىرايىن دەسە اۋرۋى جوق، باعايىن دەسە مالى جوق، ەرىگىپ جۇرەدى دە، قاتىن وسەكتىڭ وتىنا ماي قۇيىپ ءبىز سياقتىلاردى تامىزدىق ەتكىسى كەلەدى.
— تامىزدىق ەتكىسى كەلگەنى كىم؟ — دەدى مۇرات سەسكەنگەندەي پىشىنمەن، — مىناۋىڭىز جاقسى ءسوز ەمەس قوي.
— ولاردىڭ تامىزدىق ەتكىسى كەلەتىنى مەن، — دەدى زۋرا بيىكتىگى ءبىر قارىستان اسپايتىن كىشكەنە ورىندىققا وتىرا بەرە.
— سەندە نەسى بار؟ — دەدى مۇرات ونى كوزىمەن ايمالاپ كوڭىلىمەن قۇشىپ.
— نەسى بارىن ءوزىم دە ءالى بىلگەنىم جوق.
— ە، وتتاي بەرسىن، ەسەكتىڭ ورگە باسقان كۇنى بار ما، ءتايىرى، — دەپ قازىبەك ەلەمەگەن ءتۇر كورسەتپەك بولىپ ەدى.
— وسەك دەگەن ءورت، ءورتتى ەلەمەسەك ورتەنەمىز، — دەپ مۇرات وزىمەن-وزى سىرلاسقانداي از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا: — ولاي ويلايمىن، بىلاي ويلايمىن، سىزدەردى نە ءۇشىن شاقىرعانىن تابا المايمىن. ولاي ويلايمىن، بۇلاي ويلايمىن، ءتىپتى قيسىنى جوق.
— سونى اياعىمەن بارىپ، كوزىمەن كورىپ قايتقان ءوزىمىز دە بىلگەنىمىز جوق. مەنى ىشكە كىرگىزبەي، زۋرانى عانا اپارعان ەدى، بۇعان دا ەشتەڭە ايتپاستان قايتارىپ جىبەرىپتى.
— ءتىپتى شاقىرعانى وتىرىك شىعار.
— ماناعى قويانشىقتىڭ ءوزى شىعار، — دەستى پەش تۇبىندە تىزەرلەسە وتىرعان بايان مەن بالقيا جارىسا سويلەپ.
— شاقىرعاندارى راس، ءبىراق، ءوزدى-وزى قيان-كەسكى بولىپ جاتىر، — دەدى دە، قازىبەك مۇراتقا كوز تاستادى، — ال شىراق، تۇندەلەتىپ كەلگەن شارۋاڭدى ايتا وتىر. ءوزىڭ نەمەنە جۇدەپ كەتكەنسىڭ؟
زۋرا جەزدەسىنىڭ سوزىنە سەنبەگەندەي ءتۇر كورسەتىپ، مۇراتقا قاراي قالىپ ەدى، شىنىندا ونىڭ قارا تورى اتالاتىن قوڭىرقاي ءجۇزى بوزارىپ كەتىپتى دە، كوزىنىڭ الاسى مولايىپ، قىرلى مۇرنى جوتالانا ءتۇسىپتى.
«وڭىندە ءبىر تامشى قان قالماپتى، مەن كەشە قالاي بايقاماعانمىن، الدە بۇگىن وسىلاي ما»، — دەدى زۋرا ىشىنەن.
مۇرات وزىنە زۋرانىڭ تەلمىرە قادالعان كوزىن كوز قيىعىمەن ءبىر ءىلىپ الدى دا، كورمەگەن بولىپ سويلەي بەردى:
— ءومىرىڭ جۇدەۋ بولسا كوڭىلىڭ جۇدەۋ، كوڭىل جۇدەۋ بولسا، وندا اجار قالمايدى ەكەن، — دەدى دە ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، — تۇنەك دۇنيەنىڭ بۇعاۋى باسىمىزعا تاعى دا ءتونىپ كەلەدى. سول ءۇشىن ءتۇن قاتىپ، ىزعار جۇتىپ جۇرگەنىم.
— ءبىر سۇمدىقتىڭ بارىن تۇرىڭنەن اق سەزىپ ەدىم اۋ، ايتشى، نە بولدى؟..
— ونى قايتىپ كەلىپ ايتايىن، زۋرا، ءبىر كەسە سۋ بولار ما ەكەن؟ — دەپ مۇرات زۋراعا قاراپ ەدى، ەكەۋىنىڭ كوزدەرى كەزدەسىپ قالدى دا، ەكەۋىنىڭ دە جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى. اسىرەسە زۋرانىڭ جۇرەگى لاپ-لاپ ەتەدى.
— قايدا بارۋشى ەدىڭىز؟ — دەدى، ول مۋراتقا سۋ ۇسىنا بەرىپ. وي قارساقتىڭ قانى قارايعانىن سەزگەننەن بەpi مۇراتتى ويلاۋسىز وتكىزگەن بىردە-بىر مينۋتى جوق ەدى. سول مينۋتتىڭ ءبارى دە مۇراتتىڭ قولىنا بۇعاۋ بولىپ تۇسكەلى تۇرعانداي سەزىلەتىن، سوندىقتان ونىڭ داۋسى دىرىلدەڭكىرەپ شىقتى. ەكەۋى كەسەنىڭ ەكى شەتىنەن ۇستاعان كۇيى ءبىرىن-بىرى كوزبەن ءسۇيىستى دە، اقىرىن كۇرسىنىپ بارىپ تىندى.
— سوۆدەپكە، — دەدى مۇرات اقىرىن.
— سوۆدەپ بولعاندا قايسىسىنا؟ — دەپ قازىبەك مۇراتقا جالت قارادى.
— جولداس قيرسانوۆقا.
— بالا! سەن سول كيرسانوۆتان اياعىڭدى تارتا باستايسىڭ، — دەدى قازىبەك الدەنەنى ايتار ايتپاسىن بىلمەگەندەي ءۇزىپ سويلەپ.
— ەگەر مەن ولارعا بۇل حاباردى وسى تۇندە جەتكىزبەسەم، ەرتەڭگى تان، بىزگە اتپايدى.
— اتار تاڭ مۇلدەم اتپاي، شىعار كۇن مۇلدەم شىقپاي كەتسە دە ءتىل ال، بالا! سەنىڭ وسى جاقسىلىعىڭا ول جاۋلىق ىستەيدى.
— سونشاما مەن نە جازىپپىن؟
— سوۆدەپتى قۇلاتىپ، كىلەڭ قازاق جۇمىسشىلارىنان وكىمەت ورناتاتىن ۇيىم اشپاق بولىپسىڭ.
— مەن بە سوۆدەپتى قۇلاتقىسى كەلەتىن، — دەدى مۇرات كۇلەرىن دە، ىزالانارىن دا بىلمەي. — قانداي ەسالاڭ ونى شىعارىپ جۇرگەن؟
— كىم ءبىلىپتى، قاي ءيتتىڭ ءۇرىپ جۇرگەنىن. ايتەۋىر كەمەل مەن اناۋ گالكين دەيتىن ءداۋ ورىس بولماعاندا كيرسانوۆ اياعىنا كىسەن بولاتىن ەدى دە، قارساق قاسقىر بولىپ سەنى جەيتىن ەدى.
— مىنالار جىندانار، — دەدى مۇرات ويلانىپ.
— جىندانعان بولسا ەشتەڭە ەم.ەس اۋ، باي لاي سىن، دا تاستايسىڭ. مىنالار ادام تەرىسىن جامىلعان ۇلى جىلان بولسا قايتەسىڭ. كوزىنە ىلىنسەڭ ءتىرى كەتپەيسىڭ. سونى ويلا دا ءتىل ال! ولارعا ايتارىڭدى ماعان ايت. مەن گالكينگە بارىپ ايتايىن، قۇداي ءۇشىن وتىنەمىن، بەر وسى تىلەگىمدى.
— جوق، بۇگىن ۇيدە بۇعىپ قالسام، ەرتەڭ تىرىدەي كورگە تىعىلامىن، سوندىقتان ءوزىم بارىپ، ءوزىم ەستىرتەمىن بۇل قايعىلى حاباردى.
قازىبەكتىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى.
— قايعىلى حابار! ول نە؟ مۇرات ايتارىن دا، ايتپاسىن دا بىلمەي، ءبىر نىساناعا قادالىپ از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا:
— ءبىرىڭىز ەمەس بارىڭىزگە، اسىرەسە، قوس جەڭەشە، سىزدەرگە ايتامىن. ەستىگەندەرىڭىز ەستىگەن جەردە قالسىن ءتىس جارىپ، ءتىرى جانعا سەزدىرمەڭىزدەر، — دەدى دە مۇرات قازىبەككە قاراپ، — ومبىدا اقتار وكىمەتى ورناپ، ونداعى سوۆدەپتى قۇلاتىپتى. ولار ۋەز ۋەزدىڭ بارىنە اسكەر شىعارىپ، سوۆدەپ اتاۋلىنى قيراتىپ جاتقان كورىنەدى، مۇندا كەلۋى مۇمكىن.
— جانىم اۋ، ول قانداي وكىمەت؟
— بايلار وكىمەتى، — دەپ مۇرات كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى.
— از كىدىرشى، — دەدى قازىبەك ويىنداعىسىن ايتار ايتپاسىن ءالى دە بىلە الماي كۇمىلجىپ، — مەنىڭ دە ايتار سۇمدىعىم بار، مەنىڭ دە بىرىڭنەن ەمەس بارىڭنەن تىلەرىم، ءتىرى جانعا سەزدىرە كورمەڭدەر.
— ايتىڭىز!
— وسىنداعى سوۆدەپ باسشىلارىنىڭ ىشىندە بارانوۆ دەگەن بار ما؟
مۇرات ءسال ويلاندى دا باسىن شايقادى.
— جوق، ونى نە ءۇشىن سۇرادىڭىز؟
قازىبەك جاۋاپتىڭ ورنىنا سۇراۋ بەردى.
— سولاردىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن كيرسانوۆتان باسقا قايسىسى؟
مۇرات تاعى دا ويلانىپ بارىپ، باسىن تاعى دا شايقادى.
— جوق، باسقاسى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى.
— "ولاي بولسا مەنى تىڭدا! — دەگەن داۋسى بۋلىعىپ، قىزىل شىرايلى ءوڭى دو سۇرلانىپ كەتتى، — سەندەردىڭ سوۆدەپتىڭ كوميسسارى دەپ جۇرگەن قۇدايلارىڭ بولشيەۆيك ەمەس، مەنشيەۆيك، مەنشيەۆيك بولعاندا ناعىز قان ىشەر اقتىڭ وفيسەرى مەنشيەۆيك. ەگەر سەن مىنا حابارمەن بارساڭ ول مەنشيەۆيكتىگىن ساعان دا كورسەتەدى، ءتىل ال!
مۇرات ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، وسىنى ايتىپ وتىرعان قازىبەكتىڭ ەسى دۇرىستىعىنا دا سەنە الماي تەسىلە قالىپ ەدى، قانشا شۇقشيسا دا ەكى كوزدەن نايزاعايداي جالتىلداعان كوكتىڭ وتىنان باسقانى كورە العان جوق.
سول وتتان ءوز جۇرەگىنە دە وت العانداي بولسا دا، لاۋلاپ كەتە العان جوق:
— ءسىز باسىڭىز كەتەتىن ءسوزدى ايتىپ وتىرعانىڭىزدى سەزەسىز بە؟ — دەدى ول سىبىرلاپ سويلەپ.
— سەزەمىن! — دەدى قازىبەك تىكىرەيىپ كەتكەن قارا مۇرتىن جاتقىزعىسى كەلگەندەي ءبىر سيپاپ، — ونىڭ اتى كيرسانوۆ ەمەس، بارانوۆ ەكەنىن دە سەزەمىن.
— قۇرىسىن ويباي، ءوشىر ءۇنىڭدى! ءوشىر تەزىرەك! — دەدى بايان وت باسىپ العانداي ىرشىپ.
— ەرتەڭ سايداق كەلسىن، سوندا كورەمىز كىمنىڭ ءۇنى وشكەنىن. ايتەۋىر سول مەنشيەۆيك ەكەۋىمىزدىڭ ءبىرىمىزدىڭ ءۇنىمىز وشەتىنى انىق.
— سايداق، — دەدى مۇرات ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردىڭ بارلىعىن دا لاقتىرىپ تاستاپ، قازىبەكتىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. — ول قايدا؟
سول سۇراۋدى بالقيا دا بەرمەكشى ەدى، ونىڭ توڭعاننان ون جاعى قارىسىپ قالدى.
قازىبەك جاڭا عانا تاسقىن سەكىلدى ەدى، ەندى ارناسىنا تۇسە باستاپتى:
— ايعاقپەن بىرگە كەلە جاتىر. ەرتەڭ كەشكە وسى وتىرعان تورتەۋمىز، ءتىپتى ەكى بالامەن التاۋىمىز ونىڭ الدىنا شىعا قاراعاندىعا بارامىز، سەن ايتاتىنىڭدى گالكينگە ايت تا تەز قايت. سايداقتار قاراعاندىعا بىزدەن بۇرىن جەتىپ ۇلگىرسە ونىڭ جارالى ەكەنىن جاسىرا تۇرىڭدار! ءتىپتى ءوزىن دە قۇپيا ساقتاڭدار.
مۇراتتىڭ جاڭا عانا كۇنشە كۇلىپ جادىراي قالعان جانى ەندى جىلان جالاپ وتكەندەي تۋلاپ، قانى مۇز بولىپ قاتا قالدى.
— جارالى! — دەگەن ءسوزى دە جالىن بولىپ اتقانداي.
— ونىڭ قانىن توككەن مەنشيەۆيككە سەنىڭ قانىڭدى توگۋ قيىن ەمەس، ساقتان!
مۇرات ءسال ويلانىپ تۇرا كەلدى دە:
— جوق، مەن نە ءۇشىن كەلگەنىمدى ونىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن سونىڭ وزىنە ايتامىن، — دەدى.
— وندا مەنى ەرتە كەت! — دەدى قازىبەك تە اتىپ تۇرىپ.
— مەيلىڭىز، كۇن جەلگەن، شەكپەنىڭىزدى كيىڭىز، — دەدى
مۇرات اعاش شەگەدە قىستىرۋلى تۇرعان شەكپەندى يەگىمەن نۇسقاپ.
قازىبەك قارا لاقتىڭ ەلتىرىسىنەن ىستەگەن كونەتوز بوركىن كيدى دە:
— جالاڭ قابات كەنەپپەن سەن دە ءجۇرسىڭ عوي، تارتا بەر، — دەدى ەسىك جاققا يەك قاعىپ.
ونىڭ، «جالاڭ قابات كەنەپ» دەگەن ءسوزى مۇراتقا جايلى تيگەن جوق.
كوزى كويلەك سىرتىنان كيە سالعان كەنەپ كەۋدەشەسىنە ءتۇسىپ ەدى، وزىنە تەلمىرە قاراپ وتىرعان زۋراعا باسىن ءبىر يزەدى دە شىعا جونەلدى: ونىڭ، كەۋدەشەگە نە ءۇشىن قاراعانىن، زۋراعا نە ءۇشىن باس يگەنىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلگەن جوق.
مۇراتتىڭ قاباقتى جاي ءبىر قاعىسىنان كوپ سىردى ءتۇيىپ قالاتىن زۋرانىڭ ءوزى دە:
«ونىسى نە؟ سۇيەر بولساڭ كەدەيلىكتىڭ كەبىنى كەنەبىمدى ەمەس، ءوزىمدى ءسۇي دەگەنى مە باس يگەنى» دەگەن ويمەن تەربەلىپ قالا بەردى.
تەرىستىكتەن سوققان جەلدىڭ ىزعارى كۇزدىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرگەندەي ەدى. ەسىك الدىنا شىققاننان كەيىن قازىبەك ۇستىندە شي بارقىت كەۋدەشەسىنىڭ تۇيمەسىن سالدى دا مۇراتقا اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— مىناۋ ۋ جەگەن قاسقىرداي تەڭسەلىپ جۇرگەن داۋدە بولسا تايماننىڭ مىرقالى. ونىڭ. كوزىنە تۇسپەيىك، بەرى ءجۇر.
ەكەۋى ءۇيدىڭ سىرتىن اينالىپ بارىپ، ءتۇنى تۇنىپ تۇرعان سايعا ءتۇسىپ كەتتى.
تايمان ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەن كەزدە ءۇيدىڭ ىشىنەن مىرقالدىڭ:
— مەن سەندەردىڭ قۇدايلارىڭمىن تاك... باعىناسىڭدار ماعان تاك... — دەپ شاڭقىلداعان داۋسى ەستىلىپ ەدى. تايمان بەلىندەگى بىلەكتەي كەندىردى ەكى بۇكتەپ الىپ ۇيگە كىرىپ باردى.
— قۇداي وسىندا ما؟ — دەدى، ول ەسىكتەن كىرە بەرە، اعاش كەرەۋەتتىڭ ۇستىندە ەكى قولىن توبەسىنە، شولاق قىلىشىن كەۋدەسىنە قويىپ شالقاسىنان جاتقان مىرقالعا قادالىپ. اكەسىنىڭ اشۋلى ەكەنىن كورىپ، مىرقال ۇندەمەي كوزىن جۇما قويدى.
— مىناۋ! — دەپ اعاسىنان ءزابىر كورگەن ءتورت جاسار ابزال جىلاپ جىبەرىپ ەدى، ءبىر جاستاعى نۇرلان مىرقالدى نۇسقاپ مىناۋ دەگەندەي ساۋساعىن شوشايتتى.
— ا، ەلدى قۇرتىپ جۇرگەن قۋ قۇداي سەن بە ەدىڭ. ءاي، كوپتەن قولىما تۇسپەي ءجۇر ەدىڭ، جاقسى كەز كەلدىڭ اۋ.
مەنى وسىنشا كەدەي قىلعانداي نە اكەڭنىڭ قۇنى بار ەدى سەنىڭ،دەپ تايمان شالقاسىنان جاتقان مىرقالدى كوك قارىننىڭ تۇسىنان تارتىپ تارتىپ جىبەرىپ ەدى، ول قارنىن سيپالاپ ويباي سالا اتىپ تۇرەگەلدى. تايمان جانە ءبىر تارتىپ جىبەردى دە؛ ونى جاعادان الىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىردى دە قۇيرىققا قۇيرىققا سارتىلداتىپ الا جونەلدى: — سەن نەگە بايلارعا مىرزا، كەدەيلەرگە ساراڭسىڭ؟ قۇداي بولساڭ نەگە سەن ءادىل بولمايسىڭ؟ بايلاردى عانا كورەتىن پاتشا مەن بولىسسىن با؟
— ويباي، مەن قۇداي ەمەسپىن، ويباي.
— ەندى كىمسىڭ؟
— مىرقالمىن، ويباي!
— جاڭا قۇدايمىن دەگەنىڭ قايدا؟ تۇزدە ەلگە، ۇيدە بالالارعا قۇداي بولساڭ، ماعان نەگە بولمايسىڭ؟ قانە بولشى، كورەيىن، — دەپ القىمىنان الىپ قىسىڭقىراپ جىبەرىپ ەدى، مىرقالدىڭ مۇرنىنان قان اتقىپ كەتتى.
— جىن سوققان با سەنى، ءولتىردىڭ عوي، — دەدى وتىننان جاڭا قايتقان ايەلى ەسىكتەن كىرە جۇگىرىپ.
تايمان ونى قاباعىمەن جاسقايتىن ادەتىمەن ىزبارلى ءبىر قارادى دا، مىرقالدى سىعىمداي ءتۇستى:
— جانىڭنىڭ بارىندا ايت، ەلگە ءزابىر كورسەتۋدى قوياسىڭ با؟
— قويايىن، كوكەتاي، قويايىن.
— ۇلكەن كىسىلەرگە ءتىل تيگىزگەنىڭدى قوياسىڭ با؟
— قويايىن، كوكەتاي، قويايىن.
— جامان ساۋرىك قۇساپ، كورىنگەنگە قوقاڭداۋدى قوياسىڭ با؟
— قويايىن، قويايىن.
— كەشە سايداقتىڭ قارشاداي بالاسىن جىلاتىن تاۋعا قۋىپ جىبەرىپسىڭ، ەندىگارى وعان سوقتىعاسىڭ با؟
— انت ەتەيىن، ەشكىمگە سوقتىقپاسقا.
— بىرەۋدىڭ ءبىر ساباق جىبىنە تيەسىڭ بە؟
— تيمەيمىن، كوكەتاي، تيمەيمىن.
— بۇگىن ءتۇسىپباي دەيتىن جۇمىسشىنىڭ ەتىگىن تارتىپ الىپسىڭ، ونى قايىرىپ بەرەمىسىڭ؟
— بەرەيىن.
— ەندىگارى مۇنداي يتتىكتى ىستەمەيسىڭ عوي؟.
— ىستەمەيمىن.
— بار ەندەشە! — دەپ ءبىر تەپتى دە قويا بەردى.
كيرسانوۆ، كەڭسەسىنەن كەلگەلى، تورعا تۇسكەن ايۋداي ەرسىلى-قارسىلى تەڭسەلىپ، تەرەڭ ويدا تۇر ەدى، بىرەۋ ەسىك قاقتى.
ارسالاقتاپ قارساق كىرىپ كەلدى.
— الەكساندر سەمەنوۆيچ، ءتىپتى، مەن ءبىر مينۋت تاعات ەتە الاتىن ەمەسپىن. ماناعى ءسوزىڭىزدىڭ جالعاسىن ايتىڭىزشى. ءبىز ەندى، ومبىعا ورناعان جاڭا وكىمەتكە قارايتىن بولامىز با؟
— البەتتە سولاي. ۋاقىت از، ماسەلە بىلاي: ەرتەڭ ەگەنسوندى اقمولاعا جىبەرەمىز، سەن... جوق، سەن مۇندا كەرەك ەكەنسىڭ. سوندا كىم؟
— ول نە ءۇشىن بارماقشى ەدى؟
— اعىلشىن وكىمەتى مەن ءبىزدىڭ روسسيا پاتشاسىنىڭ ەجەلگى كەلىسىمى بويىنشا اعىلشىنداردىڭ مۇنداعى وندىرىسىنە روسسيا وكىمەتى قورعان بولۋعا مىندەتتى. ءبىزدىڭ ومبىداعى جاڭا وكىمەتىمىز سول شارتتى ورىنداۋعا ءتيىستى. ول ءۇشىن بىلتىردان بەرى جۇمىسشىلاردىڭ كوميتەتىنىڭ باقىلاۋىندا كەلگەن وندىرىستەرىن اعىلشىنداردىڭ وزدەرىنە قايتا الىپ بەرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. ول ءۇشىن بىزگە اسكەر كەرەك. ەگەنسون سول ءۇشىن بارادى.
— اسكەر كەلەر مە ەكەن؟
— كازارمالاردى ازىرلەي بەر، — دەدى كيرسانوۆ شولاق تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرىپ.
— ءيا، ارۋاق، ايتتىم اكەمنىڭ اسىنا ارناعان قۇلا قاسقا ايعىردى.
— ايعىردى ەمەس، باسقانى ايت.
— ايتتىم وعان قوسا ءوزىڭىز كوزدەپ جۇرگەن شالقاروۆ مۇراتتى. وسى كەلگەندە مەن ونىڭ كورىن قازىپ كەلدىم.
— قالاي؟
— تايمانوۆ مىرقالدىڭ اتىنان ارىز جازدىردىم.
— نە دەپ؟
— «شالقاروۆ بۇلىكشى. ول سوناۋ قاراعاندىدان وسىندا كەلىپ بۇلىك سالىپ ءجۇر. ول ءقازىر سوۆدەپتىڭ باسشىلارىنا قاستىق ويلاپ ءجۇر. وسى جۇلدىزدىڭ ون بەسى كۇنى تۇندە ءوزىنىڭ بەلگىسىز جولداستارىمەن سوران تاۋىنىڭ كوكتال جاق بەتىندەگى ءبىر يەسىز قوراعا بارىپ جاسىرىن جيىلىس وتكىزىپتى. سول جيىلىستا ولار سوۆدەپتى قالاي قۇلاتۋدىڭ پلانىن جاساپتى». مىنە، ول ارىزدىڭ قىسقاشا مازمۇنى. ال، شىنىندا وسىنداعى ءبىراز جۇمىسشىلاردىڭ سول كۇنى جاڭاعى ايتىلعان يەسىز قوراعا بارعانى راس كورىنەدى.
— نە ءۇشىن؟
— وسىندا بىرەۋدىڭ سيىرى جوعالعان ەكەن، سونى ىزدەي ءجۇرىپ بارسا كەرەك.
— شالقاروۆ تا بارعان با ەكەن؟
— جوق، ول بارماپتى. ءبىراق باردى دەۋشىلەر بولسا، بارعان بىزدەر ءۇشىن ءسوز ەمەس قوي.
— قولى قويىلدى ما؟
— قويىلدى. ءبىراق، وسىنىڭ ەندى كەرەگى بار ما؟
— نەگە؟
— ەرتەڭ سوۆدەپتىڭ ءوزى دە قۇلايدى، سوندا ەڭ الدىمەن شابىلاتىن سول شالقاروۆتىڭ باسى عوي.
— قىلىشتىڭ ءجۇزى تولقىمالى. ونىڭ قاعىپ تۇسىرەتىنى كىمنىڭ باسى، ول ءازىر بەلگىسىز. ويتكەنى سوۆدەپتىڭ قۇلاعانىنا جۇمىسشىلار نارازى بولادى. سول نارازىلىقتى بولشيەۆيكتەر جەر-جەردەن تەز ۇلعايتىپ اكەتسە ءوز باسىمىز قاعىلادى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ەندىگى ماقساتىمىز ولاردى توبىمەن جامساتۋ، مەنىڭ بۇگىنگى ءماجىلىستى كەنەت توقتاتقان سەبەبىم دە سول...
— وندا مۇنىڭىز دانىشپاندىق ەكەن، — دەدى قارساق يەسىنە ەركەلەگەن يتشە بۇلاڭداپ، — سول باقىتتى كۇندى قارسى الۋ ءۇشىن نە ىستەۋدى بۇيىرار ەكەنسىز؟
كيرسانوۆ ونىڭ بۇلاڭداپ تۇرعان تۇرىنە دە، الداپ تۇرعان ۇمىتىنە دە كۇلكىسى كەلسە دە قاھارلى ءۇن قاتتى.
— ساعان بەرىلەتىن بۇيرىق مىناۋ: ەرتەڭ وسىنداعى بولشيەۆيكتەر توبى تالقاندالعان كەزدە سەن دە سولارمەن بىرگە تۇتقىندالاسىڭ، ونان اقمولاعا ايدالاسىڭ، سوعان وسى باستان ازىرلەنە بەر. قىس جاقىنداپ كەلەدى، كيىمدەرىڭدى سايلاپ ال!
قارساق ونىڭ بۇل ءسوزىن ءازىل بولار دەگەن دامەمەن جىميا قاراپ، جىلميا قالىپ ەدى، جوق، ولاي ەمەس، ادال دوسى تاجال بولىپ شىن جۇتقالى وتىر. ءوز قانىن ءوزى جۇتقانداي ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ كەتىپتى. ءدال ءقازىر ءتۇسىنىڭ قورقىنىشتىلىعى سونداي، قارساقتىڭ بىردەن ارتىق قاراۋعا ءداتى جەتكەن جوق.
ول نە ىستەرىن بىلمەي كوزى جىپىلىقتاپ از تۇردى دا:
— تاقسىرىم اۋ، مەنىڭ جازىعىم نە؟ — دەدى مولتەڭدەپ.
— تاقسىرىم اۋدى ءازىر قويا تۇر. مۇنداي ۇلكەن كۇرەسكە ءادىستىڭ دە ۇلكەنى كەرەك. سەن اقمولاعا بارعاننان كەيىن قاشىپ قۇتىلاسىڭ دا، ەل ىشىنە بارعاندا نە ىستەيتىنىڭدى كەيىن كەزىندە ايتامىن.
قارساقتىڭ سونگەن وتى قايتا جىلت ەتتى. قۋانعاننان كوزىنەن جاس تا ىرشىپ كەتتى.
— سىزبەن بىرگە ايدالىپ، سىزبەن بىرگە قاشسام ارمان جوق، ءيا، ارمان جوق، — دەدى ارسالاڭداپ.
— مەن ولاردىڭ قولىنا تۇسپەي جاسىرىنعان بولىپ وسىندا قالام دا، جۇمىسشىلار اراسىندا بولشيەۆيكتەرگە قارسى ۇگىت جۇرگىزەم. ەندى تۇسىنىكتى بولار.
قارساقتىڭ جاڭا عانا جىلت ەتكەن وتى تاعى دا جالپ ەتتى. كيرسانوۆتىڭ جاۋاپ كۇتە قادالعان كوزىنە تۋرا قاراي الماي:
— تۇسىنىكتى، — دەپ مىڭق ەتتى. ءبىراق، ول ءدال ءقازىر تۇككە دە ءتۇسىنىپ تۇرعان جوق.
— تۇسىنسەڭ قوش بول! ماعان ءقازىر ەگەنسون كەلمەكشى ەدى، ەندى ءۇيدى.بوسات!
قارساق تۇك ايتا العان جوق، يىعى سالبىراپ سۇمىرەيگەن كۇيى شىعىپ كەتتى. ول كەتكەننەن كەيىن كيرسانوۆ ستولدىڭ ۇستىندەگى اينانىڭ ەكى جاعىنا اكەپ، ەكى ماي شام ورناتتى دا، اينانىڭ الدىنا كەلىپ:
— نۋ، جولداس، الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ اتالىپ جۇرگەن بارانوۆ مىرزا! سويلە؟! الدىندا ەكى شىراق جانىپ تۇر. مۇنىڭ، ون، جاقتاعىسى مەنشيەۆيك تە، سول جاقتاعىسى بولشيەۆيك. سول سەكىلدى سەنىڭ كەۋدەڭدە ەكى جۇرەك بار. بىرەۋى سىرتىندا دا، ەكىنشىسى ىشىندە؛ ىشتەگى مەنشيەۆيك تە، سىرتتاعى بولشيەۆيك. ون جاقتاعى شىراق پەن ىشتەگى جۇرەكتى جاڭاعى قارساق پەن ەگەنسون عانا بىلەدى. ەندى جۇرتتىڭ ءبارى كورە بەرسىن، سىرتتاعى جۇرەكتى جۇلىپ تاستاپ، سەل جاقتاعى شىراقتى سوندىرسەم قايتەدى؟
— جوق، مىرزا! الدىندا ءالى تالاي وتكەلدەر بار. سەن قاشان بولشيەۆيكتەر جويىلىپ، مەنشيەۆيكتەر بەرىك ورناعانعا دەيىن وسى ەكى شىراقتى قولىڭا قاتار ۇستاپ، وسى قوس جۇرەكپەن ءومىر سۇرەسىڭ. سوندا عانا ەرتەڭگى كۇنى سەنىڭ يگنات يگناتيەۆيچ بارانوۆ دەگەن اتىن تاريح بەتىنە التىن ارىپپەن جازىلادى.
بىرەۋ ەسىكتى تىرس-تىرس شەرتىپ ەدى، ەگەنسون بولار دەگەن ويمەن سول جاقتا تۇرعان شىراقتى جالپ ەتكىزىپ سوندىرە سالا، ەسىككە قاراي ۇمتىلدى.
— كەلە بەرىڭىز. كەلە بەرىڭىز.
ول سونى ايتىپ ەسىككە جەتە بەرگەن كەزدە قارسى الدىنا مۇرات كىرىپ ەدى، بارانوۆتىڭ كوزى قاسقىر كورگەن ەشكىنىڭ كوزىنە ۇقساپ، مۇرتى تىكىرەيىپ كەتتى.
— شالقاروۆ! — دەدى ول كەيىن شەگىنە بەرە ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ. — سەنى شاقىرعان كىم؟
— ەشكىم ەمەس، ءبىر ۇلكەن جۇمىسپەن ادەيى ءسىزدى ىزدەپ كەلدىم.
بارانوۆ ءۇنسىز بارىپ ەسىكتى قايتا اشتى دا:
— مەنىڭ ءقازىر جارتى مينۋت ۋاقىتىم جوق، ەرتەمەن كەڭسەگە كەل، مارش! — دەدى.
— مەن تاڭعى پوەزبەن كەتەمىن، ەرتەمەن كەلە المايمىن، — دەپ مۇرات تا تىرەسە كەتتى.
— ونداي اسىعىس بولساڭ جۇمىسىڭدى گالكين مەن كوجەكوۆتەردىڭ بىرىنە ايت تا كەتە بەر! — دەپ بارانوۆ تا قايىسقان جوق.
مۇرات ونىڭ، بەتىنە قادالىپ:
— ومدا قوش بولىڭىز! — دەدى دە شىعا جونەلدى.
— قوش! — دەپ بارانوۆ قالا بەردى. ءبىراق مۇرات ۇزاپ كەتپەستەن اق وكىندى.
— ۇلكەن جۇمىسپەن ادەيى كەلدىم دەدى، ءا؟ سونشالىقتى ول قانداي جۇمىس ەكەن؟ مەن ونى نەگە ايتقىزبادىم وسى؟ ەگەنسون كەلىپ قالار دەپ قورىقتىم اۋ.
ول ەسىكتىڭ تيەگىن ءىلىپ الىپ قايتادان ويعا شومىپ وتىر ەدى، بىرەۋ ەسىكتى قاقتى.
— بۇل كىم؟ — دەدى ەسىكتىڭ الدىنا جەتىپ بارىپ.
ار جاقتان:
— مەن عوي، الەكساندر سەمەنوۆيچ، — دەگەن ايەل داۋسى ەستىلىپ ەدى، قويدى كورگەن اش قاسقىرداي بارانوۆتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى.
— ءيا، ءسات! ءيا، ءسات! — دەدى ول سىلەكەيىن شۇبىرتىپ.
ەسىك اشىلار اشىلماستان زىپ ەتىپ ۇزىن كىرپىكتى، اق سۇر قىز ۇيگە كىرىپ كەلدى.
— و، مەنىڭ باقىتىم، مەنىڭ جۇرەگىم! — دەپ بارانوۆ ونى قاپسىرا قۇشاقتاي الدى دا، ەكەۋى بۇزاۋشا جالاسا كەتتى.
— راقمەت سىزگە، جەتەر ەندى! — دەدى اعىلشىننىڭ ارىق قىزى ءسوزدى كەلتە قايىرىپ.
— شەشىندىرۋگە رۇقسات ەتىڭىز!
— كوپ راقمەت سىزگە.
— اياعىڭىزدىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز.
— راقمەت سىزگە.
— مىنا ءبىر ۆينو سىزگە ساقتالعان ەدى، ءىشىپ جىبەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
— راقمەت سىزگە.
— سىزگە دە راقمەت، تىزەمنىڭ ۇستىنە وتىرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
— راقمەت سىزگە.
— مەنىڭ ءۇيىمدى ءوز ۇيىڭىزدەي كورىپ، ەركىن كوسىلۋىڭىزدى وتىنەمىن.
— راقمەت سىزگە.
بارانوۆ تىلەكتى وسىلاي ەسەلەپ قويا بەردى دە، ەگەنسوننىڭ كارى قىزى «راقمەت سىزگەنى» ايتا وتىرىپ، ونىڭ تىلەگىن بۇلجىتپاي ورىنداي بەردى.
قىزدىڭ قايتار مەزگىلى دە جەتتى. ونى ۇيىنە شەيىن شىعارىپ سالۋعا بارانوۆتىڭ بەتى جوق. كەتكىسى كەلمەگەندەي قيىلىپ ەسىك كوزىندە قىز تۇر. ول قىڭسىلاعانداي ىڭىرسىپ بارانوۆتىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى سىبىرلايدى. بارانوۆتىڭ وعان ايتار ءتاتتى ءسوزى دە قالماپتى. ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا ايتىپ ايمالاي بەرەدى. بار تاۋىپ ايتقان ماحاببات ءسوزى:
— وتىنەمىن، اكەڭىزدى ماعان تەزىرەك جىبەرە كورىڭىز، مەن اسىعىسپىن، ۇمىتا كورمەڭىز، كيىمدەرىن جاقسىلاپ وزگەرتسىن، — دەۋ عانا.
اعىلشىننىڭ ارىق قىزى بارانوۆتىڭ وسىنداي سوزىنە ءىس سەمىرگەن بولۋ كەرەك:
— راقمەت سىزگە، — دەپ ونىڭ. اۋزىنان ءبىر ءسۇيدى دە، ۇرى يتشە سۋماڭ ەتىپ ەسىكتەن ءبىر اق ىرعىدى.
— ويدا جوق جەردە ولجاعا كەزدەسكەنىمدى قارا، — دەدى بارانوۆ ەكى الاقانىن راقاتتانا سيپالاپ. — ءدال بۇگىن مۇنداي ولجالى بولامىن دەگەن جوق ەدىم. كيرسانوۆ اتالۋمەن ەتكەن قورقىنىشتى كۇندەرىم ەندى بىتكەن بولار. بۇل اعىلشىندار تۇلكىدەن دە قۋ. ادامدى الداپ، دۇنيەنى بيلەي بىلەدى. اللام بىلەدى، ەگەنسوننىڭ ءوزى قىزىن ماعان جىبەرگەن. ول كارى تۇلكى قىزىن كىمگە جۇمساۋدى بىلەدى. قىزى اكەسىنەن دە وتكەن تۇلكى.
— ءبىراق، — دەدى ول باسىن ويلانا شايقاپ، — كلاشامەن وتكىزگەن ون مينۋتتىك ۋاقىتىمدى بۇل سيديعان شي بورباي قىزدىڭ بارلىق ومىرىنە. بەرمەسپىن... شىركىن كلاشا، قانداي قايىرلى تۇندە قۇشاعىڭا الار ەكەنسىڭ، مەن سەكىلدى وتىڭا اينالعان كوبەلەكتى. مۇمكىن الارسىڭ، مۇمكىن ولەرسىڭ. ەرتەڭ بايىڭدى ايداتىپ جىبەرسەم، ەركىن قولىما ءبىر تۇسەرسىڭ.
ول سونى ايتتى دا بۋتىلكاداعى اراقتى كەسەگە تولتىرا قاعىپ الىپ:
— جوق، — دەدى ستولدى ءبىر قويىپ قالىپ، — بۇگىننەن باستاپ مەن بولشيەۆيك بولا المايمىن. مەنشيەۆيكپىن دەۋدەن قورقاتىن قارا ءتۇن كەتتى. سوۆدەپ اتاۋلىنىڭ ءورت تيگەن قامىستاي قۇساپ جاتقانىن ەسىتكەن ەل، ەرتەڭ اق كودەدەي جاپىرىلىپ، مەنشيەۆيكتەردىڭ قانداي ەكەنىن بۇكىل الەم تانيدى، سول كەزدە مەن ەشكىم تانىمايتىن بولشيەۆيك بولىپ قالاي جۇرمەكپىن؟ جوق، جۇرە المايمىن. مەنشيەۆيك ەكەنىمدى ەرتەڭنەن باستاپ جاريا ەتەم. ولارعا وسى ۋاقىتقا شەيىن بولشيەۆيكپىن دەپ الداپ كەلگەنىمدى دە، ەڭ اقىرى ءوزىمنىڭ ءاتى-جونىم دە وزىمدىكى ەمەس ەكەنىن دە ايتامىن. وندا قايتەدى؟..
— سابىر، سابىر! — دەدى ول وز-وزىنەن قولدارىن ەربەڭدەتىپ، — سەن، ءبۇيتىپ، قىز بەن اراقتىڭ بۋتىلكالارىنا بيلەتە بەرمە اقىلىڭدى. ءالى ۋاقىت ەرتە، ءبىلدىڭ بە؟ بولشيەۆيكتەر مەن مەنشيەۆيكتەردىڭ تىككەن ۇتىسىنىڭ نومەرى تەك سيبيردەگى سوۆدەپتىڭ قۇلاتىلۋى عانا ەمەس، ول ەسىندە بولسىن! ەگەر، مىناۋ ەل سەنىڭ ءبۇيتىپ، بىرەۋدىڭ قانىن توگىپ العان دوكۋمەنتپەن جۇرگەنىڭدى بىلسە، قايناپ تۇرعان قازانعا تىرىدەي تاستاپ، سۇيەگىڭدى مىستىڭ تورتاسى ەتىپ جىبەرەدى، بايقا!
سول كەزدە مىناداي ءبىر قانى سورعالاعان وقيعا ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
ول، وسىدان ەكى اي بۇرىن بولعان ەدى. يەسىز جاتقان نۇرا وزەنىن ورلەي، ەلسىز جولدى كەشىپ، پار ات جەككەن ءۇش كىسى كەلە جاتتى. ونىڭ بىرەۋى — اقمولاداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا قاراعاندىداعى جۇمىستى باسقارۋ ءۇشىن كەلە جاتقان الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ دەيتىن جاس بولشيەۆيك، ەكىنشىسى وسى بارانوۆ دەيتىن بەلگىسىز بىرەۋ. ءۇشىنشىسى ايداۋدان جاڭا قايتىپ كەلە جاتقان سايداق. اتتاردىڭ يەسى دە، جەمشىگى دە سول. سايداق، بۇل ات-اربانى سپاسسكييدىڭ اقمولاعا ساۋدامەن كەلىپ جاتقان مىرزاش دەيتىن باي ساۋداگەرىنەن العان-دى، مىرزاش «زامان قانداي بولادىنى» كوبىرەك ويلايتىن، ەكى دۇنيەسىنىڭ تىزگىنىن بىردەي ۇستاعىسى كەلەتىن، ول ءۇشىن قالتاسى مەن قانجارىن قاتار جۇمسايتىن ايلالى ادام. قارساق ونىڭ نەمەرە ءىنىسى. سول ءىنىسىنىڭ سپاسسكييدەگى سوۆدەپتىڭ مۇشەسى ەكەنىن بەتىنە پەردە ەتىپ ۇستاپ مۇنداعى سوۆدەپتىڭ ادامدارىمەن جاقسى تانىسىپ العان-دى. ايداۋدان قايتقان سايداق تا اقمولاعا وسى تۇستا كەلىپ، وزىنە بوستاندىق اپەرگەن سوۆدەپتى كەلە تاۋىپ الىپ، ادامدارىمەن، اسىرەسە، كيرسانوۆ سياقتىلارمەن تەز دوستاسىپ كەتكەن-دى. سوۆدەپتەن نۇسقاۋ الىپ، ەندى ەلىنە جەتەتىن كولىك ىزدەگەلى شىققانى سول ەدى، ويلاماعان جەردەي مىرزاشقا تاپ بولدى. ءبىرىن-بىرى كورگەننەن شۇرقىراسا كەتتى. ەكەۋىنىڭ كەزدەسكەن جەرى سوۆدەپ ءۇيىنىڭ اۋلاسى بولاتىن. ءجون سۇراسىپ تۇرعان شاقتا تەرەزەدەن كيرسانوۆتىڭ:
— سايداق، مەن قاراعاندىعا سەنىمەن بىرگە كەتەتىن بولدىم، كولىكتى ەكەۋىمىزگە بىردەي ىزدەگەيسىڭ، — دەگەن داۋسى شىقتى.
مىرزاش سوۆدەپتىڭ باسقا ادامدارىن جاقسى بىلسە دە، ورتالىقتان جاڭادا كەلگەن كيرسانو بىلمەيدى ەكەن. ونىڭ سوۆدەپتىڭ قانداي دوكەيى ەكەنىن سايداقتان ءبىلىپ الدى دا:
— نەمەنە، سەندەرگە كولىك مۇقتاج بولىپ تۇر ما؟ — دەدى.
— ءيا، مۇمكىن بولسا، ءبىزدى الا كەتسەڭىز.
— مەنىڭ قايتۋىما ءالى ءبىر اي بار، اسىعىس بولساڭدار باسقا ءبىر امالىن تابۋعا بولادى.
— جالىنامىن، تابىڭىزشى.
— جالىنباي اق قوي، مەنىڭ سوۆدەپتەن ايارىم بولمايدى. جالعىز ءىنىمدى اياماعاندا، ەكى اتتىڭ تەرىن ايايمىن با. سوناۋ مەنىڭ كۇيمەمنىڭ ار جاعىندا تۇرعان قوس كۇرەڭ جارايتىن بولار، لاشەنكەسى سۋ جاڭا. قاشان جۇرگىلەرىڭ كەلەدى؟
— كولىك ءقازىر تابىلسا — ءقازىر.
— ءقازىر ەمەس، اتتار بۇگىن تاڭ اسسىن، ەرتەڭ جۇرىڭدەر. ءبىراق، ات ايداۋشى بەرە المايمىن، ءوزىڭ يە بولاسىڭ.
— راقمەت سىزگە. ول ءۇشىن نە تولەيمىز؟.
مىرزاش سازارا قالدى:
— جارتى تيىن.
— كەشىرىڭىز.
— جوق، كەشپەيمىن. — مىرزاش مىرس ەتتى، — ارتىقتا ەمەس، كەم دە ەمەس، جارتى تيىن تاباسىن، سوندا عانا كەشەمىن.
— مەن ونداي اقشانى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن.
— سىيدى ساتىپ بەرگەندى مەن دە كورگەن ەمەسپىن. قانە، ءسوز ساۋداسى وسىمەن ءبىتتى، ات اربانى قاشان قاي، جەردەن الاتىنىڭدى ايت.
— ونى ءوزىڭىز ايتىڭىز.
— مەن ايتسام، تاڭەرتەڭ شايىڭدى ىشكەننەن كەيىن سوناۋ توبەسى كورىنگەن كوك شاتىرلى ۇيگە كەل، وعان دەيىن مەن اتتاردىڭ جەمىن دە، لاشەنكەنىڭ مايىن دا، جول ازىقتارىڭدى دا ازىرلەتىپ قويامىن.
سايداق ونىڭ مىرزا ەكەنىن بىلەتىن، ءبىراق ونىڭ نەلىكتەن مۇنشا شۇلەنسىگەنىن بىلگەن جوق. سوندىقتان، ءدال جۇرەردەن ءبىر ساعات بۇرىن تان بولىپ، ايداۋدان كەلە جاتقان سورلى ەكەنىن ايتىپ، الا كەتۋىن تىلەپ زارلاعان مىنا بارانوۆ سونىڭ سالىپ جىبەرگەن ۋلى جىلانى، مەنشيەۆيكتەردىڭ سپاسسكييدەگى سوۆدەپتىڭ جۇرەگىنە سەرمەگەن قانجارى ەكەنىن ول سەزگەن جوق. ءالى سول سەزبەگەن قالپىندا كەلە جاتىر.
نۇرا وزەنى ءبىر قوڭىر بۇيراتتى كەسىپ وتەدى ەكەن. جولاۋشىلار سول تاۋعا ءتۇس اۋا ىلىككەن ەدى، قياسى مول بۇران جول بۇل تاۋدان تاڭ اتقانشا شىعارار ەمەس. سايداقتىڭ ويى تىم بولماسا جوتادان ءارى اسىپ بارىپ توقتاماق. ول ءۇشىن اتتاردى قاتتى ايدايىن دەسە كەنەتتەن اۋىرىپ كەلە جاتقان كيرسانوۆ اياپ كەلەدى.
السىرەدى مە، جوق الدە جانى ءسال سايا تاپتى ما ايتەۋىر تۇستەن بەرى كيرسانوۆتىڭ ىڭقىلى ازايىپ كەلەدى. بارانوۆ ءبىر قولىن اۋرۋ كيرسانوۆتىڭ موينىنان الماي، تان اتقالى قۇشاقتاپ كەلەدى... سايداق اۋىق اۋىق كوز تاستاپ بارانوۆ دا ىشىنەن ەلجىرەي ءسۇيىپ:
— دوسى ءۇشىن قولى سىنسا دا ەلەر ەمەس، نەتكەن جاقسى ادام، — دەپ ماقتاپ تا كەلەدى. ال، ونىڭ ماقتاپ كەلە جاتقان دوسى ەڭ قىمبات دوسىن قۇشاقتاعان كۇيى ال، ال قۇشاعىنا قالاي بەرۋدى ويلاپ كەلەدى. كۇن باتىپ، قاس قارايعان سايىن ونىڭ قانى قارايا ءتۇسىپ، جول ءبىر جازىققا كەلگەندە سايداققا ءامىر ەتتى.
— جولداسىمىزدىڭ ءحالى ناشارلاپ بارادى، قاتتىراق ايدا!
سايداق بيشىكتى ءۇيىرىپ، ىسقىرىپ كەپ قالىپ ەدى، اتتار اۋىزدىعىن شايناي جونەلگەن كەزدە زۋىلداعان جەل جۇرەگىندەگى زۇلىم وتتى لاپ ەتكىزگەندەي بارانوۆ باسىن كوتەرىپ الدى.
ول سۇعاناق كوزىن بارلاي جىبەرىپ، جان-جاعىن ءبىر شولىپ الدى دا، دەمىن اۋىر الىپ قينالىپ كەلە جاتقان كيرسانوۆتىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى. بۇل كەزدە ونىڭ كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتىر ەدى. بارانوۆ سونى كورە سالا قۋانىپ قۇشىرلانا قۇشاقتادى دا، «جاقىنداپسىڭ، دوسىم، ەندى قيىن بولماسسىڭ» دەدى ىشىنەن.
ول ءوز سوزىنەن ءوزى شوشىپ، بىرەۋ ەستىپ قالدى ما دەگەندەي جان-جاعىنا جالت-جۇلت ەتتى دە، جۇرەگىنىڭ ءدىرىلى باسىلماستان كۇرسىنىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
— ەي، دوس! جاقىن جەردە ەل جوعىن انىق بىلەسىڭ بە؟ — دەدى سايداققا كۇبىرلەپ.
سايداقتىڭ كوزى قارسى الدىندا قاسقايىپ جاتقان شاتقالدىڭ اڭعارىندا، قۇلاعى سول اڭعاردىڭ ار جاعىنان ەمىس-ەمىس كەلىپ تۇرعان ءيتتىڭ داۋىسىندا ەدى. ءتۇن قاراڭعىلانا قويۋلانىپ شاتقال ءىشى تۇكسيە باستاعانىمەن، ونىڭ ەل اساتىن اڭعارى الىستاپ اڭقايىپ تۇر. سايداقتىڭ كوز ءسۇزىپ، قۇلاق تىگىپ كەلە جاتقانى سول اڭعار. سول اڭعارعا قادالعان قالپىن وزگەرتپەستەن:
— جاقىن جەردە ەل بار سەكىلدى. ءيا، بار ەكەن، — دەدى قۋانىپ.
ءسىرا، ونىڭ بۇل قۋانىشى قايعىداي تيگەن بولۋ كەرەك — بارانوۆتىڭ كوزى شاقىرايىپ، مۇرتى جىبىرلاپ كەتتى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەگەن داۋسى دا ۇرەيلى.
— الىستان ءيتتىڭ ۇرگەنى كەلىپ تۇر.
ىشىنەن «وي، ءيتتىڭ بالاسى، وي، ايۋان» دەپ سايداقتى ءبىر سىباپ الدى دا، جىلميا قالىپ:
— دوستىم اۋ مانا عانا ەمەس پە ەدى، ەرتەڭگە دەيىن ەل كورمەيمىز دەپ مەنى قورقىتقانىڭ؟ — دەدى.
— ايتۋشىلار بۇل ماڭدا ەل جوق، دەپ ەدى، انا ءبىر يتتەر بار دەپ تۇر، — دەدى سايداق مىرس ەتىپ.
— سوندا قايسىسىنا سەنەمىز؟ ادامعا ما، يتكە مە؟
— ءوزىم وسى ساپار يتكە سەنەمىن.
— مۇمكىن، سەن ماعان دا سەنبەسسىڭ، سولاي ما؟.. نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەپ بارانوۆ ونىڭ جەلكەسىنەن قادالا ءتۇستى.
سايداق ونىڭ قۇشاعىندا جاتقان كيرسانوۆقا ءبىر ءۇڭىلىپ الىپ كەۋدەسىن كەرى كوتەرە بەرە:
— سىزگە سەنەرمىن اۋ، ءدال مىنا جولداستىڭ كەنەت اۋىرا قالعانىنا سەنە الماي كەلەمىن، — دەدى سىبىرلاپ.
— نەگە؟
— كەنەت اۋىرىپ كۇرت السىرەۋى قالاي؟
ونىڭ ايتقىسى كەلگەنى باسقا ەدى، بارانوۆتىڭ وزىنەن سەسكەنىپ ايتا العان جوق. ونىڭ قانداي ويدا كەلە جاتقانىن بارانوۆ سەزگەن ەدى.
— جاۋىز ەكەنسىڭ ءا دوسىم. كورمەيسىڭ بە شولدەدىم دەۋگە دە شاماسى كەلمەي ەرنىن جالاپ كەلە جاتقانىن.
سوندىقتان اقتالعىسى كەلمەي «كەشىرىڭىز» دەي سالدى.
بارانوۆتىڭ كوزى ءالى بارلاۋدا. ول ساي-سالادان باستاپ جىرا-جىلعالاردىڭ ءار بۇتاسىنا دەيىن كوزىمەن ءسۇزىپ شىقتى دا:
— كەشىرىمدى كەيىن وزىنەن سۇرا. ول ءۇشىن شاي قايناتىپ بەرىپ، ءبىراز دەم الدىرايىق، وزەننىڭ وسىناۋ ويپات تۇسىنا توقتاي قال! — دەدى.
وزەننىڭ ار جاعاسىندا تۇرعان مايانىڭ تۇبىندە ەكى ادام وتىر ەدى. بۇلاردى كورە سالا ءسۇمپ بەرىپ ماياعا كىرىپ كەتتى. ونى بارانوۆ تا، سايداق تا بايقاعان جوق.
سايداق سول مايانىڭ وكپە تۇسىنا ءتونىپ كەپ تۇرا قالدى.
— اتتاردى تەز دوعار دا، توعايدان وتىن اكەل، مەن سۋ اكەلەيىن، تەز، تەز! — دەدى بارانوۆ بۇيىرا سويلەپ.
سايداق ونىڭ نەندەي زۇلىمدىققا بەكىنگەنىن سەزگەن جوق، ايتقاندارىن ەكى ەتپەي اتتارىن تەز دوعاردى دا، بالتاسىن الا ساپ ورمانعا قاراي تۇرا جونەلدى. قاشان ول ءتۇن قاراڭعىلىعىنا سۇنگىپ كەتكەنشە بارانوۆتىڭ كوزى سونان تايعان جوق تا، ويى زۇلىمدىقتان قايتقان جوق... مۇنان ءارى اكەتۋگە بولمايدى. «ەلگە كەزدەسە قالسا، انا قازاق اۋرۋ مۇنى سول ەلگە قالدىرىپ كەتەدى دە، مەن مۇنىڭ دوكۋمەنتتەرىن الا الماي قالامىن. سوندىقتان، مەن ءۇشىن ەڭ قولايلى جەر وسى. ولىگى تابىلا قالسا ءولتىرۋشىسىن ەشكىم ىزدەمەس ءۇشىن وقتى دا جۇمساماي، پىشاق سالىپ قان دا توكپەيىن. ءوزى قۇلاپ ءولىپتى دەۋ ءۇشىن مىنا ءبىر جاردان قۇلاتايىن دا جىبەرەيىن، سۋ تەرەڭ ەكەن، باتسىن دا كەتسىن».
ول ىشىنەن ايتىپ قانا قويعان جوق، وسىعان بەرىك بەكىنىپ الدى دا، سايداقتىڭ قاراسى كوزدەن تاسا بولىسىمەن كيرسانوۆتىڭ قالتاسىندا باردىڭ بارلىعىن ءوز قالتاسىنا سالىپ الدى دا، ءوزىن وزەنگە قاراي سۇيرەتە جونەلدى. ول قۇلاعىنا كەلگەن ءالسىز ايانىشتى ءۇندى دە تىڭداعان جوق. ادامشا ويلانىپ كىدىرگەن دە جوق، قاسقىرشا قيمىلداپ جاردان ءبىر اق لاقتىردى دا، ەتپەتىنەن جاتا قالدى. ويتكەنى، ءدال وسى مەزەتتە ساتىرلاپ كەلىپ جارق ەتكەن نايزاعاي: «ساقتانىڭدار، كورىپ قالىڭدار مىنا جاۋىزدىڭ قارا ءجۇزىن»، — دەگەندەي اينالانى جاپ-جارىق قىپ جىبەرگەن ەدى. بارانوۆ سونان قاتتى شوشىنسا دا ەسىن تەز جيىپ الدى.
— اح، ازعىن! الدامشى! سەن وتىرىك اۋرۋ ما ەدىڭ؟ — دەدى دە، ول داۋسىن سوزىڭقىراپ: — كوتەر قولىڭدى! — دەپ زىرك ەتتى. ول بىرەسە ءوزى، بىرەسە كيرسانوۆ بولىپ ءار ءتۇرلى داۋىسپەن سايداقتى وسىلاي ارباپ جاتىر.
ۇلى جولدىڭ ۇستىندە قارا نيەتتى قاس جاۋدىڭ قولىنان قىرشىنى قيىلعان جاس جاننىڭ قازاسىنا ازالانعانداي تاۋ-تاس ءدىرىل قاعا كۇڭىرەنىپ، سىلق-سىلق كۇلىپ جاتقان سۋدىڭ سۇلۋ ءۇنى دە قارالى جاردىڭ زارىنا ۇقساپ كەتتى. سونىڭ ءبارىن ءبىر عانا ءوزىنىڭ جۇرەگىمەن كوتەرىپ سايداق تۇر. كوزى كورمەسە دە جۇرەگى بولعان سۇمدىقتى ءدال سەزگەندەي ءدىرىل قاعىپ، قولىنداعى اۋىر بالتاسىن تەڭسەلتىپ تۇر...
ول اياعىن اڭداپ باسىپ، اعاشتان شىعا بەرە كوز تىگىپ ەدى، ەكى اتتىڭ الىستان ەلەستەگەن سىلەمىنەن باسقانى كورە العان جوق.
— جاقىنداما! جاقىنداما! — دەگەن بارانوۆتىڭ وعان ىلەسە ەكى رەت گۇرس ەتكەن مىلتىقتىڭ داۋسى شىعىپ ەدى، سايداق ونىڭ ءبارى ءوزىن الداۋ ەكەنىن بىلمەي ايعاي سالا تۇرا ۇمتىلدى.
— ەي، ەي، اعايىندار اۋ، جولداستار اۋ، توقتاساڭدارشى، نە سۇمدىق بۋلارىن؟ — دەپ ول جالىنىپ كەلەدى، قورىققانىنان قايتا-قايتا ءسۇرىنىپ تە كەلەدى.
ول ارباعا جاقىنداي بەرگەن كەزدە قارسى الدىنان بارانوۆ كەلىپ قۇشاقتاي الدى.
— قازاعىم اي، دانىشپانىم اي! — دەدى ول القىنا سويلەپ. — اجال اۋزىنان ازار قالدىم اۋ، انا جاۋىز مەنى ولتىرە جازدادى اۋ. سەن ونىڭ وتىرىك اۋىرىپ، ءبىزدى الداپ كەلە جاتقانىن قايدان ءبىلدىڭ؟ ايتشى دەيمىن قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ ول كۇشىن بايقاپ العىسى كەلگەندەي بارىن سالا قىسىپ ەدى، سايداق ونىڭ قيمىلىن شىبىننىڭ قىبىرى عۇرلى كورگەن جوق.
— قايدا ءوزى، كورسەتشى كوزىمە؟ — دەپ سايداق بالتاسىن بىلەپ جۇلقىنىپ كەپ قالىپ ەدى، بارانوۆ ۇشىپ تۇسە جازدادى. سوندا دا ول وجەتتەنىپ سىر سەزدىرەر ەمەس.
— ەسىنەن اداسقان بىرەۋ مە، جوق الدە بولشيەۆيكتەر تەررور جاسادى دەپ بىزگە جالاسىن جابۋ ءۇشىن جىبەرگەن مەنشيەۆيكتەردىڭ جانكەشتىلەرىنىڭ ءبىرى مە، ايتەۋىر، ول مەنى ەكى رەت اتتى دا وزەنگە باتىپ كەتتى.
سايداقتىڭ كوزى قاراڭعى ءتۇندى دە تەسە جارقىراپ:
— باتىپ كەتتى! — دەگەن داۋسى دا ءتۇن قاراڭعىلىعىن سەلك ەتكىزدى.
— ءيا، ءوز كوزىممەن كوردىم، قولىن ءبىر سەرمەدى دە، باتىپ كەتتى، جەك اتتاردى جىلدام
.
بارانوۆ سونى ايتتى دا تەڭسەلىپ بارىپ اربانىڭ ۇستىنە سىلق ەتتى.
— سورلى باسىم اي، ەندى قايتتىم؟ كوزىمدى جاڭا عانا اشىپ ەدىم، قۇم قۇيىلدى اۋ قايتادان. ءالى دە ىزدەپ كورسەك قايتەدى؟
— ىزدە، ىزدە! — دەدى بارانوۆ قۇتىرعان قاسقىرداي وز-وزىنەن الاسۇرىپ، — دانىشپاندىعىڭ مەن اقىماقتىعىڭنىڭ شەكاراسى ونشا الىس ەمەس كورىنەدى، مۇمكىن تاعى بارساڭ، بالىق بولىپ سۇڭگى دە الىپ شىق.
سايداق ونىڭ كەكەسىنىن ەلەگەن جوق، جاساۋراعان كوزىن وزەن جاقتان الماي ءدىر-دىر ەتىپ تۇر: ەگەردە ول ەرلىك جاساپ وزەنگە جەتىپ بارسا، ءبىر عاجايىپ ادامدارعا كەزدەسەتىن ەدى. ولار كىم؟ ول مايا تۇبىندەگى ماناعى ەكەۋ. ولار جەر باۋىرلاپ، سۋ كەشىپ كەپ ءدال وسى ساتتە شالا جانسار كۇيدە جاعادا جاتقان كيرسانوۆقا جەتكەن ەدى. قاق قاسىندا سونداي الىپ ادامدار بارىن بىلمەي جاپان تۇزدە جالعىز قالعانداي جانى كۇڭىرەنىپ:
— بەس كۇن دامدەس بولعان جولداس ەدىك قوي، ءبىر اقىل بەرسەڭىزشى، مەن نە ىستەيمىن؟ سۇراعاندارعا نە دەيمىن؟ نە بەتىممەن قارايمىن؟ — دەدى زارلانىپ.
— مەنىڭ بەرەر اقىلىم: ءسوزدى قوي دا، تەزدەت!
— وعان ءوز اقىلىم دا جەتەدى.
— باسقا اقىلدىڭ ساعان ءازىر كەرەگى جوق. ونىڭ ەلىمىن سەنەن سۇرايتىن دا ەشكىم جوق. سۇرايتىنداردىڭ ءبارى اقمولادا، ولارعا سەن ەندى قايتىپ بارمايسىڭ.
— نەگە بارمايمىن، — دەپ سايداق كوتەرمەنى كوتەرە بەرە توقتاپ جاۋاپ كۇتكەندەي ءسال كىدىردى دە، مەنىڭ وندا وزىممەن بىرگە ايدالعان ەكى ورىس، ءبىر قازاق جولداسىم اۋىرىپ، اقمولادا قالىپ قويدى. مەن ول ۇشەۋىنىڭ قاراعاندىدا قالعان دۇنيەسى مەن ءوزىمنىڭ بالقيام مەن تەمىرىمدى سالىپ الامىن دا قايتا بارامىن. سوندا ولار مەنەن سۇراماي ما؟
بارانوۆ ىشىنەن:«ءيا، قايتىپ باراسىڭ، سەنى بارعىزارمىن مەن»، — دەدى الدىنا كەلىپ ءوز ورنىنا وتىرا باستاعان سايداققا كەكيە قاراپ.
— سوناۋ قاراعاندىدان ومسكىگە قالاي قاڭعىرىپ بارعانسىڭدار؟ — دەدى.
— قاڭعىرۋ ەمەس، نامىس قۋىپ ايدالىپ بارعانبىز، دەدى سايداق كەۋدەسىنەن جالىن اتا كۇرسىنىپ.
اۋىر كۇيىنىشتى سايداقتىڭ ىسقىرىعى ءزارلى شىقتى ما قالاي، ونىڭ ىسقىرىق سالىپ توبەگە ۇيىرە زۋىلداتقان بيشىگى شامىنا تيگەندەي ەكى ات ورعي جونەلدى دە، بارانوۆتىڭ السىرەگەن قارا جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى. ادامنىڭ ءومىرىن شىبىننىڭ قاناتى عۇرلى كورمەي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قان توگۋدىڭ جولىن وڭاي تاپسا دا، جان راقاتى تابىلعان جوق. قايتا، كەلەشەگى جوق، تار دۇنيەسى ونان سايىن تارىلىپ، ءۇمىت شالقارى سۋالا ءتۇستى. ول قانشا قايراتتانسا دا ەس جيا الماي بۇرىسە قالىپ باسىن جاراسىنا تىعىپ جىبەرىپ، ارت جاعىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، الدە نە ەلەستەپ ونىڭ جانىن سىعىپ جىبەردى. ءتىپتى ول كيرسانوۆتىڭ ارۋاعى قۋىپ كەلە جاتقانداي ۇرەيلەنىپ:
— ايدا! ايداشى تەز! — دەدى بۋلىعا سىبىرلاپ. قاشان ماناعى اڭعاردان اسقانشا وزىمەن ءوزىن الىستىرىپ، وزىنە ءوزىن جەگىزىپ قويعان ازاپ بۇعاۋىنان قۇتىلا العان جوق...
ماناعى ءيتى ۇرگەن ءبىر ولكەدەگى شوپشىلەردىڭ ءيتى ەكەن. بۇلار وعان دا سوقپاستان تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ەرتەڭىندە، ءتۇس اۋا ءبىر يەسىز بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ ءبىر-اق توقتادى.
— بۇل قالاي؟ — دەدى بارانوۆ كيرسانوۆتىڭ دوكۋمەنتتەرىن ەشقايدان تابا الماعانىنا قاپالانىپ، — قالتالارىنداعى قاعازدىڭ ىشىندە جوق، كيىم سالعان جاشىگىندە جوق، ەندى قايدا؟ الدە ءوزىنىڭ ءبىر جەرىندە كەتتى مە؟.
قاسقىر قاقپانعا تۇسكەن اياعىن شايناپ تاستايتىن. بارانوۆتىڭ كۇيى دە تاپ سونداي. ءوز ماڭدايىن ءوزى ۇرعىلاپ، ءوز بارماعىن ءوزى قارش-قارش شايناپ وتىر.
— ەندى قايتتىم؟ مەنىڭ بولاشاق باقىتىمنىڭ كىلتى سونىڭ مانداتى ەدى عوي مانداتسىز قايدا بارماقپىن؟ قايتا بارعاندا ونداعىلارعا نە دەمەكپىن؟ ءوزىن ءولتىردىم، ءبىراق دوكۋمەنتىن الا المادىم دەسەم، ولار نە دەمەك؟ ءسوز جوق، اياماستان ايىپتايدى. سوندا تارتار جازام قانداي بولماق؟.. جوق، اتا بەرسىن، اسا بەرسىن مەيلى، قالايدا قايتۋىم كەرەك. ولتىرسە دە سول ءوز ادامدارىم ءولتىرسىن. ءبىراق ولگەن ادامعا كىمنىڭ قولىنان ولسە دە ءبارىبىر ەمەس پە؟ بولشيەۆيگى نە، مەنشيەۆيگى نە. جوق، مەن ولسەم دە جاۋىمنىڭ ەمەس، دوستارىمنىڭ قولىنان ولەم، قايتامىن، — دەپ جاشىكتى لاقتىرىپ تاستادى دا، اربانىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتتى.
بۇل كەزدە اتتاردى وتقا قويىپ جۇرگەن سايداق تا قايتا ورالعان ەدى. ول بارانوۆتىڭ لاقتىرىپ جىبەرگەن جاشىگىن قولىنا الىپ:
— جولداس يگنات، سىزگە قاجەتى بولماسا، مىناۋ قاراڭ قالعان جاشىكتى وتقا جاعايىنشى! — دەپ ەدى، بارانوۆ شالقاسىنان جاتقان كۇيى قول سىلتەپ:
— ورتە ءبارىن دە، ورتە! — دەدى.
سايداق ارباداعى بالتاسىن الا سالىپ جاشىكتىڭ ءتۇپ جاعىنا پەرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، بالتا ءجوندى باتپاي قايقاڭ ەتتى. بايقاسا جاشىكتىڭ ءتۇبى ەكى قابات ەكەن. ونىڭ نە سەبەپپەن قوس ءتۇپتى بولىپ جاسالعانىن ويلاعان سايداق جوق، شەتىن الا قايقايىپ تۇرىپ سالىپ جىبەرىپ ەدى، جارىلعان تاقتايدىڭ اراسىنان قاعازدار دۋدىراپ شىعا كەلدى.
— وي، يگنات! — دەدى ول، قورقىنىشى مەن قۋانىشى ارالاس ۇنمەن، — مىنانى قاراڭىز!
— ول نە؟
— مىنانىڭ تۇبىنەن قاعاز شىعىپ جاتىر.
بارانوۆ اربادان قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق، بارا قاعازداردى قۇشاقتاي الدى. ول مۇنداي باقىتقا تۇتقيىلدان كەزدەسەم دەگەن جوق ەدى. ءبىراق، جاشىكتىڭ ىشىنەن ونى قۋانتارلىق دوكۋمەنتتەرمەن بىرگە ول ءۇشىن اجال وعى دا شىعا كەلدى. ول اقيقات نۇرىن الەمگە شاشىپ كەلە جاتقان «پراۆدا» گازەتى ەدى. ول جالعىز ەمەس، سوڭىندا ىزالى كۇشتىڭ تولقىنىنداي، ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي، كەلەشەككە تارتقان جولى كۇندەي جارقىراپ «جۇمىسشىلار جولى» گازەتى مەن ءار ءسوزى جاۋعا وقشا بوراپ «جۇمىسشىلار مەن سولدات» گازەتتەرىنىڭ بىرنەشە داناسى بار. تاڭ شولپانى سەكىلدەنىپ تۇنەكتىڭ تۇبىنە دەيىن ساۋلە شاشىپ، كەڭ دالانى كەزىپ كەلە جاتقان بولشيەۆيكتەردىڭ بۇل جارشىلارى بارانوۆتى قالتىراتىپ جىبەردى.
— تۇسىنبەيمىن، — دەدى ول سىرەسكەن جاعىن زورعا جازىپ، — بۇل گازەتتەر مۇندا قانداي جولمەن كەلدى ەكەن؟
ول سونى ايتتى دا، گازەتتەردى ۋىسىنا قىسا ءتۇسىپ سانداق جاعىپ وتىرعان وتقا ءتونىپ كەلدى دە، قايتادان كەيىن شەگىندى.
«جوق، — دەدى ىشىنەن، — مۇمكىن، بۇل گازەتتەر ءوزىمنىڭ جۇمىسشىلار اراسىنا تەز ءسىڭىپ كەتۋىمە سەبەپ بولار. وندا كوپشىلىگى قازاق جۇمىسشىلارى عوي، ولاردىڭ نادان كوزىن وسىمەن اق بايلايىن. جاعاتىن بولسام وت تابىلار».
ول ىشتەي وسىعان بەكىنىپ الدى دا گازەتكە ورالعان دوكۋمەنتتەردى قاراپ ەدى، اراسىنان ۆوليا دەيتىن بىرەۋدىڭ بىرنەشە حاتى شىعا كەلدى. ءسوز الپەتىنە قاراپ، ونىڭ ريەۆوليۋسيونەرلەر ەكەنىن بىلسە دە، ۆوليا دەگەن كىمنىڭ جاسىرىن اتى ەكەنىن بۇل جەردە ويلاعىسى دا كەلگەن جوق، وزىنە پايداسى تيەتىن حات ەكەنىنە كوزى جەتتى دە قالتاسىنا سالدى. وسى سەكىلدى بەرىك قۇرالدارمەن قارۋلانىپ ءقاۋىپسىز بولعان ول جايىمەن وتىرىپ، كۇندەلىك جازىلعان داپتەردى اقتارىپ ەدى. كيرسانوۆتىڭ وسىلاي اتتانار كەزدە جازعان مىنا ءبىر كۇندەلىگى ونىڭ، كوڭىلىندەگى ءبىر ءتۇيىندى شەشىپ بەردى.
1918 جىل، 15 ماي.
«مەن گاليانىڭ بۇلاي وزگەرۋىنەن ءارى قۋانامىن، ءارى قورقامىن. بۇگىن تاڭ اتقالى وسىنى ويلاۋدامىن. تۇندەگى گالياعا ايتقان سوزدەرىم ەسىمە تۇسكەن سايىن دەنەم تۇرشىگىپ، وزىمە ءوزىم ىزالانامىن. مۇمكىن ول، مەنىڭ ادال نيەتتى دوسىم بولار. ءبىراق مەن بولشيەۆيك ادامعا جاتپايتىن قىلىق ىستەدىم اۋ، مەن جالعان ماحابباتتىڭ مازاعى بولدىم اۋ، دەپ قورقامىن. ويتكەنى التى اي بويى ايتقان سوزگە قۇلاق قويماي شىعانداپ كەلگەن قىزدىڭ سوڭعى كەزدە عانا وزگەرىپ قۇشاعىنا الۋى قانداي تۇسىنىكسىز بولسا، مۇنان ەكى كۇن بۇرىن ساياساتتان تۇك ساۋاتسىز كورىنگەن قىزدىڭ بۇگىن ماركسشىل بولا قالۋى ونان دا وتكەن تۇسىنىكسىز. ول دا وكىنىش بولماس ەدى، قايدا باراتىنىمدى ايتقانىم قايعى. ەندى بۇل جەردەن تەز كەتپەسەم بولماس. الدا جارىق دۇنيە كۇتىپ تۇرعاندا قاراڭعى تۇنەكتى نەسىنە ويلاي بەرەمىن».
1918 جىل، 17 ماي.
«مەن ۇلى جولعا شىقتىم. پارتيانىڭ مۇنداي زور سەنىم كورسەتۋى مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت. سول باقىتتىڭ قۋانىشى گاليادان كۇدىكتەنىپ، ەكى كۇننەن بەرى شوشىنعان جۇرەكتى قايتادان شاتتىققا بولەي باستادى...»
سايداق، ەرنىن تىستەگەن كۇيى وتىرىپ قالدى دا، بارانوۆ داپتەردەن وزىنە كەرەكتى كەيبىر سوزدەرىن اق جەرىنە كوشىرىپ الىپ، كيرسانوۆتىڭ قولىمەن جازىلعان جەرلەرىن جىرتىپ تاستادى.
بۇلار جايلاۋ جولىمەن ءۇش كۇن ۇدەرە تارتىپ، ءتورتىنشى كۇنى ۇلكەن جولعا قاراي ويىستى. بارانوۆ ءىز تاس تاۋدىڭ الۋان ءتۇرلى ايلاسىن بىلەتىندىگىنە ناساتتانىپ سايداقتى ارقاسىنان قاقتى دا:
— نۋ، دوس، تۇنەرە بەرمەي اڭگىمە ايت، — دەدى.
— سىزدەن ءبىر سۇرايتىنىم بار، سونى ايتپاسام باسقا ايتارىم جوق، — دەپ سايداق.
— ءسوز بولسا بولدى، نە بولسا دا ايتا بەر.
— وسى ءسىز انىق ورىسسىز با؟
— ە، ورىس ەمەي، — دەدى بارانوۆ وتىرىك كۇلىمسىرەپ.
— قازاق ءتىلىن قالاي جاقسى بىلەسىز؟ الدە، قازاق اۋلىندا ەستىڭىز بە؟
— و، — دەدى بارانوۆ كوڭىلىنە كەلە قالعان ءبىر قۋلىققا راقاتتانا كۇلىمسىرەپ، — شەشەم عانا ورىس، اكەم قازاق.
— اكەم قازاق دەيسىز بە؟ — دەدى سايداق تاڭدانا قاراپ — بۇل قالاي؟ ءوزى — قازاق، اتى باران! قازاقتا ونداي ات بولمايدى عوي.
— نەگە بولمايدى. قازاقتا قويشىباي دەگەن ات كوپ ەمەس پە؟
— ءيا، كوپ.
— باران — قازاقشا قوي دەگەن ءسوز. بارانوۆتىڭ قازاقشاسى قويشىبايەۆ. ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
— ەپتەپ، از-ماز؟ ال ەندى تاعى ءبىر سۇراق: ايەلىڭىز بار ما؟
— بار، اكەم ورىس قىزىن العان سوڭ، ارالاس بولىپ جاتسىن دەپ مەن قازاق قىزىن الدىم.
— وندا مەن ءسىزدى مۇنان بۇلاي كۇيەۋ دەپ اتايىن، رۇقسات پا.
— رۇقسات. ال، سەندە ايەل بار ما؟
سايداق اۋىر ءبىر كۇرسىندى دە:
— بار، تەمىر دەيتىن ۇلىم دا بار، — دەدى.
— اكە-شەشەڭ بار ما؟
— جوق.
— وزىڭنەن باسقا ءاعا-ىنىڭ بار ما؟
— جوق.
بارانوۆ تاعى ءبىر سويقاندى قالاي باستاۋدى ويلاپ وتىردى دا:
«اياۋ دەگەن نە؟ — دەدى ىشىنەن، — بۇل جولدىن ءوزى اياۋدى بىلمەيتىن جول. جەتىم قالار بالانى، جەسىر قالار ايەلدى ايايتىن بولساڭ اياق باسا المايسىڭ. مىسالى ايەلى مەن بالاسىن اياپ مىنانى جولشىباي جايراتپاسام، وندا بارعاننان كەيىن ءوزىم جايرايمىن».
وزىنە قانداي قاتەر ءتونىپ كەلە جاتقانىن سايداق ارينە سەزگەن جوق. ونىڭ بار ويلايتىنى بالقياسى مەن تەمىرى. «سولاردى ءبىر كورسەم اۋ، ەكەۋىن قۇشاقتاپ تۇرىپ ولسەم اۋ»، دەيدى ىشىنەن. كەيدە وسىنداي ويلار قاپالاندىرا بەرگەن سوڭ جادىراماق بولىپ ءاندى دە شىرقاپ جىبەرەدى.
بارانوۆتىڭ، قانداي ويدا وتىرعانىن سەزگەندەي:
— جاپالاق جالپىلدايدى جار باسىندا،
نەمەنە جوقتىڭ كۇنى بار قاسىڭدا.
دوس بولىپ قاس بولعاننان ساقتا، قۇداي،
قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا.
بۇل ولەڭدى بارانوۆ تا تىڭداپ كەلەدى ەكەن، ول:
— تاماشا، ەتە تاماشا! اسىرەسە، «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا» دەگەنى تاماشا ەكەن. سەن مۇنى ۇعىپ ال!
— ۇقپاسام جادىمدا ساقتالماس ەدى عوي، — دەدى دە سايداق، باسقا ءبىر مۇڭلى ءاندى زارلاتىپ، قۇلازىپ جاتقان كەڭ دالانى كۇڭىرەندىرىپ جىبەردى.
قۇلازىعان capى دالادا، سۇلاپ جاتقان قارا ادىرلاردان اسىپ، ۇلكەن جولدىڭ دەڭگەيىندەگى قايقاڭعا شىعا كەلىپ ەدى، قالىڭ كىرەشىلەر ءوتىپ بارادى ەكەن. سونى كورگەندە سايداقتىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى دە، بارانوۆتىڭ قاندى كوزى كۇلىمدەپ سالا بەردى.
— دوستىم اۋ، سەن نەگە جىلايسىڭ،؟ — دەدى ول كوزى ۇرى يتشە جىلماڭداپ.
— مىناۋ ەلسىز دالادان قورقىپ ەدىم، انا كىرەشىلەردى كورگەن سوڭ كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتتى.
بارانوۆ كورسە دە كورمەگەندەي وتىرىك قۇبىلا قالىپ،
— كىرەشىلەر قانە؟ — دەدى.
— انە، اناۋ قالىڭ ءشيدىڭ ىشىندە كەتىپ بارادى.
— بۇلار قايدا بارادى ەكەن؟
— مۇنداي ۇلكەن كەرۋەن قاراعاندىدان باسقا جەرگە بارا قويماس. كۇن دە كەشكىرىپ قالدى عوي، بۇگىن وسىلارمەن بىرگە تۇنەپ شىعايىق.
— جوق، دوستىم، قاشان قاراعاندىعا جەتكەنشە ەشكىممەن سويلەسپەۋگە، شاما كەلسە كەزدەسپەۋگە تىرىس.
— نەگە؟ — دەدى سايداق جالت قاراپ.
— مىنا قاعازدارىنا قاراعاندا ول وتىرىك بولشيەۆيك بولىپ جۇرگەن مەنشيەۆيك سەكىلدى. ولار ومبىداعى جاڭا پاتشانىڭ وكىمەتىن دارىپتەۋ ءۇشىن ەل ەلگە كەتىپ جاتىر. كىرەشىلەردىڭ ىشىندە سولاردىڭ ءبىرى بولسا دا بىزگە قاتەر، اسىرەسە ساعان قاتەر.
— ولاردىڭ مەندە نەسى بار؟ — دەدى سايداق تۇسىنبەگەن ءتۇر كورسەتىپ.
— ويلاپ قاراساق، كيرسانوۆتىڭ ءولىمى ەكەۋمىزگە دە قاتەر. قانە، مەن مەنشيەۆيكتەردىڭ ءبىرى بولىپ تەكسەرەيىن، ونىڭ قالاي ولگەنىن ايتىپ كورشى.
سايداق ءبىراز ويلاندى دا باسىن شايقادى.
— ايتا الاتىن ەمەسپىن، — دەدى.
— ارينە ايتا المايسىڭ، سەن تۇگىلى مەن دە ايتا المايمىن، قاتەر دەگەنىمىز سول. سوندىقتان ءبىز بۇلاردىڭ قايدا بارا جاتقانىن بىلەيىك تە، ءارى ەتىپ بارىپ جولدان اۋلاق تۇنەيىك.
— ماقۇل!
«ماقۇل دەمەسكە لاجىڭ بار ما؟ — دەدى بارانوۆ ىشىنەن، — مەن سەنى، ءومىر بويى قاسىما ساقتاپ جۇرە المايمىن. مەنەن ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن كورگەن بىلگەنىڭدى اركىمگە كايىتەسىن دە، بولشيەۆيكتەردى مەنىڭ ىزىمە سالاسىڭ، سوندىقتان بۇگىن تۇنىمەن سەن تۋرالى وڭاشا بارىپ تۇرىپ ويلانۋىم كەرەك».
«ات، اربانى قالاي جوعالتامىن؟ — دەدى ول تاعى دا ىشىنەن. — ءوز قارا باسىمنان باسقانىڭ ءبارى دە وسى تۇننەن قالماي جويىلۋى كەرەك تە، ءوزىم ەرتەڭ مىنا كىرەشىلەرگە ەرۋىم كەرەك».
«ءا، تاپتىم! اتتاردى دا، اربانى دا — ءبارىن دە سۋعا باتىرامىن. تاپتىم، تاپتىم. جاڭا عانا اشتىم جولىمدى».
5
بۇلار كىرەشىلەر تۇنەگەن جەردەن ون شاقىرىمداي وزىپ بارىپ جولدان اۋلاق جاتقان قامىستى وزەننىڭ جاعاسىنا بارىپ تۇنەگەن ەدى. تاڭ جاڭا عانا قۇلان يەكتەنىپ كەلەدى. بارانوۆتىڭ كوزى ءالى ىلىنگەن جوق... بىرنەشە كۇن بويى ەلسىزدە ەلەگىزىپ كىرپىگى ايقاسپاعان سورلى سايداق باسى جەرگە تيىسىمەن قور ەتىپ ەدى، تۇياق سەرىپپەستەن ءالى سەرەيىپ جاتىر.
بارانوۆتىڭ كۇتكەن مەرزىمى دە جەتتى، ول كەۋدەسىنە كەشە كۇندىز ۇيالاعان زۇلىمدىعىن ءتۇنى بويى سارابىنا سالىپ، بەرىك بەكىنىپ الدى دا:
— ەي، سايداق، سايداق! — دەدى اياعىمەن نۇقىپ، — تەز قاشپاساق قولعا تۇستىك، تۇر جىلدام! تۇر، جان كەرەك بولسا، تەز كيىن!
سايداق بۇكىل دالانى باسقان اۋىر ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا ءبىر ءوزى جاتقانداي ەدى. سونشا اۋىر ۇيقىنى قالاي سەرپىپ تاستاعانىن ءوزى دە بىلگەن جوق، كىرپىگى ايقاسىپ جۇمىلىپ كەتكەن كوزىن جۇدىرىعىمەن سۇرگىلەپ زورعا اشتى دا:
— نەمەنە دەيسىز؟ — دەدى قارسى الدىندا تۇرعان بارانوۆتىڭ وزىنە ۇرەيلەنە قاراپ.
— بەتتى باسقا جاققا اۋدارىپ تەزىرەك كەتپەسەك قولعا تۇستىك، تەز كيىن. مەن اتتاردىڭ كىسەنىن اشا بەرەيىن.
— كىمنىڭ قولىنا؟ — دەدى سايداق كيىنە باستاپ.
— جاڭاعى ەكى مەنشيەۆيكتەردىڭ قولىنا.
— قايداعى ەكەۋ؟
— ەي، ەسىڭ دۇرىس پا؟ كيرسانو ىزدەپ جۇرگەن مەنشيەۆيك ەكەنىن جاڭاعى ەكى سولداتتىڭ وزدەرى دە ايتتى عوي.
سايداق اتىپ تۇرا كەلدى.
— سولدات، بىلسەم بۇيىرماسىن.
— ە-ە! مەن سەنى قورىققاننان وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ ۇندەمەي جاتىر دەسەم، ولار كەلگەندە شىن ۇيقىدا ما ەدىڭ؟
— ولار قايدا؟
— كەشەگى كىرەشىلەرگە كەتتى. ەگەردە ولار كيرسانوۆتىڭ وتكەنىن كورگەنىمىز جوق دەسە كەشىكپەي قايتىپ كەلەدى دە، ەكەۋمىزدى كەسكىلەيدى، بول تەز!
سايداقتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى، قازىرگى تۇرىنە قاراعاندا كەشىكپەي جانى دا شىعاتىن.
— ويپىرىم اي، ەندى قايتتىك؟ كۇيەۋجان اۋ، تاپقىر . ەدىڭ عوي، ءبىر امالىن تاپساڭىزشى تەزىرەك.
— ەندى ءبىر اق جول بار، — دەدى بارانوۆ ويلانعان بولىپ، — سەن ءبىر اتقا ءمىن دە، مىنا سۋدىڭ تەرەڭدىگى قانداي ەكەنىن بايقاپ شىق! تەز!تەز!
— ونىڭ كەرەگى نە؟
— اربانى قامىسقا تىعامىز دا، اتتارمەن ار جاققا ءوتىپ كەتەمىز.
سايداق قيماعانداي اتتارعا قاراپ تۇرىپ قالىپ ەدى، بارانوۆ ونى ارقادان قاعىپ قالىپ:
— بار، سۋدى بايقاپ شىق، تاياز بولسا اربانى دا وتكىزىپ الارمىز، — دەدى.
سورلى سايداق موينىنا اجال بۇعاۋى بولىپ ورالعان ۋلى جىلاندى دوستىڭ قولىنداي كورىپ، تۇكتى بايقار ەمەس. ەكى اتتىڭ بىرىنە قارعىپ مىنە سالا سۋعا ءتۇسىپ ەدى، ەكى جارى بىردەي قامىسپەن جيەكتەلىپ جالپايىپ جاتقانىمەن ونشا تەرەڭ ەمەس، ۇزەڭگىلىكتەن عانا كەلەدى ەكەن. سايداق وزەننىڭ ورتا تۇسىنا جەتە بەرە توقتاپ، اربانى وتكىزۋگە بولاتىنىن ايتقالى ارتىنا قاراپ ەدى، بارانوۆتىڭ ناگان ۇستاعان قولىن ارتىنا تىعا قويعانىن كوزى شالىپ قالدى.
— بوگەلمە! قاراما ارتىنا! — دەدى بارانوۆ اۋزىنا تۇسكەن ءسوزدى باقىرىپ.
سايداق ونىڭ كىم ەكەنىن ەندى عانا ءسوزدى دە كوزىنەن كوز ايىرماي قادالىپ قالدى. كوزى بارانوۆتا، ويى قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەۋدە.
— ەي، ماعان نەگە قارايسىڭ؟ ار جاققا نەگە وتپەيسىڭ؟ — دەدى قامىستىڭ سىرتىندا تۇرعان بارانوۆ.
— سىزگە ەمەس، انە ءبىر توپ اتتىلارعا قارايمىن، — دەدى سايداق.
بارانوۆ ۇرەيلەنىپ ارتىنا جالت قاراعان كەزدە سايداق، اتىنا قامشى باسىپ جونەلە بەرىپ ەدى، وزەننىڭ ارعى شەتىنە جەتە بەرگەندە مىلتىق داۋسى گۇرس ەتتى. ءبىر ەمەس، ەكى رەت. ەكەۋى دە ءمۇلت كەتكەن جوق. سايداقتىڭ ءوزىن دە، استىنداعى اتىن دا جۇلىپ ءتۇستى. وڭمەنىڭەن وق تيگەن ات ەكى اق رەت ورعۋعا شاماسى كەلدى، وماقاسا قۇلادى دا قامىستى سۋعا باتىپ كەتتى. سول جاق قولى سالبىراپ سۋعا قۇلاپ تۇسكەن سايداق تىزەسىنە تۇرا قالىپ باسىن ءبىر قىلقيتتى دا قايتا باتتى. ول باتقان تۇستىڭ سۋى تولقىندانىپ، قامىسقا قاراي جىلجىپ بارا جاتقانىن بارانوۆ كورگەن جوق.
— ويلاعان ويىمنىڭ ءبارى وسىنداي ورنىنا كەلە بەرسە، ەندى ءبىر جىلدان كەيىن بۇكىل ساياساتشىلاردىڭ ءبارى مەنىڭ الدىما كەلىپ تىزە بۇگەر، — دەدى ول ءوزىنىن جاۋىزدىعىنا جانى راقاتتانىپ. اربانى يتەرىپ اپارىپ سۋعا ءتۇسىردى دە، قالعان تورى اتتى سونىڭ دوڭگەلەگىنە مىقتاپ تۇرىپ بايلادى. وزىنە اجالدىڭ، تونگەنىن سەزگەندەي تورى اتتىڭ، كوزىنەن جاس پارلاپ تۇر. ول جالىنعانداي مۇڭايا قاراپ، اقىرىن كىسىنەپ تە جىبەردى. بارانوۆ ونىڭ زارىن دا، كوزىنىڭ جاسىن دا ەلەگەن جوق. بيشىكپەن سابالاپ سۋعا ءتۇسىردى دە، وكپە تۇسىنان اتىپ كەلىپ جىبەردى. وق تيگەن ات شىڭعىرىپ اسپانعا ءبىر سەكىردى دە، بايلاۋلى باسىن كوتەرە الماي قايتا سىلق ەتتى. ول جانتالاسىپ قانشا تۋلاسا دا، ۇزاققا بارعان جوق، اربانى سۇيرەتە جۇلقىنىپ بارىپ قۇلادى دا، جوق بولدى.
بارانوۆ وسى قاندى سۋرەتتى كوز جانارىنا ءتۇسىرىپ الىپ كەلگەندەي قادالىپ از تۇردى دا، كىشكەنە جاشىگىن قولىنا ۇستاپ جولعا قاراي اياڭدادى. ونىڭ ەندىگى ويى — كەشەگى جولدا قونىپ جاتقان كىرەشىلەرگە ىلەسۋ.
كىرەشىلەر تۇنەگەن جەرىنەن كۇن شىعا اتتانعان-دى. ولار كەلىپ جەتكەنشە قالاي الداۋدى سايلاپ العان ول ەڭ الدىڭعى اربا تاقالعاننان اق:
— وي، اكەتايلار اۋ. مۇسىلماننىڭ بالاسىسىڭدار عوي، الا كەتىڭدەر مەن ءمۇساپىردى، — دەپ زارلاي باستادى.
— قازاقشاعا سۋدايىن قارا ءوزىنىڭ، — دەدى ەڭ الداعى اربادا كەلە جاتقان كىرە باستىعى قارت قازاق.
— ەي، سۇمىرايداي سۇڭقىلداعان كىمسىڭ ءوزىن؟ — دەدى كەيىنگى ارباداعىنىڭ بىرەۋى.
— ءوي، كەشەگى پار اتتى اربانىڭ ۇستىندە شالقايىپ بارا جاتقان ۇلىق قوي، بۇل نەعىپ ءجۇر مۇندا؟
— ەي، سەن سولمىسىڭ، ەي؟ — دەگەن داۋىستار اربانىڭ ۇستىندە وتىرعانداردىڭ ءارقايسىسىنان شىعا باستادى.
— سول مەنمىن، اعاتايلار. تۇندە ۇيىقتاپ جاتقانىمدا قاسىمداعى جولداسىم مەنى تاستاپ قاشىپ كەتىپتى.
بۇل كەزدە سايداق سۋ بولعان كيىمدەرىن ەكى اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ، سىڭار قولىمەن سىعىپ، جاڭاعى وزەننىڭ جاعاسىندا وتىر ەدى، ونى ەشكىم بىلمەستەن كەتە باردى.
— ءوزىڭ ءبىر يتتىك قىلعانسىڭ عوي، ءيتتىڭ بالاسى.
— يتتەي كورىپ سويۋ كەرەك ءوزىن.
— سويعاندا ەندىگارى ەسىنەن كەتپەستەي قىپ سويۋ كەرەك، — دەپ ەرىگىپ كەلە جاتقان كىرەشىلەر تۇس-تۇسىنان شۋلاسىپ ەدى. بارانوۆ ناق ءبىر اشتىقتان بۇرالىپ ولگەلى تۇرعان بۇرالقى يتتەي ءبۇرىسىپ كەتتى.
— نە ىستەسەڭدەر دە وزدەرىن بىلىڭدەر، اعاتايلار. مەنىڭ اكەم قازاق، شەشەم ورىس، ايەلىم دە قازاق قىزى، قازاقتى جەك كورسەم، قىزىن الام با؟ سەنىڭدەر قۇدايعا، جولداسىما تۇك جازىعىم جوق ەدى، وبال قىلدى ماعان.
— اكەڭ اتى كىم؟
— سەمەن.
ءوز اتىڭ كىم؟
— الەكساندر.
— سەندەردە تاعى ءبىر اكە بولۋشى ەدى عوي، بىردەڭە بىردەڭە ءدارۋىش دەۋشى مە ەدى، نەمەنە ەدى؟
— الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ دەسەڭىزدەر ءبارى دە تۇگەل.
— وندا سەنىڭ قاي جەرىڭ قازاق، بالاسى؟
— الدايدى، الدايدى! — دەپ تاعى بىرەۋلەر داۋىستادى.
— شەشەم ءوزىنىن اكەلەرىنىڭ اتىنا جازدىرىپتى.
— سولاي ما؟ شەشەڭ قازاققا ءتيۋدى بىلگەندە بالاسىنا قازاق، اتىن قويۋدى نەگە بىلمەيدى؟
— مىنانىڭ، ءوزى شىعار وزگەرتىپ جۇرگەن، ايتپەسە، قازاقتى ءوزى ءسۇيىپ تيگەندە، بالاسىنا قازاق اتىن قيماي ما؟
— ءوزىنىڭ قازاققا ۇقساس ءبىر جەرى جوق، قايدان قازاق بالاسى بولسىن.
— اكەسىنىڭ وسالدىعى شىعار، كىم بىلەدى، الدە شەشەسى ءبىر انتۇرعان بولدى دا.
— ەي، شىنىڭدى ايت.
— وسى اتتى قويعان ءوزىڭ بە، جوق شەشەڭ بە؟ە
— قۇدايعا نانىڭىزدار، اعايلار، شەشەم قويعان.
ءبىر جاعىنان قورقىپ، ەكىنشى جاعىنان اياپ، توقتاۋ ايتقان ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن ەلەمەگەن جىگىتتەردىڭ بىر-ەكەۋى اربادان قارعىپ ءتۇسىپ، جاياۋ كەلە جاتقان بارانوۆتىڭ قاسىنا كەلدى.
«مىنا بالەلەردىڭ ورتاسىنا قايدان قالدىم، — دەدى ول ىشىنەن، — ناگانىمدى سۋىرىپ كەلسەم عوي، بۇلار مەنى ارباعا الدەقاشان مىنگىزەتىن ەدى، ەندى قاراشى، جالىنعان ءقادىردى بىلمەي باسىما سەكىرۋلەرىن. بۇلار ما، بۇلار قورىقسا عانا جونگە ءجۇرىپ، قورىقپاسا تەبەتىن مال عوي. قايدان شىقسا ونان شىقسىن، قاسقىر تيگەن قويداي دۇركىرەگەنىن بە وسى، — دەپ ءبىر تۇردى دا: — قوي، ونان پايدا تاپپاسپىن»، — دەدى.
ول وسىنداي ويدا كەلە جاتقان كەزدە اربادان سەكىرىپ تۇسكەن جاڭاعى ەكى جىگىتتىڭ بىرەۋى ونىڭ يىعىنان ۇستاي الدى:
— سەن بىزگە جيەن بولدىڭ عوي. اكەمنىڭ اتى كىم دەدىڭ؟
— جاڭا ايتتىم عوي.ە
— جوق، ونى سۇرامايمىن. وسى ءوزىڭدى دۇنيەگە كەلتىرگەن قازاقتىڭ اتى كىم؟
— ءاي، ورىستان قاتىن العان شوقىندى قازاقتىڭ اتىن سۇراماشى ءارى، دەپ بىرەۋى اربانىڭ ۇستىندە وتىرىپ قول سەرمەپ ەدى، ونى جاستار ەلەگەن جوق:
— ايت، سول قازاقتىڭ اتى كىم؟ — دەپ ءسوز قىشقاشىمەن قىسا ءتۇستى.
— سابدەك.
— ەي. اناۋ سەندەرمەن قوسا ءبىزدىڭ جاڭا وكىمەتىمىزدى،. دە مازاقتاپ كەلە جاتقان جوق پا! — دەپ اربا ۇستىندەگىلەردىڭ بىرەۋى جىگىتتەردى جەلىكتىرگىسى كەلىپ ايعاي سالدى.
— ە، سابدەك دەگەن ات قازاقتا جوق پا؟ ءتىپتى، سىزدەر مەن بىزدەر سوۆەتتىڭ بالاسىمىز دەۋگە دە حاقىمىز بار، — دەپ بارانوۆ جاڭاعى ادامنىڭ «ءبىزدىڭ وكىمەتىمىز» دەگەن سوزىنەن ۇمىتتەنىپ، ورلەنە سويلەدى.
— ءاي، وسى ءسوزىنىڭ ءدامى بار، — دەدى بىرەۋلەر.
— سوۆەتشىل عوي ءوزى.
— قايدان سوۆەتشىل بولسىن. كيىمىنە قاراعاندا كەمىندە ءبىزدىڭ سارىبايدىڭ مالىنداي مالى بار كىسىنىڭ بالاسى شىعار اۋ.
— وي، ومبىنىڭ بەر جاعىندا سابدەك دەيتىن اتاقتى باي بولاتىن، بۇل سول سابدەكتىڭ بالاسى شىعار.
— ەي، سەن قاي جەردىكىسىڭ؟
— ومسكىلىكپىن، ءبىراق ول سابدەكتىڭ بالاسى ەمەسپىن، وعان سەنبەسەڭىزدەر، سوۆدەپتەرىڭىزگە اپارىپ مەنى تەكسەرتىڭىزدەر.
— سەنى اپارعاندا ءتۇۋ سپاسسكىدەگى سوۆدەپكە اپارامىز، سونان سوڭ سەن تۇندەگى ءوزىڭدى تاستاپ كەتكەن قازاققا نە ىستەگەنىڭدى ايتاتىن بولاسىڭ، وتىر ارباعا!
— جەتكىزسەڭدەر بولادى، سودان كەيىن ولتىرسەڭىزدەر دە ريزامىن، — دەدى دە، «وڭكەي تاعىلاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەندەي بولدىم اۋ» دەدى ىشىنەن.
— مىنگىزبە ارباعا! — دەپ داۋىستادى تاعى بىرەۋ، — اتاسىندا كورمەگەندى بوتاسىندا ءبىر كورسىن، كەشە عانا ەدى عوي، پار ات جەگىپ ويقاستاپ وتە شىققانى.
— و، قويىڭدار ءارى، دالادا جالعىز قاڭعىرىپ قالعان ادامدى تاستاپ كەتۋ قاي اتاڭنان قالعان ميراس ەدى؟
— ولاي دەسەڭ ءوز ارباڭا مىنگىز.
— • مىنگىزسەم مىنگىزەم، كەل ەي، وتىر مۇندا!
جانى جاڭا عانا جاي تاپقانداي بولعان بارانوۆ اربانىڭ ۇستىنە شىعا بەرە «ۋھ» دەپ ءبىر كۇرسىندى دە، جاڭاعى ءوزىن جاقتاپ سويلەگەن جىگىتتى قۇشاقتاي الدى...
...جوعارىدا ءوزىنىڭ باسىنداعى ەكى رولگە رەپەتيسيا جاساپ وتىرعان بارانوۆتىڭ كوزىنىڭ الدىنان وتكەن قاندى وقيعالار وسى ەدى.
ول ءوزىنىڭ زىمياندىعىمەن ەڭ العاش وسىنداي جەڭىسكە جەتكەنىن، ونان سپاسسكىگە كەلگەننەن كەيىن كيرسانوۆتىڭ اتىمەن قانداي ارەكەت ىستەگەنىن ەسىنە راقاتتانا ءتۇسىرىپ ەدى، كەلەشەكتىڭ ەلەسى ونداي ەمەس، قورقىنىشتى ەكەن.
«جوق! — دەدى وي تۇڭعيىعىنا باتىپ، تۇنجىراپ وتىرعان ول ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ، — سىردى ءازىر اشۋعا بولمايدى. ءوزىم ارقىلى بولشيەۆيكتەردىڭ السىزدىگىن ەلگە ابدەن كورسەتۋىم كەرەك. ەرتەڭ مەن، مىناۋ قاراڭعى ەلدىڭ ورتاسىنا تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتەمىن. سول كەزدە بولشيەۆيكتەردى جاقتايتىن جۇمىسشىلاردىڭ ءبارى كەلىپ ءجون سۇرايدى. سونداعى مەنىڭ ولارعا ايتاتىن ۇگىتىم، سىلتەيتىن ءجونىم حالىقتى بولشيەۆيكتەرگە وشىكتىرۋ. ول ءۇشىن...» — دەي بەرگەن كەزدە بىرەۋ ەسىك قاقتى. بەلگىلى قاعىس، كىم ەكەنىن ول سۇراماي اق ءبىلدى.
— كارى ارلاننىڭ ءوزى دە كەلگەن ەكەن، — دەپ ەسىكتى اشىپ ەدى، جاڭىلماپتى، ۇستىندە قاپ-قارا كەنەپ شەكپەنى، باسىندا ەسكى شلياپاسى بار ەگەنسون كىرىپ كەلدى...
بارانوۆ ەگەنسوننىڭ باس-اياعىنا كوز جۇگىرتىپ:
— اپىر اۋ، ۇستىڭىزدەگىنى قايدان تاۋىپ كيگەنسىز؟ بۇگىنگى ءتۇن ءۇشىن لوندوننان ارناپ الدىرعانسىز با؟ — دەدى وتىرىك كۇلسە دە راقاتتانا سىلق-سىلق ەتىپ.
— جاراسىپ تۇرعانداي نەسىنە كەڭكىلدەيسىز؟ — دەپ ەگەنسون كەيىستى ءتۇر كورسەتىپ ەدى، بارانوۆ جىم بولدى دا:
— عافۋ ەتىڭىز، ءسىزدى ءتۇن ىشىندە اۋرەلەگەنىمە، — دەدى.
— راقمەت، — دەپ ەگەنسون ونىڭ جاڭا قىزى ءسۇيىپ كەتكەن اۋزىنان ءبىر ءسۇيدى دە، — ءسىزدىڭ امىرىڭىزگە بويسۇنىپ، الدىڭىزدا تۇرعان اعىلشىننىڭ كارى ازبانى.
— اپىر اي، سىزدەن ءبىر تىلەك تىلەسەم، قابىل الار ما ەكەنسىز، ميستەر. ادامنىڭ مەسەلىن قايتارىپ، جىگەرىن جاسىتاتىن وسىنداي ۋلى ءسوزدى تاستاساڭىز ەكەن.
— نە ءۇشىن تاستاي المايتىنىمدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز، بىلە تۇرا نەگە سۇرايسىز؟ الدە بولشيەۆيكتەردىڭ تابانىنا ورىستارمەن بىرگە ءبىزدى دە ءتۇسسىن دەيسىز بە؟
بارانوۆ باسىن ءيىپ تۇرىپ:
— مەنىڭ ونداي ويدان اۋلاق ەكەنىمە ءوزىڭىز دە سەنەرسىز؟ — دەدى.
— سەنەمىن، تەك ءسىز ماعان ءدال ءقازىر كىم ەكەندىگىڭىزدى، الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ پەن يگنات يگناتيەۆيچ بارانوۆتىڭ قايسىسى ەكەنىڭىزدى ايتىپ قويىڭىز.
— الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ.
— جولداس الەكساندر سەمەنوۆيچ، بۇيرىعىڭىزدى تەزىرەك بەرسەڭىز ەكەن.
بارانوۆ باسىن ءبىر شايقادى دا:
— نە ءتىزىم ەكەنىن سۇراماي اق ۇستالاتىن كىسىلەردى ءوزىڭىز تىزە بەرىڭىز.
— ءازىرمىن.
— ءبىرىنشى كوجەكوۆ قارساق.
— ول كىم؟ بالكيننىڭ ورىنباسارى جۋان قازاق پا؟
— ءيا، سول.
— مۇنىڭىز قالاي؟ — دەدى ەگەنسون جازۋعا ىڭعايلاعان قالامىن كەرى تارتىپ، — ءوز كىسىڭىزدى ءوزىڭىز ۇستاپ بەرمەكسىز بە؟
— جازا بەرىڭىز، ميستەر، كەيىن بارىنە دە تۇسىنەسىز.
— جوق، ىستەرىڭىز جىندىنىڭ ءىسى سياقتى. مەن جىندىحانادا وتىرعانىم جوق، — دەپ ەگەنسون تۇرا كەلىپ ەدى، بارانوۆ جابىسا كەتتى.
— وتىنەمىن، ميستەر، وتىرىڭىز! — دەپ بارانوۆ جالىنا جابىسىپ ونى قايتا وتىرعىزدى، بۇل جىندىلىق ەمەس، ناعىز دانىشپاندىق، جازا بەرىڭىز!
— جوق، مۇنى جازبايمىن، باسقاسىن ايتا بەرىڭىز، — دەپ ەگەنسون قالامىن قايتا الدى.
— ءسىز ونىڭ باي بالاسى ەكەنىن بىلەتىن سەكىلدى ەدىڭىز عوي؟
— بىلەمىن، سول سەبەپتى ونى بۇل تىزىمگە جازا المايمىن.
— جۇمىسشىلاردىڭ بايلارمەن وداقتاسا المايتىنىن دا بىلگەيسىز، سوندىقتان دا كوجەكوۆ مىرزانى ءوز قولىمىزبەن بولشيەۆيك جاساپ الۋىمىز كەرەك ەكەنىن دە ءبىلىڭىز. قورىقپاڭىز، ءقازىر ۇستالعانىمەن كەيىن بوساتىلادى.
ەگەنسون ءسال ويلانىپ الدى دا:
— وندا جازدىم، — دەدى. مۇنان كەيىن ول تالاسقان جوق، بارانوۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى قاعىپ الىپ جازا بەردى.
— ەكىنشىسى گالكين، — دەدى بارانوۆ ءتىسىن ءبىر شىقىر ەتكىزىپ.
— تاعى ايتا بەرىڭىز.
— ءۇشىنشى! شالقاروۆ مۇرات.
— وتە دۇرىس... تاعى دا.
— ءتورتىنشى، ايعاقوۆ كەمەل.
— تاعى دا.
— بەسىنشى، الەكساندر سەمەنوۆيچ كيرسانوۆ دەپ مەنى جازىڭىز.
— نەگە؟
— جازا بەرىڭىز. ول دا كوجەكوۆ سەكىلدى.
— تاعى دا ايتا بەرىڭىز.
— التىنشى الەكسەي يۆانوۆيچ ۆولگين.
— وتە دۇرىس، تاعى دا.
— جەتىنشى جايساقوۆ.
— تاعى دا. بوگەلمەڭىز، ايتا بەرىڭىز؟
— ازىرشە وسىلار، وكىمەت قولىمىزعا تيگەننەن كەيىن تاعى دا قاراستىرىپ، قاۋىپتىلەرىن تاۋىپ الارمىز.
— ەندى ءسىز ماعان مىنانى ايتىڭىزشى! — دەدى ەگەنسون ماڭىزدانا سويلەپ، — ءسىزدىڭ مىنا پلانىڭىز بويىنشا كوجەكوۆ پەن ءسىز بولشيەۆيكتەرمەن بىرگە ايدالاسىزدار. مۇنان كەيىن بۇل جەرگە قايتىپ كەلەسىڭدەر مە، جوق پا؟
— كوجەكوۆ تۇرمەدەن قاشىپ شىققان بولىپ قايتا كەلەدى. ال، مەن ەشقايدا كەتپەيمىن. اسكەرلەر كەلىپ، مىنا ءتىزىم بويىنشا بولشيەۆيكتەردى تۇتقىنداي باستاعان كەزدە مەن ءتۇرىمدى، كيىمىمدى وزگەرتىپ قاشامىن دا، وسىنداعى بولشيەۆيك بولعانداردىڭ ۇيىنە تىعىلامىن. ازىرگى مەجەم، ۆولگيننىڭ ءۇيى.
— نەگە باسقانىڭ ءۇيى ەمەس، — دەدى ەگەنسون ونىڭ cءوزiن ءبولىپ.
— ۆولگيننىڭ ايەلى بولشيەۆيكتەردىڭ يدەياسىنا تۇسە باستاعان ادام. بايى ايدالىپ كەتكەننەن كەيىن ول ايەل بولشيەۆيكتەردىڭ جاسىرىن جۇمىسىنا اشىنا كىرىسۋى مۇمكىن. ەگەر، ول. سولاي بولىپ شىقسا، ءبىز سەزىكتى ادامداردى سول ارقىلى قولعا وڭاي تۇسىرەمىز.
— قالايشا؟
— ءسىز، مەنىڭ ءوز وكىمەتىمىزدىڭ تۇسىندا دا بولشيەۆيك بولىپ جۇرەتىن سەبەبىمدى بىلسەڭىز «قالايشا؟» دەگەن سۇراۋدى قويماعان بولار ەدىڭىز.
— تۇسىنىكتى. ا، ءسىزدىڭ مىنا تىزىمگە قاراعاندىدان دەپ ەشكىمدى كىرگىزبەۋىڭىز قالاي؟
— بىرەۋى كىردى، باسقاسىن سىزدەر كەلگەنشە دايىنداپ، قىزىڭىزدىڭ قولىنا تابىس ەتەمىن.
— تۇسىنىكتى، — دەپ ەگەنسون تۇنەرە قالدى. بارانوۆ ونىڭ نە ءۇشىن جيىرىلا قالىپ قانىن ىشكە تارتقانىن سەزسە دە سەزبەگەن بولىپ، ونىڭ ويىن باسقاعا تەز اۋدارعىسى كەلىپ:
— وسىنىن ءبارىنىن كىلتى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا، — دەدى ول ەگەنسوندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ، — ول كىلت — وندىرىستەرىڭىزدى قورعاۋ ءۇشىن ءسىز اكەلەتىن سولداتتار. ەگەردە ولاردىڭ ىشىندە بولشيەۆيزمنىڭ سەپكەن بيدايىن تەرىپ جەگەن ءبىر سوقىر تاۋىق بولسا دا ءبىزدىڭ كوزىمىزدى شوقيدى. سونى ەسىڭىزگە قاتتى ساقتاڭىز.
— ءسوز ەمەس، — دەپ ەگەنسون جاڭاعى ءتىزىمدى قالتاسىنا سالا باستادى، — سوقىر تاۋىققا كوزىڭىزدى شوقىتاتىن بولساڭىز تاۋ قىرانىمىز دەپ جۇرگەن بولشيەۆيكتەرمەن قالاي الىسپاقسىز؟ ءسىز ونان دا ماعان مىنانى ايتىڭىز، سوۆدەپتىڭ قۇلاۋى حالىقتىڭ بىزگە دەگەن وشپەندىلىگىن كوتەرۋى مۇمكىن. سول وشپەندىلىكتىڭ ءورتى سوۆدەپتىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ وندىرىستەرىمىزدى قۇلاتار ما ەكەن؟
— سىزدەر 1918 جىلى مايدىڭ ون جەتىسى كۇنى قۇلاپ بولعانسىزدار. ول كۇن ءسىزدىڭ كومپانياڭىز ءۇشىن قارالى كۇن ەمەس پە؟ سول كۇنى ەمەس پە ەدى — لەنيننىڭ بۇل ءوندىرىستى مەملەكەت مەنشىگىنە الىنسىن دەپ قول قويعان كۇنى.
ەندى قۇلاساڭىزدار دا ونان قاتتى قۇلاماسسىزدار. ول قارالى كۇندى قايتا كورمەۋدىڭ كىلتى ءوز قولىڭىزدا. تاعى m ايتامىن، ول كىلت — كەلەتىن سولداتتار، سولاردىڭ سەنىمدىلەرىن سۇرىپتاي ءبىلىڭىز. اسىرەسە مىنانى ەسكەرىڭىز، ولاردىڭ ىشىندە ومبى قالاسىندا بۇرىننان تۇرعاندارى بولماسىن.
— مىسالى، بارانوۆ مىرزانى تانيتىندار بولماسىن دەيسىز عوي.
سول كەزدە بىرەۋ ەسىكتى قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ ەدى — ەكەۋى جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى. ەكەۋىنىڭ دە تىزەسى بۇگىپ، ءۇمىتى شوگىپ بارادى. اسىرەسە، بارانوۆتىڭ جانى سىعىلىپ كەتتى. بىلتىردان بەرى بار ءومىرىن جۇمىسشىلارىنىڭ ءولىم كۇتۋمەن ءوتىپ كەلە جاتقان ەگەنسوننان گورى جۇمىسشىلاردىڭ «دوسى»، «بولشيەۆيك» بارانوۆتىڭ ءحالى مۇشكىل. ول جالما-جان ەگەنسوندى تاقتاي كەرەۋەتتىڭ استىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، شامدى سوندىرە سالىپ، ەسىكتىڭ الدىنا كەلدى.
— بۇل كىم؟
— مەن عوي، الەكساندر سەمەنوۆيچ! سوۆدەپتىڭ كۇزەتشىسى ءوزىڭىزدىڭ تيموفەيىڭىز، — دەگەن قارت ادامنىڭ داۋسى ەستىلدى.
— ساعان نە كەرەك؟
— سىزگە گالكين جولداس: «تەزىنەن كەڭسەگە جەتسىن»، دەدى.
— نە ءۇشىن؟ — دەدى بارانوۆ ۇرەيلەنگەن پىشىنمەن.
— ماعان ءسىزدى شاقىر دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق.
— جۇرە بەر، ءقازىر بارامىن.
— قانشا ۋاقىتتا كەلەدى دەيىن؟
— جونەل قاقساماي!
تيموفەي قارت كوك الا مۇرت باسقان اۋزىن ءبىر بۇراڭ ەتكىزدى دە، كەتىپ قالدى.
بارانوۆ تەرەزەدەن اقىرىن باس باعىپ قاراپ ەدى، ول ينتەرناسيونالدى» اقىرىن اندەتىپ كەڭسەگە قاراي كەتىپ بارادى ەكەن.
وسى ولەڭ بەزگەك بولىپ تيگەندەي بارانوۆ قالشىلداپ كەتتى دە:
«كورسەتەرمىن مەن سەندەرگە اقىرعى زور مايداندى!» دەدى ىشىنەن كىجىنىپ، ەگەنسون ونان دا بەتەر قالشىلداۋدا. ول توسەك استىنان شىعا بەرە، تاقتايعا سوعىپ العان ۇشىق شەكەسى مەن قان سىزعاقتاپ تۇرعان وراق تۇمسىعىن كەزەك سيپاپ، توسەكتىڭ اياق جاعىندا ءبۇرىسىپ وتىر.
بارانوۆ كەلىپ شامدى جاعىپ جىبەرگەندە تۇسكەن ساۋلەمەن ونىڭ كوزىنەن جىلتىراعان جاس كورىندى.
— كەتتى مە؟ — دەدى ول، جابىرلەنگەن ادامنىڭ ءمۇساپىر ۇنىمەن.
— كەتتى. اجالى جوق ەكەن بايعۇستىڭ. ەگەردە ەسىكتى بەكىتىپ قويماسام ول مەنىڭ سىزبەن سويلەسىپ وتىرعانىمدى كورەتىن ەدى دە، مەن ءوزىمدى بولشيەۆيكتەردىڭ وعىنان امان الىپ قالۋ ءۇشىن امالسىزدان ول شالدى ءتىرى جىبەرمەيتىن ەدىم.
— ءيا، ءسىز جانىڭىز قىسىلا قالسا مەنى دە ءتىرى جىبەرمەسسىز، كەتەيىن، — دەدى دە، ەگەنسون سۇيرەتىلە تۇرەگەلدى. — مەن ەرتەڭ ەرتەمەن اقمولاعا جۇرەمىن، قوش بولىڭىز!
— ءسىز ەرتەمەن ەمەس، سەزىكتى بولماس ءۇشىن شاڭقاي تال تۇستە كەتىڭىز.
— مەنى ىزدەي قالساڭىزدار، تۇستە وسىدان، كەشكە قاراعاندىدان تاباسىزدار.
— ماقۇل، قوش بولىڭىز.
6
— بۇل بارىپ تۇرعان قورقاقتىق، — دەپ ۆولگين قاساقانا ستولدى قويىپ-قويىپ جىبەردى، — جولداس شالقاروۆ دۇرىس ايتادى، قاسىق قانىمىز قالعانشا قارسى تۇرامىز، ءبىرىمىز قالعانشا سوعىسامىز. كوجەكوۆ جولداس، قورقار بولساڭىز ۇيىڭىزگە بارىڭىز دا جاتىڭىز.
ول سونى ايتىپ كوز قيىعىن بارانوۆقا تاستاپ ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز ونىڭ، كوزى سىعىرايىپ، شابدار قاباعى تۇيىلە قالىپتى. ىشىندە جىلان جۇرسە دە سەزدىرەر ەمەس. قازىبەك اكەلگەن حاباردىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن گالكين وسى ءماجىلىستى باستاردا:
— اقتار وكىمەتى ءوزىن قالقايتىپ وتىرعان اعىلشىنداردىڭ ايتاعى بويىنشا ءبىراز اسكەرىن بىزگە قارسى اتتاندىرعان كورىنەدى. سولارمەن قالاي شايقاسامىز؟ كۇشىمىزدى سايلاپ الىپ وسى جەردىڭ وزىندە كۇتىپ الامىز با، جوق الدە الدارىنان شىعىپ جولىن توسامىز با؟ وسى جونىندە ويلارىڭدى ايتىڭدار، — دەگەن بولاتىن.
باسقالاردىڭ ءبارى دە ءوز ويلارىن ورتاعا سالادى، ءبىراق گالكيندەر ءۇشىن ويى ەڭ كەرەكتى بولىپ وتىرعان بارانوۆتا ءالى ءۇن جوق. ول «اسكەر كەلە جاتىر» دەگەنگە سەنىپ، ىشىنەن قۋانىپ تا وتىر. سول قۋانىشىن جاسىرا تۇسكىسى كەلگەندەي قاتتى كۇرسىنىپ قالىپ، الدىندا تۇرعان شامدى جالپ ەتكىزدى. مۇمكىن ول، وڭىنەن سىر بىلدىرمەس ءۇشىن ادەيى سوندىرگەن بولار، وتىرعانداردىڭ وندا جۇمىسى بولعان جوق، اركىمدەر قالتالارىنان سىرەڭكە ىزدەي باستادى. تەك، قاراڭعى جەردەن بارانوۆتىڭ:
— نەعىپ بايقامادىم؟ — دەگەن كۇڭكىلى عانا شىقتى.
— شىراعىم، جاڭاعى ستولدى جۇدىرىقتاپ سويلەگەن باتىر كىممەن سوعىسپاق، — دەدى قازىبەك قاسىنا وتىرعان مۇراتتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ.
— ويلانساڭىز ءوزىڭىز دە تاباسىز.
قازىبەك ويلانىپ تاپقانشا شام جانىپ، جۇرت قايتادان جاندانا باستادى.
— جولداس كيرسانوۆ، ءسىزدىڭ ايتارىڭىز بار ما؟ — دەدى گالكين بارانوۆقا قاراپ.
بارانوۆ كوزىن جاعالاي جۇگىرتىپ ءوتتى دە:
— سونداي اسكەردىڭ ءدال بىزدەر ءۇشىن سونشا جەردەن كەلە جاتقانىنا ءالى سەنىپ تە بولعانىم جوق. مۇمكىن ەمەس، ءبىراق ساقتانباسقا دا بولمايدى، — دەپ تۇلكى بۇلاڭعا سالا جونەلدى. — ەگەردە بۇل حابار انىق بولسا وندا بار بيلىكتى ۆولگين جولداستىڭ قولىنا بەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ جاۋلاردى ستولدى ۇرعانداي ۇرا الاتىنىنا مەن سەنەمىن.
— ول سەنىمىڭىزگە راقمەت، — دەدى ۆولگين باسىن ءبىر ءيىپ قالىپ، — ءبىراق، قاي جەردە ۇراتىنىمىزدى اشىق ايتساڭىز ەكەن. جولدان توسامىز با، وسى جەردەن كۇتىپ الامىز با؟
— ارينە جولدان توسامىز، بۇل جەرگە اكەپ بەيبىت حالىقتى وقتىڭ استىنا تاستاۋعا بولمايدى عوي.
ول وزىنە قۇرىلعان تۇزاققا تىرناعىن وسىلاي ىلىندىرە باستادى. ويتكەنى بۇل ءماجىلىس قازىبەك اكەلگەن حاباردىڭ انىعىنا جەتۋ ءۇشىن جاسالعان العاشقى امال ەكەنىن ول اڭعارعان جوق.
— ۆولگين جولداستىڭ بۇل ۇسىنىسىنا ەشكىم دە قارسى بولا قويماس، ءا! — دەدى بارانوۆ كوزىن تاعى دا جارالاي ءبىر جۇگىرتىپ. — ەندەشە ەرتەڭنەن باستاپ دايىندالۋ كەرەك تە، ەكى كۇن، ءارى كەتكەندە بەس كۇننەن قالماي ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر تەگىس اتتانۋ كەرەك. ولاردىڭ قارسىلاسقان جاۋدى تۇگەل قۇرتادى دەپ سوۆدەپتىڭ اتىنان سەنىم بىلدىرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر. جاساسىن ءبىزدىڭ قىزىل قىراندار، ۋرا، جولداستار!
— ۋرا!
— ۋرا!
— ۋرانىڭ كۇنى ءالى ەرتە، — دەدى مانادان بەرى ويىن سالماقتاپ ءۇنسىز وتىرعان گالكين ورنىنان تۇرەگەلىپ، — مەنىڭ ويىمشا، بۇل، بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرىمىزدى جاۋ قولىنا قۇتىلماستاي ەتىپ ءتۇسىرۋ، ەكىنشىدەن، سوۆدەپتى قولدان بەرۋ.
— قالايشا؟ — دەپ بارانوۆ تۇنەرە قالدى.
— ويلاڭىزدارشى! ءبىز كىمگە سۇيەنەمىز، سوعىس قۇرالى بولسا از، سونداعى ارقا تىرەيتىن كۇشىمىز نە؟ بالانىڭ قۋرايى ما؟ مەنىڭشە، سوۆدەپتى ساقتاپ قالاتىن دا، جاۋعا توتەپ بەرە الاتىن دا ەڭ نەگىزگى كۇش وسىنداعى جۇمىسشىلار. ولاردان ءبولىنۋ — ءولۋ.
ءولۋ عانا ەمەس، كومىلۋ، — دەدى ەسىك كوزىندە وتىرعان كەمەل ساڭق ەتىپ.
بارانوۆ وعان سۋىق تۇسپەن ىزبارلانا قاراپ:
— ءاي، جولداس! كوچەگاردا تۇرعانىڭداي نەگە ايقايلايسىڭ؟ مۇنىڭ كەنسە ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
— كەڭسە بولسا نەمەنە، ءبىز سويلەسەك توبەسى ءتۇسىپ كەتە مە؟ — دەپ كەمەل وتتى كوزىن قاداي قالىپ ەدى، بارانوۆتىڭ كۇمپيىپ تۇرىپ ىشقىنعان اشۋى بۇرالقى ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي بۇراڭ ەتىپ قۇلاي كەتتى. ويتكەنى ول جۇمىسشىنى اجالداي كورەتىن دە، ەش ۋاقىتتا قارسى كەلمەيتىن، سول ادەتىمەن جالباڭ ەتىپ، جىمىڭ ەتتى دە:
— تۋىسقانىم اۋ، ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ: «ءبورى جوق دەمە — بورىك استىندا، جاۋ جوق دەمە — جار استىندا» دەيتىن، — دەدى.
— مەن قازىردە دە سونى ايتىپ وتىرمىن، — دەپ كەمەل ۋىتتانا تۇسىگى ەدى، بارانوۆ ءسوزدىڭ بەتىن بۇرىپ اكەتۋگە اسىقتى.
— مەن ولسەم دە كوپپەن بىرگە ولەتىن اداممىن. گالكين جولداستىڭ ۇسىنىسىنا مەن دە قوسىلامىن. ءوز اتىمنان ايتارىم وسىنداعى بارلىق ۇستانى جيناپ الىپ، قىلىش، نايزا سياقتى سوعىس قۇرالدارىن سوقتىرا بەرۋىمىز كەرەك، بۇعان نە دەيسىزدەر؟
— بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟ — دەدى گالكين قازىبەككە قاراپ.
— مەنىڭ ءازىرمىز دەۋدەن باسقا ايتارىم جوق. ونى بۇرىن دا ايتقانمىن، ءبىراق تىڭداعان قۇلاقتى كورە المادىم، ءبىز سىزدەرگە وق تا جاساپ بەرە الامىز، تەك سىزدەر بىزگە ەگەنسوننىڭ مىسىنان كوبىرەك مىس الىپ بەرىڭىزدەر. ءبىز سىزدەرگە قىلىش تا سوعىپ بەرە الامىز، تەك ەگەسوننىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا جاتقان كوك تەمىرلەردى الىپ بەرىڭىزدەر.
— ءبارىن دە، ءبارىن دە اپەرەمىز، — دەدى بارانوۆ، — ءبىراق نە ءۇشىن الاتىنىمىزدى ولار بىلمەسىن. ول تۇگىل وسى ماجىلىستە ايتىلعان ءسوزدىڭ بىردە-بىرى سىرتقا شىقپاسىن. كىمنىڭ تاعى قانداي ۇسىنىسى بار؟
— مەندە بار، — دەدى گالكين، — مىنا شالقاروۆ جولداستىڭ اكەلگەن تاعى ءبىر حابارىنا قاراعاندا، كەشەدەن بەرى قاراعاندىنىڭ جۇمىسشىلارى قاتتى قوبالجۋدا كورىنەدى. سولاردىڭ اراسىنا بارىپ ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزىپ قايتۋ ءۇشىن ەكى كىسى جىبەرۋىمىز كەرەك. ونىڭ ءبىرى — ءسىز، ەكىنشىسى — مەن.
گالكين ونى ايتقان كەزدە قازىبەكتىڭ دە، مۇراتتىڭ دا جۇرەگى بۇلك ەتتى.
«ناعىز قىزىق ەندى باستالار»، — دەستى ەكەۋى دە ىشىنەن، ءبىراق ەكەۋى دە وڭدەرىنەن تۇك تە سەزدىرگەن جوق.
گالكيننىڭ مۇنى نە ويمەن ايتىپ وتىرعانىن بارانوۆ تا سەزگەن جوق.
— مەن ءازىرمىن، — دەدى ول قورازدانا قوماقتانىپ.
* * *
— ە-ە، قايرىمدى جاندار اۋ! ەي، قايداسىڭدار! كەلسەڭدەرشى، ەي! — دەدى ۇزىن ساپتى قالاقپەن قايناپ جاتقان مىستى ارالاستىرىپ تۇرعان ەفيم دەيتىن جۇمىسشى تۇنشىعا شىققان ءالسىز ۇنمەن.
قاق قاسىنان بىرەۋدىڭ:
— ءيا، نە ايتپاقشى ەدىڭىز؟ — دەگەن داۋسى شىقتى.
ونىڭ كىم ەكەنىن ەفيم اڭعارعان جوق، قايناعان مىستىڭ ىستىق لەبى بەت تەرىسىن سىدىرىپ بارا جاتقان سوڭ، باسىنا بۇركەنگەن قۇرىم كيىزدى قىمتاي ءتۇستى دە، قاسىنا كەلگەن ادامعا دالادان تۇسەتىن باسقىشتى نۇسقاپ:
— اناۋ كومىر تاسىپ جۇرگەن ايەل باسقىشتان قۇلاپ، كومىردىڭ استىندا قالدى اۋ دەيمىن، تىلەۋىڭدى بەرسىن سونى تۇرعىزىپ جىبەرشى، — دەدى.
— ءسىز اكەڭىزدى تانىماي قالعان ەكەنسىز، ءا؟ مەندەي اكەڭىزدى ءبىر جىل بولماستان ۇمىتقانىڭىز ۇياتسىزدىق ەمەس يە؟ الدە مەنى مۇردەم كەتتى دەپ پە ەدىڭىزدەر! جوق، بولشيەۆيك مىرزالار! مۇردەم كەتەتىن سىزدەر، بىزدەن اۋلاق بولىڭىزدار، — دەپ جاڭاعى ادام بەلىندەگى رەزينكە قامشىسىن جۇلىپ الىپ، از تۇردى دا، ءجۇرىپ كەتتى.
دالادان كەمىر اكەلە جاتىپ باسقىشتان قۇلاعان بالقيا ەدى. ول وزىنە قاراي كەلە جاتقان ەگەنسوننىڭ ءىنىسى Hءوpe ەكەنىن تانىدى دا، جىلان كورگەندەي اتىپ تۇرەگەلدى.
— سۇيىكتىم، ءسىزدىڭ كىمدى كۇتىپ تۇرعانىڭىزدى بىلۋگە بولار ما ەكەن؟ — دەدى ول كوزىن سىقسيتا قاراي.
— تاقسىر، جىعىلىپ قالدىم. ءقازىر، ءقازىر، — دەپ، قاپتى ارقاسىنا سالا بەرگەندە:
— ميستەردى تاقسىر دەگەنىڭىز ءۇشىن! — دەپ ءبىر تارتتى دا، جوعارى قاراي شىعىپ كەتتى.
— ايۋان! — دەدى بالقيا بىلەۋلەنگەن ارقاسىن سيپالاپ، — سايداق كەلسىن، سازاندى ءبىز دە بەرەرمىز، اسىقپا!
سول كەزدە ەفيمنىڭ:
— ەي-ەي، قايىرىمدى جاندار اۋ! ەي، قايداسىڭدار؟ انا سورلىنى ءولتىردى عوي، بۇل قانداي ايۋان. ەي، بارساڭدارشى ەي! — دەپ بەزەكتەگەن داۋسى ەستىلدى.
— انا تاجال قاشان كەلگەن؟ — دەدى بالقيا ارقاسىنداعى ءبىر قاپ كومىردى ەفيمنىڭ الدىنا تاستاي بەرىپ.
— كىمدى ايتاسىڭ؟
— بىلتىرعى قاشىپ كەتكەن نورستى ايتامىن.
— Hopس!؟
— وزىڭىزبەن سويلەسكەن جاڭاعى سول يت قوي. ءسىز ونى تانىمادىڭىز با؟
— وي، قۇدايىم اي، ول شوشقا قايدان كەلە قالىپ ەدى... ءبىراق ول، قانشا قورقاۋ بولسا دا، بىزدەر وعان جەگىزبەيمىز. قاندى ازۋلارىن جۇلىپ الارمىز، — دەدى دە، تەرەڭ ويعا باتقانداي قولىنداعى قالاعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى، — تۇسىنبەيمىن، تىپتەن تۇسىنبەيمىن. قايناعان وي، جانىمدى كۇيدىرىپ جاتقان مىناۋ مىس سەكىلدى. بۇل توزاقتى قوزعاعان سايىن مەنىڭ جۇرەگىم دە قوزعالادى. مىس قايناعان سايىن قانىم قوسا قاينايدى. تۇسىنبەيمىن، تىپتەن تۇسىنبەيمىن؟..
— نەسىنە تۇسىنبەيسىز؟
— بارىنە دە، ءتىپتى تۇسىنگەن تۇگىم جوق... شىراعىم، كومىردى سالا ءتۇس... مەن ويلاعالى قاشان! ءالى جوق، ءالى جوق. كۇندە تاڭەرتەڭ نە ىستەيسىز دەسەڭشى! تۇنىمەن جاقسى جاقسى تۇستەر كورىپ شىعامىن دا، ويانا سالىسىمەن دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ەڭ الدىمەن ەگەنسوننىڭ ۇيىنە قارايمىن. نە كەرەك، ءتۇسىڭ دە ءتۇس، ءوڭىڭ دە ءتۇس بولادى دا شىعادى، «اش تاۋىقتىڭ تۇسىنە تارى كىرەدىنىڭ» كەرى، تۇسىنبەيمىن.
— ءسىزدىڭ نە ايتىپ وتىرعانىڭىزعا تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— ارينە، تۇسىنبەيسىڭ. سەن تۇگىلى ءوزىم دە ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق، تۇسىنىكسىز دۇنيەدەن نە تۇسىنۋگە بولادى.
«مىنا بيشارا ەسىنەن اداسقان شىعار»، — دەدى بالقيا ىشىنەن.
— تۇرا سالىسىمەن ەگەنسوننىڭ ۇيىنە قاراۋىڭىزدىڭ سەبەبى نە؟
— ەي، بايى ءبىر كۇن جوق بولسا دا، ايەلدەردىڭ ميسىز بولا قالاتىنى اي وسى... نە ءۇشىن دەيدى عوي. قاراعاندا تاڭىرقاپ قارايدى عوي دەيمىسىڭ، جابىرقاپ قارايمىن دا. ەگەر ول تۇندە قاشىپ كەتسە مەن جابىرقاپ قاراماس ەدىم، كۇلىپ قارار ەدىم عوي. ءوزىڭ ويلاشى! ەگەنسون قاشىپ كەتسە اناۋ ساڭعىراعان اعاش ءۇي مۇندا قالادى. ال، سول ۇيگە توعىز قىز، ءبىر ۇلى بار جەر ۇيشىككە تىعىلىپ وتىرعان مىنا مەن سياقتىلار يە بولماعاندا كىم يە بولماق؟ ايتشى، كىم يە بولماق؟ ەفيم ءتۇنى بويى جۇمىس ىستەسىن. ونىڭ ۇستىنە ون ءبىر جاننىڭ ورتاسىندا كوردەي جەرگە تۇنشىعىپ تۇنىمەن ۇيىقتاي الماي شىقسىن، سونداي كۇيدە جۇرگەن ەفيم ەسىز ۇيگە يە بولمايدى، ءا؟ جوق، بيكەش، مۇنىڭا تۇسىنبەيمىن، تىپتەن تۇسىنبەيمىن! — دەپ مىستى قاتتىراق قوزعاپ جىبەردى.
ونىڭ بۇل سوزىنەن ءۇمىت وتى جىلت ەتتى دە، بالقيانىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى.
— ەگەنسوندار كەتە مە ەكەن؟ — دەدى، ول قۋانىشتى ۇنمەن سىبىرلاي سويلەپ.
— ە، كىم ءبىلىپتى يتتەردى، ەسەك دامەمەن ابدەن قاتىردى عوي سىلەمدى. وي، دۇنيە اي، ءبىزدىڭ دە ءۇي سياقتى ۇيگە كىرىپ، ادامشا ءومىر سۇرەتىن كۇنىمىز بولار ما، جوق پا؟ بار، كومىرىڭدى اكەل، مىستىڭ قايناۋى السىرەپ بارادى.
— تۇسىنبەيمىن، — دەدى دە، بالقيا وز-وزىنەن كۇلدى، — وسى شالدىڭ تۇسىنبەيتىنىنە ادەتتەنىپ كەتپەسە يگى ەدىم.
ول كومىر سالاتىن قاپتى الىپ، جونەلە بەرگەن كەزدە، مانادان سونىڭ كەتۋىن كۇتىپ دالادا تۇرعان ستەپان ەفيمنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— پاپا، مەن ءقازىر ەگەنسوندى الىپ اقمولاعا جۇرگەلى جاتىرمىن. كيرسانوۆ جولداسقا جولىعا كەتەيىن دەپ ەدىم، رەتىن تابا المادىم. سوعان ءسىز وڭاشا جولىعىپ، تۇندە ونىڭ، بىلتىرعى قاشىپ كەتكەن ءىنىسى نورستىڭ كەلگەنىن، سول كەلگەننەن بەرى ەگەنسوننىڭ قۋانىشتى ەكەنىن، سول قۋانىشىندا ۇلكەن ءبىر سىر بار سەكىلدى ەكەنىن ايتتى دەڭىز.
— ەگەنسوننىڭ ءۇي ءىشى دە كەتە مە؟ — دەدى ەفيم قالبالاقتاپ.
— جوق، ءوزى عانا.
ەفيمنىڭ قۋانىش وتى تەز ءسوندى دە، قاباعى قايتادان سالبىراپ كەتتى.
— تۇسىنبەيمىن، تىپتەن تۇسىنبەيمىن، — دەدى ول تەرىس اينالا بەرە كۇڭكىلدەپ.
— ءالى بارىنە دە تۇسىنەسىز، الگىنى ۇمىتپاڭىز، وڭاشا عانا ايتىڭىز. ول بولماسا گالكينگە ايتىڭىز. قوش! — دەپ قولىن ۇسىنىپ ەدى:
— ەي، سەن قولىڭنان بۇرىن قۇلاعىڭدى اكەلشى! (ستەپان قۇلاعىن اكەسىنىڭ اۋزىنا توستى.) سەن عوي، تۇنەۋگى كۇنى زاۆودقا دا، ۇيگە دە، بارلىق دۇنيەگە ءوزىمىز يە بولامىز. ەگەنسوننىڭ اعاش ۇيىنە سەنى كىرگىزەمىز دەدىڭ، سونىڭ قايدا وسى؟
ستەپان مىرس ەتىپ كۇلدى دە:
— جاڭاعى ايتقانىمدى ورىنداساڭىز ءبارى دە بولادى.
— قاشان جۇرەسىڭدەر؟
— ءقازىر ماشيناعا ماي قۇيىپ الىسىمەن جۇرەمىز.
— قوش، ساۋ قايت!
— كوپ ويلانىپ، از ۇيىقتايتىن بولىڭىزدار، — دەدى دە، ستەپان شىعا جونەلدى.
— كوپ ويلانىپ، از ۇيىقتاڭدار! تۇسىنبەيمىن... ەح، ەفيم! ەفيم! سەن كوپ ويلانىپ، از ۇيىقتاعان ەڭبەگىڭ جانىپ، ەگەنسوننىڭ اعاش ءۇيىنىڭ تەرىندە شانشىپ ءبىر جاتساڭ اۋ... تۇسىنبەيمىن، ءتىپتى ءوزىمنىڭ جالعىز ۇلىما دا تۇسىنبەيتىن بولىپ بارامىن، بۇل قالاي؟ الدە زاماننىڭ ءوزى تۇسىنىكسىز بىردەڭە مە؟ الگى اقىماعىم ەگەنسوننىڭ جانسىز ارباسىنا مىنگەنىنە ءماز، وي اقىماق.
— ول كىم؟ — دەدى دالادان كومىر اكەلگەن بالقيا، ەفيمنىڭ كىمدى ايتىپ تۇرعانىن بىلە الماي.
— ونىڭ كىم ەكەنىن قويا تۇر دا، سەن ماعان كيرسانوۆتىڭ ءۇيى قاي جەردە ەكەنىن ايتشى؟
— مەن قايدان بىلەيىن؟
— گالكيننىڭ شە؟
— ونى بىلەم، ونىڭ كەرەگى نە؟
— مەن ايتقانىممەن سەن وعان تۇسىنبەيسىڭ، تۇسىنەتىن تەك قانا مىنا مەن. جۇمىستان شىعىسىمەن سول ءۇيدى ماعان كورسەت. جاراي ما، ۇمىتپا!
بالقيا بەلى تالعان سوڭ سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى دە:
— تۇسىنبەيمىن! — دەدى.
7
قازىبەك ايتقان كىرەشىلەر سول كۇنى كەشكە جاقىن قاراعاندىعا جاقىنداعان ەدى.
كىرەشىلەردىڭ كوزىنە الىستان تۇسكەن قاراعاندىنىڭ كوركى — تۇمانداي تۇنىپ، بۇلتتاي شوگىپ جاتقان قارا ءتۇتىنى عانا. سول تۇتىنگە تەلمىرە قاراپ ەكى ادام كەلەدى. ونىڭ ءبىرى جارالى، ەكىنشىسى بالا. جارالى جان اڭساۋمەن ەگىلە قاراسا، بالا قاراعاندىنى بۇرىن كورمەگەندىكتەن قىزىعا، تەسىلە قارايدى. ەكەۋى ءبىر اربادا جەكە كەلە جاتىر. بالانىڭ اتى تاۋسوعار دا، جارالىسى — ءوزىمىزدىڭ سايداق. ول، وق تيگەن سول جاق يىعىن تاڭىپ الىپتى دا، قولىن موينىنا اسىپ الىپتى. وڭ جامباسىنان جانتايىپ، قاراعاندىنىڭ قارا اسپانىنا قادالىپ، كوزىنىڭ جاسىن پارلاتىپ كەلەدى.
تاۋسوعاردىڭ كوزىنە قاراعاندى ورتەنىپ جاتقان قوردا سەكىلدى كورىندى.
— اعا، اناۋ ارا ورتەنىپ جاتىر ما؟ — دەدى ول سايداققا ءۇن قاتىپ.
سايداق كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتۋ ءۇشىن بەتىن بالانىڭ ارقاسىنا باسىپ سۇيكەپ – سۇيكەپ جىبەردى دە:
— جوق، شىراعىم، شاحتالاردىڭ ءتۇتىنى عوي، — دەدى.
— ادام تۇنشىقپاي ما ونان؟
— «تۇنشىعادى» دەۋ دە، «تۇنشىقپايدى» دەۋ دە قيىن، شىراق.
ماناعى ءبىر كەزدە الىستان شۋماعى قالىڭ ءبىر شاڭ كورىنىپ ەدى، سول شاڭ جاقىنداپ كەلەدى. كەيىندە قانشاسى بارى شاڭنان بەلگىسىز، ەكى جاعىندا ون شاقتى سولداتى بار ءۇش بوز اتتى قاتار جەككەن كۇيمەلى بىرەۋ كەلە جاتىر.
كىرەشىلەردىڭ الدى جالپاق جارىققا كەلىپ كيلىكتى، ولار دا كەلىپ جەتتى. ءبىراق وزىپ كەتكەن جوق. جارىعى مول جولسىز جەرمەن جورتىپ كەلە المادى ما، جوق. الدە ادەيى جاي جۇرگىسى كەلدى مە، ايتەۋىر كىرەشىلەرمەن قاتارلاسىپ ءجۇردى دە وتىردى.
سولداتتار ون شاقتى دا، اربالىسى ەكەۋ ەكەن. سوعىس قۇرالدارى تيەلىپ، كەنەپپەن جابىلعان سوڭعى اربادا ات ايداۋشىدان باسقا ەكى سولدات وتىر. قۇرالدان كوزگە كەسەك تۇسكەنى تۇمسىعى عانا قىلتيىپ تۇرعان ءبىر پۋلەمەت قانا.
الدىڭعى كۇيمەدە بىلعارى تۋجۋركەلى، بىلعارى كەپكەلى بىرەۋ وتىر. ول كەپكەسىن كوزىنە تۇسىرە كيىپ الىپ، ۇزىننان ۇزاق تىزبەكتەلگەن ءجۇز قارالى اربانىڭ ۇستىندە وتىرعان كىرەشىلەردىڭ بىردە-بىرەۋىن قۇر وتكىزبەستەن كوزىمەن جاعالاي ءسۇزىپ كەلەدى. ۇڭىلە كەزگەن كوزى سايداققا كەلگەندە عانا بايىزداپ ەدى، سايداق تا وعان قادالا كەتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز، ەكەۋى دە كىرپىك قاعار ەمەس.
— انا ءبىر جارالىنى دارىگەرگە تەز جەتكىزەيىك، مەنىڭ قاسىما اكەلىپ وتىرعىزىڭدار، — دەدى كەپكەلى ادام وتە بەرە سولداتتارىنا يەك قاعىپ.
ەكى سولدات اتتان تۇسە قالىپ:
— ءبىزدىڭ كوماندير ءسىزدى وزىمەن بىرگە الا كەتكىسى كەلەدى، ءجۇرىڭىز! — دەپ ەدى، سايداق ىرشىپ ءتۇستى.
— قايدا؟
— دارىگەرگە.
— قايداعى؟
— سپاسسكىدەگى.
تەمىرى مەن بالقياسىن ءبىر كورۋدى كوكسەپ كەلە جاتقان ارمانى ويلاتقان جوق، سايداق اربادان ءبىر-اق سەكىردى. ول، ءتىپتى، قاسىنداعى تاۋسوعارمەن دە، ءوزىن بىرنەشە كۇننەن بەرى ماپەلەپ كەلە جاتقان الداعى ارباداعى ايعاقپەن دە قوشتاسقان جوق، ەكى سولداتقا ەرىپ كەتە باردى.
كەپكەلى ادام ونىمەن اماندىق ءۇشىن الىسقان قولىن بوساتپاستان قاسىنا وتىرعىزدى دا، ات ايداۋشىعا يەك قاقتى.
بۇل كەزدە جول جازىققا شىققان ەدى، مانادان شيرىعىپ كەلە جاتقان ءۇش بوز قاشا جونەلدى. سايداقتىڭ كوزى قاسىنداعى ادامدا. ول كەپكەسىن كوزىنەن كوتەرمەستەن وزگەشە ءبىر باقىتتى جۇزبەن كۇلىمسىرەي قارايدى، سايداق سوعان اڭ-تاڭ.
— مەن ءسىزدى ءبىر جەردەن كورگەن سەكىلدىمىن، — دەدى ول كوزىن الماستان قادالىپ.
كەپكەلى ادام ەندى عانا كەپكەسىن شالقايتا كيىپ، سايداققا قاراي قالدى.
— مەنى مە؟ — دەدى ول كۇلىمسىرەپ، — مۇمكىن ەمەس، سەن مەنى ەش ۋاقىتتا كورگەن جوقسىڭ.
— و، عاجاپ، ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى ەكەن اۋ. ءسىز مەنىڭ قاندى كويلەك كيىسكەن ءبىر قىمبات دوسىما ۇقسايسىز، — دەدى سايداق كىرپىك قاقپاستان قاتىپ.
— ول كىم ەدى؟
— كيرسانوۆ دەگەن بولشيەۆيك.
— قايداعى بولشيەۆيك؟ — دەدى كيرسانوۆ كەپكەسىن شالقايتا ءتۇسىپ.
— وسىدان ەكى اي بۇرىن بارانوۆ دەيتىن مەنشيەۆيكتىڭ قولىنان قازا بولدى.
— بەكەر ايتاسىڭ، مەنشيەۆيكتەر بولشيەۆيكتەردى ولتىرە المايدى.
— وللا، ءبىللا، مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. قۇداي ءۇشىن مۇنى ەشكىمگە ءازىر ايتا كورمەڭىز.
— ءوز كوزىڭمەن كورسەڭ نەگە قۇتقارمادىڭ؟
سايداق اۋىر كۇرسىندى.
— كەش سەزدىم عوي، ول ءيتتىڭ كىم ەكەنىن. ەرتە بىلسەم سول وزەنگە ءوزىن تىرىدەي باتىراتىن ەدىم عوي. ول ءيتتىڭ بالاسى وزىنشە مەنى دە ءولتىردىم، سۋعا باتىردىم دەپ كەتتى. ال مەن ايلامدى اسىرىپ ءتىرى قالدىم. ءبىراق ونىڭ، وعى يىعىمدا ءالى كەلە جاتىر.
— قامىقپا! — دەدى كەپكەلى ادام ونىڭ باسىن بەتىنە باسىپ، — بولشيەۆيكتەر مەنشيەۆيكتەردىڭ وعىنان ولمەيدى، ولسە دە تىرىلەدى. مىسالى، مىنا مەن!
سايداق سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي،. ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— سەن مەنى ءالى تانىماي كەلەسىڭ بە؟ مايا تۇبىندە تۇنەپ جاتقان ەكى پىشەنشىگە تاپ بولىپ ءتىرى قالعان مەن سول كيرسانوۆ ەمەسپىن بە؟
قۋانىشتىڭ دەنەنى تۇگەل دىرىلدەتكەنىن سايداقتىڭ تۇڭعىش كورگەنى وسى ەدى. ول ءدىر-دىر ەتىپ تۇك ايتا الماستان جالعىز قولىمەن كيرسانوۆتى قۇشاقتاي الدى. كوزىنىڭ جاسى دا قايناپ شىعا كەلدى.
— سابىر، سابىر! ەرتەڭگە دەيىن سابىر ەت! ول كۇندەر ءازىر قۇپيا ساقتالسىن، — دەدى كيرسانوۆ ونىڭ باسىن قۇشاقتاي ءتۇسىپ.
— ءاي، بىرەۋىڭ بارىپ كەرۋەن باسىنا ايتىڭدار، بۇگىن وسىناۋ وزەككە تۇنەسىن.
* * *
قاراعاندىعا جاقىنداعان سايىن تاۋسوعاردىڭ، كەۋدەسى قىسىلا تۇسكەندەي ەدى، گۋدوك ءۇنى جاس جۇرەگىن سەلك ەتكىزدى
— اتاتاي اي، بۇل نە سۇمدىق؟ — دەدى ول قورىققانىنان ايعاقتى قۇشاقتاي الىپ.
سايداق كەتكەننەن كەيىن ول ايعاقتىڭ ارباسىنا بارىپ مىنگەن-دى.
— ول گۋدوك قوي، قورىقپا، بالام، — دەدى ايعاق ونىڭ ماڭدايىنان سيپاپ.
— گۋدوك دەگەن نە؟
— ءاي، سونى ءوزىم دە جوندەپ ايتا الماسپىن. ايتەۋىر، وسى بار بولعىر باقىرعاندا، جۇمىسشىلاردىڭ جەر استىنا قاراي قاپتايتىنىن عانا بىلەم.
— ءا، ءبىلدىم، ءبىلدىم. مۇرات اعامنىڭ ايتاتىنى وسى ەكەن عوي. ءقازىر تۇسكەن جۇمىسشىلار قاشان شىعادى؟ مۇرات اعام دا ءتۇسىپ كەتەر مە ەكەن؟
— كىم بىلەدى، ءقازىر تۇسسە كۇن باتا شىعادى عوي.
— اتاتاي اۋ، كۇنى بويى جەر استىندا جۇرۋگە جانى قالاي شىدايدى؟
— شىداماسقا امال نە؟
— سوندا قالاي، كۇنى بويى دەم الماستان ىستەي مە؟
— ونى مەنەن گورى مۇرات اعاڭ كوبىرەك بىلەر، سونان سۇرا! — دەپ ايعاق قارت جاۋاپ بەرە بەرۋدەن جالىققان سەكىلدەندى.
— مۇرات اعامدى تاۋىپ بەرسەڭىز باسقادان ءوزىم دە سۇرامايمىن. ول وسىدان تابىلار، ءا؟ ايتەۋىر سپاسسكىدە جوعىن انىق بىلەمىن. سوندا وسىندا بولماعاندا قايدا؟ ارينە وسىندا. سولاي ەمەس پە؟
ول ەكى جىلدان بەرى كورمەگەن اعاسىن ىزدەسە، ايعاق كەشەگى سولداتتار الىپ كەتكەن سايداقتى ىزدەپ، بۇكىل قاراعاندى ايماعىن قيالمەن كەزىپ كەلە جاتىر.
— سولاردىڭ سپاسسكىگە بارامىز دەي تۇرا باسقا جاققا كەتكەنى قالاي؟ ماسقارا باسىم اي، الداپ اكەتكەن سول بارانوۆتىڭ باندىلارى بولماسا يگى ەدى؟
وسىنداي ويدىڭ قۇشاعىندا كەلە جاتقان ونىڭ قۇلاعىنا تاۋسوعارداي بالانىڭ ءسوزى كىرگەن جوق. ول جاۋاپ قاتپاعان سوڭ، تاۋسوعاردى دا كۇدىكتى ويلار تاعى توري باستادى. بۇل كەزدە كىرەشىلەردىڭ الدى جۇمىسشىلار تۇراتىن جەر ۇيلەرگە جاقىنداعان ەدى. بەت تاقتايى سىنىپ، ورتاسىنا تۇسكەن ەسكى قابىر سەكىلدى ۇڭىرەيىپ تۇرعان جەر ۇيلەردى كورگەندە، اۋزىن اشىپ اڭىراپ قالدى. ول جەرگە شوگىپ، مىجىرايىپ تۇرعان جەر ۇيلەردىڭ اڭىرايعان ەسىك، تەرەزەلەرى دە، قاڭىلتىر مۇرجالارى دا جاناسقاندى جالمايتىن الدەنە ءبىر تاجالداي كورىندى. ءقايسىبىر جەر ۇيلەردىڭ ۇستىندە ناننىڭ كۇيىگىن كەمىرىپ وتىرعان كەمپىر-شالداردى، وعان تەلمىرىپ وتىرعان ۇستىندە ءىلىپ الار لىپاسى جوق جاس بالالاردى كورگەندە جانىن شارپىعان الدەنە ءبىر جات سەزىم بويىن بيلەدى دە، جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەردى.
كىرەشىلەر وسى جىپىرلاعان قالىڭ جەر ۇيلەردى جاعالاپ، شاحتاعا قاراي بەت الىپ كەلەدى. جولشىباي تالاي ادامدار كەزدەستى. ءدال ءبىر، وسى كىرەشىلەردىڭ اكەلگەنى اعاش ەمەس، سولارعا ارناپ اكەلگەن ازاپتاي، بىردە-بىرەۋى ءجون سۇراپ سالەمدەسپەيدى، تۇنجىراعان ءبىر ەل.
— اتا، مىنالار نە؟ — دەدى جەر ۇيلەرگە قاراپ تاۋسوعار، — مال قورا دەيىن دەسەم توڭىرەكتە ءبىر دە ءبىر مال كورىنبەيدى.
— جوق، مال قايدان كورىنسىن، بالام اۋ، بۇل جۇمىسشىلاردىڭ ءۇيى عوي.
— استاعىپىراللا، شىن ايتاسىز با؟
* * *
كەڭسە اشىلعانشا مۇراتتى تاۋىپ الايىق دەگەن ويمەن تاۋسوعاردى ەرتىپ، جۇمىسشىلار تۇراتىن جەر ۇيلەردى ارالاۋعا شىققان ايعاق، بىلاي شىعا بەرە اق مۇراتتىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلدى. ءبىراق قاي ۇيدە تۇراتىنىن ەشكىم ايتا المادى.
— بالا، ەندى قايتتىك؟ — دەدى كورىنگەننەن سۇراي-سۇراي جالىققان ايعاق جۇرەسىنەن وتىرا كەتىپ.
تاۋسوعار ەشتەڭە دەي المايتىنىن جاۋدىراعان كوزدەرىمەن سەزدىردى دە، اقىرىن كۇرسىنىپ، تىنا قالدى. بۇل ەندى مۇراتتى ىزدەرىن دە، ىزدەمەسىن دە بىلمەي تۇر ەدى، شاحتا جاقتان بىرەۋ كەلە جاتىر. يىعىندا مۇقىل قايلاسى بار، ءۇستى-باسى جالبا-جۇلبا بىرەۋ، بەت اۋزىنىڭ كۇيەسىنەن تەك جىلتىراعان كوزى، اقسيعان تىستەرى عانا كورىنەدى.
— اتاتاي اۋ، مىناۋ نە ادام؟ — دەدى تاۋسوعار ۇرەيلەنگەن پىشىنمەن.
— قورىقپا، شىراعىم، شاحتادان كەلە جاتقان جۇمىسشى عوي. ەگەر سەن مۇرات اعاڭدى جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتقانىندا كورسەڭ تانىماس ەدىڭ، — دەدى. كەلە جاتقان جۇمىسشى ورىس جىگىتى ەكەن، وقىماسا دا ورىس ءتىلىن سويلەگەندە كومەيى بۇلكىلدەيتىن ايعاق جاڭاعى جۇمىسشىنىڭ الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالدى دا قولىن ۇسىندى. جۇمىسشى ونىڭ قولىن قاتتىراق قىستى دا، ون بويىنا ءبىر قاراپ ءجونىن سۇرادى.
— مۇرات شالقاروۆ دەيتىن جۇمىسشىنى بىلەسىڭ بە؟
— جوق، ونىڭ كەرەگى نە ەدى؟
— مىنا ءبىر بالا سونىڭ ءىنىسى ەكەن، سوناۋ الىس جول، ايلىقتان ىزدەپ بىزبەن ەرىپ كەلىپ ەدى، تابا الماي ءجۇر.
جۇمىسشى ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا:
— ءوزىنىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن، ءۇيى سوناۋ جەر ۇيلەردىڭ ارعى شەتكىسى — دەپ شاحتانىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى وزەككە تاقالعان جەر ۇيلەردى نۇسقادى.
— راقمەت، شىراعىم، راقمەت، باعىڭ اشىلسىن.
بۇل ەكەۋىنىڭ نە دەسكەنىن تاۋسوعار ۇققان جوق، تەك ايعاقتىڭ: «ءجۇر شىراعىم، اعاڭدى تاباتىن بولدىق»، — دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە تاۋسوعار الاقايلاپ، ءتۇسى «جامان» جاڭاعى ادامنان جاقسى ادام جوقتاي كورىپ سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى.
جولشىباي قايسى بىرەۋلەردىڭ تەرەزەسىنەن بايقاماي اتتاپ كەتىپ، قايسى بىرەۋلەردىڭ تەرەزەسىنىڭ بالشىعىن تۇسىرە جاڭاعى جۇمىسشى مەگزەگەن شەتكى ۇيگە كەلىپ ەسىكتەن قاراپ ەدى، اياداي ۇيدە وتىز شاقتى ادام بىرىنە ءبىرى سۇيەنە جاتىر ەكەن. بىرەۋلەرى كيىنگەلى جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى كيىمىن تازالاپ وتىر. ەسىكتەن كەلگەن تاڭەرتەڭگى ىزعار وكپەسىن قاپقانداي قايسى بىرەۋلەرى كۇرك-كۇرك جوتەلەدى. ءسۇت ورنىنا كوزىنىڭ جاسىن جۇتىپ، نان ورنىنا شەشەسىنىڭ جۇدىرىعىن اساپ، ىزىڭداعان بالالار دا وتىر. قاي بالا قايسىسىنىڭ بالاسى ەكەنىن ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. باسقا باس ءتۇيىسىپ ارالاس جاتقان ءبىر ەل. ءقايسىبىر دالاعا شىققىسى كەلگەندەرى اياق سالار جەر تابا الماي جاتقانداردىڭ ۇستىنەن كيىكشە ورعىپ ءجۇر.
— و، قاۋىم، امانسىزدار ما؟ — دەدى ايعاق بوساعاعا جۇرەسىنەن وتىرا كەتىپ.
— سالەم بەردىك، اقساقال.
— ءوزىڭىز دە امانسىز عوي! — دەگەن داۋىستارمەن قاتار:
— ۇيقى بەرمەي، سۇڭقىلداپ وتىرعان بۇل كىم ءوزى؟ — دەگەن كيىمشەڭ جاتقان بىرەۋدىڭ رەنىشتى ءۇنى دە شىقتى.
— شىراعىم، عافۋ ەت. جۇمىستان جاڭا كەلگەن ەكەنسىڭ عوي، ۇيىقتاي عوي، ءبىز ءبىر وسىندا مۇرات دەگەن جىگىتتى ىزدەپ كەلىپ ەك.
— ءاي، قۇداي ءۇشىن بىرەۋىن انا شالدى قاقساتپاي قۋىپ جىبەرىڭدەرشى! — دەپ جاڭاعى ادام تاعى كەيىدى.
— اقساقال، ونىڭ سوزىنە رەنجىمەڭىز، ول بۇگىن «اق اۋىز» بولىپ كەلگەن ەدى. سوعان قينالىپ جاتىر. ال، مۇرات بۇرىن وسى ۇيدە تۇرۋشى ەدى. سوڭعى كەزدە قايدا تۇراتىنىن بىلمەيمىز، — دەدى كيىنىپ تۇرەگەلگەن ءبىر جۇمىسشى.
— اتا، «اق اۋىز» دەگەن نە؟ اۋرۋ ما؟ — دەدى تاۋسوعار بىلاي شىعا بەرە ايعاقتىڭ سالبىراپ كەتكەن قاباعىنا يمەنە قاراپ.
— جوق، شىراعىم، ول اۋرۋدان دا جامان بىردەڭە، اقىڭىز دەپ كۇنىمەن ىستەگەن ەڭبەگىنە ءبىر تيىن اقى الا الماي، ەنبەگى ەش بولعاندى ايتادى.
— اقىسىن نەگە المايدى؟
— قوجايىنداردىڭ مىندەتتەگەن جۇمىسىن تولىق ورىنداي الماعانى ءۇشىن، الا المايدى. ال، شىراق، سەنىڭ اعاڭدى كەتكەنىمىزشە وسىدان، مۇنان تابىلماسا سپاسسكىدەن ىزدەپ تابارمىز. مەن كەڭسە جاققا بارايىن، سەن قوسقا بارا بەر.
— مۇمكىن ءبىر جەردەن كەزدەسەرمىز، سىزبەن ەرىپ جۇرەيىنشى.
— مەيلىڭ.
ەكەۋى پودريادچيكتى ىزدەي ىزدەي شاحتى باستىعىنىڭ كابينەتسىماعىنا كەلىپ ەدى، باكاشكين سوندا وتىر ەكەن. ول، ءبىر جاڭالىق حاباردى ەستىگەندەي ەنتەلەپ، اكۋنوننىڭ اۋزىنا اۋزى جابىسىپ قالىپتى. ارا-اراسىندا:
— وي قۇداي اي، وي قۇداي اي! — دەپ قۋتىڭداپ، قۋانىشىن ءبىلدىرىپ تە قويادى. ءتىپتى اكۋنون يەك قاقپاسا ەسىك الدىنا كەلىپ تۇرعان ايعاقتى ول بىلەتىن دە ەمەس.
— ساعان نە كەرەك؟ — دەدى ول ارتىنا جالت قاراپ.
ايعاق ءۇن قاتپاستان وزىمەن جاساسقان شارت قاعازدى ۇسىندى. ول قاعازدان قولىنا بىردەڭە جۇعاتىنداي ءشىمشىپ ۇستاپ جەرگە تاستادى دا، بەتىنە كوزىن ءبىر جۇگىرتىپ قايتادان ايعاققا قارادى. تارىزىندە بۇرىنعى جىلماڭ قىلىعىنىڭ ءبىرى جوق، مۇرنىن ءشۇيىرىپ پاڭدانا قالىپتى. ءبىر كوزىن باسا، ءبىر كوزىن اشا قاراپ وتىردى دا، قاعازدى اياعىمەن سىرعىتىپ جىبەردى.
— شىق! — دەدى ول ەسىكتى نۇسقاپ.
— Heگe؟
— اعاشتى شارتسىز اق، الامىز.
— ە، وندا ءجون. قاعازدى لاقتىرماي-اق، شىق دەمەي اق ايتساڭ دا بولادى عوي.
— اقشا الاتىن شىعارسىڭ.
— تيەسى اقشامىزدى نەگە المايمىز؟
— ءما، ساعان اقشا! — دەدى باكاشكين ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باس بارماعىن كورسەتىپ. — اعاشتى كورسەتىلگەن مەزگىلىنەن نەشە كۇن كەشىكتىرگەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟
— بىلەم، ءۇش-اق كۇن استى.
— ءۇش كۇننەن بەرى شاحتانى توقتاتتىق، ول ءۇشىن مەن مىنا وتىرعان قوجايىنعا كۇنىنە ەكى ءجۇز سومنان التى ءجۇز سوم ايىپ تولەيىن. ونىڭ ۇستىنە تاعى مەن سەندەرگە اقشا بەرۋىم كەرەك، ءا؟
— قايتەيىك، جاۋىنى قۇرعىر بوگەدى.
— جاۋىن! قايداعى جاۋىن؟ جاز بويى جارتى تامشى تامعان جوق، سەن كىمدى اقىماق كورىپ تۇرسىڭ؟ كوزىڭدى اعىزايىن با وسى! — دەپ جەتىپ كەلىپ ەدى، ايعاق «كەلسەڭ كەل» دەگەندەي قاسقيىپ تۇرا قالدى.
— سەن مەنىڭ كوزىمدى اعىز، مەن بۇلتتىڭ الا، جەردىڭ شالا بولاتىنىن بىلمەيتىن سەنىڭ مىناۋ اقىماق، باسىڭداعى شالاپتى اعىزايىن! — دەدى سىرەسكەن جاعىن زورعا جازىپ. — جونىڭە كوش، قورازدانباي!
باكاشكين نە ىستەرىن بىلمەي قولىن ءبىر سەرمەدى دە، اكۋنوننىڭ قاسىنا بارىپ وتىرا كەتتى.
اكۋنون قوڭقاق مۇرنىن قوس قوسىمەن تارتىڭقىراپ الدى دا، وزدەرىنىڭ وتتى وزگەنىڭ قولىمەن كوسەيتىن ەجەلگى ادەتىمەن باكاشكينگە ءامىر ەتتى.
— شىق دەپ قانا قويماي، شىعارىڭىز؟
— بوق مۇرىن نەمە؟ — دەدى ايعاق شىداي الماي. ءبىراق ول بۇل ءسوزدى قازاقشا ايتقان ەدى، اكۋنون ونى ۇعا الماي باكاشكينگە جالت قارادى دا:
— مىناۋ نە ايتىپ تۇر؟ — دەدى.
— بىلمەيمىن. ەي، نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ بوقتاپ تۇرسىن، عوي، ءا؟ كوزىڭدى اعىزىپ، ميىڭدى اۋزىڭا تۇسىرەيىن بە، نەگە بوقتايسىڭ؟
— ىزدەگەندەرىڭ جانجال بولسا مەن ونى دا تاۋىپ بەرە الامىن، كىرەشىلەردى ەرتىپ كەلسەم ولار سۇسىندارىڭىزدى قىپ-قىزىل قان قىپ قاندىرا الادى.
— سەن ونىمەن كىمدى قورقىتپاقسىڭ؟
— قورىقپاساڭ اقىسىن تولەمەي كور، ەلدىڭ قانىنا تولعان مىناۋ شەرتيگەن قارىنىڭدى ءبىر-اق ەسسىن.
— تاقسىر، مىناۋ ءسىزدى بوقتاپ تۇر، — دەدى باكاشكين اكۋنونعا قاراپ.
اكۋنون بىلق-سىلق ەتىپ بۇرالا باسىپ ايعاققا قاراي كەلە جاتتى.
— ءسىز مەنىڭ كىم ەكەنىمدى، كىمنىڭ بالاسى ەكەنىمدى بىلەتىن بولارسىز. بىلمەسەڭىز مىناۋ تاقىر باسىڭىزدى كەۋدەڭىزگە قاراي قاعىپ جىبەرسەم قايتەدى؟
ونىڭ، بۇل سوزىنە ايعاقتىڭ قانى قايناپ كەتتى. ول تاس بولىپ تۇيىلگەن ءداۋ جۇدىرىعىن تۇمسىقتان پەرۋگە ىڭعايلاپ:
— ءسىز مەنىڭ باسىمدى كەۋدەمە قاراي قاعىڭىز، ال مەن ءسىزدى تىرىدەي جەرگە قاعايىن. قانە، ەگەنسوننىڭ عانا ەمەس، ءيتتىڭ بالاسى بولساڭ دا ايقاسىپ كورەيىن، سوقتىقشى!
اكۋنون نە ايتارىن بىلمەي، سوقتىعۋعا باتىلى جەتپەي مەلشيىپ از تۇردى دا:
— مەن سىزبەن توبەلەسپەيمىن، نە ىستەسەم دە زاڭمەن ىستەيمىن. ءسىز بۇل قىلىعىڭىز ءۇشىن زاڭ بويىنشا جازاعا تارتىلاسىز، ەكىنشىدەن، اعاشتى مەزگىلىندە جەتكىزبەي، شاحتىنى توقتاتقانىڭىز ءۇشىن شىعىنىمىزدى وتەۋمەن بىرگە بەس ءجۇز سوم ايىپ تولەيسىز.
— ول قانداي زاڭ، كىمنىڭ زاڭى؟
— ونى ەرتەڭ كورەسىز.
— سەندەر ەرتەڭ كورسەتىڭدەر، مەن سەندەرگە بۇگىن كورسەتەيىن، ءاي، باقىلداق مىرزا! مىنا شارت بويىنشا اقشامىزدى تولەيسىڭ بە، جوق كىرەشىلەردى ەرتىپ كەلىپ سەنىمەن جۇدىرىقتاسايىن با؟ — دەپ باكاشكينگە ءتۇيىلىپ ەدى، ونىڭ ءتۇسى العاشقىداعىداي ەمەس، جىلميا باستاپتى.
— مىنا كىسىمەن سويلەسەيىن دە، جاۋابىن بەرەيىن، سەن بارا تۇر.
باكاشكيننىڭ جۇرەگىندە نەندەي ارامدىق بارىن ايعاق سەزگەن جوق. ول ءۇمىتتىڭ جەتەگىنە ەرىپ ەسىك الدىنا شىعىپ ەدى، مانادان بەرى ونى توسىپ تۇرعان تاۋسوعار ەتەگىنەن ۇستاي الدى دا.
— اتاتاي اي، مىنا كەلە جاتقان نە پالە؟ — دەدى سپاسسكى جاقتان كەلە جاتقان ماشينانى نۇسقاپ:
— قورىقپا، قورىقپا! اۆتوموبيل دەگەن وسى.
— اۆتوموبيل دەگەن نە؟
— كىسى مىنەتىن اربا.
— جەككەن اتى جوق قوي!
— ونىڭ، اتى وت. وتپەن، سۋمەن، مايمەن جۇرەدى.
— وي، تاماشا!
تاۋسوعار ءبىر ورنىنان قوزعالماستان اۋزىن اشىپ تۇرىپ قالدى.
ۇيدە قالعان ەكەۋ كۇبىر اڭگىمەگە كىرىستى.
— بۋلارعا مىناداي ايلا ىستەۋ كەرەك، — دەدى اكۋنون باكاشكيننىڭ يىعىنا قولىن اسىپ، — شاحتى جۇمىسىن ءبىراز كۇن قامتاماسىز ەتەرلىكتەي اعاشىن ال دا، قالعان اعاشىن الۋدان باس تارت.
— قالعانىن شە، سپاسسكىگە اپارىڭدار دەيمىز بە؟
— ءسىز مەنىڭ ويىما ءتۇسىندىڭىز بە؟
— سولارعا اپارىپ ساتسىن دەيسىز عوي؟
— جوق، مەن سىزدەن گورى كوبىرەك بىلەمىن. مىنە كوردىڭىز بە، وپ-وڭاي تۇرعان ولجانى بىلمەي وتىرعانىڭىزدى. ولارعا اعاش كەرەگى جوق، جانە بۇلارمەن جاساسقان شارتتارى جوق بولعاندىقتان اعاش الا الماي، بۇلار قايتا قايتادى. وسىلاي ءارى سارىدە جۇرگەن كەزدە، ءبىر تيىن تولەمەي اق الاتىن زامان دا كەلىپ جەتەدى.
— ءيا، جاڭا ءتۇسىندىم. وكىمەت تەگىسىنەن قولعا تۇسكەنشە سوزا تۇرايىق دەيدى ەكەنسىز عوي، دۇرىس دۇرىس...
— قالاي، مەن سىزدەن گورى اقىلدىمىن با، جوق پا؟
— ارينە ءسىز اقىلدىسىز. ەگەر سىزدەن اقىلدى بولسام مەنىڭ ورنىمدا ءسىز، ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا مەن... ىم.
— ءوزىمنىڭ وسىنداي تاپقىر دانىشپان ەكەنىمدى ءوزىم عانا سەزەم، ونان كەيىن سەزگەن ءسىز عانا. ال، الگى ءبىزدىڭ الجىعان اكەي ىلعي مەنى اقماق، اقىلىڭ جوق دەپ سوگەدى دە وتىرادى. ءوزىنىڭ اقىلى مەنىڭ اقىلىمنىڭ باقايىنان دا كەلمەيتىنىن بىلمەيدى.
— ول راس، ءبىراق ءسىز بايقاڭىز، اكە بالاعا سىنشى كەلەدى، ونىڭ دا كوزى بىردەڭەگە لەتىپ جۇرگەن بولماسىن.
— تۇك تە ولاي ەمەس، ونىڭ اقىلىڭ مەنىڭ. وگەي شەشەمنىڭ استىندا...
سول كەزدە ماشينانىڭ داۋسى ەستىلدى.
— تاعى سول شىعار كەلگەن.
— توقتاڭىز، سوۆدەپتىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كەلە جاتقان اسكەر بولار.
ەكەۋى تالاسا بارىپ تەرەزەدەن قاراپ ەدى، ماشينانىڭ كابينكاسىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقان ەگەنسون كورىندى. بالاسى مەن باكاشكين جارىسا ۇمتىلىپ ەسىككە جەتكەنشە قارسى الدارىنان ەگەنسون ەنتەلەي باسىپ كىرىپ كەلدى دە:
— امانسىزدار ما، مىرزالار. امانسىز با، اقىماعىم؟ — دەپ بالاسىنا قارادى. — زيمين قايدا؟
— تورعاي اتۋعا كەتتى.
— قۇدايىم، بارلىق اقىماق اتاۋلىنى مەنىڭ توڭىرەگىمە جيناپ اق بەرگەن ەكەن، ءا! ال مىرزالار، مەن اسىعىسپىن، ەسىكتى جاپ... روسسيانىق تاڭى قايتادان اتا باستاعانىن ەستىدىڭىزدەر مە؟
— مەن ونى سىزدەن بۇرىن ەستىگەنمىن. انىق حابار بار ما ءوزى؟
— بۇرىن بىلسەڭ نەگە كۇدىكتەنەسىز. اقىماق، ونىڭ انىق ەكەنى مەنىڭ وڭىمنەن اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ ءبىراق مەن كەلگەنشە دابىرا قىلماي قويا تۇرىڭدار.
— ءسىز قايدا باراسىز؟
— اقمولاعا بارامىن، ونان كەلەتىن اسكەر بار، سونى تەز جەتكىزەمىن. اسكەر، اسكەر!
ول قۋانعاننان ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ العىسى كەلىپ ەدى، ءتورت ورىندىق پەن جالعىز ستولدان باسقا تۇگى جوق تار بولمە ونى ەركىن كوسىلدىرگەن جوق.
8
قاسقىردىڭ ىنىندەي تار، قاراڭعى ۇڭگىر. سول ۇڭگىردىڭ تۇبىندە قاماۋداعى ارىستانداي جۇلقىنىپ مۇرات جاتىر. ول جاتا قالىپ قولىنداعى قايلامەن قوسا جۇلقىنادى. ول جۇلقىنعان سايىن قارا جەر وزەگى سۋىرىلىپ جاتقانداي سولقىلدايدى. ول اۋىق اۋىق تىڭ تىڭداپ، اياق جاعىندا جەرگە شوگىپ تۇرعان ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن ساۋلەسىنە اۋىق اۋىق كوز تاستايدى. تاستالعان سايىن كوزدەرى توماعاسى جاڭا عانا سىپىرىلعان قىراننىڭ كوزىندەي جالت-جۇلت ەتەدى.
ول استىنان وتكەن ىزعاردى دا، قابىرعاسىن قىسىپ، توبەسىنەن باسقان زابويدىڭ تارلىعىن دا بۇگىن ەلەيتىن ەمەس. باقىت دۇنيەسىن كورۋگە كوزى جەتكەندەي، ءور كوڭىلمەن ەركىن قيمىلدايدى. ول قايلاسى كومىردى ەمەس، وسى زابوي سەكىلدى — قول-اياعىن جازدىرماي جانشىپ كەلگەن تار ءومىردى قۇلاتىپ جاتقانداي، كەشەدەن بەرى عاجايىپ شاتتىقتا بولاتىن. ونىڭ ميىنا ۇيالاعان ويدىڭ ساۋلەسى — مىنا عاسىرلار بويى جيھاندى جالماپ كەلىپ كورىنە ءتونىپ تۇرعان كارى دۇنيەنى قۇلاتاتىن مايداندى، بولاشاق جاڭا دۇنيەنى ەلەستەتكەندەي باسىن كوتەردى دە:
«بۇگىن وسىندا نە ءۇشىن كەلدىم؟ ءتۇۋ، ويىم قۋانىشتا، جانىم ازاپتا ەكەن عوي مەنىڭ»، — دەدى ىشىنەن.
وسى كەزدە جوعارعى جاقتان:«ا-ا-ي، ا-ا-ي، كىسى ولدى-ەي! ا اي، جۇگىرىڭدەر-ەي»، — دەگەن داۋىستار ەستىلدى. مۇرات داۋىس شىققان جاققا ەڭبەكتەي جۇگىرىپ كەلسە، اۋىز جاقتاعى ءبىر پەش قۇلاعان ەكەن. شترەكتە جيىلىپ تۇرعان جۇمىسشىلاردىڭ:
— ويپىرىم اي، ەندى قايتتىك؟
— توقتا، داۋىس ەستىلەدى.
— شۋلاعان ءوز قۇلاعىڭ شىعار.
— نە دە بولسا ارشىپ كورەيىك.
— ءوزىمىزدى باسىپ قالار! — دەگەن داۋىستارىنان بىرەۋدى كومىر باسىپ قالعانىن ءسوزدى دە، قاراڭعى قۋىستان شىعا كەلىپ:
— نەگە شۋلاپ تۇرسىڭدار، قالعان كىم؟ — دەدى مۇرات.
— الگى ءبىر ماكسيم دەيتىن بالا.
ءوزى وعان ءبىر قۇپيا جۇمىس تاپسىرعان ەدى، سونى سەزدىرىپ الىپ بىرەۋلەردىڭ قولىنان جازىم بولدى ما؟ — دەگەن وي ساپ ەتە قالدى دا، داۋسى ساڭق ەتتى.
— ماكسيم؟!
مۇرات ءوز داۋسىنان ءوزى سەسكەنگەندەي دەنەسى تىتىركەنىپ، قۇلاعان جەرگە جەتىپ باردى دا:
— اتاڭنىڭ باسىنا قاراپ تۇرسىڭدار ما، كەلىڭدەر! — دەدى.
كوردەي تار قۋىستا سوعىسقان ون شاقتى ادامنىڭ ءبىرى كومىردى قازىپ، ءبىرى كۇرەپ، ءبىرى تىرەۋ قويىپ، ءاپ – ساتتە تار زابويدى تالقانداي الا جونەلدى.
— ويباي، قوجايىن كەلە جاتىر! — دەدى كەيىنگى جاقتا جالقاۋ قيمىلداپ جۇرگەن ءبىر جۇمىسشى، اۋىز جاقتا كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ قولىنداعى شامنىڭ ساۋلەسىن كورگەننەن ۇرەيى قاشىپ.
— كەلسە كەلسىن. قاسقىر كورگەن ەشكىدەي وسقىرماي كۇرە الدىڭداعىنى!
ادام ءۇشىن جۇلقىنعان دەنەنىڭ قيمىلىنان، جەل تۇرعانداي، زابويدىڭ ءىشى قارا بوران. اۋىز، مۇرىنعا قاپتاپ كىرگەن قارا توزاڭ وكپەنى قاۋىپ كۇركىلدەتسە دە ەلەيتىن تۇرلەرى جوق.
— بۇل نە؟ — دەدى شترەككە دەيىن الىپ كەتكەن توزاڭعا قاقالا سويلەپ تۇرعان دەسياتنيك، انادايدان داۋىستاپ.
— كوزىن اشىڭقىراپ قاراسا ءوزى دە كورەدى، جىگىتتەر الاڭداماي قيمىلداڭدار!
— جۇمىس تاستايتىن پراۆونى كىم بەردى سەندەرگە، ءا؟ — دەپ ول تەپسىنىپ جەتىپ كەلدى.
— سەندەردىڭ ءبىر ۋىس كومىرلەرىن، قانداي، ادامنىڭ ءومىرى قانداي؟
— وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق. ەگەردە جۇمىستارىڭا بارماساڭدار بارلەرىڭدى دە «اق اۋىز» دەپ ەسەپتەيمىن.
— تاقسىر، تاقسىر، مەن ءقازىر، مەن ءقازىر بارايىن، مىنە بارايىن، اق اۋىز قىلا كورمەڭىز! — دەپ جاڭاعى جالقاۋ تىزەسىن بۇگىپ وتىرا قالىپ ەدى، مۇرات جەتىپ كەلدى دە جەلكەسىنەن ۇستاي الدى.
— نەمەنە، ارقاڭا ەر باتتى ما؟ ءما، مىنانى ال دا شاپ! — دەدى قايلاسىن سوعان ۇستاتا بەرىپ، دەسياتنيكتىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالدى، — سەن نە دەيسىڭ؟
— جۇمىستارىڭا بارماساڭدار، «اق اۋىز» بولاسىڭدار دەيمىن.
— قان جەگەن قارا اۋىزدار ەندى بىزگە «اق اۋىز» دەگەن اتاقتى تاعا المايسىڭدار. كوتەر وكشەڭدى. انا، قۇدايلارىڭا ايت. زابويدىڭ ءبارى تىرەۋسىز قۇلاعالى تۇر، تەز اعاش بەرسىن، بار، جونەل!
دەسياتنيك مىڭگىرلەپ تاعى بىردەڭە دەگەلى كەلە جاتتى دا، تۇمسىعىنا تاقاپ تۇرعان مۇراتتىڭ جۋان جۇدىرىعىن كورگەننەن سوڭ، كەيىن شەگىنە بەردى. سول كەزدە قۋىستىڭ ءتۇپ جاعىنان:
— وي، جانىم اۋ، ءتىرىمىسىڭ؟
— امانسىڭ با؟ — دەگەن قۋانىشتى داۋىستارىنا ىلەسە ماكسيمنىڭ «ۋھ» دەگەن ءۇنى دە ەستىلدى.
— جولداستار! دەمونستراسيانىڭ ۋاقىتى بولىپ قالدى. ءقازىر سىرتقا شىعىندار. ماكسيم، مىنالاردى ءوزىن باستاپ كەل! — دەدى دە، مۇرات جوق بولدى.
* * *
— ەي، ءبىزدىڭ قارامەندەگە قاراعان جىگىتتەر، كولىكتەرىڭدى تەز سۋارىپ كەلىڭدەر، كەشكە تامان جۇرەمىز! — دەگەن ايعاقتىڭ داۋسى شىققان كەزدە، اربانىڭ استىندا جاتقان كىرەشىلەر:
— و، نەگە؟
— اعاشتى وتكىزبەيمىز بە؟ — دەپ شۋ ەتە ءتۇستى.
— مىنا جىندى قويدىڭ ميىن جەگەن نەمەلەر... «شارتتا كورسەتىلگەن كۇننەن كەش كەلدىڭدەر» دەپ اعاشتى تەگىس الماي وتىر. داۋلاسا كەلىپ وتىز اربا اعاشتى مۇندا قالدىرىپ، قالعانىن «ۇلكەن زاۆودتىڭ» وزىنە اپاراتىن بولدىق.
— ءماسساعان، «ۇلكەن زاۆود» الماسا قايتتىك؟
— ءيا، وندا ەڭبەگىمىزدىڭ دالاعا كەتكەنى مە؟
— كەتپەس! مىنالار بوسقا ساندالىپ وتىر. زاۆودتى جاپسا امال جوق، ايتپەسە ەرتەڭ اق كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشار اۋ وسى اعاش.
— ۇشقانى بار بولسىن، اقشا ءبىزدىڭ كوزىمىزدەن ۇشقالى تۇر عوي. ەندى قايتتىك؟
— الپىس كۇن ازاپتانىپ قاتىنىمىزعا ءبىر كويلەك اپارا الماساق ءولىم اۋ ءوزى.
— اپىر اي دەسەڭشى، سەنىڭ ايەلىڭنىڭ مىنەزى شالكەس ەدى، قۇر الاقان بارساڭ شىبىن جانىڭدى قۋىرداقتاي قۋىرادى اۋ، سورلى! — دەگەن سياقتى، بىرەۋىنەن ىزالى، ەندى بىرەۋىنەن ءازىل سوزدەر كىرەشىلەردەن شىعا باستادى.
— اي، مىناۋ نە ەي؟
داۋىلدى كۇنگى تەڭىزدەي تولقىندانعان ايدىندى قالىڭ توپ لەك-لەك بولىپ زاۆودتىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى توبەگە قاراي جان-جاقتان اعىلا باستادى. كوپشىلىگى شاحتادان جاڭا شىققان بەتى: قايلا، كۇرەكتەرىن يىقتارىنان تۇسىرمەستەن، بەتتىڭ كۇيەسىن جۋماستان، جالبا-جۇلبا كيىمدەرىن شەشپەستەن اش كۇيلەرىندە اشىنىپ، اشىنعان سايىن ايدىندانىپ كەلەدى.
وسىلاردىڭ قاق ورتاسىندا ءبىر قولىمەن تەمىرىن جەتەكتەپ، ءبىر قولىمەن سايداقتى قولتىقتاپ بالقيا دا، ساۋلەسىن قازىبەككە كوتەرتىپ بايان دا، باسقانىڭ بارىنەن بيىك بولسىن دەگەندەي نۇرلانىن توبەسىنە كوتەرىپ تايمان دا كەلەدى. بۇلار سايداقتىڭ جاۋ وعىنان جارالانىپ كەلە جاتقان حابارىن ەستي سالا تۇندەلەتىپ سوناۋ سپاسسكىدەن وسىندا كەلگەن-دى. توبەنىڭ باسىنداعى جەلمەن جۇيتكىپ تۇرعان قىزىل تۋ وزىنە قاراي قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ توپقا قول سوزعانداي بىرەسە باتىسقا، بىرەسە شىعىسقا كولبەڭدەيدى، بىرەسە بولاشاقتى نۇسقاعانداي تولقىندانىپ العا سەرپىلەدى، بىرەسە سول بوستاندىق ىزدەگەن، سايا ىزدەگەن حالىقتى قۇشاعىنا العانداي ءۇيىرىلىپ كەلىپ باۋىرىنا ورالدى.
قايعىمەن سارعايعان سانسىز كوزدەر جانارى سول تۋدىڭ نۇرىمەن ۇشتاسقان سەكىلدى، تۋ قالاي جۇيتكىسە سولاي توڭكەرىلەدى دە، كەۋدەدەن شىققان ىستىق جالىن دا سول تۋدىڭ لەبىمەن قىزا تۇسكەندەي بولادى. ىزانىڭ وتى شاشىراپ تۇرعان بەت پەن الدەكىمگە سەرمەۋگە ازىرلەنگەندەي بىلەۋلەنىپ جۇمىرلانعان قۇرىش بىلەكتەر بىرىنەن ەمەس، بارىنەن دە كورىنەدى.
— و، مەرەيلەرىڭ ۇستەم بولسىن، حالايىق! — دەدى ورتاداعى توپتىڭ الدىندا كەلە جاتقان دەمبەلشە بويلى قارا جىگىت، ءوز توبىمەن قاتارلاسا كەلە جاتقان ەكى جاعىنداعى توپقا بار داۋسىمەن ايعاي سالدى.
وعان جاۋاپ رەتىندە:
— ايتقانىڭ كەلسىن!
— بىرگە بولسىن! — دەگەن داۋىستار ەكى جاقتان بىردەي شىقتى.
— تەگىس كەلدىڭدەر مە؟
— تەگىس! سەندەر شە؟
— ءبىز دە.
— سەرىك اۋ! «ءبىز دە» دەيسىڭ، جۇمان جوق قوي! — دەدى ءوز توبىنىڭ ءبىر ادامى.
— جۇمانى كىم؟
— ءوزىڭنىڭ اعايىنىڭ جۇمان شە؟
— ول قايدا؟
— تاڭەرتەڭ جۇمىستان قايتقان، سونان كەيىن كورگەم جوق.
— الدە ەستىمەدى مە ەكەن؟
— سولاي شىعار.
— ونىڭ كيىمىن ءبىر سولدات كيىپ كەلەدى، — دەدى بىرەۋ قاسىنداعىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ. ونىڭ ايتقانى كەشەگى سولداتتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. ول جالعىز ەمەس، ءبارى دە، ءتىپتى سىرتىنان قازاق شاپانىن، باسىنا تىماعىن كيىپ الىپ كيرسانوۆ تا وسى توپتىڭ ىشىندە كەلەدى. ساۋ قولىمەن قازىبەك پەن بالقياعا سۇيەنىپ سايداق تا وسى توپتىڭ ىشىندە كەلە جاتىر. وسىلاردىڭ ءىزىن باسا، ءبىر جاسقا ءالى تولماعان ساۋلەسىن كوتەرىپ بايان دا كەلەدى.
— مىنا ءبىر توپ ءبىزدىڭ شاحتى جاقتان كەلەدى عوي.
— اناۋ باستاپ كەلە جاتقان ماكسيم ەمەس پە؟
— سول ەكەن. ءاي، بالا بولسا دا دانا اۋ ءوزى.
سول كەزدە الدىڭعى جاقتان مۇرات جەتىپ كەلدى:
— جولداستار! تەزىرەك، اياقتارىڭدى سۇيرەتپەي كوتەرە باسىڭدار. الىستا قالساڭدار ءسوز ەستي الماي قالاسىڭدار. تەزىرەك، تەزىرەك!..
توپتىڭ قيمىلى قىزا ءتۇستى.
— ۋا، حالايىق اۋ، بايقاڭدار، قاساپشىلار كەلىپ قالىپ جۇرمەسىن.
بىرەۋ كوڭىلدى داۋىسپەن:
— قاساپشىنىڭ قولىندا پىشاق بولسا، بىزدە قايلا بار...ايدا، باس اياقتى! ەي، سەندەر نەگە كەيىن قالدىڭدار؟ مىنا جۇرىستەرىڭمەن ءسوسياليزمنىڭ ءتورى تۇگىل، ەسىگىنە دە جەتە الماي توزاقتىڭ تۇبىندە قالارسىڭدار. باس اياقتى. تەز، تەز!
— شىراعىم، سورپا ىشپەگەنىمە كوپ بولىپ ەدى، ءبىراز ەت الايىن دەپ ەدىم، جاڭاعىنىڭ قاساپشىسى كىم ەكەنىن ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى توپتىڭ ەڭ سوڭىندا كەلە جاتقان جانتاق موللا، قاسىندا كەلە جاتقان ءبىر جۇمىسشىنىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ.
— كىسى سوياتىن قاساپشىلاردى وسى ۋاقىتقا دەيىن كورمەي قايدا ءجۇرسىز؟ بىلتىرعى تولەۋتايدى ۇرىپ ولتىرگەن كىم ەدى؟
— وي، ونى قايدان ءبىلسىن. «ۇيىندە ءبىر ەڭكەيىپ تۇرعانىما تاتيتىن تۇگى جوق قۋ» دەپ ءوزىڭىز جانازاسىنا كەلمەي قويعان جىگىت دەسەڭ بىلەر!
ەل دۋ كۇلدى. ەلدىڭ وسىنداي كۇلكىسى مەن كەكەسىن سوزدەرى وق بولىپ قادالعانداي جانتاق موللا مىقشيىپ قالا بەردى.
بۇل كەزدە توپتىڭ الدى تۋ تۇبىندە تۇرعان توپقا ارالاسا باستاعان ەدى. موللانىڭ ويى باسقا توپتىڭ ىشىنە كىرۋگە كەتتى.
ەل باسىنا تۇسكەلى تۇرعان قاسىرەت بۇعاۋىن كەرى سەرىپكەندەي، ۇزىن سىرىققا شەگەلەنىپ، وبانىڭ ۇستىنە قادالعان تۋدىڭ جەلبىرەگەن ەكپىنى بۇرىنعىسىنان كۇشەيە تۇسكەندەي. ونىڭ تۇبىندە گالكين مەن بارانوۆ تۇر، وعان مۇرات بارىپ قوسىلدى.
جۇرت دوڭگەلەنە كەلىپ ۇلكەن وبانى قورشالاعان كەزدە، مۇرات كورنەككە كوتەرىلە ءتۇسىپ:
— جولداستار! — دەدى بىرەسە باتىس جاعىنا، بىرەسە شىعىس جاعىنا قاراپ. ونىڭ تاستۇلەكتىڭ داۋسىنداي ساڭق ەتىپ توقتاعان داۋسىنا ەلەڭدەي قالعان جۇرتتىڭ سامساعان سانسىز كوزدەرى ەندى ونىڭ كۇيە-كۇيە بەركىنىڭ استىنان جالت-جۇلت كورىنگەن كوزىنە قادالدى.
— جولداستار، مەنىڭ توپتى باستار كەسەم، ءسوزدى باستار شەشەن ەمەس ەكەنىمدى كوپشىلىگىڭىز بىلەسىزدەر. مەن تەك ورتالارىڭىزعا ءبىر سۇراۋ تاستايىن دا، ءسوزدى كيرسانوۆ جولداستارعا بەرەيىن. ماقۇل ما؟
— ماقۇل، ماقۇل!
— سۇراۋىڭدى بەر.
— الدىمەن قويار انتىم بار، — دەدى مۇرات كوزىن ءار تۇسقا ءبىر تاستاپ، — ءبارىمىز دە انادان تۋدىق. ايتقانىمىزدى اينىماي العان بەتىمىزدەن قايتپاسقا سول انالاردىڭ اق، سۇتىمەن انت ەتەيىك.
مۇرات جاۋاپ كۇتكەندەي ءسال كىدىرىپ ەدى، جۇرتتىڭ:
— انت ەتەمىز! — دەگەن ءۇنى لاپ ەتتى.
— ءوزىمىزدى دۇنيەگە اكەلگەن، الپەشتەپ ادام ەتكەن سول قاسيەتتى انامىزدىڭ جۇرەگىنە قانجار سالعان قاراقشىعا ءبىز نە ىستەر ەدىك؟
— ءوز قانجارىن وزىنە جۇمسار ەدىم، — دەدى ماناعى ماكسيم دەيتىن بالا.
— مەن كۇنىنە ءبىر ساعاتتان سىعىمداپ توعىز اي، توعىز كۇن ازاپتاپ ولتىرەر ەدىم، — دەپ كۇركىرەدى قارت قايلاشى دەيەۆ.
مۇرات جۇرتتىڭ قانىن وسىلاي قىزدىرىپ الدى دا،
— تاعى دا ءبىر سۇراۋ: سوۆەت وكىمەتىنىڭ بىزدەر ءۇشىن سول تۋعان انادان ايىرماسى بار ما؟
— جوق، جوق! — دەگەن داۋىستار تاعى دۋ ەتتى.
— سوڭعى سۇراۋ! قىزىلجار، ومبى جاقتاعى سوۆدەپتەردى قۇلاتىپ، ونىڭ ورنىنا بايلار وكىمەتىن قايتا ورناتىپ جاتقان مەنشيەۆيكتەردىڭ سول باندىدان ايىرماسى بار ما؟
جۇرتتىڭ:
— جوق! — دەگەن ىزالى داۋسى ءارى بىردەن دۋ ەتتى، ءارى تىم ايبىندى شىقتى.
— ەندەشە مەنشيەۆيكتەردى قاي جەردە كەزدەسسە، سول جەردە قۇرتۋعا انت ەتەيىك.
— انت ەتەمىز! انت ەتەمىز! انت ەتەمىز!
حالىقتىڭ سولاي دەپ ءۇش قايتارا ساڭقىلداعان داۋسىنىڭ قاھارلى شىققانى سونداي، بارانوۆتىڭ ءوزى دە:
— انت ەتەمىز، — دەدى مىڭگىرلەپ.
مۇرات كۇلكى ۇيىرىلگەن كوزىنىڭ قيىعىمەن ونىڭ بەتىنە ءبىر سىزىپ ءوتتى دە، توپقا قاراپ:
— مەنشيەۆيكتەردىڭ ءدال وسى تۇرعان بىزدەرگە نە ىستەگەنىن، ەندى نە ىستەمەك ەكەنىن، ولارعا ءبىزدىڭ نە ىستەيتىنىمىزدى ايتۋ ءۇشىن ءسوزدى كيرسانوۆ جولداستارعا بەرەمىن.
ونىڭ باسقا كيرسانوۆى كىم ەكەنىن كوپشىلىك بىلگەن جوق. ءتىپتى بولشيەۆيك كيرسانوۆتىڭ اتىن جامىلىپ جۇرگەن مەنشيەۆيك بارانوۆتىڭ ءوزى دە سەزگەن جوق. مۇراتتىڭ ويىن سەزبەگەندىكتەن، ول سەزىكتەنە الماي، جاتتاپ العان جالىندى سوزدەرىن اعىلا جونەلگەلى تاماعىن اقىرىن ءبىر كەنەپ الىپ:
— جولداستار! شالقاروۆ جولداس وتە دۇرىس ايتادى، — دەدى دە كومەكەيىنە تاس تىعىلعانداي اۋزىن اڭقايتا اشقان كۇيى قاتىپ قالدى. ويتكەنى ونىڭ قانتالاعان كوزى كيرسانوۆ پەن سايداقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ كەتتى. ول ەكەۋى قۇشاقتاسقان كۇيى توپتىڭ الدىنا شىعىپ بارانوۆقا قاراما-قارسى تۇرا قالعان ەدى، كيرسانوۆ باسىنداعى تىماقتى دا، ۇستىندەگى شاپاندى دا جۇلىپ تاستاپ، كوزىن بارانوۆتىڭ كوزىنەن الماستان قالتاسىنان پيستولەتىن اقىرىن سۋىرا باستادى.
— سويلەڭىز، بارانوۆ مىرزا! — دەدى ول ىزالى كۇلكىمەن. — بولاشاققا ءجون سىلتەيتىن ريەۆوليۋسيالىق ءسوزىڭىزدى، ءسىز ول دۇنيەگە جىبەرگەن ءبىز دە تىڭدايىق. ءبىراق بولشيەۆيك كيرسانوۆ ەمەس، مەنشيەۆيك بارانوۆ بولىپ سويلەڭىز. مۇمكىن الدەكىمنىڭ وعى تەسىپ كەتەر، مانداتىمدى وزىمە قايتىپ بەرىڭىز!
بارانوۆ سوڭعى وعىن اتىپ ومى دا الا ەلۋدى عانا ارمان ەتىپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، گالكين مەن شالقاروۆ ەكى جاعىندا تۇر ەكەن. كيرسانوۆ ونىڭ سول ويىن سەزگەندەي:
— ءسىز ويلانۋدان ەندى كەش قالدىڭىز. حالىق سىزگە ايتار ۇكىمىن جاڭا عانا ايتتى. حالىق ۇكىمى ورىندالماي قالعان ەمەس. قولىڭىزدى كوتەرىڭىز!
قالىق جۇرت سەڭدەي سىرەسىپ تىنا قالدى. ءبارى دە ءۇنسىز، ءبارى دە قيمىلسىز. ءبارىنىڭ دە كەكتى كوزى بارانوۆتا. ونىڭ شاراسىنان شىعا شاتىناعان قاندى كوزى وزىنە قاراي اۋىر سالماقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كيرسانوۆتا.
سول ەكەۋىنەن كوز الماستان، ءۇن قاتپاستان تۇنىپ تۇرعان قالىن، جۇرتتى ءبىر جاس نارەستەنىڭ سىقىلىقتاعان كۇلكىسى تەربەپ جىبەردى. ءتىپتى كەكتى جاۋىمەن شايقاسقالى بارا جاتقان كيرسانوۆ تا ءسابيدىڭ كۇلكىسى شىققان جاق-قا جالت قارادى. ءبىراق ول كۇلكىنىڭ ءبىر جاسقا ءالى تولماعان ساۋلەنىڭ كۇلكىسى ەكەنىن ەشكىم بىلگەن جوق. اكەسىنىڭ كەۋدەسىندە جاتقان ونىڭ، كوزى سوناۋ بيىكتە، ۇزىن سىرىقتىڭ باسىندا جەلمەن جۇيتكىپ، اسپانعا قۇلاش ۇرا الىسقا ۇمتىلىپ تۇرعان قىزىل تۋدا. ول سوعان ءماز. دۇنيە ءقازىر سول سابيگە ۇقساس ەدى.
You Might Also Like
