سىيلاشى جۇلدىزدارىن جانارىڭنىڭ...
نوۆەللا
كوكجيەك قىزىل شىمىلدىق قىمتانا باستادى. سول شىمىلدىقتىڭ ەتەگىنە ورانىپ، ماۋجىراپ قيسايۋعا اينالعان بۇگىنگى كۇنمەن ەكەۋىمىز ءۇنسىز عانا قوشتاستىق.
اسپان اشىق، اۋا تىمىق ەدى. تىمىق اۋا كۇندىزگى شىلىڭگىر ىستىقتان ءىش تارتىپ، ەندى بويىنا قوڭىرجاي لەپ سىڭىرە باستاعان سىڭايلى.
ارتىمىزداعى اۋىل كەشكى قاربالاستىڭ بىجىناعان شۋىنا قانىعىپ، بۇل كۇندى دە ريزالىقپەن ۇزاتىپ جاتىر. ماشينانىڭ گۇرىلى، سيىردىڭ موڭىرەۋى، ۇيرەك-قازدىڭ قاڭقىلى مەن «اۋكىم-اۋكىمدەگەن» ايەل داۋىسى بەيبىت كەشتىڭ قۇلاققا ەتەنە قۇجىناعان ىرعاعى. انە، اۋىل شەتىندە ۆەلوسيپەدتەرىنىڭ ءرۋلى باتار كۇنمەن جالت-جۇلت ويناپ، بەزىپ بارا جاتقان بالالار، الاياق تورىسىن جەتەكتەپ، وزەنگە ەڭكەيگەن مەنىڭ اتام.
توبەسىنە قارا ءتۇتىن لاقتىرىپ، شايقالاقتاعان «بەلارۋس» قىردان ىلديلادى. شوپتەن ەرتە قايتقان تراكتورشى بۇگىن ءبىر جاقسىلاپ تىنىعايىن دەپ اپتىعىپ كەلە مە؟ مۇمكىن، ونىڭ كوڭىلىن دايەكتەتپەي قۋالاپ اكەلگەن الىپ-قاشپا ءجۇرىس كورشىمىزدىڭ كۇلىمكوز، قىزىل شىرايلى قىزىنا دەگەن ازىن-اۋلاق ساعىنىشتىڭ ساداعاسى-اق شىعار. تۇتاسىپ كەتكەن شارۋا ناۋقانىنىڭ جىگىن تاۋىپ، ەنشىلەگەن ولشەۋلى ۋاقىتىن جۇرەكپەن جازىپ، جانىمەن وقىر سىرشىل شاققا عانا باعىشتاعىسى كەلە مە؟
ءبىز ەكەۋمىزدىڭ دە جۇمىس ۋاقىتى اياقتالىسىمەن، اپتىعىپ كەلىپ اسىعا تابىسقانىمىز الگىندە عانا. قىسقا عانا ءتىل قاتىسقاننان كەيىن، سۇقتانعان كوگەن كوزدەردەن اۋلاق اۋىل سىرتىنا، كەڭپەيىل تابيعاتتىڭ مامىراجاي تورىنە جانە ەڭ باستىسى سول تابيعات-انانىڭ اياسىنداعى تىنىشتىق الديىنە اسىققانبىز. بەت العانىمىز — سەلدىر-سەلدىر تالداردىڭ اراسى.
اتتاعان سايىن قوڭىرقاي بالتىرىڭدى ابدەن ءپىسىپ، بۇرشىكتەنگەن ءشوپ باستارى قاعادى. تۇبىنەن ءبىر بۋىپ، بوس تاستاعان قولاڭ شاش ەكى جاۋرىنعا كەزەك اۋناپ، تىنىم تاپپاسا، سىرتقا قاشقان بىرەن-ساران تالدارى قۇبىلانىڭ قىزىلىن جۇتىپ، قۇبىلىپ قالادى. مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى ءسان، وسىنىڭ ءبارى جازىلعان ءان سىندى.
تۇلا بويىڭ كەشكى ارايعا مالشىنعاندا، ەزۋىندە قاۋىز جارعان گۇل-جىميىس شارشاڭقى جانىمدى جادىراتىپ، كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن قاۋىشتىردى مەنى.
وسى جۇپىنى قالپىڭدا-اق ەت جۇرەگىمدى ءيسىندىرىپ، بۇيىعى سەزىمگە «اۋەز تامىزىپ»، تەك جاقسىلىققا تالپىندىراتىنىڭ قانداي تاماشا.
بالاپان قيالدارىمدى باۋلاپ، سەزىمىمدى كۇناسىز كەشتىڭ ءسابي جىرلارىمەن سۋسىنداتاسىڭ سەن.
سەنىڭ بالعىن ءمۇسىنىڭدى كوزىمە قانار جالقى كورىنىس ەتىپ كەلە جاتىپ، وي قۇشاعىنان وداعاي شىعا السامشى. ءبارى باسقاشا باستالىپ ەدى-اۋ!
... وقۋعا تۇسە الماسام دا، قالاعا بايلانىپ، ەكى جىل ساندالدىم. اۋىلعا قۇرقول، سالبىراپ قايتا ورالۋدان قايمىققاندىق ەمەس، قىزىعى مەن شىجىعى جەتەرلىك شاھار ومىرىنەن شەتتەگىم كەلمەگەن. مەن عانا ەمەس، وقۋعا تۇسە الماي، اۋىلدان وقشاۋلانىپ شىققان تالاي جاس ءسىڭىپ كەتىپ جاتقان جەر. جۇمىستان دا بەرەكە تاپپاي، قاشانعى جۇرەرىم بەلگىسىز ەدى.
اۋىلعا بارۋعا مۇلدە قۇلىقسىز ەدىم. قالاداعى ءبىر قادىرمەندى اعايدىڭ ايتقانىنان شىعا المادىم. سىيلايتىن ادامىم قوي، كوكەيىمە قونباسا دا، بەرگەن اقىلىنىڭ ىعىندا كەتتىم. «ەكى جىل تەككە سەندەلگەنىڭ جەتەدى. اۋىلعا بارىپ، قۇرىسا ءبىر جىل جۇمىس ىستە. سوسىن سول جەردەن جولداما الىپ، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا كەل. ەڭبەكپەن جەگەن ناننىڭ ءدامى وزگەشە بولادى. بۇلعاقتاما، جونەل». امالسىز جولعا شىعۋعا تۋرا كەلدى.
ويدا-جوقتا سالاڭ ەتىپ جەتىپ كەلگەنىم ءۇي-ىشىن ەلەڭ ەتكىزدى. اكە-شەشەمە امان ورالعانىم شۇكىرشىلىك. نە وقۋعا تۇسە الماي نە دىم بىتىرمەي، بوسقا ۋاقىت ءولتىرىپ، قۇنسىزدانعان سۇلدەرىمدى قايتا كورسەتكەنىمە اسىرەسە ءىنىم رەنجۋلى. «نەمەنەگە قاڭعيسىڭ، تۇك بىتىرمەسەڭ. ەلدى ۇياتتى قىلعانشا».
سويتسەم ماقتانشاق نەمە جولداستارىنا «اعام قالادا، ۇلكەن وقۋدا» دەپ، دابىرايتىپ جۇرەدى ەكەن عوي. مەن كەلىپ، ونى جەرگە قاراتىپپىن. ونىمەن قويماي، بەل شەشىپ قارا جۇمىسقا كىرىسپەكپىن.
اكەمنىڭ دە رەنىشى ءبىرتوعا مىنەزىمەن قىمتاۋلى ەكەن، سىزدىقتاتىپ شەتىن شىعارعانى. «بالا، سىمپيىپ كەيپىڭە كەلىپ قالىپسىڭ. باسە، نەعىپ قالادان شىقپايدى بۇل ازامات دەسەم، الەۋلايىم بولۋعا تالاپ قىلىپ ءجۇر ەكەنسىڭ قوي. اكە-شەشەنىڭ تاپقان-تايانعانىمەن بۇزىقتىققا جەتىپ بولساڭ، تىرلىككە كىرىس ەندى».
داۋ ايتۋعا دارمەن قايدا؟ شەت جاعالاپ كەڭسە، مەكەمە ماڭىنان جۇمىس ىزدەگەن بولدىم. ىڭعايلى ورىن تابىلمادى. كىمنىڭ بالاسى ەكەنىمدى، قايدان كەلگەندىگىمدى بىلىسىمەن-اق، ءۇستى-باسىمدى كوزدەرىمەن شيمايلاپ، تايساقتاي بەرەدى ءبارى. تىكمىنەز بىرەۋلەر كومەيىندەگىسىن ىرىكپەي، بەتىمە سالىق قىلدى:
— ەندى مۇندا جەتپەگەنى — سەن سياقتى سەلتەڭباي ەدى. اكە-شەشەنىڭ ارقاسىندا قيىندىق كورمەي، قالادا ءوسىپ ەڭ. جەڭىل جۇمىس ىستەگىڭ كەلەدى، ءا؟ مۇنداعى جۇمىس ساعان قول بولا قويار ما ەكەن؟
مەنىڭ قاعاز قىزمەتىن قاراستىرىپ جۇرگەنىمدى بىلگەندە اكەمنىڭ قىسىق كوزدەرى وڭمەنىمنەن ءوتىپ، زارلەنگەنى-اي! داۋسى دا مۇنشا اششى بولار ما:
— ءاي، ەندى قالماعانى وسى ما ەدى؟ بالەنشەنىڭ ۇلى قالادا قاڭعىپ ءجۇر دەگەن ات العانىمىز از بولعانداي. ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ جاماناتىڭ بىزگە شوقپار بولىپ تيەدى جەر ورتاعا كەلگەندە. قيقاڭدى قوي دا، ەل قۇساپ قارا جۇمىس ىستە. بالەم، قولىما ءتيدىڭ، ەندى تابانىڭدى ءتىلىپ تۇرىپ، ايدايمىن. وسىدان كور دە تۇر. ويىڭا كىرىپ-شىقپايدى ەكەن ەڭبەك ەتۋ. وسى جاسقا كەلگەنشە وبەكتەنگەنگە تويىنعان ەكەنسىڭ...
اكە اشۋىنىڭ كوپتەن زاپىران بولىپ، كەۋدەسىن قىجىلداتىپ جۇرگەنى انىق. ءمىندى ءۇنسىز مويىنداپ، باس شۇلعي بەرگەننەن بوتەن امال جوق. باسىما باستاپقىدا كەلگەنى — «نە بولسا دا، ايتقان جەرىنە بارايىن، ارتىن كورە جاتارمىن» دەگەن وي عانا.
وسى جاسقا كەلگەنشە بۇل مەنىڭ اۋىل جۇمىسىنا العاش ارالاسۋىم ەدى. مەكتەپتى قالاداعى ينتەرناتتا بىتىرگەمىن. وقۋعا تۇسە الماي، اسكەرگە اتتاندىم. قايتا كەلگەن سوڭ قالادا قالىپ تاعى ەكى جىل ساندالعانىم راس.
نە وقۋ، نە جۇمىس جوق بولىپ كوشە تاپتاعان كوپ كۇندەرىم مۇنداعى ەلدىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان وقيعالارعا تولى. بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر جۇمىستان شىعىپ، ەكىنشىسىنە كىرىپ، ءوزىم سىقپىتتانعان سەرى جىگىتتەردىڭ جەلەۋىندە قانشاما قاڭعىردىم دەسەڭىزشى. ءۇي ءىشىن وقۋدا ءجۇرمىن دەپ الداعان كەزىم ەسىمە تۇسسە، جەرگە كىرەردەي بولامىن ءالى دە. ايتەۋىر قىسىلعانىمدا تارىقتىرماعان - اتا-انانىڭ اي سايىنعى قاراجاتى. ول قاراجاتتى قىزدارمەن قىدىرىپ، جولداستارمەن ءىشىپ، سۋداي شاشقانىمنان دا بۇل كىسىلەر حابارسىز. بىر-ەكى رەت ەسسىز قالىپ، ايىقتىرعىشقا تۇسكەنىم، توپ توبەلەسكە قاتىسامىن دەپ، ون بەس تاۋلىكتىك تۇرمەدە تۇگەندەپ شىققانىم دا ءالى بەيمالىم بولۋى كەرەك.
«اۋىلدىڭ جۇمىسى نە ءتايىرى. بۇل باس — نە كورمەگەن باس. ۇيرەنىپ الامىن» دەگەنىم استامشىلىق ەكەن. مەن كەلگەندە جۇرتتىڭ ءبارى ءشوپ شابۋ ناۋقانىنا جۇمىلدىرىلىپتى، اكەمنىڭ سىلتەۋىمەن شابىندىقتان ءبىر-اق شىققام. بريگادير «تەپسە، تەمىر ۇزەتىن تىڭ ازامات كەلدى» دەپ جونىمنان قاقتى دا، ايىر تەمىردى ۇستاتتى قولىما. مىندەتىم — پرەستەلگەن بۋما شوپتەردى تراكتورعا تيەۋ. كەلدىم دە، قاتۋلى قارتتىڭ ىرقىنان شىعا الماي، قارا جۇمىسقا كىرىستىم. ەكى جىلعى سەلتەڭباي تىرلىك بوس بەلبەۋ ەتىپ جىبەرگەن بە، قارا جۇمىسقا دا قارايىپ قالىپپىن. الدىمەن ءشوپ تاسۋشىلارعا قوسىلعان. بۋما كوتەرىپ، تىركەمەگە تيەۋدەن-اق تيتىعىم قۇرىدى.
ءوزىم سياقتى جىگىتتەردىڭ قالاي توتەپ جۇرگەنىن قايدام، نامىسقا تىرىسىپ، ءتورت كۇنگە ازەر شىدادىم. بەل مەن بىلەك سىر بەردى الدىمەن. الاقانىم دا كۇلدىرەپ ويىلىپ ءتۇستى.
بەسىنشى كۇنى سىنعان ايىردى سىلتاۋ ەتىپ، بريگاديرمەن بوقتاستىم دا، سىزىپ بەردىم. ۇيگە بارعامىن جوق. اكە سىرى بەلگىلى. شەشە دە ءقايبىر جەتىسەر دەيسىڭ.
اقىرى ونشاقتى كۇن قاڭعىپ ءجۇرىپ، اۋدان ورتالىعىنداعى جىلجىمالى قۇرلىس بريگاداسىنا كىردىم. وندا دا اكە اشۋىنان قورىققاندىقتان. ارنايى ماماندىعىم جوق بولسا دا، اسكەردە قۇرىلىس جۇمىسىندا ىستەگەنىم بار.
قارا جۇمىستىڭ اتى — قارا جۇمىس. مۇنىڭ دا جەڭىل ەشتەڭەسى كورىنبەيدى. ايتەۋىر، كوبىنە تۇزدە ءجۇرىپ، ەلدى مەكەننەن تىس جەردەگى قىستاۋ، قىرمان، بازا سياقتى وقشاۋ وبەكتىلەردى جوندەۋدەن وتكىزەمىز. ەلسىز دالادا كىرپىش كوتەرىپ، لاي يلەپ ءجۇرىپ، مۇنداي سورلى قىلعان تاعدىرىما نازالانىپ، لاعنەت ايتامىن. بۇرىن دا بوقتامپاز ەدىم، ەندى ءتىپتى ناعىزدىڭ ءوزى بولىپ الدىم. قالالىق اقشىل ءوڭىم كۇرەڭىتىپ، مودالى ۇزىن شاش بىلتە-بىلتە بولىپ، ۇسقىنىمنان دا ايىرىلدىم.
ومىرىمدە تۇڭعىش رەت ەڭبەك قيىنشىلىعىن، تىرشىلىك تاۋقىمەتىن تارتتىم. از كۇندە ازىپ-توزىپ كەتكەندەي سەزىندىم. العاشىندا تىرمىسىپ-اق ەدىم. قالاي ەكەنىن قايدام، ەل قاتارلى قيمىلداسام دا، تەز بولدىرتتىم. بولدىرعان سوڭ، قوزعالۋعا دا قۇلقىڭ كەميدى. بىر-ەكى رەت «جالقاۋسىڭ» دەگەن ءسوزدى ەستىپ، كەكسەلەۋ ءبىر جۇمىسشىمەن ءتۇس شايىسىپ الدىم. ءولىپ-تالىپ، ەندى بولعاندا بۇل جەردەن دە تايىپ تۇرسام قايتەدى دەپ ويلاي باستاعانمىن. ارتى نە بولارىنا كوز جۇگىرتپەستەن، ويعا العان نارسەمدى دەرەۋ ىسكە اسىرا سالۋ — قالىپتاسقان ادەتىم.
سوۆحوزدىڭ كوكونىس ەككەن باقشاسىنىڭ باسىنداعى قالقيعان جالعىز تامدى جوندەۋگە كىرىسكەنبىز. كۇن تورعايدىڭ ميى قايناعان شىلىڭگىر. اي دالا. اشەيىندە ءتونىپ تۇرعان تاۋلار دا بۇلىڭ-بۇلىڭ ساعىمعا ءىرىپ، كوكجيەككە قاراي ءجۇزىپ كەتكەن. سوۆحوز ورتالىعى سوناۋ ويدا. ودان بەرگى القاپ — بولىمشەنىڭ باۋ-باقشاسى. قوشقىل جاپىراقتاردىڭ اراسىندا قالقىپ، ءشوپ وتاپ، جەمىس تۇپتەپ جۇرگەن ايەلدەر.
كوپتەن تابيعاتتىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، بوي ۇيرەتپەگەندىك پە، كوز جەتەرلىك كەڭىستىك تىم كەڭەيىپ كەتكەندەي. داليىپ، كوكجيەكتى ءارى تارتقان بايتاق الەمدە قايناعان جاندى تىرشىلىك وسى ماڭايدا عانا قالعان سىڭايلى. قانشاما مىڭ ادام قاپتاپ كەلسە دە، مىنا جالپاق جازيرا جىم-جىلاس ءسىڭىرىپ الىپ، توڭىرەكتى يەسىز ەتىپ كورسەتەتىن سەكىلدى.
ۋاقىت كەرى شەگىنىپ، مەنى تاريحتىڭ قايداعى ءبىرى ارتقى بەلەسىنە شىعارىپ تاستاعانداي. ءار ساعاتىنان عاسىر تىنىسى، ءدۇبىرلى ءومىر ارىنى ادۋىنداعان قالا، سيۆيليزاسيانىڭ ومىرشەڭ وزەگى مۇلدە سەزىلمەيدى. جانتالاسقان توقتاۋسىز قوزعالىس، قۇبىلعان الۋان ءتۇس پەن قيلى دىبىستار ىرعاعىن اڭساپ، كوڭىلىم قۇلازىدى. بىجىناعان تىرشىلىك ءدۇبىرى الدەقايدان ابدەن تالىپ ەستىلىپ، ەرىكسىز ەلەگىزىتەدى.
قالانىپ جاتقان قابىرعانىڭ كۇننەن تاسا كولەڭكەسىن پانا تۇتىپ، ەسىنەپ وتىرعانىمدا، قيالىمدى باۋراپ اكەتەتىن — تاعى دا قالا تىرلىگى. كەبەرسىگەن تاڭداي بۇلاق باستاۋىنىڭ مۇزداي سۋىن مىسە تۇتپاي، قاشاننان دامدەس سىرالعى سىرانى كوكسەيدى. «شىركىن-اي!»، -دەپ ويلايمىن قالقا بولار قاۋقارى جوق تامنىڭ تۇبىندە كۇنگە شىجعىرىلىپ وتىرىپ. — نەمەنەگە ساندالىپ كەلە قالدىم ەكەن مۇندا؟ ءوزىمدى ءوزىم ازاپقا بايلاپ بەرىپ... ءقازىر عوي، قالاداعى دوستارىم ماركەل مەن رافيك قىزداردى قاسىنا الىپ پاركتە ءجۇر... ال سەن ەنتۋزياست وتىر وسىلاي سورىڭ قايناپ!».
تەرەزەنىڭ كاسەگىن قيىستىرامىن دەپ جاتىپ، بارماعىمدى بالتاعا جانشىپ العانىم. تەرىسى مىلجالانىپ، قان قاقسادى. «وسىنى سىلتاۋ ەتىپ، كەشكە قايتايىن، — دەپ شەشتىم. — سونان سوڭ بۇل جەردى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن!»
پۇشايمان بولعان بارماعىمدى شۇبەرەكپەن وراپ الىپ، ءىلبىپ قوزعالعانسىپ ءجۇردىم.
كۇن تاق توبەدەن شاقىرايعاندا باقشا جۇمىسشىلارى تۇسكى تاماققا قايتا باستادى.
استى شيفەر لاپاستىڭ استىندا ىشەمىز. قۇرىلىسشىلار ءبىر بولەك، باقشاشىلار ءبىر بولەك. مانادان ءبىر جاعى وزەگىم تالىپ، ارەڭ وتىر ەم، ايەلدەردىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ، بۇرىنىراق ورىن الۋعا ۇمتىلدىم. مەنىڭ جالانىپ جەتىپ كەلگەنىمدى اسپاز ايەل جاراتپادى. ىدىس سۇرتەتىن ورامالمەن لاپاس استىنداعى شىبىنداردى جەلپي ءجۇرىپ، كوز قيىعىن قيعاشتاي تاستادى:
— نەمەنە، اكەتىپ بارا ما؟ الدىمەن انا باقشاشىلار ىشەدى. ەركەك باسىڭمەن ءيتىنىپ كەلىپ تۇرعانىن. قاتىننان ارمان ءالجۋاز بولارمىسىڭ.
اناداي جەردە وشارىلىپ تۇرعان جىگىتتەر سىلق-سىلق كۇلىستى. وزدەرى دە تىقىرشىپ تۇر، سوندا دا ادەپ ساقتاعان تۇرلەرى.
— ول — گورودسكوي. بايقاپ سويلەڭىز، اپاي.
— ە، گورودسكوي بولسا، ودان ارمەن. باسە، شاشى جالبىراپ... ونان دا مىنا باسپانانى بىتىرمەيمىسىڭ. ەلدىڭ جاتار ورنى جوق.
شىداۋىن ارەڭ شىدادىم. شارشاڭقى كەيىپتە ايەلگە بۇرىلدىم دا:
— كوپ ايقايلاماڭىزشى. مەنىڭ شارۋام جوق وندا. ءقازىر تاماق ءىشىپ الامىن دا، كەتەمىن، — دەدىم سالعىرتتاۋ عانا. اقىرىن ايتسام دا، ەرمەك قىپ ەكەۋمىزگە قاراپ وتىرعان قۇرىلىسشىلار دا ەلەڭ ەتە قالدى. نارازى بولاتىنى بەلگىلى. قۇرىلىس بىتپەي، كىم جىبەرە قويۋشى ەدى مەنى.
— نە بولىپ قالدى؟ — دەپ، شار ەتكەن ءۇن اسپازدىكى.
ودىرايىپ ماعان قاراپ تۇر.
— ساۋساعىن اۋىرتىپ الىپ ەدى. سوعان بولا! حە، حە.
مۇرتتى قۇرىلىسشى مازاق قىلعانداي كەڭك-كەڭك كۇلدى. وزگەلەر دە ىلەسە جىمىڭدايدى:
— اشەيىن ايتادى. قالجىڭى عوي...
— قاراڭىز دا تۇرىڭىز، قالاي كەتپەس ەكەم. اۋىرىپ اكەتىپ بارادى. جىبەرمەيمىز دەيدى ەششە!
قيقارلىعىم ۇستاپ، قيقايىپ وتىرمىن. الگىندە عانا وسى ماڭدا مەنەن جامان ادام جوقتاي ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان اسپاز ايەل ورامالىن جەلپىپ، قاسىما جەتىپ كەلدى. قوڭىرقاي قاتپا ءوڭى ساراڭ تەرشىپ، كىشىرەك كوزدەرىنە شىلىڭگىر ىستىقتىڭ ءبىر تامشىسى دارىعانداي، جىلىپ قويا بەرگەن:
— قاي جەرىڭ، قانە، كورسەتشى.
مەن كىر شۇبەرەكپەن دوبالداي عىپ وراعان قولىمدى جەڭىمە باسىپ، دالدالاعان بولدىم.
— بۇنى اۋىرسىناتىن كىم دەپ تۇرسىز؟ ءبىراق، كىرپىش كوتەرۋگە جارامايدى.
ايەل قوياردا قويماي وراۋدى شەشىپ، ەتى مىلجالانعان بارماعىمدى كوردى.
— ءقازىر مارگانسوۆكامەن جۋىپ، وراپ بەرەيىن، — دەدى سوسىن. سول ەكى ارادا باقشاشىلار دا شايىنىپ، ۇزدىك-سوزدىق بەرى قاراي بەتتەگەن. — بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن بوتا تىرسەكسىڭ عوي تەگى.
اسپاز تاماق قامىمەن بولىپ كەتتى دە، بريگاديرىمىز ماعان شۇقشيدى:
— ءاي، سەنىڭ جاڭاعىڭ نە ءسوز، ويىنىڭ با، شىنىڭ با؟
— سىزبەن ويناپ ماعان نە كورىنىپتى. دارىگەرگە قولىمدى كورسەتەم. ەكەۋىمىزدىڭ كەرىلدەسكەن ءۇنىمىز ستولعا جايعاسقان ايەلدەردىڭ دە
نازارىن اۋداردى.
— نە بوپ قالىپ ەدى؟ — دەگەن اۋەسقوي سىبىر دا قۇلاققا ءتيىپ جاتىر.
جاڭاعى اسپاز سورپا-سۋىن تاسي ءجۇرىپ، داۋىستاپ قويادى. ءسوز مانىنە قاراعاندا ەندى مەنى جاقتاسا قالىپتى.
— وزدەرى جەتپەگەندەي قولى اۋىرعان بالانى دا جۇمىسقا قۋالاپ...
— قايتەر دەيسىڭ!.. ەر جىگىت. ىستەسىن. مىنا قىز بالا قۇرلى جوق پا؟ — دەدى تولىقتاۋ كەكسە ايەل. — تاڭەرتەڭ تاپكىمەن اياعىن ۇرىپ الىپ ەدى. دەمال دەسەك، بولماي، اقساڭداپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر. قالاي ءوزى ءالى اۋىرماي ما؟ — دەپ ورىندىق شەتىندە ءبىر قىرىن جايعاسقان قارا قىزعا بۇرىلدى. جاسى مەنەن كىشىلەۋ بولار، قىسىقتاۋ كوزدەرىن مەن جاققا ەلەۋسىز تاستاپ، ورامالىن جەلپىنگەن كۇيى باسىن شايقاپ قويادى.
بارىنە قولدى ءبىر سىلتەپ، كەتە بەرەر مە ەدىم، قايتەر ەدىم، ەگەر دە سول جەردە سەن كەزىگە كەتپەسەڭ.
جانشىلعان بارماعىمدى سىلتاۋراتىپ، قاسىمداعى جىگىتتەرگە كەتەتىنىمدى سەزدىرىپ ەم، نارازى ۇندەردەن باس كوتەرە الماي قالدىم.
باقشاشى ايەلدەر دە بەيساۋبات كەرىسكە اۋەستەنە زەر سالدى:
— مىنا قىز قۇرلى جوق پا؟ سوماداي بولىپ الىپ، قاراشى ءوزىن. جىبەرمەڭدەر. قۇرىعاندا جاتىن ورىندى جوندەپ كەتىڭدەر.
ماسەلە مەن كۇتپەگەن جەردەن اياق استىنان شەشىلە كەتتى.
ءتۇس قايتا مەن ىشىنە شاڭ تولتىرىپ سالدىرلاعان ۋازيك ماشيناسىنىڭ ىشىندە سەلكىلدەپ كەتىپ بارا جاتتىم.
بريگادير ەكى كۇنگە جىبەردى. ءسوز لامىنەن بەلگىلى بولعانداي، ونىڭ تۇپكى ماقساتى مەنى قايىرىپ اكەلىپ، قايتادان جۇمىسقا قوسۋ. ماشينانىڭ مەنى سەلكىلدەتىپ وتىرىپ اكەلىپ، تاستاپ كەتۋگە ءتيىستى جەرى — سوۆحوز ورتالىعىنداعى دارىگەرلىك پۋنكت. «ءيا، اكەڭنىڭ باسى، بارار شودەڭ ول فەلدشەرىڭە. ماشينادان تۇسكەسىن، شاڭىمدى ءبىر-اق بۇرق ەتكىزەرىمىن» دەگەن ويدى بريگاديرگە ايتىپ جىندىمىن با؟
ايتپاقشى، ماناعى اياعىن جارالاپ العان قىزدى دا مەنىمەن بىرگە ماشيناعا سالىپ جىبەرگەن. جولعا شىققاننان كەيىن نەگە ەكەنىمدى بىلمەيمىن، مانادان شيرىعىپ تۇرعان جۇيكەم بوساپ، وزىمنەن ءوزىم كوڭىلدەنىپ سالا بەردىم. كوڭىلدەنگەنىم سونداي — كولىك ىشىندەگى تاعدىرلاس بويجەتكەنمەن ءتىل قاتىسا باستادىم. «بويجەتكەن» دەگەنگە اھ ءبىر سۇلۋ ەكەن دەپ، ۇمىتتەنىپ قالۋدىڭ كەرەگى شامالى-اۋ وسى. اكەتىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق، اۋىلدىڭ كادىمگى ءتامپىش تاناۋ، بيداي ءوڭدى قىزى. بيداي ءوڭدى بولعانىمەن، كۇنگە كۇيىپ، جەل قاعىپ دەگەندەي، بەتىنىڭ ءار جەرى قارالا-تورىالاۋ كورىندى. تەك كوز توقتاتۋعا جارايتىن مۇشەسى— ۇلكەندەۋ قوڭىر جانارلارى. اۋەلىدە ماعان ۇزىن كىرپىكتەرى بۇزاۋدىكى سياقتى كورىنەتىن. ەندى قاراسام، ەشتەڭەسى جوق، كادىمگى قويۋ كىرپىك. ءبىراق نەگە ەكەنىن قايدام، ءوزى ۇيالشاقتاۋ. ۇيالشاق ادامدار كوبىنە تارتىنشاق كەلەدى عوي، جاڭا ايەلدەر جابىلىپ ءجۇرىپ، ءوزىن ماشيناعا ارەڭ مىڭگىزدى. سونداعى ءۋاجى: «بارماي-اق قويايىنشى، ءوزى-اق جازىلىپ كەتەدى». مەنى عوي، بريگادير جىبەرمەي جاتىر، ال مىنا قىز بولسا، كەجەگەسىنەن كەيىن تارتىپ، وسىناۋ يت بايلاسا تۇرعىسىز ايدالادا ءول دەسە، سونى ورىنداي سالۋعا قۇلشىنا ۇمتىلاتىن ءتۇرى بار. «دارىگەرگە كورىنبەسە بولمايدى، گانگرەنا بولىپ كەتسە، قايتەسىڭ؟ سەنىڭ جاراقاتىڭ ءۇشىن مەن باسىممەن جاۋاپ بەرەمىن» دەپ تۇرىپ الدى باقشاشىلار باستىعى. بىردەمە ەتىپ مىنا ۋازيكتى شاقىرتقان دا سول كورىنەدى. مىنە، قايىرىمدىلىق دەپ وسىنى ايت، ءبىزدىڭ بريگادير عوي، جۇمىسشىعا جانى بار ادام دەپ ەمەس، تەك قارا كۇشتىڭ يەسى وگىز دەپ قاراۋدان ارىعا بارا ما دەسەڭشى.
ءبىر قوستا بەس-التى كۇن بويى قاتار ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، وسى قىزدى نەعىپ بايقاماعانمىن؟ ءوزى بىلاي اجارى ورتاشا، قالپى بوستاۋ، موماقان بولسا دا، ادامعا جۇعىمى بار جان با دەيمىن. الدە وسىلايشا تىم جاقىن قاتار وتىرىپ قالعاننان كەيىن بە ەكەن؟
ايتەۋىر ونشا جاراسىپ كەتپەسەك تە، ەكەۋىمىز اڭگىمە تيەگىن اجەپتاۋىر اعىتىپ تاستادىق. ءبىزدى ارلى-بەرلى لاقتىرىپ اكەلە جاتقان شوقالاق جولدىڭ تەز ءبىتىپ قالعانى الدە سوندىقتان با ەكەن؟
ۋازيك شوفەرىنىڭ:
— ءاي، ساچوكتار، تۇسىڭدەر! — دەگەن جارقىشاقتاۋ داۋسى شىققان كەزدە شاڭ باسقان اينەكتەن سىرتقا قاراي سىعالاسام، اۋىل ورتاسىندا تۇرعان سياقتىمىز. ءتىپتى دارىگەرلىك پۋنكتتىڭ تۋرا الدى بولماسا نەعىلسىن. ماناعى «تۇسكەننەن كەيىن ءبىر ءجونىمدى تابارمىن» دەپ، وزىمە ءوزى بەرگەن ۋادەمنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە قاراسام، ارىسكۇلگە (ءتامپىش تاناۋ قىزدىڭ اتى ) ىلەسىپ، مەن دە دارىگەرلىك پۋنكتتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپپىن.
— ءسىز ءبىرىنشى كىرىڭىز، — دەيدى قىز مەنى الدىعا جىبەرىپ. باياعى ۇيالشاقتىعىنا باسىپ يمەنىپ تۇرعانى بەلگىلى. جۇرتتار جاقتىرماي، كوكجالقاۋ، ساچوك دەپ كەمىتسە دە، جىگىتى اتىم بار ەمەس پە، ايەل بالاسىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، مەنى نە قارا باسىپتى.
قولىمدى تازالاتىپ، بايلاتىپ، قايتا شىقسام، دالىزدە بىرگە كەلگەن تاعدىرلاس بويجەتكەننىڭ كولەڭكەسى دە جوق. «مەنى توسۋعا ۇيالىپ تايىپ تۇرعان عوي. الدە تۇسىنىگى وسىنداي توپاستاۋ ما ەكەن؟ ساۋ بول دەۋگە دە مادەنيەتى جەتپەگەنى مە؟» دەگەن ويمەن، سىرتقا شىقتىم. جان-جاعاىما قاراپ شامالى تۇردىم دا، ءىلبي باسىپ جۇرە بەرگەم. سويتسەم، اناداي جەردەگى شاعىن دۇكەننەن شىعىپ ارىسكۇلىم كەلە جاتىر. جارالى باشپايلارى اۋىرتا ما، اياعىن ءبىر ءتۇرلى يمەنە باسادى.
كەيىن ءبىلدىم، قىز مەنى توسىپ تۇرۋعا شىنىندا دا ۇيالىپ، ادەيى دۇكەنگە كىرىپ كەتكەن ەكەن عوي. سونىڭ ىشىندە تۇرىپ، كوزىنىڭ ءبىر قيىعىمەن دارىگەرلىك پۋنكتتىڭ ەسىگىن كۇزەتكەن. ونى ماعان كەيىن ارىسكۇل ەمەس، دۇكەنشى ايەل ايتتى.
— قانە، ماعان سۇيەنىپ ءجۇر، — دەپ، قىزدى قولتىعىنان دەمەپ، يكەمدەي بەردىم. سول-اق ەكەن، قولىن شوق باسىپ العانداي ارى قاراي شورشىپ تۇسكەنى. ەكىنشى قايىرا تالاپ قىلعانىمدا:
— ارمان، كەرەگى جوق. اۋىل ءىشى عوي، جۇرت كورىپ قويادى، — دەدى شىنىمەن قىسىلعان ءتۇر تانىتىپ. جاڭاعى قولىنا تيگەن شوق ەندى الىستان شارپىپ كەتكەندەي لەز اراسىندا بيداي ءوڭى قىزعىلتتانىپ شىعا كەلدى. مەنىڭ ىقىلاسىما بار بەرگەن جاۋابى — قولىنداعى تۇيىنشەگىن ۇستاتقانى.
ءبىرى قولىن، ەكىنشىسى اياعىن وراعان ەكى جارالى اۋىلدىڭ شاڭ باسقان كوشەسىمەن اسىقپاي اياڭداپ كەلەمىز. ابىروي بولعاندا، كوشەدە وشاڭ ەتكەن ءتىرى جان كورىنسە نەعىل دەرسىز. جان-جاعىما ءجىتى كوز تاستاپ كەلەمىن. ءبىر كەزدە اناداي جەردەگى كولدەنەڭ قيسىق كوشەدەن ءبىر اربالى قيىستاپ وتە بەردى. بوقتامپازدىقتان ابدەن جۋانداپ كەتكەن زور داۋىسىمدى ايايمىن با، ايقايلاپ، سولاي قاراي تۇرا جۇگىردىم. قالپاق كيگەن ەكى بالا ەكەن، وزدەرى پىسىناپ تەرلەپ وتىر، بىرەۋى كۇنگە ابدەن توتىعىپ، قاپ-قارا بولىپ كەتىپتى.
ارىسكۇلدى ارباعا دەمەپ وتىرعىزدىم دا، دەلبەنى الىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەردىم...
قالادان جاڭا كەلگەن جىگىتتەردىڭ ءبىر ادەتى — اياقتارىنىڭ باسى قايقايىپ، اۋىل قىزدارىن مەنسىنبەي قالادى عوي. ءشارلى جەردىڭ كولەڭكەدە ءوسىپ، تال بويىن كۇتۋمەن اينالىساتىن كەربەز سۇلۋلارىمەن سالىستىرادى دا، اۋىلدىڭ شارۋا باققان بالپىاياقتارى كوزدەرىنە تىم جاداعاي، جۇپىنى بولىپ كورىنەدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم — ءوز باسىمدا بار جاعداي. دالا قوسىندا ءجۇرىپ العاشقىدا ارىسكۇل سياقتى قىزدارعا انادايدان پىسقىرىپ قاراماۋىمنىڭ سەبەبى دە وسىندا جاتىر-اۋ.
سول كۇنى كەشكىسىن ارىسكۇلدىڭ ءۇيىن توڭىرەكتەدىم. بريگادا باسىنا قايتا كەلۋىمە كىم سەبەپ بولعانىن ونداعىلارعا جاريا ەتپەگەنىم اقىلدىلىق بولدى عوي دەپ ويلايمىن.
ەكەۋىمىز كەشكىسىن قىدىرۋعا شىعامىز. قىدىرعاندا قالاداعىداي مۇندا ساياباق نەمەسە گۇلزار بار دەيسىڭ بە؟ ءۇستى-باسىمىزدى شىبىن-شىركەيگە، ماساعا شاقتىرىپ، ءپىسىپ كەتكەن شالعىندى جاپىرا ارلى-بەرلى جۇرە بەرەتىنىمىز سوندىقتان.
كوكىرەك قاماۋىندا دۇبىرلەسكەن قوس جۇرەك وزىڭدىك دىلمەن ەكەۋارا عانا ۇندەسىپ، ۇعىسىپ جاتقانداي. بايىپ باتقان كۇن سۇلۋدىڭ قۇباقان نۇرىن اشقاراق اسپان جۇتىپ قويماي تۇرىپ، كەلبەتىڭنىڭ كوز قۋاندىرار قۇدىرەتىنە قانىپ قالماققا تىرىستىم.
...كوڭىلىنە كەلمەسىن، كەرەمەت دەيتىڭدەي كورىكتى ەمەس ەدىڭ. ەر اتاۋلى ەسسىز ەمىرەنە، ەرىكسىز تامسانا سۇقتانار ءۇر سيپاتتى سۇلۋلىق ءۇستىرت قانا سىلاپ-سيپاپ وتە شىعىپتى. ۇشىراتقانىمدا — العاش ايقىن اڭداي الماعان ەكەنمىن: ءبولمىس-بىتىمىڭ، ءجۇرىس-تۇرىسىڭ جاساڭدىلىق اتاۋلىدان الىس، كوڭىل يىتەر ىزەتتىلىككە بەيىم ەكەن. مەن سول جولى سەنىڭ تۇلا بويىنداعى بۇيىعىپ جاتقان، سەلقوس سەزىمدى سەرگىتىپ جەتەر ادەمىلىكتىڭ نەگىزىن تەك جۇعىسا كەلە، تۇسىنگەنىمدە، قايران قالعانىم جادىما ورالسا، ءقازىر دە قاراداي قىسىلامىن.
سەنى ۇشىراتۋ ارقىلى مەن ءوزىمدى ءوزىم ەندى تانىعاندايمىن. باياعى ۇردا-جىق سوتقار، پارىقسىز دا جاۋاپسىز ارمان قايدا كەتكەن دەسەڭشى. مەنىڭ وسى از ۋاقىتتا وزگەرىپ شىعا كەلگەنىمە سەبەپكەر جان... ەندى وسىنى اتاپ ايتۋ كەرەك پە؟ سەنى قانشاما جاقسى كورسەم دە، جىگىتتىك نامىس دەگەننىڭ جەلكەمنەن تارتىپ جىبەرمەي جاتقانىن كورمەيمىسىڭ. كەيبىر جىگىتسىماقتاردىڭ سەزىمتالدىعىنا جوعارىدان مىسقىلداي قاراپ، ميمىرت تىرشىلىكتەرىنە، مياۋلاعان قالىپتارىنا مىسقىلداي كۇلۋشى ەدىم. ەندى كەلىپ سول كەپتى ءوزىم كيگەنىم قالاي؟..
جۇمساق جىميىسپەن شىرايلانعان كۇنقاقتى وڭىندە ءالى ويانباعان ۋىز تاڭنىڭ شاپاعاتتى تازالىعى تۇنىپ تۇر ەكەن. قازاق قىزدارىنىڭ كوبىنە ءتان دوڭگەلەك ءجۇزىنىڭ قىزعىلتىم ءارى شىمىلدىعىنا الگىندە عانا جاسىرىنعان كۇن سۇلۋدىڭ امانات جۇعىنى ىسپەتتى. كۇن ۇزاق دالادا ءجۇرىپ، قاراسۋىققا قاقتالعان بەتىڭنىڭ ۇشى ازداپ جارىلىپتى.
قولىڭدى ۇستادىم: قارا جۇمىس قاجاعان الاقاندارىڭ قاتقىلداۋ، ءارى ىستىق تا: سەن ءدال وسى تۇرعان قالپىندا دا مىناۋ كۇللى تىرلىك يەلەرىنىڭ باستاۋ-بايلىعى تابيعات انانىڭ ءوز الاقانىندا الپەشتەپ وسىرگەن اياۋلى بويجەتكەنىسىڭ. وسى جۇپىنى كۇيىندە-اق ماعان قىمباتسىڭ.
ەڭبەك ەسەيتكەن قيمىل-قوزعالىسىڭ كوكتەمنىڭ كوكىرەك سارايىڭدى اشار ەركە سامالىنداي جەلپىنگەن ەركىندىككە تولى.
سەن كۇلسەڭ، مارجان تىستەرىڭنىڭ اراسىنان شادىماندىق اۋەزىن اينالاڭا شاشۋ ەتىپ، الاڭسىز اقتاراسىڭ. جادىراپ اتقان كوكتەم تاڭىنداي جان قۋانتار ءساتىڭنىڭ ءبىرى وسى.
سەن قاباق شىتساڭ، نوسەر ۇيىرگەن قارا بۇلتتاي قوشقىل تۇسكە قاسىنداعىلاردى دا امالسىز كىرىپتار ەتەسىڭ. قىسقاسى، بار ءبىتىمىڭ ارۋ تابيعاتپەن اجىراسپاستاي بولىپ استاسىپ جاتقانداي كورىنىپ ەدىڭ ماعان.
ەگەر قازىرگى كۇن مەن ءتۇن ورىن الماسىپ جاتقان بەيۋاق شاقتا دا جالت بەرىپ جوعالساڭ، توڭىرەك وگەيسىپ، ەلەگىزىپ قالارداي.
كەش اۋناپ بارادى. بەيۋاق شاقتىڭ سالقىن سامالى شايىپ، توڭازي باستاعان بىلەگىڭە الاقانىمدى جىلجىتتىم: تەرىسى شىتىناپ، جارىلسا دا، تۇرپىدەي جايسىز تيگەن جوق. كەرىسىنشە، جۇمىسپەن جۇمىرلانعان قونىرقاي بىلەك قۋاتتى قاراپايىمدىلىقتى، قاراپايىمدىلىقتىڭ سۇلۋلىعىن ۇرانداماي، ۇيالا جاريا ەتەتىندەي.
كەشكى تىلسىم شاقتىڭ قىمسىنىڭقى قۇپياسىن كومكەرىپ ۇلگەرگەن قويۋ كىرپىكتى جانارلارىڭ جىگىت بويىنداعى جالعان، لاقپا سەزىمدەردى جۇلىپ تاستاۋ ءۇشىن جارالعانداي ەدى.
«اسىلى بوياۋعا ۇيىرسەك بولۋ سۇلۋلىق مۇقتاجدىعىنان تۋاتىن قۇبىلىس-اۋ» دەپ ويلادىم مەن. جىگىت جانىن جادىراتار تابيعي تازالىعىڭا /ول تازالىق دەگەنىمىز سۇلۋلىق سەرىسى ەمەس پە/ وپا-دالاپتى جۋىتپاي، امان ساقتاعانىڭ ءۇشىن؛ جان دۇنيەندى جاساڭدىلىققا جاۋلاتىپ الماي، اق شاڭقان قالىپتا كىرپياز كۇتكەنىڭ ءۇشىن؛ ادامگەرشىلىك اسىلدارىن شاشاۋ شىعارماي، پاكتىك شاراسىندا مولدىرەتكەنىڭ ءۇشىن... ۇزدىگە ىنتىقپاسقا، ىنتى-شىنتىممەن رۋحاني بايلىعىڭا ۇمتىلماسقا شارام قايسى؟
ىمىرت ءۇيىرىلدى. كەش ارتىن قۋالاي جۇگىرىپ ەتكەن سۋسىما سامال سىلاڭ قاعىپ بارىپ تىنشىعان. قوڭىر كەشتىڭ اسپان ەتەگىندە ايالداپ تۇرعان سوڭعى شۇعىلاسى ءتۇن ارانىنا جۇتىلا بەرىپ، جاقۇت جۇلدىزدار شاشتى.
...وسىلاي تۋرا بەرسەك دەپ ويلادىم. سەنى سۇيمەي، ءتىپتى قۇشىرلانىپ قۇشاقتاماي دا، اشىق الەمدى جامىلعان كۇيى ەكەۋىمىز عانا ەگىز تۇرا بەرۋگە قۇلىقتىمىن. ءدال ءقازىر قانداي دا ءبىر قيمىل جاساسام، وسى ادەمى كۇيدى كۇيرەتىپ، تۇنىق سەزىمدەردى شايقاپ الارداي شايلىعاتىن سەكىلدىمىن. بار بىتىرگەن شارۋام تۇنگى قاراشىقتارعا يمەنە ۇڭىلگەنمىن: توبەمىزدەن بىجىناپ ءتونىپ تۇرعان سانسىز جۇلدىزدىڭ قوس ۇشقىنى جانارىندا دىرىلدەپ تۇر ەكەن.
جەڭىل عانا كۇرسىندىڭ دە، باسىڭدى ءيىپ اكەپ، كەۋدەمە تاپسىردىڭ...
You Might Also Like
-
— بەس جىل بولدى، — دەدى ارمانبەك كۇرسىنە ءتىل قاتىپ. ءسال تىنىستاپ الدى دا، قۇلاققا جەتەر-جەتپەس باسەڭ ۇنمەن تاعى بىردەڭەنى كۇبىرلەدى.
-
كۇنى بويى يتەڭدەپ ءجۇرىپ وتىرىپ، سوناۋ يت ولگەن جەردەن كەلگەندەگى بار شارۋاسى — تراكتوردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن الىپ قايتۋ بولاتىن. ءدايىم قاربالاس ناۋقاننىڭ وتىندە ءجۇرىپ ءوتىپ جۇرەتىن جۇمىسكەر ا...
