شاباعى شولپىعان بۇلاق
ادام سەزىمىنىڭ ساراڭدىعى مەن تاراڭدىعىنا ناليتىن سىزدەرگە ناپولەون مارشالدارىنىڭ ءبىرىنىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتسەم، ارتىق بولا قويماس، تاريحشىلار مەن تاحۋالاردى شامداندىرماس ءۇشىن، ونىڭ اتىن اتاماي-اق قويالىق.
مارشال ءالى جاس ەدى. قىلاڭ شالعان شاشى مەن بەتىندەگى جاراقات تاڭباسى ونىڭ اجارىن اشىپ تۇراتىن. سانسىز جورىقتار مەن جول قيىندىعىنان جىگىت ءجۇزى توتىعىپ، كۇرەڭىتىپ كەتكەن-دى.
سولداتتار مارشالدى جاقسى كورەتىن: ول سوعىس اۋىرتپالىعىن وزدەرىمەن بىرگە كوتەرىسەتىن. تالاي رەت دالادا، الاۋ باسىندا، شەكپەنىنە ورانىپ ۇيىقتايتىن دا، سىرنايدىڭ قارلىققان داۋسىنان ويانىپ كەتەتىن. سولداتتارمەن ءبىر اياقتان اس ىشەتىن، ال ۇستىنە شاڭ-توزاڭ باسقان كونەتوز مۋندير كيەتىن.
ول كىسى تيتىقتاتاتىن جورىقتار مەن شاپقىنشىلىق-شايقاستان باسقا ەشتەڭە دە كورمەگەن دە بىلمەگەن. ەر ۇستىنەن ەڭكەيىپ، جولاي جولىققان ديقاننان استىڭداعى اتىنىڭ تۇياعى تاپتاعان ءشوپتى نە دەپ اتايدى دەپ سۇراۋ نەمەسە فرانسيانىڭ ابىروي-داڭقىن اسىرۋ ماقساتىمەن سولداتتارى جاۋلاپ العان قالالاردىڭ اتى نەمەن شىققان ەدى دەپ سۇراۋ ونىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان. تىنىمسىز سوعىس ونى جانكەشتى بولۋعا، ءۇن قاتپاس ۇستامدىلىققا ۇيرەتكەن.
قىس ايىنىڭ ماي توڭعىسىز ءبىر كۇنىندە ونىڭ لومبارديادا تۇرعان قالىڭ قولى — اتتى اسكەر كورپۋسى دەرەۋ گەرمانياعا ءوتىپ، "ۇلكەن ارمياعا" قوسىلسىن دەگەن جارلىق الدى.
جورىقتىڭ ون ەكىنشى كۇنى كورپۋس نەمىستىڭ ءبىر شاعىن قالاسىنا كەپ تۇنەدى. قار جامىلعان تاۋلار ءتۇن قوينىندا اعارىپ دوڭكيىپ جاتتى. توڭىرەكتى شامشات ورمانى وراپ جاتىر، مۇلگىگەن تىنىشتىق اياسىندا اسپانداعى جۇلدىزدار عانا جىمىڭداسادى.
مارشال مەيمانحاناعا جايعاستى. تاقىل-تۇقىل كەشكى استان كەيىن ول اياداي زالداعى پەش الدىنا كەلىپ وتىردى دا، قوسشى-قولاڭدارىن جونىنە جىبەردى. ول ابدەن شارشاعان ەدى، وڭاشا قالعىسى كەلدى. كەڭىردەگىنە دەيىن كار كومگەن قالانىڭ ماۋجىراعان ۇنسىزدىگى وعان بالالىق شاعىن با، الدە جۋىردا كورگەن ءتۇسىن بە، بالكىم، ول ەشبىر ءتۇس كورمەگەن بولار، ايتەۋىر، بىردەڭەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي. يمپەراتوردىڭ تاياۋ كۇندەردىڭ بىرىندە شەشۋشى زور شايقاسقا كىرىسەتىنىن مارشال جاقسى بىلەتىن، سول سەبەپتى دە، بۇرىن ادەتىنە سىڭبەگەن مىنەز كورسەتىپ، تىنىشتىقتى قالاۋىمنىڭ ءوزى ماعان قۇيىنداي ۇيتقىعان شابۋىل الدىنداعى اقىرعى دەم-تىنىستاي قاجەت-اۋ دەپ ويلادى.
مازداعان وت كىسىنى ويعا شومدىرادى. پەشتە الاۋلاپ جاتقان وتىننان كوز الماي وتىرعان مارشال بەت-اۋزى قۋشيعان ەگدە كىسىنىڭ زالعا قالاي كىرگەنىن بايقاعان دا جوق. بەيتانىس كىسى ۇستىنە كونەتوز كوك فراك كيگەن. ول پەش الدىنا كەلىپ، توڭعان قولىن جىلىتا باستادى. مارشال باسىن كوتەرىپ، جاكتىرماي ءتىل قاتتى:
— ءوزىڭىز كىم ەدىڭىز، جارقىنىم؟ ەلەۋسىز قالاي كىرىپ كەلدىڭىز؟
— مەن مۋزىكانت باۋمۆەيسپىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى بەيتانىس. — مۇندا ەلەۋسىز كىرىپ كەلگەن سەبەبىم، وسى ءبىر تامىلجىعان قىسقى تۇندە وزىڭنەن-وزىڭ اياعىڭدى ابايلاپ باسىپ جۇرگىڭ كەلەدى.
كۇيشىنىڭ ءوڭى مەن ۇنىندە ءبىر ىزگىلىك نىشانى بار ەكەن، سول سەبەپتى دە مارشال ويلانىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
— وتقا جاقىن وتىرىڭىز، شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ ومىرىمدە مۇنداي جايباراقات قوڭىر كەش وتە سيرەك كەزدەسەدى، سوندىقتان دا سىزبەن سويلەسۋگە ءازىرمىن.
— راحمەت سىزگە، — دەدى مۋزىكانت، — ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، مەن رويالعا وتىرار ەدىم دە، كۇي تارتار ەم. مىنە، ەكى ساعات بولدى ءبىر كۇي سازى قۇلاعىمنان كەتپەي قويعانى. مەن سونى ويناپ كورسەم دەپ ەدىم، ال جوعارىدا، مەنىڭ بولمەمدە، رويال جوق.
— جارايدى... — دەدى مارشال، — وسىناۋ ءتۇن تىنىشتىعىنىڭ ءوزى قۇلاققا پەيىشتىڭ قۇيقىلجىعان حۇش-اۋەزىنەن جاعىمدى بولسا دا، تىڭداپ كورەلىك، لاج قانشا.
باۋمۆەيس رويال قاسىنا وتىرىپ، جاي عانا ويناي باستادى. مارشالعا قالا توڭىرەگىندەگى قالىڭ كوبىك قار زىڭىلداپ، قىس كۇنىنىڭ ءوزى، قار بۇركەگەن شامشات اعاشتىڭ بۇتاقتارى اندەتىپ تۇرعانداي كورىندى، ءتىپتى، پەشتەگى وتقا شەيىن گۋىلدەپ، كۇي تارتىپ تۇرعانداي. مارشال قاباعىن ءتۇيىپ، لاۋلاعان وتقا كوز تاستاپ ەدى، زىڭىلداپ تۇرعان وت ەمەس، ەتىگىندەگى شپور ەكەن.
— ماعان قايداعى جوق بالەلەر ەلەستەپ تۇرعانى. شاماسى، ءسىز ءتاۋىر مۋزىكانت بولارسىز؟ — دەدى مارشال.
— جوق، — دەدى باۋمۆەيس ويناۋىن قويىپ، — مەن شاعىن كنيازدار مەن پومەششيكتەردىڭ ۇيلەنۋ تويلارى مەن ساۋىق-سايراندارىندا عانا كۇي تارتام.
قاقپا الدىنان سىقىرلاعان شانا ءۇنى ەستىلدى. ات پىسقىردى.
— بۇلار مەنى اكەتكەلى كەلسە كەرەك. وزىڭىزبەن قوشتاسۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى باۋمۆەيس ورنىنان تۇرىپ.
— قايدا باراسىز؟ — دەپ سۇرادى مارشال
— وسىدان ەكى شاقىرىمداي جەردە، تاۋ ىشىندە ءبىر ورمانشى تۇرادى، — دەدى باۋمۆەيس. — ءقازىر ونىڭ ۇيىندە ءبىزدىڭ اسەم ءانشىمىز ماريا چەرني قوناقتا. اۋمالى-توكپەلى الاساپىران سوعىس الەگىنەن بوي تاسالاپ جۇرگەن جايى بار. بۇگىن ماريا چەرني جيىرما ءۇش جاسقا شىقتى، ول سوعان ارناپ، شاعىن ءبىر كەش وتكىزبەك. ال ونداي ويىن-ساۋىق قارت سەرى باۋمۆەيسسىز قالاي ءوتسىن؟
مارشال كرەسلودان كوتەرىلدى.
— مىرزا، — دەدى ول، — مەنىڭ كورپۋسىم ەرتەڭ، ازاندا جولعا شىعادى. ەگەر سىزبەن بىرگە بۇگىن تۇندە ورمانشىنىڭ ۇيىندە بولسام، مۇنىم ادەپسىزدىك بولماس پا ەكەن؟
— ەركىڭىز ءبىلسىن، — دەپ جاۋاپ قاتتى باۋمۆەيس. سوسىن سىپايى عانا باسىن ءيدى، ءبىراق مارشالدىڭ سوزىنە تاڭعالعانى سەزىلىپ تۋردى.
— ءبىراق مۇنى ءتىرى جانعا تىسىڭىزدەن شىعارماڭىز. مەن ارتقى ەسىكتەن شىعامىن دا، شاناعا قۇدىقتىڭ قاسىنان بارىپ وتىرارمىن.
— قالاۋىڭىز ءبىلسىن، — دەدى باۋمۆەيس الگى ءسوزىن قايتالاپ، ول تاعى دا باسىن ءيىپ، شىعىپ كەتتى.
مارشال كوڭىلدەنە كۇلدى. بۇ كەشتە ول شاراپ ىشپەگەن، ءبىراق، ىشپەي ماس بولىپ، الدەنەگە بويى ەلتىگەندەي.
— كەتتىم ايازعا! — دەدى ول وزىنە-وزى. — دۇنيە قاراڭ قالسا دا، كەتتىم ورمانعا، كەتتىم ءتۇن قوينىنداعى تاۋلارعا! تاماشا!
ول شەكپەنىن جامىلىپ، مەيمانحانادان ب ا ق ىشىمەن بايقاۋسىز شىعىپ كەتتى. قۇدىق قاسىندا شانا تۇر ەكەن. — باۋمۆەيس مارشالدى توسىپ تۇرعان. اتتار پىسقىرىپ، قالا شەتىندەگى كۇزەتشى قاسىنان اعىپ وتە شىقتى. كۇزەتشى كەشىگىڭكىرەپ قالسا دا، ادەت بويىنشا مىلتىعىن يىعىنا كوتەرىپ، مارشالعا ىزەت ەتتى. ول بىرتە-بىرتە الىستاپ بارىپ باسىلعان قوڭىراۋ ءۇنىن ۇزاق تىڭدادى دا، باسىن شايقاپ
— قايران، دۇنيە-اي، ءتۇن قانداي تاماشا! ءبىر جۇتىم ىسسى شاراپ بولار ما ەدى، شىركىن! — دەدى.
جەلاياق ارعىماقتار كۇمىستەي جالتىر جولمەن زىمىراپ كەلەدى. ولاردىڭ ىستىق لەبىنەن تۇمسىعىنا قونعان قار ەريدى. اياز سيقىرلاپ تاستاعانداي ورمان-توعاي مۇلگىپ تۇر. وزەگىن تالدىرمايتىن ءنارلى ءسول-شىرىنىن جىلىتقىسى كەلگەندەي-اق، شامشات تۋدا بويىن قارا ماقپالمەن قىمتاپ تاستاپتى.
قۇستاي ۇشقان اتتار ءبىر بۇلاق جاعاسىنا كەلگەندە كىلت توقتادى. بۇلاق قاتپاپتى. ول تاۋ ۇڭگىرلەرىنەن، اعاشىن جەل قۇلاتىپ، ساۋدىراعان جاپىراعى مۇز بوپ قاتقان جىنىس توعاي اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، تاستان-تاسقا سەكىرىپ، سارقىراپ اعىپ جاتىر.
اتتار سۋ ءىشتى. ولاردىڭ تۇياقتارىنىڭ استىنان ءبىر ءۇيىر بىردەڭە جالت ەتىپ، يىرىمدەنىپ وتە شىقتى. اتتار ۇركىپ، تار جولمەن شابا جونەلدى.
— فورەل عوي، — دەدى شاناشى. — ءبىر تىنىمسىز بالىقتار!
مارشال جىميىپ كۇلدى. ماستىعى ءالى تارقاماي كەلەدى. اساۋ ارعىماقتار قۇيعىتىپ كەلىپ، تاۋ اراسىنداعى الاڭقايعا، بيىك شاتىرلى ەسكى ءۇي الدىنا كەلىپ توقتاعان كەزدە دە، ونىڭ ماساڭدىعى سەيىلمەي قويدى.
تەرەزەلەر سامالاداي. شاناشى قارعىپ ءتۇسىپ، كۇيمە شاتىرىن قايىرىپ تاستادى.
ەسىك اشىلدى، مارشال شەكپەنىن شەشىپ، باۋمۆەيسپەن قول ۇستاسا، شىراقتارى جارقىراعان الاسا بولمەگە كىردى دە، تابالدىرىق قاسىندا ايالداي بەردى. بولمەدە سان-سالتاناتپەن كيىنگەن بىرنەشە ايەل مەن ەركەكتەر وتىر ەكەن.
ايەلدەردىڭ ءبىرى ورنىنان تۇردى. مارشال ءبىر قاراعاننان-اق ونىڭ ماريا چەرني ەكەنىن بىلە قويدى.
— كەشىرىڭىز مەنى، — دەدى مارشال قىسىلا قىزارىپ. — شاقىرۋسىز كەلگەنىمدى كەشىرىڭىز. ءبىراق، ءبىز، سولداتتار، ءۇي ءىشىنىڭ راقاتى دەگەندى، توي-تومالاق، ويىن-ساۋىق دەگەندى بىلمەيمىز. ءسىزدىڭ وتتىڭ باسىندا وتىرىپ، از-كەم جىلىنۋىما رۇقسات ەتسەڭىز.
قارت ورمانشى مارشالعا ءيىلىپ تاعزىم ەتتى، ال ماريا چەرني دەرەۋ ونىڭ قاسىنا كەلىپ، مارشالدىڭ كوزىنە جاۋدىرەي قاراپ، قولىن ۇسىندى. مارشال ونىڭ قولىن ءسۇيىپ ەدى، ول مۇزداي سۋىق كورىندى. جۇرتتىڭ ءبارى جىم-جىرت.
ماريا چەرني مارشالدىڭ بەتىن الاقانىمەن ايالاپ، جارادان قالعان تاڭبانى ساۋساعىمەن سيپاپ ءوتتى دە:
— قاتتى اۋىرعان شىعار؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، — دەدى مارشال ابدىراپ، — قايقايتا شاپقان قىلىشتىڭ ءىزى عوي.
سودان كەيىن ماريا ونى قولتىعىنان ۇستاپ، قوناقتاردىڭ جانىنا اكەلدى. ول تاپ ءبىر بولاشاق كۇيەۋىن كورسەتۋگە اكەلگەندەي-اق، ۇيالعاننان وڭىنە شىراي ويناپ، ءجۇزى جايناپ ءجۇرىپ، مارشالدى مەيماندارعا تانىستىردى. قوناقتار ەشتەڭەگە تۇسىنبەي، كۇبىر-سىبىرعا كوشتى.
ماريا چەرنيدىڭ ءتۇر-سيپاتىن سۋرەتتەپ بەرسەم بە ەكەن سىزدەرگە، وقۋشىم، بىلمەيمىن. ەگەر سىزدەر مەن سياقتى، ونىڭ زامانداسى بولساڭىزدار، وندا بالكىم، بۇل ايەلدىڭ بەتىنەن نۇرى تامعان سۇلۋ كوركى جونىندەگى، سىلاڭ قاققان ءجۇرىسى، ەركە نازدى، قىلىقتى مىنەزى جونىندەگى تالاي اڭگىمەنى ەستىگەن دە بولارسىزدار. ماريا چەرني وزىمە عاشىق بولار-اۋ دەپ ۇمىتتەنگەن جىگىت بولماپتى كەزىندە. وسىناۋ حاس سۇلۋدىڭ ماحابباتىنا تەك شيللەر سياقتى، ءازيز جاندار عانا لايىق بولار ما ەدى، بالكىم، كىم بىلگەن.
سونىمەن، نە بولدى دەيسىڭدەر عوي؟ مارشال ورمانشىنىڭ ۇيىندە ەكى كۇن بولدى. ماحاببات جايىن ءسوز ەتپەي-اق قويالىق، ويتكەنى ونىڭ نە ەكەنىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز عوي. بالكىم، ول ءتۇنى بويى جاۋاتىن ۇپەلەك قار شىعار، بالكىم، شاباعى شولپىعان قىسقى بۇلاق شىعار. الدە ول سىڭعىرلاعان كۇلكى مە، شالىقتاعان ءان بە، الدە تاڭ الدىندا، شىراق جانىپ تاۋسىلار شاقتا، اڭقىپ قويا بەرەتىن كارى شايىردىڭ ءيىسى مە. ماريا چەرنيدىڭ ءمولدىر كوزىنە نۇر سەبۋ ءۇشىن تەرەزە اينەگىنە ۇڭىلگەن جۇلدىزدار ما، كىم بىلگەن؟ الدە ول تۇرپىدەي ەپولەتكە تيگەن جالاڭاش، بالعىن بىلەك پە، الدە اياز قارىعان شاشتى، باۋمۆەيستىڭ جاماۋلى كونەتوز فراگىن سيپاعان سۇيرىكتەي ساۋساقتار ما؟ الدە جۇرەگى، ايەل نازى مەن نازىكتىگىن، ەركە قىلىعىن، ورمان ءتۇنىنىڭ قوينىندا ەستىلگەن سىبىردى عۇمىرىندا سەزىپ بىلمەگەن، ەر جىگىتتىڭ اششى كوز جاسى شىعار. الدە قايتا ورالعان بالالىق شىعار، كىم ءبىلسىن؟ بالكىم، ول قوشتاسار ساتتە جۇرەك سوقپاي تىنىپ قالاتىن ىستىق قيماستىق پا، ماريا چەرنيدىڭ قولى دىرىلدەپ، ماحابباتتىڭ كۋاسى بولعان بولمەنىڭ ەسىگىن، قابىرعاسىن، ۇستەلدەردى قارمالاعان شاراسىز جان كۇيزەلىسى مە؟ بالكىم، بۇل تىستا الاۋ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، قاتقىل داۋىس كوماندا بەرگەن شاقتا، ناپولەون جاندارمدارى اتتارىنان سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇسىپ، يمپەراتوردىڭ ءومىرى بويىنشا، مارشالدى تۇتقىنداۋعا ۇيگە باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلگەن ساتتە، نازىك سۇلۋدىڭ جان داۋسى شىعىپ، ەسسىز قۇلاپ تۇسكەنى شىعار.
جىل قۇسىنداي، جالت ەتىپ، ءبىر كورىنىپ جوق بولاتىن وقيعالار كەزدەسە بەرەدى ومىردە، ءبىراق وسىنداي وقيعالار عايىپتان دۋشار بولعان جانداردىڭ ەسىندە ماڭگى جاتتالىپ قالماق.
وزگە دۇنيەنىڭ ءبارى قاز-قالپىندا قالا بەردى. جەل سوققاندا ورمان بۇرىنعىسىنشا شۋلايدى، تاۋ بۇلاعى شاعىن يىرىمدەرىندە قوڭىر جاپىراقتاردى ءۇيىرىپ، بۇرىنعىسىنشا اعىپ جاتتى. تاۋ ىشىندە اعاش شاپقان بالتا داۋسى باياعىداي جاڭعىرىعادى، ال قالاشىقتىڭ ايەلدەرى قۇدىق باسىنا شوعىرلاسىپ، بۇرىنعىسىنشا جوقتى-باردى گويتەدى.
دەگەنمەن، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وسىناۋ ورمان، ماناۋراپ تۇسكەن ۇپەلەك قار، بۇلاقتاعى كۇمىس شاباقتار جارقىلى باۋمۆەيستى فراگىنىڭ ارتقى قالتاسىنان كونە دە بولسا، اپپاق ورامالىن الىپ، كوزىن سۇرتۋگە، ماريا چەرنيدىڭ اققان جۇلدىزداي جالت ەتىپ سونگەن ماحابباتى جايلى، كەي-كەيدە ءومىردىڭ ءوزى كۇي سياقتى قۇيقىلجىپ كەتەتىن جايلى ءبىر قايعىلى سىر شەرتۋگە ءماجبۇر ەتەدى.
ءبىراق، بۇل سىردى باۋمۆەيس جۇرەگى قىسىلىپ، تىنىسى تارىلعانىنا قاراماستان جىرداي عىپ ايتار ەدى، ويتكەنى جاسى جەتكەن بايعۇس كۇيشى عۇمىرىندا كەزدەسە بەرمەيتىن وسى وقيعاعا قاتىسقانىنا قۋاناتىن دا، ونى ەسىنە العاندا قاتتى تەبىرەنىپ كەتەتىن.
1939 جىل
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
