ءبىرىنشى اڭگىمە
مەن پريپيات وزەنىن بويلاي پاروحودپەن چەرنوبىل دەگەن جەردەن كييەۆكە قايتىپ كەلە جاتتىم. جازدا مەن چەرنوبىل تۇبىندە، وتستاۆكاداعى گەنەرال ليەۆكوۆيچتىڭ قاراۋسىز قالعان مەكەن-جايىندا تۇردىم. مەنىڭ سىنىپتاعى ۇستازىم ليەۆكوۆيچتىڭ وتباسىنا ءۇي ءمۇعالىمى ەسەبىندە ورنالاستىرعان بولاتىن. مەن گەنەرالدىڭ كەششە ۇلىن كۇزدە ەكى ەمتيحانىن قايتا تاپسىرۋعا ازىرلەۋىم كەرەك ەدى.
پومەششيكتىڭ ءۇيى تومەندە، ويپاڭدا تۇراتىن. كەش تۇسىسىمەن توڭىرەكتى بۇلدىر سۋىق تۇمان باساتىن. كولباقالار سو ماڭايداعى ساز تاباندا تاماقتارىن جىرتىپ باقىلداپ جاتاتىن جانە قازاناق يىسىنەن باسىڭ اينالىپ، اۋىرا باستايتىن.
ليەۆكوۆيچتىڭ كەڭكەلەس ۇلدارى كەشكى شاي كەزىندە تەرراسادا وتىرىپ-اق، ەرىككەنىنەن جابايى ۇيرەكتەردى مىلتىقتارىمەن اتىپ جاتاتىن.
ليەۆكوۆيچتىڭ ءوزى — بادىراق قارا كوزدى، كوك بۋرىل مۇرتتى، اشۋلانشاق سەمىز شال، كۇنى بويى تەرراسادا، جۇمساق كرەسلودا وشارىلىپ، دەمىكپەدەن اۋا جەتپەي ەنتىگىپ وتىرار ەدى. ول وقتا-تەكتە:
— بۇل وتباسى ەمەس، ەرىككەندەردىڭ شايقاسى! كاباك! ءبارىڭدى دە قۋامىن شايتانعا! مۇرا اتاۋلىدان ايىرامىن! — دەپ قىرىلداپ، شالا بۇلىنەتىن.
ءبىراق ەشكىم دە ونىڭ قارلىعا شىققان جارىقشاق ايقايىنا كوڭىل اۋدارمايدى. مەكەن-جايدى دا، ءۇيدى دە ونىڭ ايەلى — ءالى قارتايا قويماعان، ويناقى مىنەزدى، ءبىراق تىم ساراڭ ايەل — "مادام ليەۆكوۆيچ" باسقارادى. ول جاز بويى سىقىرلاعان كورسەتىن ءبىر شەشپەيدى.
ونىڭ شالاعاي ۇلدارىنان باسقا، ليەۆكوۆيچتىڭ جيىرمالار شاماسىنداعى قىزى دا بولاتىن. ونى "جاننا دارك" دەپ اتايتىن. ول ەرتەدەن كەشكە دەيىن اۋىزدىعىمەن الىسقان كۇرەڭ قارا ايعىرىنا ەركەكتەرشە ءمىنىپ الىپ، شاپقىلايتىن دا جۇرەتىن، ءوزىن پەرى مىنەزدى ايەل رەتىندە كورسەتۋگە تىرىساتىن.
ول "جەركەنەمىن" دەگەن ءسوزدى ايتۋدى، كوپ جاعدايدا ءتىپتى ونىڭ مانىسىنە تۇسىنبەي جاتسا دا، قايتالاپ ايتۋدى جاقسى كورەتىن.
سول قىزبەن مەنى تانىستىرعان كەزدە، ول ات ۇستىنەن ماعان قولىن سوزىپ جاتىپ، كوزىمە شانشىلا قاراپ:
— جەركەنەمىن! — دەدى.
مەن وسىناۋ بەرەكەسىز وتباسىنان قالاي قۇتىلارىمدى بىلمەي، قاتتى ساسىپ جۇرگەندە، ايتەۋىر ءبىر كۇنى ارباعا، قالىڭ كەنەپپەن جاپقان پىشەن ۇستىنە كەلىپ وتىرعاندا بارىپ، بويىمنىڭ كەرەمەتتەي جەڭىلدەپ قالعانىن سەزدىم، سوسىن كوشىر "يگناتيي لويولا" (ليەۆكوۆيچتىڭ وتباسىندا بارىنە تاريحي لاقاپ ات بەرەتىن)، قاراپايىم يگنات ءجىپ دەلبەنى تارتىپ قالدى دا ءبىز چەرنوبىلعا قاراي اياڭداي بەردىك.
ءبىزدىڭ قوراجاي قاقپاسىنان شىعۋىمىز مۇڭ ەكەن، الاسا ورماندى دالانىڭ تامىلجىعان تىنىشتىعىن بىردەن سەزدىك.
ءبىز ءىلبىپ وتىرىپ، چەرنوبىلعا كۇن باتاردا جەتتىك تە قوناقجايعا تۇنەپ شىقتىق. پاروحود كەشىگىپ كەلەتىن شىعار.
قوناقجاي ەگدە تارتقان، فاميلياسى كۋشەر دەپ اتالاتىن ەۆرەيدىڭ قولىندا ەكەن.
ول مەنى، قابىرعالارىنا جىبەك تاقيالى اقساقالدى قاريالار مەن جاساندى شاش — پاريك كيىپ، مويىندارىنا شىلتەرلى قارا شالما سالعان كەمپىرلەردىڭ پورترەتتەرى ىلىنگەن كىشكەنە زالعا اكەلىپ جاتقىزدى.
اسحاناداعى شامداردان كەروسيننىڭ ساسىق ءيىسى مۇڭكيدى. مەنىڭ بيىكتە تىمىرسىق مامىق توسەككە جاتقانىم سول ەدى، ساڭىلاۋ بىتكەننىڭ بارىنەن شىققان قاندالالار ماعان جامىراپ كەلىپ باسسالدى.
مەن اتىپ تۇرىپ، اسىعىس كيىندىم دە ەسىك الدىنا شىقتىم. ءۇي جاعالاۋداعى قۇم قاسىندا تۇر ەكەن. پريپيات سۋى كۇڭگىرت جىلتىراپ جاتىر. جاعادا تاقتايلاردى قاتارلاستىرا جيناپ قويىپتى.
مەن كىرەبەرىستەگى سكامەيكاعا كەلىپ وتىردىم دا گيمنازيالى شەنەلىمنىڭ جاعاسىن كوتەرە قويدىم. ءتۇن سۋىق ەكەن. بىردەن قالتىراپ توڭا باستادىم.
باسقىش تەپكىشەگىندە بەيتانىس ەكى كىسى وتىر ەكەن. قاراڭعىدا مەن ولاردى كورە المادىم. بىرەۋى تەمەكى شەگىپ وتىر دا ەكىنشىسى بۇكىرەيىپ، ۇيىقتاپ وتىرعان سياقتى. اۋلادان يگناتيي لويولانىڭ قورىلداعان ءۇنى ەستىلەدى، — ول ارباداعى پىشەن ۇستىندە جاتىر، مەن ەندى ونىڭ مىنا جاتىسىن قىزعاناتىن دا سياقتىمىن.
— قاندالا ما؟ — دەپ سۇرادى تەمەكى شەگىپ وتىرعان كىسى مەنەن اشىق داۋىسپەن.
مەن ونى داۋسىنان تانىدىم. ول جالاڭ اياعىنا گالوش ىلە سالعان تاپەلتەك بويلى تۇكسيگەن ەۆرەي بولاتىن. ءبىز يگناتيي لويولا ەكەۋمىز كەلگەن كەزدە، ول الدىمىزدان اۋلاعا كىرەتىن قاقپانى اشقان ەدى، سول ءۇشىن دە ون تيىن بەرۋىمىزدى تالاپ ەتكەن. مەن وعان ون تيىندى بەرگەنمىن.
كۋشەر مۇنى بايقاپ قالدى دا تەرەزەدەن:
— جوعال، مەنىڭ اۋلامنان جالاڭبۇت نەمە! ساعان نە، مىڭ رەت ايتۋ كەرەك پە! — دەپ ايقاي سالعان.
ءبىراق گالوشتى كىسى كۋشەرگە بۇرىلىپ قارامادى دا. ول ماعان كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى دا:
— ەسىتتىڭىز بە؟ بىرەۋدىڭ ءاربىر ون تيىنى ونىڭ ۇيقىسىن اشىپ جىبەرەدى. مىنا تۇرىمەن بۇل ءالى ساراڭدىقتان جارىلىپ ولەدى، وسى ءسوزىمدى ۇمىتپاڭىز! — دەدى.
مەن كۋشەردەن ول قانداي ادام دەپ سۇراعانىمدا، ول:
— ءا، يوسكا عوي! ەسۋاس. قويشى سونى، مەن ونى تۇسىنەمىن، — ەگەر كۇن كورىسىڭ جوق بولسا، تىم قۇرىسا جۇرتتى سىيلاۋ كەرەك ەمەس پە. سەن ولارعا، تاعىنان قارايتىن داۆيد پاتشاداي قاراۋدىڭ نە كەرەگى بار، — دەپ جاقتىرماي جاۋاپ قاتتى.
— الگى قاندالالار ءۇشىن، ءسىز ءالى كۋشەرگە قوسىمشا اقشا تولەيسىز. بۇل پەندە بايۋ جولىنا تۇسكەن ەكەن، ول ەشتەڭەدەن جەركەنبەيدى، — دەدى يوسكا تەمەكىسىن سورا ءتۇسىپ، مەن سو مەزەتتە ونىڭ تىكىرەيە وسكەن قىلشىعىن كوردىم.
— يوسكا! — دەدى كەنەت بۇكىرەيگەن كىسى قۇمىعا شىققان ىزالى ۇنمەن. — سەن نە ءۇشىن ءحريستيانىڭ كوزىن قۇرتتىڭ. مىنە، ەكىنشى جىل ۇيىقتاۋدان قالدىم...
— وسىنداي ساسىق سوزدەردى ايتۋ ءۇشىن، نيكيفور، كىسىنىڭ ءبىر تامشى دا اقىلى بولماۋى كەرەك شىعار، سەن مۇنىڭدى قوي. ونى قۇرتقان مەن بە ەكەم؟! انا قاسيەتتى اكەلەرىڭىز ميحايلدان سۇراڭىز، ونى كىمنىڭ قۇرتقانىن. نەمەسە پوليسيا باستىعى سۋحارەنكودان سۇراڭىز.
— اسىلىم مەنىڭ! جارقىراعان كۇنىم ءسوندى عوي ماڭگىگە باتپاقتى قولتاباندا، — دەپ زارلاپ قويا بەردى نيكيفور.
— جەتتى! — دەپ قىشقىرىپ قالدى وعان يوسيا.
— ونىڭ جانازاسىن شىعارۋعا دا رۇحسات ەتپەيدى! كييەۆكە دەيىن، ءميتروپوليتتىڭ وزىنە دەيىن جەتەمىن. قاشان كۇناسىن كەشىرگەنشە، سوڭدارىنان قالمايمىي، — دەدى يوسيانى تىڭداماي نيكيفور.
— جەتتى! — دەپ قايتالادى يوسيا. — سونىڭ ءبىر تال شاشى ءۇشىن مەن ءوزىمنىڭ بۇكىل بەيبەرەكەت عۇمىرىمدى ساتىپ جىبەرەر ەدىم. ءسوزىڭىز قۇرىسىن ءسىزدىڭ!
ول كەنەت جىلاپ جىبەردى، قانشا ۇستامدى بولام دەسە دە، وكسىگىن باسا المادى. وكسىپ، سەلكىلدەگەن سايىن ءالسىز عانا شيق ەتكەن ءبىر دىبىس شىعادى.
— جىلا، ەسەرسوق، — دەدى نيكيفور ءارى بايسالدى، ءارى ونى قۇپتاعان ۇنمەن. — ەگەر سەنى، جىلتىر بەت نەمەنى، حريستيا سۇيمەگەن بولسا، مەن سەنى ءبىر قويىپ، جوق قىلاتىن ەدىم. ونىڭ كۇناسىن ءوز موينىما الار ەدىم.
— قىسقارتىڭىز! — دەپ يوسيا ايقايلاپ جىبەردى. — راقىم ەتىڭىز! بالكىم، مەنىڭ ءوزىم دە سونى قالايتىن شىعارمىن. بۇدان دا مولادا شىرىگەنىم جاقسى ەدى.
— سەن ەسەر ەدىڭ، سول ەسەر كۇيىڭدە قالدىڭ، — دەدى مۇڭايىپ نيكيفور. — اۋەلى كييەۆكە بارىپ قايتايىن، سوسىن جۇرەگىمدى جارالاي بەرمەسىڭ ءۇشىن، مەن سەنىڭ كوزىندى قۇرتامىن. جانى كۇيگەن ءتاڭىرىسىن دە قارعايدى...
— ءسىز ءۇيىڭىزدى كىمگە قالدىرىپ كەتەسىز؟ — دەدى يوسيا جىلاۋىن قويىپ.
— ەشكىمگە دە. ەسىك-تەرەزەسىن ايقاستىرىپ شەگەلەيمىن دە كەتەمىن. ماعان ەندى ول ءۇي — ولىكتى ۇشىقتاعانمەن بىردەي.
مەن وسى ءبىر تۇسىنىكسىز اڭگىمەنى تىڭدادىم. پريپيات ۇستىنەن قالىڭ تۇمان كوتەرىلىپ بارادى. ىلعال تاقتايلاردان ءدارى ءيىسى اڭقىپ تۇر. قىستاقتىڭ ءار-ار جەرىنەن ۇرگەن يتتەردىڭ داۋسى كەلەدى.
— الگى ءبىر قۇمىرا ءتارىزدى بالەسىنىڭ، پاروحودتى ايتامىن — قاشان كەلەتىنىن بىلەر مە ەدى! — دەدى نيكيفور كەيىستىگىن ءبىلدىرىپ. — ءبىز ەكەۋمىز، يوسيف، ءبىر-بىر ستاكاننان تارتىپ جىبەرەر مە ەدىك.
جاندى جەمىرگەن جەگى دەرتى جەڭىلدەر مە ەدى — قايتەر ەدى. ەندى ونى — اراقتى قايدان تابارسىڭ؟
مەن شەنەل كيگەسىن بويىم جىلىنىپ، قابىرعاعا سۇيەنىپ قالعىپ كەتىپپىن.
ەرتەڭگىلىك پاروحود كەلمەدى. كۋشەر، ول، تەگى تۇمان تۇسكەسىن ءبىر جەردە تۇنەپ تۇرعان شىعار، وعان بولا مازاسىزدانۋدىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى پاروحود ءبارىبىر چەرنوبىلدە بىرنەشە ساعات تۇرادى دەدى.
مەن شايدى قانعانشا ءىشتىم. يگناتيي لويولا كەتىپ قالدى.
زەرىگىپ كەتكەسىن، مەن قىستاقتى ءبىراز كەزدىم. باس كوشەدەگى دۇكەنشەلەر اشىلىپتى. ولاردان مايشاباق پەن كىر سابىننىڭ ءيىسى شىعادى. شاشتارازدىڭ ۇلكەن شەگەگە ءىلۋلى تۇرعان ماڭدايشاسى استىڭدا، ەسىك اياسىندا حالات كيگەن سەكپىل بەت شاشتاراز شەكىلدەۋىك شاعىپ تۇر.
باسقا ءىسىم بولماعاسىن، مەن وندا ساقالىمدى قىرعىزۋعا كىردىم. شاشتاراز جەڭىل كۇرسىنىپ، سالقىن كوبىكتى بەت-اۋزىما بيپازداپ جاقتى، سوسىن ءۋالاياتتار شاشتارازدارىنا داعدىلى، سىپايى تەرگەۋدى — كىم ەكەنىمدى، بۇ قالاشىققا نەگە كەلگەنىمدى جايلاپ سۇراي باستادى.
كەنەت تاقتاي توسەلگەن تروتۋارمەن، تەرەزەنى جاناي، ىسقىرعان، بەت-اۋىزدارىن قيساڭداتىپ، ۋلاپ-شۋلاعان بالالار دۇركىرەپ وتە شىقتى، ولارعا ىلەسە بىزگە تانىس داۋسىمەن يوسكا:
شىرقاي سالعان انىممەن وياتپايمىن،
ارۋىمدى تولىقسىپ ۇيىقتاپ جاتقان، — دەپ قىشقىرىپ جىبەردى.
— لازار! — دەپ ايقاي سالدى تاقتاي قورشاۋدىڭ ار جاعىنان ءبىر ايەل داۋسى. — ەسىكتىڭ ىسىرماسىن جاپ! يوسكا تاعى دا ماس بولىپ ءجۇر. قۇداي-اي، دۇنيە نە بولىپ بارادى!
شاشتاراز ىسىرمانى جىلجىتىپ، ەسىكتى جاپتى دا تەرەزە پەردەسىن ءتۇسىردى.
— شاشتارازدان بىرەۋدى كورسە بولعانى، دەرەۋ كىرىپ كەلەدى دە ولەڭ ايتىپ، بيلەپ، جىلاي باستايدى.
— وعان نە بولعان؟ — دەپ سۇرادىم مەن.
ءبىراق شاشتاراز جاۋاپ بەرىپ ۇلگىرمەدى. قورشاۋدىڭ ىشىنەن شاشى قوبىراعان، الدەنەگە تاڭىرقاپ، جانى تەبىرەنگەنى سەبەپتى كوزى جارقىراپ كەتكەن جاس ايەل شىعا كەلدى.
— كەلگىنشى، تىڭداڭىز! — دەدى ول. — بىرىنشىدەن سالاماتسىز با! ەكىنشىدەن، لازار اڭگىمەنى قيۋلاستىرىپ ايتا المايدى، ويتكەنى ەركەكتىڭ ايەل جۇرەگىن تانۋعا اۋسەلەسى جەتپەيدى. نە؟! باسىڭدى شايقاما، لازار! ال ەندى ىقىلاسپەن تىڭداڭىز دا مەن ايتاتىن نارسەنى جاقسىلاپ ويلاڭىزدار. قىز بايعۇستىڭ جاس جىگىتكە عاشىق بولعاندا قانداي ازاپ-توزاققا باراتىنىن ءبىلىپ قويىڭىزدار.
— مانيا، اسىرەلەۋدەن ساقتان، — دەدى شاشتاراز.
يوسكا ەندى، الىس ءبىر جەردە اندەتىپ بارادى:
ءولىپ قالسام، جەدەلدەتىپ، كورىمە مەنىڭ كەلىڭدەر، مايلى شۇجىق اكەلىڭدەر شولمەك تولى شاراپتى دا بەرىڭدەر!
— مىناۋى سۇمدىق قوي! — دەدى مانيا. — بۇل يوسكا ما! الگى فەلدشەرلىككە كييەۆتە وقۋعا ءتيىس يوسكا ما باياعى، چەرنوبىلداعى ەڭ قايىرىمدى ايەل پەسيدىڭ ۇلى ما؟ قۇدايعا شۇكىر، ول بەيباق مىنا ماسقاراعا دەيىن دۇنيەدەن وزدى عوي، ايتەۋىر، ءسىز، جولاۋشى، ەركەك جولىندا ازاپقا ءتۇسۋ ءۇشىن، ايەلدىڭ ونى قالاي ءسۇيۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىڭىز بە؟!
— سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ، مانيا! كەلگىنشى سەنىڭ سوزىڭە مۇلدە تۇسىنبەيدى، — دەدى داۋىستاپ شاشتاراز.
— بىزدە جارمەڭكە بولىپ ءوتتى، — دەدى مانيا. — سول جارمەڭكەگە كورنيلوۆكانىڭ تۇبىنەن ءۇي سىنىق ورمانشى نيكيفور، جان دەگەندە جالعىز قىزى حريستيامەن بىرگە كەلدى. اح، ءسىز ونى كورسەڭىز عوي! اقىلىڭىزدان اداسىپ قالار ەدىڭىز! مەن سىزگە ايتايىن، ونىڭ كوزى اسپان ءتارىزدى كوكپەڭبەك، ال شاشىن ول التىن سۋمەن جۋعانداي ساپ-سارى بولاتىن. مەيىرىمدى اق ەركە! ءوزى تال شىبىقتاي جىڭىشكە، ايتۋعا ءتىل جەتپەيدى! ال يوسكا ونى كورىسىمەن ءتىلى بايلانىپ قالدى. عاشىق بولدى. مەن ءوزىم، يمانداي شىنىم، بۇدان تاڭعالارلىقتاي ەشتەڭەنى دە تابا المادىم. ەگەر ونىمەن كەزدەسە قالسا، ءتىپتى پاديشانىڭ ءوزى ساعىنىشتان سارعايار ەدى. ءبىر عاجابى — ونى قىز دا قۇلاي ءسۇيدى. ءسىز ونى كوردىڭىز عوي؟ بارماقتاي بالا سياقتى، ءوڭى جىپ-جيرەن، داۋسى شىڭكىلدەپ، ەشتەڭەنى رەتتى جولىمەن ىستەپ كورگەن جان ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتساق، حريستيا اكەسىن تاستاپ، يوسكانىڭ ۇيىنە كىرىپ الدى. ءوزىڭىز بارىپ كورىڭىزشى سول ءۇيدى! ءسۇيسىنىڭىز! وندا ول ۇشەۋى عانا ەمەس، ءتىپتى ەشكىنىڭ ءوزى تۇرا المايتىن الاقانداي ەدى. ءىشى مۇنتازداي تازا. بۇعان ءسىز نە دەر ەكەنسىز — پەسيا قىزدى كورول قىزىنداي قارسى الدى. جانە حريستيا يوسكانىڭ ايەلى رەتىندە تۇرىپ جاتتى، ونىڭ — يوسكانىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، پانار سياقتى جارقىلداپ ءجۇردى. ال، ەۆرەيدىڭ پراۆوسلاۆنىي ايەلمەن قوسىلۋىنىڭ نە ەكەنىن ءسىز بىلەسىز بە؟ ولاردىڭ نەكەسىن قيۋعا بولمايدى. بۇكىل قىستاق ءجۇز مەكيەن-تاۋىق سياقتى قىت-قىتتاي جونەلدى. سودان يوسكا ايقىشقا شوقىنىپ، دىنگە كىرۋ ءۇشىن شىركەۋگە ميحايل اكەيگە باردى. ول بۇعان: "ءاي، سەن اۋەلى ايقىشقا شوقىنىپ بارىپ، حريستيان قىزىن ءبۇلدىرۋىڭ كەرەك ەدى. سەن كەرىسىنشە جاسادىڭ، ال ەندى مەن سەنى، يەرۋساليمنىڭ اقسۇيەگى، ايقىش سۇيگىزىپ، شوقىنتا المايمىن"، — دەيدى. يوسكا وعان ءبىر جامان ءسوزدى ايتىپ، كەتىپ قالادى.. سوسىن ءبىزدىڭ راۆۆين، ءبىزدىڭ رەبە ىسكە ارالاسادى.. ول يوسكانىڭ شوقىنۋعا بارعانىن ەستىپ، سيناگوگادا ونى كەيىنگى ون بۋىن ۇرپاق-جۇراعاتىنا دەيىن قارعايدى. ال سو مەزەتتە نيكيفور كەلىپ، قىزىنىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ۇيگە قايتۋىن وتىنەدى. ول ەگىلىپ جىلاعانى بولماسا، قاسارىسىپ قايتپايدى. ەكى ارادا الدە كىم وعان بالالاردى استىرتىن ايداپ سالادى. ولار حريستيانى كورىسىمەن، "ەي، حريستيا، بەيباق! ءبىر جاپىراق ترەف (حارام) ەتىن جەيسىڭ بە؟" — دەپ قيقۋ سالاتىن بولدى. ءسويتىپ وعان ەكى ساۋساقتىڭ اراسىنان ءۇشىنشىسىن شىعارىپ كورسەتەدى. كوشەدەگىلەردىڭ ءبارى بۇعان بۇرىلىپ قارايدى، كەتىپ بارا جاتقان ايەلگە جىمىسقى كوزدەرىن قاداپ، جىرقىلداپ كۇلىسەدى. ال، ەندى بىردە بەلگىسىز الدەكىم قورا ىشىنەن ونىڭ ارقاسىنا ءبىر كەسەك جاپانى قوندىرادى. پەسيا جەڭگەيدىڭ بۇكىل ۇيىنە قارا ماي جاعىپ كەتەدى، ءسىز ونى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى؟
— وي، پەسيا جەڭگەي! ايەلدىڭ تورەسى ەدى! — دەدى شاشتاراز كۇرسىنىپ.
— تۇرا تۇرشى، ءسوزىمدى قاقپايلاماي! — دەپ زەكىپ جىبەردى وعان مانيا. — راۆۆين وزىنە پەسيا جەڭگەيدى شاقىرىپ الىپ، بىلاي دەيدى: "قۇرمەتتى پەسيا يزرايليەۆنا، ءسىز ۇيىڭىزدە زيناقورلىققا جول بەردىڭىز. ءسىز زاڭدى اياققا باستىڭىز. بۇل ءۇشىن مەن ءسىزدىڭ ۇيگە قارعىس ايتامىن، ال يەگوۆا قۇداي ءسىزدى ساتقىن ايەل رەتىندە جازالايدى. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ اقشاشتى باسىڭىزدى اياساڭىزشى"، — دەيدى. ءسىز ونىڭ راۆۆينگە نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىن بىلەسىز بە؟! "ءسىز راۆۆين ەمەسسىز، دەيدى ول وعان، — ءسىز پوليسەيسىز. ادامدار ءبىرىن-بىرى ءسۇيدى ەكەن، ەندەشە ءسىزدىڭ مايلى قولىڭىزبەن ولاردى قارمالاپ ۇستايتىنداي نە شارۋاڭىز بار!" ءسويتىپ ءبىر تۇكىرىپ، كەتىپ قالادى. سودان كەيىن ول سيناگوگادا بۇل ايەلدى تاعى قارعايدى. مىنە بىزدە ادامداردى قالاي اۋىزدىقتايتىنىن كورىڭىز. ءبىراق ءسىز مۇنى باسقا ەشكىمگە ايتپاڭىز. بۇكىل قىستاق تەك وسى ىسپەن كۇن كورگەندەي بولدى. اقىرىندا يوسكا مەن حريستيانى پوليسيا باستىعى سۋحارەنكو شاقىرىپ الادى دا: "مەن سەنى، يوسكا، گرەك-ورىس شىركەۋىنىڭ يەرەيى ميحايل اكەيدى ارسىزدىقپەن قورلاعانىڭ ءۇشىن، سوتقا تارتامىن. سەن ءسويتىپ، سابازىم، كاتورگانىڭ ءدامىن تاتاسىڭ. ال، حريستيانى اكەسىنە كۇشپەن قايتارامىن. ويلانىپ، تولعانۋىڭا ءۇش كۇن ۋاقىت بەرەمىن. سەندەر مەنىڭ كۇللى ۋەزىمدى الاساپىران ەتتىڭدەر. مەن سەندەر ءۇشىن، گۋبەرناتوردان قاتتى سوگىس الامىن"، — دەيدى ىتىرىنىپ.
سۋحارەنكو تاباندا يوسكانى سۋىق بولمەگە قامايدى — كەيىن ول تەك قورقىتايىن دەپ ەدىم دەپ اقتالدى. سوسىن نە بولدى دەپ ويلايسىز؟ قۇي سەنىڭىز، نە سەنبەڭىز، حريستيا قايعى-قاسىرەتتەن قايتىس بولدى. وعان قاراۋدىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ايانىشتى ەدى. مەيىرىمدى كىسىلەردىڭ جۇرەكتەرى توقتاپ قالعانداي بولدى. ول بىرنەشە كۇن بويى كۇيىنىپ جىلادى، سوسىن ونىڭ كوز جاسى دا سارقىلىپ قالعانداي ەدى، كوزى قۇرعاعانىمەن، و بايعۇس ءنار تاتپادى. تەك ءوزىن يوسكاعا جىبەرۋىن سۇراپ، جالىنۋمەن بولدى. ال ءداپ يوم-كيپۋردە، كەشىرۋ كۇنىندە، ول كەشكە سالىم ۇيىقتاپ كەتكەننەن كەيىن، قايتا ويانبادى. سول اپپاق باقىتتى كۇيىندە جاتا بەرەدى، — شاماسى، وسىناۋ جەكسۇرىن ومىردەن الىپ كەتكەنى ءۇشىن تاڭىرگە العىس ايتىپ، جاتقان سەكىلدى. وعان مۇنداي جازانى نەگە بەردى ەكەن، يوسكانى سۇيگەنى ءۇشىن بە؟ ايتىڭىزشى ماعان: نەگە؟ بۇل دۇنيەدە باسقا ادام جوق پا ەدى؟ يوسكانى سۋحارەنكو بىردەن بوساتىپ جىبەرەدى، ءبىراق ول بىردەن ەسالاڭ بولىپ كەتەدى، سول كۇننەن باستاپ ءىشۋدى شىعارادى، جانە ادامداردان قايىر سۇراي باستايدى.
— ونىڭ ورنىندا مەن بولسام، ودان دا ولگەندى ارتىق سانار ەدىم. ماڭدايىما ءبىر وقتى قادار ەدىم، — دەدى شاشتاراز.
— پا، شىركىننىڭ باتىرىن! — دەدى مانيا داۋىستاپ. — سونداي ءىس باسىڭا تۇسكەن كەزدە، اجالدى ءجۇز شاقىرىم جەردەن اينالىپ وتەسىڭ. سەندەر ماحابباتتىڭ ايەل جۇرەگىن قالاي كۇل ەتىپ، ورتەپ جىبەرەتىنىن استە تۇسىنبەيسىڭدەر.
— ايەل جۇرەگى، ەركەك جۇرەگى دەگەننىڭ ءبارى ءبىر ەمەس پە — قانداي ايىرماشىلىعى بار! — دەدى شاشتاراز يىعىن قۋشيتىپ.
مەن شاشتاراز ورنىنان شىعىپ، قوناقجايعا كەلدىم. يوسكا دا، نيكيفور دا وندا جوق ەكەن. كۋشەر كونەتوز جەلەتىن كيىپ، تەرەزە الدىندا شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. بولمەدە سەمىز شىبىندار ىزىڭداپ ۇشىپ ءجۇردى.
شاپ-شاعىن پاروحود تەك كەشكە تامان كەلدى. ول چەرنوبىلدا تۇنەمەلىككە دەيىن تۇرىپتى. ماعان سالونداعى تازىعىرلانعان كلەەنكامەن تىستالعان ديۆاننان ورىن ءتيدى.
تۇندە تاعى دا تۇمان ءتۇستى. پاروحود تۇمسىعىمەن جاعاعا تىرەلدى. ءسويتىپ ول ەرتەڭىنە ساسكەگە دەيىن، قاشان تۇمان تارقاعانشا تۇرىپ الدى. نيكيفوردى مەن پاروحودتان كورە المادىم، تەگى ول يوسكامەن بىرگە ءىشىپ كەتكەن بولۋعا ءتيىس.
مەنىڭ وسى ءبىر جايت تۋرالى تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كييەۆكە كايتىپ ورالعاننان كەيىن، مەن دەرەۋ ەرتەرەكتە العاشقى ولەڭدەرىم جازىلعان داپتەرلەرىمدى ورتەپ جىبەردىم. مەن ءوزىمنىڭ "باعالى حرۋستالدار"، "ساپفير ءتۇستى اسپان"، "تاۆەرنا" (شاراپحانا) "گيتان" سياقتى سۇلۋ سوزدەرىمنىڭ قالاي كۇيىپ، كۇلگە اينالىپ جاتقانىنا جانىم اشىماي، بەدىرەيىپ قارادىم دا تۇردىم.
قياليلىقتان بىردەن ايىقتىم. ماحاببات "دالا گ ۇلىنىڭ سولۋىمەن" تامىرلاسىپ جاتپايدى ەكەن، قيمەن-جاپامەن ۇلاسىپ جاتادى ەكەن. سو جاپامەن عاشىق بولعان عاجايىپ سۇلۋ ايەلدى جونىنان جالپ ەتكىزىپ ۇردى عوي.
وسىنى ويلاي كەلە، مەن حريستيانىڭ تاعدىرى تۋرالى ەڭ ءبىرىنشى، وزىمە-وزىم ايتقاندايىن، "ناعىز اڭگىمەنى" جازباقشى بولدىم.
مەن ونى جازعان كەزدە كوپ ازاپتاندىم، ونىڭ مازمۇنى قاسىرەتتى بولعانىمەن، اڭگىمەنىڭ سولعىن دا رەڭسىز بولىپ شىققانىنا كوپكە دەيىن تۇسىنبەدىم. سوسىن بارىپ اڭعاردىم: بىرىنشىدەن اڭگىمە بوتەن بىرەۋدىڭ ايتقانى ارقىلى جازىلعان، ەكىنشىدەن، مەن حريستيانىڭ ماحابباتىمەن كوبىرەك اۋەستەنىپ، قىستاقتىڭ قاتىگەز تۇرمىس-سالتىن ءبىر بۇيىردە قالدىرىپپىن.
مەن اڭگىمەنى قايتادان جاڭارتىپ جازدىم. وعان مەنىڭ سىپايى، سۇلۋ سوزدەرىم "ۇيلەسىپ قويعانىنا" ءوزىم دە تاڭعالدىم. ول شىندىق پەن قاراپايىمدىلىقتى تالاپ ەتتى.
مەن ءوزىمنىڭ ءبىرىنشى اڭگىمەمدى، بۇرىن ودەڭدەرىمدى باسىپ كەلگەن جورنالدىڭ رەداكسنياەسىنا اكەلگەنىمدە رەداكتور ماعان:
— ءوق-دارىنى بەكەر جۇمساپسىز، جىگىتىم. اڭگىمەنى باسۋعا بولمايدى. مىنا ءبىر پوليسيا باستىعى ءۇشىن عانا ءبىزدىڭ كوكەمىزدى تانىتادى. ءبىراق اڭگىمەڭىز مىقتى جاسالىپتى. بىزگە باسقا بىردەڭەڭىزدى الىپ كەلىڭىز، جانە، راقىم ەتىپ، لاقاپ اتپەن جازىڭىز. ءسىز گيمنازيستەىز عوي؟ ءسىزدى بۇل ءۇشىن گيمنازيادان قۋىپ شاعادى، — دەدى قامقورسىپ.
مەن اڭگىمەمدى الىپ كەتىپ، جاسىرىپ قويدىم. تەك كەلەسى كوكتەمدە عانا ونى قايتا الىپ وقىعاننان كەيىن، تاعى ءبىر جايتتى ءتۇسىندىم: اڭگىمەدەن اۆتور مۇلدە سەزىلمەيدى ەكەن — ونىڭ اشۋى دا، وي-پىكىرى دە، حريستيانىڭ ماحابباتىنا ءتانتى بولۋى دا بىلىنبەيدى ەكەن.
سودان كەيىن مەن اڭگىمەنى قايتادان وڭدەپ، رەداكتورعا اپارىپ بەردىم — باسۋ ءۇشىن ەمەس، باعالاۋ ءۇشىن.
رەداكتور ونى مەنىڭ كوز الدىمدا وقىپ شىقتى دا، ورنىنان تۇرىپ، يىعىمنان قاعىپ:
— باتامدى بەردىم! — دەپ ءبىر-اق كەستى.
ءسويتىپ مەن عۇمىرىمدا تۇڭعىش رەت جازۋشى ءۇشىن ەڭ باستى مىندەت — كەز كەلگەن نارسەدە، ءتىپتى وسىنداي قىسقا اڭگىمەنىڭ وزىندە جومارت كوڭىلمەن، مەيلىنشە تولىققاندى ەتىپ ءوزىن، سول ارقىلى ۋاقىتى مەن حالقىن كورسەتۋ ەكەنىنە انىق كوزىم جەتتى. وسى ءبىر ءوزىڭدى كورسەتۋ ىسىندە جازۋشىنى ەشتەڭە دە — وقىرماندار الدىنداعى الدامشى ۇياتتى دا، باسقا قالامگەر ايتىپ كەتكەندى قايتالاۋى دا (جاڭاشا)، سىنشىلار مەن رەداكتورعا جالتاقتاۋ دا توقتاتپاۋعا ءتيىس.
جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە بۇنى وزىڭە بولا، الدە، الەمدەگى ەڭ قىمبات ادامىڭا بولا جازىپ وتىرعاندايىن، دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتۋ كەرەك.
ءوزىڭنىڭ ىشكى دۇنيەڭە ەركىندىك بەرىپ، وعان بارلىق قاقپالاردى اشۋ كەرەك، ءسويتىپ توسىننان-توسىن ءوزىڭنىڭ سانا-سەزىمىڭدە وي-پىكىرلەر، سەزىمتالدىق پەن پوەتيكالىق كۇش-جىگەر بۇرىن بولجاعانىڭنان الدەقايدا مول ەكەنىنە ءبىر ءتۇرلى تاڭىرقاي قارايتىن بولاسىڭ.
شىعارماشىلىق ءىس-قيمىل ءوز اعىسىمەن جۇرە كەلە جاڭا ساپاعا يە بولىپ، كۇردەلىلەنىپ، بايي تۇسەدى.
ول تابيعات كوكتەمىنە ۇقسايدى. كۇننىڭ جىلۋى وزگەرمەيدى. ءبىراق ول كاردى ەرىتەدى، اۋانى، توپىراق پەن اعاشتاردى جىلىتادى. جەر بەتى ۋ-شۋعا، بۇلاق سىلدىرىنا، تامشىلار مەن ەرىگەن سۋدىڭ قۇبىلمالى ويىنىنا، كوكتەمنىڭ سان مىڭداعان تانىمال بەلگىلەرىنە شۇپىلدەپ تولادى، ال تاعى دا قايتالايمىن، ءبىراق كۇننىڭ جىلۋى وزگەرىسسىز قالا بەرەدى.
شىعارماشىلىق تا ءدال وسىنداي. وي-سانا ءوزىنىڭ تۇپكى مانىسىندە وزگەرمەي قالا بەرەدى، ءبىراق جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا سونى ويلار مەن وبرازداردىڭ، سەزىم-تۇيسىكتەردىڭ، سوزدەردىڭ قۇيىنىن، تاسقىنى مەن سارقىراماسىن تۋدىرادى. سول سەبەپتى ادام كەيدە ءوز جازعانىنا ءوزى تاڭداناتىن بولادى.
ەلگە اسا ءماندى جانە قىزعىلىقتى، جاڭا نارسەلەردى ايتا الاتىن ادام عانا، جۇرتتىڭ كوبى بايقاي بەرمەيتىن، كوپ نارسەنى كورە بىلەتىن ادام عانا جازۋشى بولا الادى.
ەندى مەنىڭ ءوز باسىما كەلسەك، كوپ ۇزاماي-اق مەن جۇرتقا ايتارىمنىڭ تىم از ەكەندىگىن ءتۇسىندىم. ەگەر مۇنى وسى كۇيىندە ءنار-قۇنارسىز قالدىرساق، شىعارماشىلىققا ۇمتىلۋ تالابىنىڭ جانباي جاتىپ، ءسونۋى عاجاپ ەمەس. مەنىڭ تىرلىكتەگى باقىلاۋلارىمنىڭ قورى تىم قوراش تا تار ەدى.
ول كەزدەرى مەنىڭ ءىس-قيمىلىمدا ءومىر كىتاپتان جوعارى تۇرماي، كىتاپ ومىردەن جوعارى تۇراتىن. ءوز قانامدى ءومىردىڭ قام-قارەكەتىمەن مەيمىلدەتىپ تولتىرۋىم كەرەك ەدى.
وسىنى انىق تۇسىنگەننەن كەيىن، مەن جازۋدى مۇلدە قويدىم، ءسويتىپ ون جىل بويى. گوركيي ايتقاندايىن "ادامدار اراسىنا كەتتىم"، رەسەي بايتاعىن كەزىپ، كەز كەلگەن كاسىپپەن اينالىسا باستادىم، سان الۋان ادامدارمەن ارالاسىپ-قۇرالاسۋ ادەتىمە اينالدى.
ءبىراق بۇل ادەيى ويلاستىرىلعان جاساندى ءومىر ەمەس ەدى. مەن كاسىبي باقىلاۋشى نەمەسە فاكتىلەردى جيناۋشى ەمەس ەدىم.
جوق! مەن جۇرت قاتارلى تىرشىلىك ەتتىم، بولاشاق كىتاپتارىم ءۇشىن، بىردەڭەلەردى جازىپ الۋعا نەمەسە جادىمدا ساقتاپ قالۋعا تىرىسپادىم.
مەن جاي عانا كۇنەلتتىم، جۇمىس ىستەدىم، سۇيدىم-كۇيدىم، ازاپتاندىم، ۇمىتتەندىم، ارماندادىم، سوندا بىلگەنىم، دىتتەگەنىم ءبىر عانا نارسە — ەرتە مە، كەش پە، تولىسقان كەمەل جاسىمدا ما، الدە ءتىپتى قارتايعان شاعىمدا ما — ايتەۋىر مەنىڭ جازا باستايتىنىم انىق، سوندا بۇنى مەن الدىما وسىنداي مىندەت قويعاندىقتان ەمەس، ونى مەنىڭ ادامدىق ءبىتىم-بولمىسىم تالاپ ەتەدى. ويتكەنى ادەبيەت مەن ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ۇلى قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىن.
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
كەسكىندەمە قاراۋ مەن كورۋگە ۇيرەتەدى (بۇلار ءار ءتۇرلى جانە وتە سيرەك سايكەس كەلەتىن زاتتار). سونىڭ ارقاسىندا كەسكىندەمە بالالاردا عانا بولاتىن سەزىمدى، جاندى كۇيىندە مۇنتازداي ەتىپ ساقتايدى.
-
كومپوزيتور ەدۆارد گريگ سو ءبىر كۇزدى بەرگەن ماڭىنداعى ورماندا وتكىزىپ ءجۇر ەدى.
